Full text of "Azerbaycan Dili İzahlı Lüğeti IV Ciltde"

See other formats

LÜĞƏT VƏ ENSİKLOPEDİYALAR 





DÖRD CİLDDƏ 

EƏFGHXİJK 



QiU 




BAKI 2006 







Bu kitab “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” 1 cild (Bakı, Azərbaycan 
Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1966), II cild (Bakı, Elm, 1980), 
III cild (Bakı, Elm, 1983) və IV cild (Bakı, Elm, 1987) 
nəşrləri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır 



Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 
filologiya elmləri doktoru, professor 
Əliheydər Orucovun 
rəhbərliyi və ümumi redaktəsi ilə 



Tərtibçilər: 

Əliheydər Orucov, Bəhruz Abdullayev, Nərgiz Rəhimzadə 



Nəşrə hazırlayanı, təkmilləşdirəni və redaktoru: 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü 
filologiya elmləri doktoru, professor 

Ağamusa Axundov 



494.36131-dc21 

AZE 

Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. II cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 
2006, 792 səh. 



ISBN10 9952-34-024-9 
ISBN 13 978-9952-34-024-2 



© “ŞƏRQ-QƏRB”, 2006 




E 

Ee 

E 1 Azərbaycan əlifbasının altıncı hərfi və 
bu hərflə işarə olunan saitin adı. 

E 2 nida Etiraz, narazılıq bildirir (adətən, 
uzadılaraq deyilir). E, yenə gəldin! E, bu 
sözü yenə təkrarladın! 

EBONİT [yun.] tex. Müxtəlif maddələrin 
hazırlanmasında geniş tətbiq olunan və 
elektrotexnikada izolyasiya materialı kimi 
istifadə edilən vulkanizə edilmiş rezin qatı- 
şıqlarından alınan bərk maddə. // Ebonitdən 
qayrılmış. Ebonit borucuq. 

ECAZ is. [ər.] 1 . klas. Möcüzə, misli gö- 
rünməmiş şey, xariqə. [İkinci kəndli:] Minası 
demə! Onun işi ecazdır, ecaz! Ə.Haqverdi- 
yev. Dünyada sənətin yeddi ecazından biri 
olan “Tac Mahal” məqbərəsi də buradadır. 
M.İbrahimov. Ecazlar yaradır, hünər göstə- 
rir; Ona bu qüdrəti Vətən, el verir. M. Rahim. 

2. köhı. Nitqdə fəsahətli olma. 

ECAZKAR sif. [ər. ecaz və fars. ...kar] 
Xariqüladə, möcüzələr yaradan, hər kəsi 
heyrətə salan. ..[Kərim xanın] sağlam vü- 
cudu ecazkar bir surətdə öz həyat qüvvəsini 
göstərirdi. M.İbrahimov. Bu daxili həyəcan, 
ecazkar bir qüdrətlə bütün şagirdləri .. ürək- 
dən tərpədir və bütün gücü ilə tutub silkə- 
ləyirdi. S. Rəhimov. Aradan uzun, .. xeyli 
uzun illər keçmişdir. Lakin sənətin o ecaz- 
kar səsi unudulmamışdır. İ. Əfəndiyev. 

EDADI [. ər.]: edadı məktəb - 1917-ci il 
aprel inqilabından sonra ibtidai və riişdiyyə 
məktəblərindən sonra gələn və şagirdləri 
ali məktəbə hazırlayan məktəbin köhnə adı. 
[Rzaqulu xan:] 24 sinlərinə qədər Fransa- 
nın ibtidai və edadı məktəblərində hazırlan- 
dıqdan sonra məşhur Sarbon dariilfünu- 
nuna daxil olmuşdu. M.S. Ordubadi. Bu və 
ya başqa maneələrə baxmayaraq, edadı 
məktəbə girməyimiz üçün təlaş edən elm 
dostları bizi realnı məktəbinə imtahan ver- 
məyə gətirdilər. T.Ş. Simurq. 

EDADİYYƏ [. ər.\: edadiyyə məktəbi - 
bax edadı. Mirzə Səfərin iki oğlu edadiyyə 
məktəbinin beşinci sinfində oxuyurdu. 
Ə.Haqverdiyev. 



EFFEKTLİ 

EDAM is. [ər.] Yüksək məhkəmə cəzası 
üsulu olaraq öldürmə; ölüm cəzası, dar ağa- 
cından asma. Edam cəzası. - Qətibənin Fəx- 
rəddinə qarşı hazırladığı sui-qəsd və Gözəlin 
oğlanlarının edamı üçün etdiyi təşəbbüslər 
Atabəy Məhəmməd üçün əvvəldən axıra 
qədər məlum idi. M.S. Ordubadi. □ Edam 
etmək - yüksək cəza olaraq öldürmək, yox 
etmək, ölüm cəzasını yerinə yetirmək. [Vəzir 
Keykavusa:] Bəli, hərəmdir, əvət, edam et- 
səniz; Müztərib olacaq bundan ölkəmiz. 
H.Cavid. Edam olunmaq (edilmək) - yük- 
sək cəza olaraq öldürülmək, yox edilmək. 

EDİ məh. bax ağı 2 . □ Edi demək (çək- 
mək) -bax ediləmək. 

EDİCİ is. məh. kölın. Yasxanada ağı deyən; 
ağıçı. - Dün o da bir şübhəli kəslə danışıb. 
- Kim deyirdi? - Edici Xansənəm arvadın 
əri. M. Ə. Sabir. 

...edici Bəzi sözlərə qoşularaq, mürəkkəb 
sifətlər əmələ gətirir; məs.: təsiredici, 
emaledici, rahatedici, həlledici. 

EDİLƏMƏK / məh. Edi demək, ağı de- 
mək, ağız açmaq. 

EDİLƏŞMƏ “Ediləşmək”dən fis. 

EDİLƏŞMƏK qarş. məh. köhn. Ağız-ağıza 
verib edi söyləmək, ağı demək. 

EDİLMƏ “Edilmək”dən fis. 

EDİLMƏK “Etmək”dən məcli. Güllələr 
atılır, hədələr edilir, amma yaxııı gətməyə cü- 
rət edən bir adam görünmürdü. Mir Cəlal. 

EDİLMİŞ f.sif. Yerinə yetirilmiş, əmələ 
gətirilmiş, görülmüş. Edilmiş cinayət. 

EDİŞ is. Etmək işi, etmə. Onu təqib edi- 
şinı hər halda münasib bir hərəkət deyildi. 
S. Hüseyn. 

EFFEKT [lat.] 1. Təsir, nəticə. [Hüseyn:] 
İndi görürsənmi, heyvanı necə boğmaq 
lazımdır ki, effekt olsun? Ə.Haqverdiyev. 

2. Hər hansı hərəkətin, fəaliyyətin və ya 
səbəbin nəticəsi. İqtisadi effekt. İstehsalat 
effekti. 

EFFEKTİVLİK is. Təsirlilik, təsir bağış- 
lama qabiliyyəti, dərəcəsi. Tamaşanın effek- 
tivliyi. // Nəticə, nəticəlilik. Tədbirin effek- 
tivliyi. Əmək məhsuldarlığının effektivliyi. 

EFFEKTLİ sif. 1. Təsirli, güclü təsir, effekt 
bağışlayan, effekt yaradan. Xüsusən finalda 
bol meyvəli alma ağaclarının bir-birinin 



5 




EFİR 

dalınca səhnəyə doğru enməsi əsərin məz- 
munu ilə həmahəng və effektlidir. M.Arif. 

2. Lazımi nəticə verən, istənilən nəticəni 
verən. Atom enerjisindən xalq təsərrüfatının 
bir sıra sahələrində də (. xüsusən biologiya 
ilə əlaqədar ) çox ucuz və effektli təsiri olan 
atomun bölünməsi məhsulları şəklində geniş 
istifadə edilməkdədir. A.Qarayev. 

EFİR \yun.\ 1. Qədim yunanların təsəv- 
vürüncə: havanın ən yuxarı, sadə, təmiz və 
şəffaf təbəqəsi. 

2. Dünyanı əhatə edən hava, radiodalğa- 
larının yayıldığı fəza. Efir iclas salonunun 
təntənəli səsini xəbər verdi. Ə. Vəliyev. Efir- 
də qarışıb səslər səslərə; Yalanlar titrəyir ; 
Əsir havada. B. Vahabzadə. 

3. Keçmişdə təsəvvür edildiyinə görə, ha- 
vadan daha xəfif olub, fəzanı dolduran işıq, 
hərarət, elektrik və s.-nin yayılması üçün 
vasitə olan axıcı cisim, maddə. 

4. kim. Xarakter iyi olan rəngsiz uçucu 
maddə, üzvi birləşmə (təbabətdə, ətriyyat 
istehsalında, texnikada işlənir). Efir iyi. 

0 Efir yağı - bəzi bitkilərin tərkibində 
olan xoşiyli uçucu yağlı maye (sənayenin 
bəzi sahələrində və təbabətdə işlənir). 

EFİRLİ sif Tərkibində efir olan. Ejırli 
maddələr. Efirli bitkilər. Ejırli dərman. 

EFI nida. 1. Kədər, təəssüf, ümidsizlik, 
həsrət kimi hissləri ifadə edir. [Şərəfnisə:] 
Eh, heç vaxt deyə bilmənəm ki, nədən ötrü 
ağlayırdım. M.F.Axundzadə. ..[Kərim baba:] 
çiyinlərini silkələyərək : - Eh! Adam qoca- 
landa belə sözləri çox eşidər. A. Şaiq. [Bə- 
şirli] indisə güzgüyə baxa-baxa dərindən 
köksünü ötürüb dedi'. - Eh, qocaldıq.. 
Ə.Vəliyev. 

2. Etinasızlıq, etiraz bildirir. İndi müsəlman 
qardaş da bu cür sözləri eşidəndə, dinməz- 
söyləməz qəzeti bükür, qoyur kənara və "eh ” 
deyib durur, gedir işinə. C.Məmmədqulu- 
zadə. Eh, bilsən də, bilməsən də eyniyik; 
Mənə qalsa, biz ayrılan deyilik. Ə.Cavad. 

EFIKAM is. [ər. “hökm” söz. cəmi] 1 . Hər 
hansı bir nəzəriyyənin (əsasən dini nəzə- 
riyyənin) əsas qanunu, islam dininin eh- 
kamları. - Peymani-fərhəngin ehkamından 
hər gün nədinılər padşaha oxurdular. 
M.F.Axundzadə. O kəs ki “Cameyi- Abbas” 



EHMAL 

kitabında dərc olunan həmin şəriət ehkamın- 
dan xəbərdar deyil, o kəs bu yazılan mətləbi 
layiqincə başa düşməyəcək. C.Məmmədqu- 
luzadə. [Hacı:] Cəmi millətlər ayılıb islam 
dininin mübarək ehkamlarından faydala- 
nıblar. Mir Cəlal. 

2. Bütün tarixi şəraitlər və dövrlər üçün 
dəyişilməz və inkaredilməz həqiqət kimi 
qəbul edilən qanun. Müstəbid zülmünü 
doğrultmaq üçün; Ehkamlar yaratdı, bütlər 
yaratdı. B.Vahabzadə. 

EHKAMPƏRƏST sif. [ər. ehkam və f ars. 
...pərəst] Qeyri-tənqidi düşünərək, hər şeyi 
ehkam kimi qəbul edən. 

EHKAMPƏRƏSTLİK is. Qeyri-tənqidi 
düşünərək, hər şeyi ehkam kimi qəbul etmə. 

EHMAL [ər!\ 1. zərf Yavaş, yavaşca, sa- 
kit, asta, üsullu. Qapını ehnıal açmaq. Sözü 
ehmal denıək. - Bir para söz də deyir ehmal 
kişi! Ağzıdualı, qoca baqqal kişi! M.Ə. Sabir. 
Novruzəli kağızı ehmal qoydu qoynuna.. 
C. Məmmədquluzadə. Başımı yavaşca qov- 
zayıb yan-yörəmə baxdım. Heyvan sümü- 
yündən və zibilindən savayı bir şey görmə- 
dim. Ehmal qalxıb, Allahı çağıra-çağıra 
süründüm lağıma doğru. Çəmənzəminli. 

2. is. klas. Aldırmama, əhəmiyyət vermə- 
mə, fikir verməmə, etina etməmə, etinasız- 
lıq, başısoyuqluq. Tez çəkməzsən cəfa tiğin 
məni öldürməyə; Öldürər axir məni bir gün 
bu ehmalın sənin. Füzuli. Vüsali-yar biəğ- 
yaı; məclis xali, mey hazır; Nədir ehmalə bais, 
saqiva, öldüm, aman, doldur! S.Ə.Şirvani. 
□ Ehmal etmək (eləmək) - tikir vermə- 
mək, əhəmiyyət verməmək, etina etmə- 
mək, aldırmamaq, başısoyuqluq göstərmək. 
..Əgər bir kəs ciizvi ehmal eləsə, başını və 
qolunu xurd edərlər. M.F.Axundzadə. Bağa 
doğru get, eyləmə ehmal; Oğrunu tap o 
yerdə, börkiinü al. M. Ə. Sabir. 

ehmal-ehmal zərf Yavaş-yavaş, asta- 
asta, ağır-ağır; səs, gurultu salmadan. 
Ehmal-ehmal danışmaq. Ehmal-ehmal yeri- 
mək. - [Salman] salam verib ocağın qıra- 
ğındakı balaca döşəkcənin üstündə oturdu, 
ehmal-ehmal hıqqıldamağa başladı. Ə.Vəli- 
yev. Bağır kimisə hürküdəcəyindən qorxur- 
muş təkin pilləkəni ehmal-ehmal qalxdı və 
qapının ağzında ayaq saxladı. İ.Məlikzadə. 



6 




EHMALCA 



EHSASAT 



EHMALCA bax ehmallıca. Ehmalca 
ayağa qalxmaq. Ehmalca gülmək. - Sözü 
lazımdır ehmalca demək, “ pişiyim-pişi - 
yimnən ” demək.. C. Məmmədquluzadə. Ana 
ehmalca uşağı qucağına aldı. M.Hüseyn. 
Bir az sonra dizinin üstündə huşa getdiyini 
gördükdə Zeynəb [Mayanı] ehmalca yerinə 
uzatdı. M. İbrahimov. 

EHMALDAN zərf Yavaşdan, astadan, 
yavaş, asta, üsulluca. Ehmaldan danışmaq. 
- Bəhram məktubu büküb gərəksiz bir 
vəsiqə kimi kitabların üstünə tulladı və çox 
ehmaldan dilləndi.. Ə. Vəliyev. 

EHMALLI bax ehmal 1-ci mənada. 
Ehmallı tərpənmək. Ehmallı gəlmək. Şeyləri 
ehmallı düşürmək. - O, daşıqçılara yüklərin 
ehmallı düşürülməsini tapşırdı. S.Rəhimov. 
Sıralarda oturan sakit, top kimi sağlam kənd 
çocuqları müəllimlərinin xasiyyətinə alış- 
mışdılar. Ona görə də çox zaman ehmallı 
gəlib, ehmallıca gedərdilər. Mir Cəlal. 
Qızılgül açıldı, uzadıb əl, dər! İncitmə yar- 
pağı, ehmallı gəl, dər! M.Rahim. 

EHMALLICA zərf Sakitcə, astadan, 
yavaş-yavaş, ehtiyatla, üsulla. Ehmallıca çı- 
xıb getmək. Ehmallıca qapını döymək. - At 
sahibi ilə ev sahibi çuvalları atın üstündən 
ehmallıca alıb apardılar və sonra atı içəri 
çəkib qapını bağladılar. Ə. Haqverdiyev. 
Rüstəm bəy diksindi, qolunu ehmallıca xa- 
nımın qolundan xilas etdi. Çəmənzəminli. 
Ağaclar yetişmiş sarı, dolu, sulu, şirin 
armudu ehmallıca yerə buraxır. Mir Cəlal. 

EHMALLIQ, EHMALLILIQ is. Sakitlik, 
yavaşlıq, üsulluluq, ehtiyatlılıq. ..[Salman ki- 
şinin] üslubunda kənd sakitliyi və ehmal- 
lılığı hakimdir. Mir Cəlal. 

EHMALSIZ zərf Ehtiyatsız, ehtiyat göz- 
ləmədən, üsulsıız. Müqim bəy əlinin içi kimi 
bilirdi ki, ehmalsız tərpənib, deyinə-deyinə 
yuxuya gedən Zərriııtac xanımı oyatsa, 
araya qan düşəcəkdir. S.Rəhimov. 

EHMALSIZLIQ is. Ehtiyatsızlıq, ehtiyat 
gözləməmə, üsulsuzluq. 

EHRAM 1 is. [ər.] Qədim Misirdə: fironla- 
rın nəhəng məqbərəsi, sərdabəsi; piramida. 

EHRAM 2 is. [ər.] 1. din. Hacılıq ziyarətinə 
gələnlərin Məkkəyə daxil olmaları və tələb 



olunan gerimə bürünmə mərasimi. . Səfayi- 
kuyiııə ehram bağlayan aşiq ; Yeri var etmə- 
sə, ey şux, Kəbə içrə məqam. S.Ə.Şirvani. 
// Ərəblərin büründükləri böyük ağ parça. 

2. Bədəni qurutmaq üçün, xovlu böyük 
dəsmal. 

EHSAN is. [ər.] 1 . din. Ölmüş adamın adı- 
na, xatirəsinə verilən yemək; xeyrat. Ehsan 
vermək. - Rəsul atasını layiqincə dəfn 
etdikdən sonra başladı ehsan verməyə. 
“Aşıq Qərib”. Vəqta ki qopur bir evdə ma- 
təm; Təşkil edilir biisati-ehsan. M.Ə. Sabir. 
Bu yeddi günün ərzində plov qurşağa çıxdı; 
şəhərin hamı mollaları, boynuyoğunları, ar- 
vadları, uşaqları hər gün ehsanda cəm olur- 
dular. Ə. Haqverdiyev. 

2. Savab məqsədi ilə bir şey (pul, yemək 
və s.) vermə. İbrahimin anası, Hatəm, bir 
də Mələkəxatın o gecə səhərə kimi şadya- 
nalıq elədilər. Bütün fağır-füqəraya ehsan 
verildi. (Nağıl). // Ehsan olaraq verilən, ba- 
ğışlanan şey; bəxşiş, sədəqə. Şərqdə hər 
cümə axşamı məhbuslara ehsan gətirmək 
adət idi. M.S. Ordubadi. [Fərhad bəyin] heç 
ağlına gəlməyirdi ki, Mirzə Möhsün kimi bir 
müəllim onun ehsanı olan taxıl-dəııi rədd 
etsin. Qantəmir. 

3. klas. Lütf, mərhəmət, yaxşılıq. Yar 
cövr etməz mana, əğyar təlim etmədən; Bil- 
lah, əğyar eləyən ehsanı yar etməz mana. 
Füzuli. Bu Xətayi xəstənin vergil muradın, 
ya Halı; Kim mənə lütf eylə ehsan, səndən 
özgə kimsə yox. Xətayi. 

EHSANÇI is. Savab məqsədi ilə ehsan 
verən, ehsan edən adam. Müdir ehsançı və 
səxavətli qadınla həddindən artıq maraqla- 
nırdı. M.S. Ordubadi. 

EHSAS is. [ər.] kit. Duyma, hiss etmə; 
duyğu, hiss. Ehsas etmək (duymaq). - Göz- 
lərim bu qədər cinayəti görməkdən, beynim 
isə ehsas etmək və duymaqdan yorulmuşdu. 
M.S.Ordubadi. 

EHSASAT is. [ər. “ehsas” söz. cəmi] kit. 
Hisslər, duyğular. XVI əsrdə Azərbaycan dili 
hər cür fəlsəfi fikirləri və dərin ehsasatı ifadə 
edəcək yüksəkliyə qalxmışdı. M. İbrahimov. 
'Könüldə fırtına" ( şeirlər kitabı) pis ehsa- 
sat yaradır. Ə. Vəliyev. 



7 




EHTİKAR 

EHTİKAR is. [ ər .] Mal, ərzaq və s.-ni 
ucuz qiymətə alıb sonradan baha qiymətlə 
satma işi. “ Taxıl taxıl” deyib də, çox çığır- 
ma zəngəzurla tək ; Bəyin, xanın, xanın, bə- 
yin əlində elıtikarı gör. M.Ə. Sabir. Novruz 
bəy özünün ehtikarıııdakı müvəffəqiyyətlərini 
xatırlayırdı. S.Hüseyn. // Qanunsuz olaraq mal 
alıb varlanmaq məqsədi ilə onu baha qiy- 
mətə satma; alver. Ərzaq malları ilə elıtikar. 
Ehtikar üstündə məhkəməyə cəlb edilmək. 

EHTİKARÇI is. Ehtikarla məşğul olan 
adam (bax ehtikar). Bəhavi dininə sadiq 
olanlar isə əksəriyyətlə böyük-kiçik tacir, 
ehtikarçı, dükançılardır. M. S. Ordubadi. 
// Qanunsuz olaraq mal alıb varlanmaq məq- 
sədi ilə onu baha qiymətlə satmaqla məşğul 
olan adam; alverçi. 

EHTİKARÇILIQ is. Ehtikarla məşğul 
olma, möhtəkirlik etmə; alverçilik. 

EHTİMAL is. [ər.\ 1. Bir şeyin ola bil- 
məsi, baş verə bilməsi, mümkünlüyü. Onun 
bu gün gəlməyinə ehtimal azdır. - Natəvan- 
dır ol, bu təklifə yoxdur ehtimal. Füzuli. 
Əziz balalar!.. Həmin bağlı otaqda 30-40 
nəfər adam bir neçə vaxt davam edərsə, axır- 
da bəzi azarlara mübtəla olub həlak olmaq- 
larına ehtimal var. N.Nərimanov. 

2. Ara söz mənasında (çox vaxt "ki” bağ- 
layıcısı ilə) - ola bilsin ki, yəqin ki, müm- 
kündür. Mən sizi 6-7 ay əvvəl, bir kişi ilə bə- 
rabər gəzən görərdim.. [0] gözlərinə qara 
rəngli bir gözlük taxırdı. Ehtimal ki, gözləri 
görməyirdi. S.Hüseyn. [Aydəmir:] ..Fəqət, 
ehtimal ki, mən atdığım dəymişdir.. 
C.Cabbarlı. Ehtimal ki, o körpə heyvan 
balaca müsahibinin, onu yemləyib bəsləmək 
istəyən Baharın gəlməyini güman edib 
sevinmişdi. Mir Cəlal. 

3. Güman, təxmin, təsəvvür, fərziyyə. Fə- 
lakət zamanı ən kiçik bir ehtimal belə, insa- 
nın xəyalında min ümid oyadır. M. İbrahimov. 
□ Ehtimal etmək - mümkün hesab etmək, 
zənn etmək, güman etmək, təsəvvür etmək. 

0 Ehtimal nəzəriyyəsi - riyaziyyatın 
külli miqdarda təsadüfi hadisələrin qarşı- 
lıqlı təsirinə əsaslanan qanunauyğunluq- 
larını öyrənən şöbəsi. Təsadüfi hadisələrin 
ehtimallarını öyrənən elmə ehtimal nəzəriy- 
yəsi deyilir. Z.Xəlilov. Hər (bir) ehtimala 



EHTİRAMLI 

qarşı (görə) - mümkün ola biləcək, baş 
verə biləcək hadisəni, vəziyyəti və s.-ni 
nəzərə alaraq göz önündə tutmaq. Küçəyə 
çıxmaq lazım gəlirdi. Buna görə də hər 
ehtimala qarşı tədbir görmək lazım idi. 
M.S. Ordubadi. 

EHTİMAM is. [ər.] köhn. Səylə çalışma, 
səy göstərmə. 

EHTİRAQ is. 1 . Alışma, tutuşma. 

2. Bir səyyarənin Günəşə yaxınlaşması. 
Günəşlə bir bürcdə olması. 

EHTİRAM is. [ər.] Dərin hörmət, sayğı. 
..Qasım əminin kənddə artıq ehtiramı vardı. 
Ə. Haqverdiyev. Kazım kişi bu ehtirama görə 
razılıq elədi və yenə fikrində durub dedi ki, 
öz işimdə qalmaq istəyirəm. Mir Cəlal. 
Ailədəki bu qarşılıqlı ehtiram indi artıq 
ənənə və etiqad halına gəlmişdi. M. Hüseyn. 
□ Ehtiram etmək (eləmək, göstərmək, 
qılmaq, saxlamaq) - hörmət etmək, sayğı 
göstərmək. [Gülzar:] Xııdaya, ata-anaya 
ehtiram edib sevməyi övlada vacib etmisən. 
S.S.Axundov. Səlim ona əri Zeynaldan daha 
artıq ehtiram göstərmiş, izzəti-nəfsini mü- 
dafiə etmişdi. S.Hüseyn. Ehtiram sahibi - 
hörmətli sayılan, hörmət edilən, nüfuzlu 
adam. ..Konsul kimi nıütəşəxxis və ehtiram 
sahiblərindən ehtiyat etmək, hər halda, la- 
zımdır. C. Məmmədquluzadə. Ehtirama la- 
yiq - hörmət edilməli, hörmət edilməyə 
layiq. [Zeynal:] Mehriban munis bir ana ol- 
maq həsəbi ilə ehtirama layiq bir qadındır.. 
S.Hüseyn. 

EHTİRAMƏN [ər.] klas. Ehtiramla, hör- 
mətlə. Elıtiramən səni hər gündə ziyarət edə- 
rəm. M.Ə. Sabir. 

EHTİRAMLA zərf Hörmətlə, hörmət və 
nəzakət qaydalarını gözləyərək. Dilbər, 
ehtiramla, mərhəmət ilə; Yanıma gəldiyin 
yadıma düşdü. Aşıq Dilqəm. İçəri daxil olcaq 
Dəmirov .. ehtiramla başını əydi və salam 
verdi. S. Rəhimov. □ Kamali-ehtiramla 
hörmət və nəzakət qaydalarına riayət edərək, 
böyük hörmətlə. Kamali-ehtiramla qarşı- 
lamaq. Kamali-ehtiramla müraciət etmək. 

EHTİRAMLI sif. 1 . Hörmət göstərən, hör- 
mətcil, mərifətli, nəzakətli, qanacaqlı. Eh- 
tiramlı adam. 

2. Hörmətli. 




EHTİRAMSIZ 

EHTİRAMSIZ sif. Hörmət və nəzakət 
qaydalarım gözləməyən, hörmət göstərmə- 
yən, nəzakətsiz, ədəbsiz, mərifətsiz. 

EHTİRAMSIZLIQ is. Hörmətsizlik, mə- 
rifətsizlik, ədəbsizlik, nəzakətsizlik. Ehti- 
ramsızlıq etmək. Ehtiramsızlıq göstərmək. 

- Hər halda özgələrin rəy və təsvirinə qarşı 
bu ehtiramsızlığı mən heç vaxt özümə layiq 
bilməzdim... Ü. Hacıbəyov. 

EHTİRAS is. [ər.] 1 . Ağlın çətinliklə ida- 
rə edə bildiyi hiss. Ehtirasım saxlamaq. 

- [Xəlifə:] Səndə var coşqun ehtiras alovu; 
Yaxar atəşlərin sönük bir evi. H.Cavid. 
Sübhanverdizadə düşünür, getdikcə həris- 
liyi artır , gözlərində ehtiras qığılcımı çırtıl- 
dayırdı. S. Rəhimov. Yazıçı iki gəncin mə- 
həbbətini də şüurlu və sadə bir məhəbbət 
kimi verir. Bu məhəbbət ehtirasa deyil, iki 
düşüncəli gəncin bir-birinə tam şüurlu 
münasibətinə əsaslanır. M.Arif. // Coşqun- 
luq, ruh yüksəkliyi, vəcd, həyəcan. Bədii- 
ruhi təsir cəhətindən .. ” Çargah ” - həyəcan 
və ehtiras, "Bay atı- şir az” - qəmginlik, 
“Humayun” isə “Şüştər ”ə nisbətən daha 
dərin bir kədər hissi oyadır. Ü.Hacıbəyov. 
[Südabənin] qapqara gözləri yenə şam kimi 
yandı. Bir ehtiras alovu ilə işıqlandı. 
M. İbrahimov. 

2. Şiddətli arzu, eşq, həvəs, şövq, meyil. 
[Afət:] Bədənim yandırır öz libasımı; Dər- 
yalar söndürməz ehtirasımı. M.Rahim. 

3. Şəhvət, hərislik, düşkünlük, təəşşüq. 
[Şeyx Kəbir:] Alçalır, ruhun alçalır... Ancaq; 
Səni alçaldan ehtiras olacaq. H.Cavid. 
..Mərcan bəy öz alçaq ehtiraslarını tərk edə 
bilmir, bəlkə həmin ehtiraslara azad imkan- 
lar axtarır. Ə. Sultanlı. 

EHTİRASLA zərf. 1. Coşqunluqla, eşqlə, 
həyəcanla. Şamxal ələ keçirdiyi ovu yırtıcı 
bir ehtirasla parçalamaq fikrində devildi. 
İ. Şıxlı. 

2. Hərisliklə, qızğınlıqla. Maya zərif qol- 
larını açıb məhəbbət və ehtirasla Qaraşın 
boynuna sarıldı. M.İbrahimov. 

EHTİRASLI sif. 1. Coşqun, həyəcanlı. 
Ehtiraslı nitq. Ehtiraslı mübahisə. H Bir şeyin 
dəlicəsinə aludəsi, həvəskarı, vurğunu olan. 
Ehtiraslı ovçu. Ehtiraslı oyunçu. Ehtiraslı 
futbol azarkeşləri. - Мәтип ehtiraslı miita- 



EHTİYAT 

liəçi idi. Çox oxuyurdu və gözlərini çox yo- 
rurdu. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Ehtirasla dolu; ehtiras, eşq ifadə edən, 
həris, düşkün. Ehtiraslı öpüş. - Xan ayaq 
saxlayıb ehtiraslı baxışla [Tutubəyimi] 
süzdü. Çəmənzəminli. 

EHTİRASSIZ sif. və zərf Həvəssiz, həra- 
rətsiz, şövqsüz. Ehtirassız adam. Ehtirassız 
danışmaq. 

EHTİŞAM is. [ər.] tənt. Gözqamaşdırıcı 
təmtəraq, dəbdəbə, cəlal, əzəmət. Ey elıti- 
şami-milləti talan olan çocuq! Ey dərbədər 
gəzib ürəyi qan olan çocuq! M.Ə. Sabir. 
Sönmədi ondakı əski ehtişam; Ürəklə girişdi 
yeni xidmətə. M.Müşfıq. 

EHTİŞAMLA zərf Ehtişamlı bir surətdə, 
əzəmətlə, möhtəşəm. Qoca Qafqaz yara- 
nandan yaşamışdır ehtişamla. M.Rahim. 

EHTİŞAMLI sif. Əzəmətli, dəbdəbəli, 
təntənəli, çox möhtəşəm. Ehtişamlı saray. 
Ehtişamlı ziyafət. 

EHTİVA [ər.]: ehtiva etmək kit. - içinə 
almaq, daxilində olmaq, tərkibində yerləş- 
mək, əhatə etmək, qavramaq. [Eyvaz:] Bu, 
məhəbbətin elə böyük bir anı idi ki, insan öz 
diqqət və nəcibliyi ilə bütün dünyanı ehtiva 
etmək istəyir. I. Əfəndiyev. 

EHTİYAC is. [ər.] 1. Hər hansı bir şeyə 
olan və onsuz keçinmək mümkün olmayan 
tələbat, gərəklik, lüzum. Xassə, ol rus elmi- 
nə talib; Onlara ehtiyacımız çoxdur; Bilmə- 
sək dil, Hacımız yoxdur. S.Ə.Şirvani. Poçt 
yolu Hə gəlib-gedənlərin hər ehtiyaclarını 
Rəhim bəy kəmali-məmnuniyyətlə rəf edirdi. 
Ə. Haqverdiyev. 

2. Yoxsulluq, kasıblıq. Ehtiyac içərisində 
yaşamaq. Ehtiyac içində böyümək. - Bu 
əğniyaların üzün görüncə ehtiyacda; Get, 
ey fəqiri-binəva, kəfən bürün, məzarı gör! 
M. Ə. Sabir. Ehtiyac üzündən özgə qapısında 
qulluqçuluq edən qız görmədiyi, sevmədiyi 
dəli bir dövlətliyə satılır. S.S. Axundov. 
Şirəli də başqaları kimi yoxsulluq, ehtiyac 
içində böyümüşdü. M. Hüseyn. 

EHTİYACSIZ zərf Heç bir ehtiyac hiss 
etmədən, maddi cəhətdən heç bir çətinlik 
çəkmədən. Ehtiyacsız yaşamaq. 

EHTİYAT is. [ər.] 1. Gələcəkdə lazım 
olacağı nəzərdə tııtulub tədarük edilmiş, 



9 




EHTİYAT 

saxlanmış şey; tədarük. Ərzaq ehtiyatı. Taxıl 
ehtiyatı. Mal ehtiyatı. - [Qoca] ..son qonaq 
ehtiyatı üçün saxladığı böyük şanı kəsib ta- 
baqda buraya gətirmişdi. S.Rəhimov. ..Kənd- 
dən çıxdıqlarının onuncu günü Səriyyə xala 
yemək ehtiyatının tükənməyə başladığını 
hiss etdi. M. İbrahimov. □ Ehtiyat görmək 

- 1) hazırlıq aparmaq, tədarük görmək, 
hazırlaşmaq (bayram, qonaqlıq, toy və s. 
münasibəti ilə). Bəli. Bəxtiyara xəbər yolla- 
dılar ki, filan gündə, fılaıı saatda sənə qo- 
nağıq, ehtiyatını gör. (Nağıl); 2) gələcək 
üçün yığmaq, toplamaq; tədarük etmək 
(mal, pul və s). Uzun illər böyük bir etibara 
malik olan Nemətullayev, çox sakit həyat 
sürür və gələcək üçün ehtiyat görürdü. 
S.Rəhimov. 

2. Zərurət, ehtiyac hiss edildikdə istifadə 
edilən (şey). Ehtiyat fondu. Ehtiyat qüvvə- 
ləri. Toxunulmaz ehtiyat. — Radio səslənir. 

- Hüseyn, dön geri; Qalxmışdır ehtiyat təy- 
yarələri. M.Rahim. □ Ehtiyat üçün - gələ- 
cəkdə, sonradan gərəkli, lazım olacağı 
ehtimalı ilə, hər bir ehtimala qarşı. Ehtiyat 
üçün pul götürmək. Ehtiyat üçün özü ilə 
adam götürmək. - Müəllim ehtiyat üçün 
məktəb xidmətçisi Mahmud əmini də 
götürdü. B.Talıblı. [Kazım] isə ehtiyat üçün 
götürdüyü kəndiri çıxarıb böyük çətinliklə 
Zeynəbin əllərini, ayaqlarını sarıdı. İ. Şıxlı. 

3. Hələlik istifadə edilməyən, lakin möv- 
cud olan şeyin miqdarı (çox vaxt cəm şək- 
lində işlənir). Neft ehtiyatı. Dəmir ehtiyatı. 
Ölkəmizin tükənməz ehtiyatı. - Bir sıra alim- 
lərin apardığı hesaba görə. Yer kürəsinin 
tərkibində olan tək uran və torinin atom 
energiyası neft və daş kömür ehtiyatının 
energiyasından 20 dəfə çoxdur. A.Qarayev. 

4. Müharibə vaxtı orduda xidmətə yara- 
yan, hərbi uçotda olan vətəndaşlar. Ehtiyata 
buraxmaq. Ehtiyatda olanları orduya çağır- 
maq. — Eldar bir ehtiyat komandiri kimi 
cəbhəyə getməli oldu. I. Əfəndiyev. 

5. Təhlükəni nəzərə alaraq, tədbirli, 
üsullu hərəkət etmə, davranma. Ehtiyat 
igidin yaraşığıdır. (Ata. sözü). İstədim lıəcv 
edim bir özgə sayaq ; Amma yenə mane oldu 
ehtiyat. Q.Zakir. [Bəxtiyar:] Sarayda baş- 
qadır həyat; Bir az gərəkdir ehtiyat. A.Şaiq. 



EHTİYATLANMAQ 

Qınama qızları, bu ehtiyatdır; Dünyada tez 
qızan, tez də soyuyar. S. Vurğun. // Qorxma, 
çəkinmə. □ Ehtiyat etmək (eləmək) - 
qorxmaq, çəkinmək, saqınmaq. Soyuqdan 
ehtiyat etmək. İşin çətinliyindən ehtiyat 
etmək. - Sərsəri basma qədəm eşq təriqinə, 
Füzuli; Ehtiyat eylə ki, qayətdə xətərnak 
səfərdir. Füzuli. [Qazı:] Qızım, sən heç kəs- 
dən ehtiyat etmə, heç kəsin cürəti yoxdur, 
sənə bir çırtma vursun. Ə. Haqverdiyev. 
[Molla Xəlil] müəllimin əleyhinə danışmaq- 
dan, təbliğat aparmaqdan ehtiyat edirdi. 
S.Hüseyn. 

0 Ehtiyatı əldən buraxmaq - hər bir 

ehtimala qarşı tədbir görmək. [Vəzir:] Siz 
hər gün burada hazır olarsınız. Hər halda, 
ehtiyatı əldən buraxmaq olmaz. Ü.Hacıbəyov. 

EHTİYATKAR [əı; ehtiyat və fars. ...kar] 

bax ehtiyatlı. 

EHTİYATKARANƏ [ər. ehtiyat və fars. 
...karanə] bax ehtiyatla. 

EHTİYATKARLIQ bax ehtiyatlılıq. 

EHTİYATLA zərf 1 . Qorxa-qorxa, çəkinə- 
çəkinə, ehtiyat edərək, ehtiyat gözləyərək. 
Ehtiyatla danışmaq. Ehtiyatla yerimək. 
- ..Çox möminlər var ki. Molla Nəsrəddini 
ehtiyatla bükür kağıza və bir cavan adam 
tapıb deyir ki, al bunu, oxu görək, molla nə 
yazır.. C.Məmmədquluzadə. Hacı Qulu .. 
ehtiyatla quyunun vanında uzanıb diqqətlə 
baxdı. A.Şaiq. 

2. Yavaş, asta, səs salmadan, üsullu(ca), 
yavaşca. [Molla Xəlil] çox ehtiyatla müəl- 
limin qapısına gəldi. S.Hüseyn. [Qaraş] 
Mayanı şirin səhər yuxusundan ayıltmaq 
istəməyərək ehtiyatla geyinib çölə çıxdı. 
M.İbrahimov. Tahirzadə çustlarını geyib 
kimsəni oyatmamaq üçün ehtiyatla evdə 
gəzdi. Mir Cəlal. 

EHTİYATLANMA “Ehtiyatlanmaq”dan 
fiis. 

EHTİYATLANMAQ f. Ehtiyat etmək, 
qorxmaq, çəkinmək, ürək eləməmək. [Dər- 
viş:] ..Baxdım gördüm, qoca kişi məndən 
ehtiyatlanıbdır. A.Divanbəyoğlu. Mən, doğ- 
rusu, ehtiyatlanmağa başladım. Qantəmir. 
[Məmmədhüseyn] Cəmilin hökumət pansio- 
nuna keçməsi münasibəti ilə öz adının “dəf- 
tərə düşməsindən ’’ ehtiyatlanırdı. Mir Cəlal. 



10 




EHTİYATLI 

EHTİYATLI sif. 1. Öz hərəkətlərində, 
işində ehtiyat gözləyən, meydana çıxa 
biləcək hər bir ehtimala qarşı lazımi tədbir 
görən. - Məmməd .. ehtiyatlı adam idi. 
M. İbrahimov. // zərf Ehmallı, üsııllu, 
ehtiyatla. Çıxdım küçəyə və ehtiyatlı keçib 
getdim. C. Məmmədquluzadə. Qoy bizə 
gülməsin nə dost, nə də yad; Ehtiyatlı danış, 
ehtiyatlı dur! S.Vurğun. □ Ehtiyatlı olmaq 
- gözlənilən hər bir ehtimala qarşı tədbirli 
olmaq, üsııllu iş görmək, qorxulu bir iş üçün 
hazır olmaq. Zaman ani olaraq qərara gəldi 
ki, ehtiyatlı olmaq lazımdır. S. Rəhimov. 
Axşam ovunda ehtiyatlı olmağı qərara 
aldım. M.Rzaqıılıızadə. 

2. Tədarüklü, gələcək üçün ehtiyat sax- 
layan, tədarük edib saxlayan. Ehtiyatlı qa- 
dın. Ehtiyatlı ev. 

EHTİYATLILIQ is. Üsulluluq, tədbirlilik, 
ehtiyat etmə, çəkinmə. Bir başqası isə 
ehtiyatlılıq edirdi.. Ə.Əbülhəsən. 

EHTİYATSIZ sif. 1 . Ehtiyat gözləməyən, 
işin dal-qabağını gözləməyən, qabaqcadan 
tədbir görməyən, tədbirsiz, üsulsuz. Ehti- 
yatsız adam. - Bəzən ehtiyatsız, kiçik bir xata; 
Böyük faciələr yaradır, demək! S.Vurğun. 
..Gurşad yağmur ehtiyatsız yolçuları islanmış 
cücəyə döndərir. M. Rzaquluzadə. // Zərf 
mənasında. Ehtiyatsız iş görmək. Ehtiyatsız 
davranmaq. 

2. Heç bir ehtiyatı, tədarükü olmayan. Eh- 
tiyatsız ev. Ehtiyatsız adam. - Buradır yox- 
luğa gedən yol, bəli; Ehtiyatsız atma qədəm 
irəli! Şəhriyar. 

EHTİYATSIZLIQ is. 1. Ehtiyat gözlə- 
məmə, qarşıya çıxa biləcək təhlükəni və s.- 
ni qabaqcadan nəzərə alıb heç bir tədbir 
görməmə, üsulsuzluq. Ehtiyatsızlıq etmək. - 
Gəldivev .. taxıl tədarükü müvəkkilliyində 
çalışanda da xanılıq ucundan, ya ehtiyat- 
sızlıqdan, ya da ayrı səbəbdən bir balaca 
dolaşan kimi olmuşdu. Mir Cəlal. [Gülşə- 
nəm] ehtiyatsızlıq eləyib. Tahirin məktubunu 
gözaltı elədiyi qıza oxutmuşdu. M.Hüseyn. 
Ax, bu ehtiyatsızlıq, düşməni saymamaq, onun 
hiylələrini və bicliklərini hesaba almamaq 
komandirin ən böyük nöqsanıdır. Ə. Vəliyev. 

2. Ehtiyatsız hərəkət. Ehtiyatsızlığa yol 
vermək. - ilan insanları ehtiyatsızlığa sövq 



EKİZTAY(I) 

etmək üçün özünü aciz göstərir. M. S. Ordu- 
badi. 

EHTİYATSIZLIQLA zərf Heç bir ehtiyat 
gözləmədən, ehtiyatsız. Mahmud .. ehtiyat- 
sızlıqla soruşdu. Ə.Əbülhəsən. 

EHTİZAZ is. [ər.\ kit. 1. Xəfif surətdə 
titrəmə, titrəyiş. Çatdıqca incə ruhuma, 
aldıqca hər nəfəs; Sarsın bütün vücudumu 
sönməz bir ehtizaz. A.Şaiq. Nədən şəfəqli 
buludcuqlar övlə çöhrəndə; Bir ehtizaz ilə 
nəşr eyləməkdə şəbnəmlər? H. Cavid. 
□ Ehtizaza gətirmək - 1) titrətmək; 
2) məc. dilləndirmək. Tahir daha da cuşa 
gəlib sazın tellərini lap ürəkdən ehtizaza 
gətirirdi. M.Hüseyn. 

2. Fizikada: cismin titrəyişli hərəkəti, tit- 
rəməsi, titrəyişi. 

EHYA [ər!\ klas. Vücuda gətirmə, canlan- 
dırma, bərpaetmə. □ Ehya etmək (qılmaq) 
- canlandırmaq, bərpa etmək, vücuda gə- 
tirmək. Ehya qılıır əgərçi dəmin, ey sənəm; 
Xəlvət ilişinə şahidü şəmü şəkər gərək. 
Nəsimi. O, Səfəvilər dövrünün, Şeyx Səfinin 
səltənətinin nüfuz və ehtiramını elıya etmək 
istəyir. Ə. Haqverdiyev. Bir də Zeybək qızını 
xatırladı, zehnində onun məhzuıı baxışını 
ehya etdi. Çəmənzəminli. 

EHYANA zərf dan. Işdi, bəlkə, ola bilsin. 
Ehyana gələ bilmədim. Еһуапа bu iş baş 
tutmadı. - [Cahangir bəy:) ..Ehyana həmin 
bu yerdə düşmənə rast gəldik, onda nə 
etməli? N.Vəzirov. 

EXİNOKOKKÖZ \уип. echino - kirpi və 
coccus] tib. zool. İtin və bəzi başqa hey- 
vanların bağırsaqlarında yaşayan lentşəkilli 
tüfeyli qurd. // İnsanın və heyvanın bəzi 
üzvlərində yaşayıb ağır xəstəliklər törədən 
bu qurdun sürfələri. 

EKİZ sif. Bir anadan bir vaxtda doğul- 
muş. Ekiz qardaşlar. Ekiz bacılar. - O gün 
professor Aslanov deyirdi ki, sizə baxan elə 
bilir ki, ekiz bacısınız, heç ana-balaya 
oxşamırsınız. M. İbrahimov. // is. Bir anadan 
bir vaxtda doğulmuş uşaqlardan hər biri; 
ekiztay. Ekizlərin ikisi də qızdır. 

EKİZTAY(I) Ekiz. Ekiztay oğlanlar. 
Ekiztay qızlar. - Onlar böyüyüb bir az cay- 
daqlaşanda qonşudakı Zöhrə arvadın bir 
cüt ekiztay qızı oldu. S. Rəhimov. 



11 




EKİPAJ 

EKİPAJ 1 [fr.] Yaylı minik arabalarının 
(məs.: fayton, karet və s.-nin) ümıımi adı; 
minik. Birdən Vasili İvanoviçin qulağına 
yaylı bir ekipaj taqqıltısı - ucqar kəndlərdə 
xüsusilə seçilən haman taqqıltı gəldi. Tur- 
genevdən. 

EKİPAJ 2 [fr.] 1. Gəminin, təyyarənin, 
tankın və s.-nin şəxsi heyəti; komandası. 
Tapşırılmış işi layiqincə yerinə yetirmiş eki- 
paj Bakıya sevinclə qayıdırdı. (Qəzetlərdən). 

2. hərb, dəniz. Dəniz piyadasının sahil 
qoşunu. 

EKKER [fr.] Yerdə müəyyən dərəcəli bu- 
caqlar qurmaq üçün geodeziya aləti; künyə. 

EKLEKTİK is. \yun.\ kit. Eklektizmə me- 
yil edən, eklektizm mövqeyində duran adam. 

EKLEKTİK sif. [yun.] Eklektizmdən ibarət 
olan, eklektizm mahiyyətində olan. Eklektik 
nəzəriyyə. Əsər eklektik xarakter daşıyır. 

EKLEKTİKA kit. bax eklektizm. 

EKLEKTİKLİK is. Eklektik mahiyyətdə 
olma. Nəticələrin eklektikliyi. 

EKLEKTİSİZM bax eklektizm. 

EKLEKTİZM [yun.] kit. Bir-birinə zidd 
olan fikir və nəzəriyyələrin prinsipsiz və 
mexaniki surətdə birləşdirilməsi. 

EKLİPTİKA [yun.] astr. Göy sferinin, Gü- 
nəşin xəyali illik hərəkətinin cərəyan etdiyi 
böyük dairəsi. 

EKOLOGİYA [yun. oikos - ev və logos - 
elm, anlayış] Biologiyanın, heyvan və bitki 
orqanizmlərinin mühitlə qarşılıqlı münasi- 
bətindən bəhs edən şöbəsi. Şərti refleks- 
lərin ekologiyasını öyrənmək üçün müşa- 
hidələr təbii şəraitə yaxın olan bir mühitdə 
aparılmalıdır. A.Qarayev. 

EKOLOJİ sif [yun.] Ekologiyaya aid, 
ekologiyaya məxsus. Ayrı-ayrı rayonlarda 
bəzi ekoloji amillər bitkiyə təsir edərək, 
onun bu rayonlarda becərilməsi və normal 
inkişaf etməsini təmin edir. İ.Axundzadə. 

EKONOMİST [yun.] 1. İqtisadçı. 

2. tar. Ekonomizm tərəfdarı. 

EKONOMIZM [yun.] tar. XIX əsrin axır- 
larında və XX əsrin əvvəllərində rus sosial- 
demokratları arasında meydana gəlmiş op- 
portunist cərəyan (bu cərəyan tərəfdar- 
larının fikrinə görə, fəhlə sinfi yalnız öz 



EKSKAVATOR 

iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün 
mübarizə apararaq mütləqiyyətlə siyasi 
mübarizəni burjuaziyaya buraxmalı idi). 

EKRAN [fr .] 1. Üzərində kino, yaxud 
diapozitiv şəkilləri göstərilən ağ səth (məs.: 
pərdə və s). Mirzə gözlərini televizorun ek- 
ranına zilləsə də, orda heç nə görmürdü, elə 
hey başını yelləyirdi. İ.Məlikzadə. 

2. məc. Kino sənəti, kino. Ekran üçün 
yaxşı boy və görkəm birinci şərtdir. 

3. Müxtəlif enerji şüalarından qorunmaq 
və ya ondan istifadə etmək üçün səthli 
qurğu. Radio aparatları ekranı. 

4. tex. istidən və ya işıqdan qorunmaq 
üçün mütəhərrik sipər. 

EKRANLAMA “Ekranlamaq”dan f.is. 

EKRANLAMAQ f. tex. Xarici, zərərli tə- 
sirdən və s.-dən qorumaq üçün qabağına 
ekran, sipər və s. çəkmək; pərdələmək. 

EKRANLANMA tex. “Ekranlanmaq”dan 
f.is. Bir şeyi xarici, zərərli təsirlərdən və s.- 
dən qoruma tədbirləri. 

EKRANLANMAQ məch. tex. Qabağına 
ekran çəkilmək. 

EKRANLANMIŞ f.sif. tex. Qabağına 
ekran çəkilmiş, ekranla sipərlənmiş. 

EKRANLAŞDIRILMA “Ekranlaşdırıl- 
maq”dan f.is. Romanın ekranlaşdırılması. 

EKRANLAŞDIRILMAQ məch. Kino şəkli 
halına salınmaq, kinoda göstərilmək üçün 
uyğunlaşdırılmaq. 

EKRANLAŞDIRILMIŞ f.sif. Kino şəkli 
halına salınmış, kinoda göstərilmək üçün 
uyğunlaşdırılmış. 

EKRANLAŞDIRMA “Ekranlaşdırmaq”- 
dan f.is. Romanı ekranlaşdırma. 

EKRANLAŞDIRMAQ f. Xüsusi olaraq 
kino üçün yazılmamış pyesi və ya başqa 
bədii bir əsəri kinoda, ekranda göstərmək 
üçün uyğunlaşdırmaq. 

EKRANLI sif. tex. 1. Ekranı olan, ekran 
qoyulmuş. Ekranlı qurğu. 

2. Xarici təsirdən qoruyucusu olan. 
Ekranlı kabel. Ekranlı elektrik lampası. 

EKSKAVATOR [lat.] tex. Yerqazıyan, tor- 
pağı, daşı və s.-ni götürüb başqa yerə tökən 
maşın. Addımlayan ekskavator. Tırtıllı ekska- 
vator. - O daşlı, qumsallı, gilli torpağı; Udur, 
lay-lay udur ekskavatorlar. S. Vurğun. Fər- 



li 




EKSKAVATORÇU 



EKSPOZİSİYA 



man nəşə və həvəslə öz ekskavatorunda 
işləyirdi. Ə. Sadıq. 

EKSKAVATORÇU is. Ekskavatorda işlə- 
yən fəhlə. Yarışır kanal çəkən ekskavator- 
çular. Ə.Cəmil. 

EKSKAVATORÇULUQ is. Ekskavatorçu 
sənəti, peşəsi. Fərmana ekskavatorçuluğıı 
Zuyev öyrətmişdi. Ə. Sadıq. 

EKSKLÜZİV [yun.] Məxsusi müsahibə, 
xüsusi intervyu. Eksklüziv müsahibə. 

EKSKÜRS [lat.] kit. Köməkçi məsələni 
aydınlaşdırmaq üçün əsas mövzudan haşiyə 
çıxma. 

EKSKURSÄNT [lat.] bax ekskursiyaçı. 

EKSKÜRSİYA is. [lat.] Elmi və ya öz 
məlumatını artırmaq, yaxud da əyləncə məq- 
sədi ilə təşkil edilən (kollektiv) səyahət. 
Səlim darülfünunun tibb şöbəsinin son kurs 
tələbələri ilə .. ekskursiyaya getməli oldu. 
S. Hüseyn. Yunis boylananda Almazın uşaq- 
ları haraya isə ekskursiyaya apardığını 
gördü. Mir Cəlal. 

EKSKURSİYAÇI is. Ekskursiya iştirakçısı. 

EKSPANSİYA is. [lat.] Təsir dairəsini 
genişləndirmə. 

EKSPEDİSİYA [lat.] 1. xüs. Yük və s. 
şeyləri bir yerdən başqa yerlərə yollamaq 
üçün müəssisə və ya onun bir şöbəsi; gön- 
dərici müəssisə. Poçtamtın qəzet ekspedi- 
siyası. Ekspedisiya kontoru. 

2. Müəyyən məqsəd üçün qrup halında 
edilən səyahət, səfər. Elmi ekspedisiya. Şi- 
mal qütbünə ekspedisiya. - Kinostudiya .. 
ekspedisiyaya hazırlaşırdı. İ.Əfəndiyev. 

3. Bu cür səfər, səyahət və ya yürüş işti- 
rakçıları heyəti, dəstəsi. 

EKSPEDİTOR [lat.] Mal və s. göndər- 
məklə məşğul olan işçi. Poçt ekspeditoru. 
Ticarət bazası ekspeditoru. 

EKSPEDİTORLUQ is. Ekspeditorun işi, 
vəzifəsi. Ekspeditorhıq etmək. 

EKSPERİMENT [lat.] Elmi təcrübə. 
Eksperiment aparmaq. H Ümumiyyətlə, təc- 
rübə, sınaq. [Şeyda:] Yazgül, xahiş edirəm, 
bizim çağanın üstündə cürbəcür eksperi- 
ment aparmayasan! Ə.Məmmədxanlı. 

EKSPERİMENTAL sif. [lat.] 1. Təcrübi. 
Eksperimental tədqiqat üsulu. H Təcrübə 



üçün ayrılmış (təyin edilmiş). Eksperimen- 
tal zavod. Eksperimental şöbə. 

2. Eksperiment (elmi təcrübə) üzərində 
əsaslanan. Eksperimental fizika. Eksperi- 
mental fonetika. - Eksperimental anatomiya 
- bədənin quruluşunu diri vücud, başlıca 
olaraq diri heyvan üzərində öyrənir və 
eksperimental metoddan istifadə edir. 
K.Balakişiyev. 

EKSPERİMENTÄTOR [lat.] bax ekspe- 
rimentçi. 

EKSPERİMENTÇİ is. Eksperiment (elmi 
təcrübə) aparan mütəxəssis. 

EKSPERT [lat.] 1.1. Mübahisəli məsələ- 
lərin həlli üçün dəvət edilən mütəxəssis və 
ya mütəxəssislər qrupu. 

2. Yoxlayıcı, müzakirəedici komissiya. Ali 
Attestasiya Komissiyasının ekspertləri. 

EKSPERTİZA [lat.] 1. Düzgün qərara 
gəlmək üçün hər hansı bir məsələnin mü- 
təxəssislər tərəfindən öyrənilməsi, yoxlan- 
ması. Elmi ekspertiza. Materialları eksper- 
tizaya göndərmək. 

2. Ekspert komissiyası. Ekspertiza üzvü. 
Ekspertiza ayırmaq. Ekspertizanın qərarı. 

EKSPONAT [lat.] Sərgidə, muzeydə nü- 
mayiş etdirilən məmulat. Muzey eksponat- 
ları. - Ülfət Yunis və Davud ilə birlikdə gerbi 
maşından çıxarıb akademiyaya, bayramsa- 
yağı bəzənmiş binaya gətirəndə eksponatlar 
qəbıılıı bitmişdi. Mir Cəlal. 

EKSPOZİSİYA [lat.] 1. Müxtəlif şeylə- 
rin, materialların və s.-nin müəyyən qayda 
üzrə yerləşdirilməsi, düzülüşü, qoyuluşu. 
Sərginin düzgün ekspozisiyası. H Tamaşa 
edilmək üçün müəyyən qaydada, müəyyən 
sistemdə düzülmüş, yerləşdirilmiş, qoyul- 
muş şeylərin özü. Muzey ekspozisiyası. 
Sərgi ekspozisiyası. 

2. Ədəbi əsərlərdə: əsas süjetin inkişa- 
fından qabaq olmuş keyfiyyətləri, hadisə- 
ləri izah edən giriş hissə. Tragediyanın 
ekspozisiyası. H Musiqi əsərinin, əsas möv- 
zuların ifadəsindən ibarət olan birinci his- 
səsi. Ekspozisiyada, çalınmış temalar ara- 
sındakı kontrast, sonata formasının məhz 
inkişaf bölməsində daha qabarıq bir şəkildə 
aşkara çıxarılır. Ə.Bədəlbəyli. 



13 




EKSPRES 

3 .fot. Şəkil çəkərkən fotoaparat obyekti- 
vinin açıq qalmalı oldıığu müddət. □ Ekspo- 
zisiya vermək - fotoplyonkasmı müəyyən 
vaxt işıq təsiri altında saxlamaq. 

EKSPRESS is. [iııg.] Böyük məsafələri 
adətən heç bir yerdə dayanmadan qət edən 
sürətli nəqliyyat vasitəsi (qatar, gəmi, avto- 
bus və s.) Bakı ilə Gəncə arasında ekspress 
işləyir. 

EKSPRESSİONİST \fr.] Ekspressionizm 
tərəfdarı. 

EKSPRESSİONİZM [fr.] Burjua incə- 
sənəti və ədəbiyyatında XX əsrin birinci 
yarısında meydana gəlmiş cərəyan (bu cə- 
rəyan tərəfdarları, sənətkarın öz daxili alə- 
mini, onun subyektiv yaradıcılıq təəssüratını 
ifadə etməyi əsas vəzifə hesab edirdilər). 

EKSPRESSİV sif. [lat.] kit. Mənalı, tə- 
sirli, ifadəli. Ekspressiv söz. 

EKSPRESSİVLİK is. kit. Mənalılıq, təsir- 
lilik, ifadəlilik. Nitqin ekspressivliyi. 

EKSPRÖMT [lat.] 1. Hazırlaşmadan sinə- 
dən söylənilən nitq, şeir, yaxud çalınan mu- 
siqi əsəri və s.; bədahətən. 

2. nıııs. Sərbəst formada yazılmış kiçik 
musiqi əsəri. Raxmaninovun ekspromtu. 

EKSPROPRİÄSİYA [fr.] Bir sinif və ya 
ictimai qrup tərəfindən başqa bir sinif və ya 
ictimai qrupun öz mülkiyyətindən və əvvəl- 
ki ictimai vəziyyətindən məhrum edilməsi. 
Ekspropriatorlann ekspropriasivası (prole- 
tar inqilabı dövründə burjuaziyanın bütün 
istehsal vasitələrindən məhrum edilməsi). 

EKSPROPRİÄTOR [fr.] Ekspropriasiya 
edən. 

EKSSENTRİK 1 sif. [fr.] teatr. 1. Kəskin 
səs, zidd görüşlər, qeyri-adi və çox gülməli 
üsullar əsasında olan. Ekssentrik tamaşa. 
Ekssentrik nömrə. 

2. Çox qəribə, qeyri-adi. Ekssentrik kos- 
tyum. Ekssentrik adam. 

EKSSENTRİK 2 [fr.] rivaz. Ümumi mər- 
kəzi olmayan. Ekssentrik fiqur. Ekssentrik 
dairələr. 

EKSSENTRİK 3 [fr.] teatr. Ekssentrik rol- 
lar ifadə edən artist. İstedadlı ekssentrik. 

EKSSENTRİK 4 [fr.] tex. Fırlanma oxu mər- 
kəzdə deyil, böyürdə olan disk. 



EKVİVALENT 

EKSTAZ sif. [yun.] 1. Ovqatın yüksək 
səviyyəsi. 

2. Heyrət. 

EKSTENsfv sif. [lat.] kit. Keyfiyyətcə 
deyil, ancaq kəmiyyətcə (miqdarca) artan, 
genişlənən. Ekstensiv əkinçilik. 

EKSTENSİVLİK is. kit. Keyfiyyətcə de- 
yil, ancaq kəmiyyətcə artma, genişlənmə. 
Təsərrüfatın ekstensivliyi. 

EKSTERN [lat.] Müvafiq məktəbdə oxu- 
madan kənarda hazırlaşaraq, həmin məktəb 
kursunun imtahanlarını verən adam. 

EKSTERNÄT [lat.] Məktəb proqramı 
kursunu ekstern yolu ilə keçərək imtahan 
vermə üsulu. 

EKSTERRİTORİÄL sif. [lat. ex - xaric və 
territorialis - ərazidə olan] hüq. Eksterrito- 
riallıq hüququndan istifadə edən; toxunul- 
maz. Eksterritorial diplomatik işçi. 

EKSTERRİTORİALLIQ hüq. Bir ölkədə 
olan bəzi diplomatik nümayəndələrin yerli 
qanunlara deyil, ancaq öz dövlətlərinin qa- 
nunlarına tabe olmaq hüququ; toxunulmaz- 
lıq hüququ. 

EKSTERYER [fr. əsli lat.] Heyvanların 
bədən quruluşunun xarici görünüşü. 

EKSTRA sif. [lat.] Ən yaxşı, ən yüksək. 

EKSTREMİST [lat.] kit. Siyasətdə ifrat 
tədbirlər tərəfdarı. Bir sıra yerlərdə bar- 
rikadalar qurmuş ekstremistlər ilə .. polislər 
arasında atışma hələ də davam edir. 
(Qəzetlərdən). 

EKSTREMİZM [lat.] kit. Siyasətdə ifrat 
görüş və tədbirlərə meyil; ifratçılıq. 

EKVATOR [lat.] coğr. Yer kürəsini mər- 
kəzdən müstəvi ilə kəsən xətt. Ekvator Yer 
kürəsini yarımkürəyə: şimal və cənub ya- 
rımkürələrinə bölür. 

EKVATORİAL sif. [lat.] Ekvatora aid 
olan, ekvatorda olan, ekvatora yaxın, ekva- 
tor rayonlarına xas olan. Ekvatorial axınlar. 
Ekvatorial koordinatlar. 

EKVİVALENT [lat.] 1. is. iqt. Başqa bir 
əmtəənin dəyərini təmsil edən əmtəə. 
..Müəyyən bir əmtəənin ekvivalent forması 
onun başqa əmtəəyə bilavasitə mübadilə edilə 
bilməsi formasıdır. K.Marks (“Kapital”, 
tərcümə). 



14 




EKVİVALENTLİK 

2. sif. Eyniqiymətli, bərabərqüvvəli. 
Müasir elmdəki mülahizələr göstərir ki, 
cisimlərin inersiya kütləsi ilə ağırlıq kütləsi 
ekvivalentdir. Z.Xəlilov. 

EKVİVALENTLİK is. Bərabərlik, eyni 
qiymətdə, eyni qüvvədə, eyni mənada olma. 

EKZEMA \yun.\ tib. İrinli səpkilər, su- 
luqlar şəklində təzahür edən dəri xəstəliyi. 

EKZEMALI sif Ekzeması olan. Ekzemalı 
xəstə. Ekzemalı ayaq. - Mollavev .. birdən 
ekzemalı barmaqları ilə [Lalənin] qolundan 
yapışdı.. M. Hüseyn. 

EKZOQÄMİYA {yun. exo - xaric və 
gamos - evlənmə] etnoqr. Öz tayfasından, 
öz qohum-əqrəbasından, öz ictimai qru- 
pundan evlənməyi qadağan edən adət. 

EKZOTERMIK sif. \yun. exo - xaric və 
thermos - isti] kim. İstilik çıxması ilə bağlı 
olan, istilik verən. Ekzotermik proses. 

EKZOTİK sif. iyun.] 1. Avropa ölkələri 
üçün qeyri-adi olan, onlara xas olmayan. 
Ekzotik ölkələr (avropalılar üçün qeyri-adi 
olan mədəniyyətə, təbiətə və s.-yə malik 
ölkələr; məs.: tropik ölkələr). 

2. məc. Ümumiyyətlə, qeyri-adi, qəribə, 
yad. Ekzotik musiqi. Ekzotik paltar. 

EKZÖTİKA \yun.] Avropalılar üçün 
qeyri-adi görünən hər şey (təbiət, məişət, 
adət, mədəniyyət və s). Şərq ekzotikası. - 
Qazma sahibinin ekzotikaya olan meyli o 
dərəcəyə yetişmişdi ki. bir metr uzunluğun- 
da, yarını metr enində olan qapıya da təzə 
bir cecim asdırmışdı. Ə.Əbülhəsən. // Ümu- 
miyyətlə, qəribə, qeyri-adi şey. Gələr canlı 
ekzotika ağaların xoşuna; Əhsən deyər, 
radiolar xitab edər qoşuna. S. Rüstəm. 

EQOİST sif. Ifr. əsli lat.] Özünü bəyənən, 
özünü yüksək tutan, ancaq özünü, öz məna- 
feyini düşünən adam; xudbin. [Süleyman:] 
Mən hələ ömrümdə bunun kimi eqoist adam 
görməmişəm. M. İbrahimov. 

EQOİSTLİK is. Eqoist adamın xassəsi, an- 
caq özünü, öz mənafeyini düşünmə; xudbinlik. 

EQOİZM \fr. əsli lat.] bax eqoistlik. 

EL 1 is. 1. Camaat, xalq, adamlar. El üçün 
ağlayan gözsüz qalar. (Ata. sözü). Bahar fəsli 
el şad olur sərasər; Hərgiz məndən özgə 
yoxdur mükəddər. Q.Zakir. Fələyin cəbrin- 
dən, el tənəsindən; Dərdim artıb bir ümma- 



EL 

na dönübdür. Aşıq Ələsgər. Bildir bu za- 
man idi. El məscidə yığılmışdı. Mir Cəlal. 
□ El anası, el atası - elin başçısı, hamının 
qayğısını çəkən, dərdinə şərik olan, işinə 
yarayan, xeyir-şərində iştirak edən adam. 
[Mirzə Heydər:] A başına dönüm, axır 
mənim təqsirim nədir? Mən deyəndə bir el 
anasıyam, sən çağırırsan, sənin işini görü- 
rəm, bu çağırır, gəlib onun işini görürəm. 
Ə. Haqverdiyev. Həsən hamının dadına 
çatır, hamının xeyrini-şərini görür. Həsən 
el atasıdır. S. Rəhman. El ədəbiyyatı - şi- 
fahi xalq ədəbiyyatı, folklor. Bu sarsıntılıq, 
bu qcıtışıqlıq el ədəbiyyatında gözəl parça- 
lar yaratmış olsa da, vazı ədəbiyyatında bir 
qədər boşluq vücuda gətirmişdi. C. Cabbarlı. 
Yazılı klassik ədəbiyyatla bərabər, Azər- 
baycan dilində zəngin el ədəbiyyatı yaranır. 
M. İbrahimov. El oğlu, el qızı - bir eldən 
olan, həmvətən, həmyerli (bəzən müraciət 
məqamında işlənir). El oğlum, yadımdadır 
o dəmlər indikitək; Bağdakı uşaqlara, bir 
söz, ürəkdin, ürək. S.Rüstəm. Gözümün 
önündə canlanır hər an; Yolların yorğunu o 
qəmgin qarı; Bir də el oğlumun qərib mə- 
zarı. M.Rahim. [Sevinc:] Sən səhv edirsən, 
Mahmud! Mən bu gün sənin üçün bir el qızı 
yox, bir məktəb yoldaşıyam. Z.Xəlil. El 
yardım komitəsi - 1917-ci il inqilabının 
ilk illərində ayrı-ayrı kəndlərdə, qəzalarda 
yoxsul kəndlilərə kömək etmək məqsədi 
ilə təşkil edilən komitə. Bir tərəfdən, özü- 
nün yorulmaq bilmədən çalışması, digər 
tərəfdən, el yardım komitəsinin və başqa 
kənd təşkilatlarının maddi və mənəvi yar- 
dımı ilə Bəxtiyar özünə kəndin kənarında bir 
evcik düzəltmişdi. S. Hüseyn. El yolu - işlək, 
böyük yol, gediş-gəliş çox olan yol. El yo- 
lunun altında maşın dayandı. Ə. Vəliyev. 

2. Ölkə, məmləkət, vilayət. Sağ gedəsən 
ulusuna, elinə ; Misri qılınc bağladaram be- 
linə. “Koroğlu”. Molla Vəli Vidadi və Molla 
Pənah Vaqif hər ikisi bir əsrin və bir elin 
adamlarıdır. F.Köçərli. [Səlim:] Gəzdim, do- 
laşdım, uğradım hər elə; Mən böylə bir qadın 
görmədim hələ. H. Cavid. □ Eldən-elə - bir 
eldən o biri elə, elbəel. Eldən-elə gəzmək. 
- [Qərib:] Bir söz ilə eldən-elə atıldım; Bu 
qərib ellərdə yaxdı nar məni. “Aşıq Qərib”. 



15 




EL 

3. Tayfa, qəbilə. Mən də ata və ana tə- 
rəfindən Miiqəddəm elindənəm. M.F.Axund- 
zadə. Deyirlər ki, qədim zamanlarda bu tor- 
paqda bir el yaşarmış. M. İbrahimov. 

0 Elin dilinə salmaq (düşmək) - dillərə 
salmaq. 

EL 2 “L" hərfinin adı. 

ELAM is. [ər.] klas. Bildirmə, anlatma, 
xəbərdar etmə. Elam etmək. Elanı qılmaq. 

— Bəhərhal, hər nə ki muradınızdır, mənə elam 
edin! “Mehri-mah”. [Şah Abbas:] Sonra üzün 
hərəmlərə tutub xitab elədi : ..Mən kəmali- 
əfsus ilə məcburəm ki, bir yaman xəbəri sizə 
elam edəm. M.F.Axundzadə. Seyyid, ol mah 
sənin qətlinə iqdam etdi; Gedib öz çarəni 
qıl, eylədi elam sənə. S.Ə.Şirvani. 

ELAMNAMƏ is. [ər. elam və fars, namə] 
klas. Elam yazılmış rəsmi vərəqə, bildiriş 
vərəqəsi. Mötəbər üləma vilayətlərə elanı- 
namələr göndərirdi ki, bundan sonra bir 
kimsənə cürət etməsin ki, şaha və ümənayi- 
dövlətə .. peşkəş versin. M.F.Axundzadə. 

ELAN is. [ər.\ 1. Yazılı, çap olunmuş bil- 
diriş, xəbər, məlumat. Qəzet elanı. Divara 
elan vurmaq. Dərslərin başlanması haqqın- 
da elan. - Üç gün qabaqdan divarlara bö- 
yük, rəngli elanlar vurulmuşdu. Mir Cəlal. 
□ Elan etmək - 1) hamının eşidəcəyi 
tərzdə xəbər vermək, məlumat vermək, bil- 
dirmək. İclası açıq elan etmək. Müharibə 
elan etmək (müharibə başladığını bildirmək). 

- Ruhanilər vahid bir cəbhə tutaraq Axundov 
komediyalarına qarşı cahad elan etdilər. 
Ə.FIaqverdiyev. // Mətbuat vasitəsilə bildir- 
mək. İanə verənləri mətbuat səhifələrində 
adbaad elan etmək çətin idi. Mir Cəlal; 
2) açmaq, izhar etmək, bildirmək. İndi daha 
gəlib çatmış o zaman ; Sənə bir gizli sirr 
edim mən elan. A.Səhhət. Elan vermək - 
1) məlumat vermək, xəbərdar etmək, 
bildirmək. Gəldiyev elan verib, sabaha büro 
iclası çağırdı. Mir Cəlal; 2) qəzet və ya 
mətbuat vasitəsilə bildirmək, xəbər vermək. 
Müşavirə haqqında qəzetdə elan vermək. 
Elani-eşq (elani-məhəbbət) etmək - eşq 
və məhəbbətini bildirmək, sevgisini elan 
etmək. [Məhəmmədcəfər] qadınlar məcli- 
sində qadın azadlığı haqqında məruzədə 
elani-eşq edən dərəcədə ləzzətli danışırdı. 
Qantəmir. 



ELBƏYİ 

2. kölın. Rəsmi bildiriş vərəqəsi. Məlum- 
dur ki, xəzinədən gələn vergi elanının 
müqabilində danışıq olmaz. Ə.FIaqverdiyev. 

ELASTİK sif. [yıın.] Sıxılıb buraxıldıqda 
əvvəlki şəklini alan, möhkəm, lakin sıxıl- 
dıqda yığıla bilən. Elastik rezin. Elastik yay. 
Elastik parça. Elastik əzələlər. 

ELASTİKİ bax elastik. Elastiki cisimlər. 

ELASTİKİYYƏT köhn. bax elastiklik 
Müəyyən sabit mərkəzə cəzb edən və o mər- 
kəzdən məsafə ilə düz proporsional dəyişən 
qüvvəyə çox təsadüf edilir. Belə qüvvəyə 
elastikiyyət qüvvəsi misal ola bilər. Z.Xəlil. 

ELASTİKLİK is. Elastik şeyin hal və 
keyfiyyəti. Bir elementin müxtəlif izotopları 
bir-birindən bir çox fiziki xassələri, xüsusən 
çəkisi, elastikliyi və ərimə temperaturuna 
görə cüzi də olsa fərqlənir. A. Qarayev. 

ELAT top. köhn. Bir yurdda, bir yerdə 
yaşayan camaat, xalq, el. ..Qazax mahalının 
vəkili Pənah ağanın zamanında bir para 
şuriş və inqilabın vüquinə görə Qazax ma- 
halından bir neçə elat köçüb Qarabağ 
vilayətinə, ibrahim xanın təhti-himayəsiııə 
keçibdir. F. Köçərli. // Başlıca olaraq mal- 
darlıqla məşğul olan köçəri kənd əhalisi. 
Yaz ayı elat dağa çıxanda Nəbi dəstəsiynən 
gəlmişdi Qırxlar dağına. “Qaçaq Nəbi”. 
[Şəhrəbanu xanım:] ..Miisyö Jordana qay- 
maq gərək, yağ gərək, axşama plov gərək, 
bozartma gərək ki, gedib öz ölkəsində 
deməsin ki, Qarabağ elatının arvadları 
mərifətsiz olurlar. M.F.Axundzadə. Bir dəfə 
[Hacı Rüstəmin] yolu yaylağa gedən elata 
düşdü. Köç mənzil eləyib, heyvanları düzə 
buraxmışdı. Ə. Haqverdiyev. 

ELBAŞI is. tar. Eli idarə edən, elə baş- 
çılıq edən şəxs. [İldırım:] Altay, elbaşı sən 
idin, deyilmi? C. Cabbarlı. 

ELBAŞILIQ is. tar. Elbaşınm işi, vəzi- 
fəsi; başçılıq, rəhbərlik. [İldırım:] Ən baş 
bir qanun vardır ki, o da hər kəsin başqaya 
zərərsiz azad istəyidir. “Ellik” işlər üçün 
isə el özü sıra ilə elbaşılıq edir. C.Cabbarlı. 

ELBƏYİ is. tar. El başçısı, el böyüyü; qə- 
bilə, tayfa başçısı. Halbuki İranda hakim- 
lərin, elbəyilərin, kətxudaların və dövlət 
məmurlarının nəinki elmi yoxdur, hətta adi 
savadı da yoxdur. M.F.Axundzadə. [Sön- 



16 




ELCARI 

məz:] El talanmışdır. Bir yandan ərəblər so- 
yur, bir yandan elbəyilər talayır. C. Cabbarlı. 

ELCARI zərf 1. Elliklə, hamılıqla, bü- 
tünlüklə, başdan-başa. Yüzlərcə gözəl başqa 
vilayətdə də çoxdur ; Amma bizim ölkə bütün 
elcarı gözəldir. Ə. Vahid. 

2. Birlikdə, bütün elin iştirakı ilə. Elcarı 
iş görmək. 

ELÇİ is. 1. dipl. Bir dövləti başqa bir döv- 
lətdə təmsil edən diplomatik nümayəndə; 
səfir. 

2. Oğlan və ya onun adamları tərəfindən 
qız istəmək üçün qız evinə göndərilən şəxs. 
[Səkinə xanım:] Söz açıq gərək, [Ağa Hə- 
sən] məndən ötrü bibimin vanına elçi 
göndəribsən.. M.F.Axımdzadə. İndi ki var 
elçi də Səfdər kimi; Bir bala qız al, boyu ər- 
ər kimi. M. Ə. Sabir. Bir neçə il ondan sonra 
Mirzə qonşunun qızına eşq yetirib anasını 
elçi göndərdi. Ə. Haqverdiyev. □ Elçi 
düşmək - qızı almaq üçün gedib-gəlmək, 
qız tərəfindən razılıq əldə etmək üçün ça- 
lışmaq, elçilik etmək. Ənıiqızı və əmioğlu 
sözü bu yerdə qoydular ki, Əmiraslan Gül- 
pəri üçün əmisinə elçi düşsün. S.S.Axıındov. 
Usta Murtuz elçi düşdü. Mir Cəlal. Elçi elçi 
üstündən gəlmək - arası kəsilmədən qızı 
istəmək, bir-birinin dalınca elçi gəlmək. 
..Zeynəbin adı bir elə şöhrət tapdı ki, elçi 
elçi üstdən gəlirdi. C. Məmmədquluzadə. 

3. Müəyyən məqsədlə və ya rəsmi 
danışıqlar üçün bir yerə göndərilən şəxs; 
nümayəndə. Elçiyə zaval yoxdur. (Ata. 
sözü). Çindən gələn elçiyiz; Gətirmişiz 
xaqandan; Kevkavusa ərməğan. H.Cavid. 

4. Ümumiyyətlə, nümayəndə mənasında. 
Qabaq cərgələrdə əmirlər, vəzirlər, əyanlar 
və kübar ailələr yerləşmişdi. Elçilər və 
heyət nümayəndələri üçün başqa yerlər 
təxsis edilmişdi. M. S. Ordubadi. 

5. məc. Müjdəçi, xəbər gətirən mənasın- 
da. Пк baharın uğurlu elçiləri olan qaran- 
quş, sığırçın və leylək sürü-sürü dönüb 
yuvalarını tikəcək. A.Şaiq. Baharla birlikdə 
onun şux elçiləri: qaranquşlar hərəni öz 
dilində qarşılayırdılar. M.Rzaquluzadə. 

0 Elçi daşı - nağıllarda: padşah qızının 
elçiliyinə gələnlərin oturması üçün saray 
meydanında qoyulan xüsusi daş. 



ELEKTRİK 

ELÇİLƏMƏ “ E 1 çi 1 əm ək ” don/.7.s\ 

ELÇİLƏMƏK f. Elçi düşmək, elçiliyə 
getmək, qız istəmək. 

ELÇİLİK is. 1 . Elçinin vəzifəsi, işi. // El- 
çinin idarəsi. Elçilikdə qəbul. 

2. Elçi getmə, qız istəmə. [Gülpəri:] 
Hacı, qadan alım, mənim elə saçım elçilikdə 
ağarmayıbdırmı? Ə.Haqverdiyev. [Toğrul:] 
Adə Yaşar, mən istəyirəm axı səni .. elçiliyə 
göndərim. C. Cabbarlı. Mirzə Rəhman hələ 
evdən çıxmamış elçilik qaydalarından 
söhbət salıb məsləhətləşmişdi. Mir Cəlal. 
□ Elçilik eləmək - elçi sifəti ilə gedib qız 
istəmək. [Süleyman Əsgərə:] Gördüyün 
qızlardan birisini seç, sonra lələşini göndər, 
gedim elçilik eləyim, vəssalam. Ü.Hacıbə- 
yov. [Rəşid:] Gərək mənim elçiliyimi Mə- 
şədi bəy özü eliyə. M.Hüseyn. 

ELDARŞAMI is. bot. Azərbaycanın Eldar 
deyilən yerlərində bitən şam ağacı növü. 
Eldarşamı .. enli çətirli, gövdəsi düz və ya 
əyilmiş olan, 18-20 metrə qədər hündürlü- 
yündə ağacdır, iynələri qısa budaqlar 
üzərində ikişər yerləşir. H.Qədirov. 

ELDAŞ is. Biryerli, həmyerli, həmvətən. 
Təyyarənin qanadı toxunur buludlara; Eldaş- 
larımız gəlir boşluğu yara-yara. R.Rza. 

ELEGİYA \yun. ] ədəb. 1. Mərsiyə tər- 
zində yazılmış şeir. Elegiya qəmli, kədərli, 
hüznlü lirik şeir deməkdir. Ölənlərin xati- 
rəsinə yazılmış bu şeirlərdə, bizim mərsiyə- 
lərdə olduğu kimi, ağı ünsürləri əsas yer 
tuturdu. Ə. Sultanlı. // Antik poeziyada: məs- 
nəvi şəklində yazılmış şeir. 

2. Həzin musiqi əsəri. 

ELEKTRİÇKA [rus. ] dan. Elektrik dəmir- 
yol qatarı (vaqonu). Bakı ilə mədən rayon- 
ları arasında elektriçka işləyir. 

elektro... Mürəkkəb sözlərin, elektrik 
mənasında olan birinci hissəsi; məs.: elek- 
troaparat, elektrobur, elektrovoz. 

ELEKTRİK [yun.] 1. Materiyanın, yüklü 
hissəciklərdən: elektronlardan, pozitron- 
lardan, protonlardan və s.-dən ibarət for- 
ması. Elektrik haqqında nəzəriyyə. 

2. Xalq təsərrüfatının bütün sahələrində 
və məişətdə işlədilən enerji növlərindən 
biri. İşlər elektriklə görünür. Elektrik stan- 
siyasının gücü. 



17 




ELEKTRİK 

3. Bu energiyadan hasil olan işıq. Elektrik 
çəkmək. Elektriki söndürmək. 

4. Elektriklə işləyən, elektriklə hərəkətə 
gətirilən. Elektrik motoru. Elektrik peçi. Elek- 
trik saatı. Elektrik aqreqatı. П Elektrikdən 
alman, hasil edilən. Elektrik işığı. - Məşədi 
Əsgər o tərəfə baxıb gördü ki, bir böyük ev 
var, qapısının üstündə elektrik fənəri 
asılıbdır. S.M.Qənizadə. Otaq pis deyil idi, 
studeııt otağına məxsus hər bir şey var idi: 
yazı masası, kürsü, əlüzyuyan, çarpayı, hətta 
elektrik işığı da yerində idi. Çəmənzəminli. 
[Qadın] sonra qolumdan tutub çəhrayı 
abajurlu elektrik çırağının altında qoyulmuş 
ağ örtüklü stola tərəf çəkdi. I. Əfəndiyev. 
// Elektrik hasil edən, elektrik verən, elek- 
trik saçan. Bayıl elektrik stansiyası. Elektrik 
batareyası. Elektrik dövrəsi (elektrik cərə- 
yanı keçən yol). - ..Elektrik stansiyasından 
Ağbulağa işıqlar yayılırdı. S. Rəhimov. 
□ Elektrik vaqonu (qatarı) - bax 
elektriçka. ..Qayıdırdım. Gecə saat on bir- 
də elektrik vaqonuna oturdum. S. Hüseyn. 
Stansiyadan hələ on-on beş addım ayrılma- 
mışdılar ki, elektrik qatarı yola düşüb getdi. 
M.Rzaquluzadə. 

0 Elektrik stulu - ABŞ-da ölüm cəzası 
aləti. “Ağev”iıı icadıdır elektrik stulu; Otu- 
rub o stulda yandırdılar Makgini. S.Rüstəm. 

ELEKTRİK [fr. əsli yun.\ 1. Bax elektro- 
texnik. 

2. Elektrotexnika sahəsində, elektrik səna- 
yesində işləyən, elektriki tədqiq edən şəxs. 

ELEKTRİKKEÇİRMƏ is. fiz. Cismin elek- 
trik cərəyanını keçirmə qabiliyyəti. Metalın 
elektrikkeçirmə qabiliyyəti. 

ELEKTRİKLƏNDİRİLMƏ “Elektriklən- 
dirilmək”dən fis. 

ELEKTRİKLƏNDİRİLMƏK məcli, fiz. 
Elektrik yükü ilə yüklənmək. 

ELEKTRİKLƏNDİRMƏ “Elektrikləndir- 

mək”don fis. 

ELEKTRİKLƏNDİRMƏK f. fiz. Cismi 
elektrik yükü ilə yükləmək. Metalı elektrik- 
ləndirmək. 

ELEKTRİKLƏNMƏ “F.lektriklənmək”- 
don fis. 

ELEKTRİKLƏNMƏK/ fiz. Elektrik yükü 
qəbul etmək. 



ELEKTRODİNAMİK 

ELEKTRİKLƏŞDİRİLMƏ “Elektrikləş- 

dirilmək”don f.is. Kənd təsərrüfatının elek- 
trikləşdirilməsi. Dəmiryollarının elektrik- 
ləşdirilməsi. - Mingəçevir eyni zamanda 
kəndlərimizin elektrikləşdirilməsinə imkan 
yaratmışdır. İ. Əfəndiyev. Azərbaycanın 
neft sənayesi özünün mexanikləşdirilmə və 
elektrikləşdirilmə dərəcəsinə görə dünyada 
ən qabaqcıl yerlərdən birini tutur. M.Qaşqay. 

ELEKTRİKLƏŞDİRİLMƏK “Elektrik- 
ləşdirmək”dən məch. 

ELEKTRİKLƏŞDİRMƏ “Elektrikləşdir- 
mək”don/7.s. // Elektrik enerjisinə keçirmə, 
elektrik enerjisi tətbiq etmə. 

ELEKTRİKLƏŞDİRMƏK / Xalq təsər- 
rüfatının bütün sahələrinə elektrik energi- 
yasmı tətbiq etmək; hər şeyi elektrik qüv- 
vəsinə keçirmək. Ölkənin başdan-başa 
elektrikləşdirilməsi. - [Eyvaz:] Dəyirmanı 
elektrikləşdirmək üçün balaca bir layihə 
düzəldib verdim Qədir kişiyə.. I. Əfəndiyev. 

ELEKTRİKLƏŞMƏ “Elektrikləşmək”- 
dən f.is. 

ELEKTRİKLƏŞMƏK bax elektriklən- 
mək. 

ELEKTRİKLİ sif. fiz. Elektrikləşdirilmiş, 
elektrik yükü olan. Elektrikli cisim. Elek- 
trikli naqil. 

ELEKTROAPARÄT tex. Elektriklə işlə- 
yən cihaz, elektrik aparatı. 

ELEKTROBUCURQAD tex. Elektriklə 
işləyən bucurqad. 

ELEKTROBUCURQADÇI is. xiis. Elektro- 
bucurqadda işləyən fəhlə. 

ELEKTROBÜR [rus.] tex. Neft və s. 
quyuları qazımaq üçün elektrikli mühərriki 
olan buruq maşını. ..Mühəndislərin ixtira 
etdiyi elektrobur qazımada yüksək məhsul- 
darlıq nümunəsi göstərdi. S. Quliyev. 

ELEKTRÖD [yun. elektron və hodos - 
yol] fiz. Elektrik cərəyanını maye və qaz- 
ların içinə daxil etmək üçün lövhəcik, şar 
və s. şəklində keçirici. Müsbət elektrod 
( aııod ). Mənfi elektrod ( katod ). Rentgen 
borucuqları elektrodu. 

ELEKTRODİNAMİK sif. [yun.] fiz. Elek- 
trodinamika hadisələrinə aid olan. Elektro- 
dinamik sahə. 



18 




ELEKTRODİNAMİKA 



ELEKTRON 



ELEKTRODİNAMİKA \yun.] Fizikanın 
elektrik yüklərinin qarşılıqlı təsirindən və 
hərəkətindən bəhs edən şöbəsi. 

ELEKTROFİZİOLÖGİYA [bax elektro 
və fiziologiya] Fiziologiyanın elektrik 
hadisələrinin orqanizmə təsirini öyrənmək- 
lə məşğııl olan bölməsi. 

ELEKTROXÖD [ras.] Elektrik mühərriki 
ilə işləyən gəmi. 

ELEKTROKARDİÖQRAF [bax elektro 
və kardioqraf] Ürək əzələlərinin fəaliy- 
yəti zamanı onda əmələ gələn elektrik 
impulslarmı qeyd edən elektrik cihazı. 

ELEKTROKARDİOQRAFİYA [bax elek- 
tro və kardioqraliya] Ürək əzələlərinin 
fəaliyyəti zamanı onda əmələ gələn elek- 
trik impulslarmın qrafik qeyd olunması ilə 
ürəyin fizioloji xassələrini yoxlama üsulu. 

ELEKTROKARDİOQRÄM [bax elektro 
və kardioqram] Elektrokardioqraf cihazı 
vasitəsilə ürəyin fəaliyyətinin qrafik təsviri. 

ELEKTROKİMYA [yun. elektron və ər. 
kimya] Fiziki kimyanın elektrik prosesləri 
ilə kimyəvi proseslər arasındakı əlaqəni 
öyrənən şöbəsi. 

ELEKTROKİMYƏVİ sif. elektron 
və ər. kimyəvi] Elektrokimyadan istifadə 
ilə bağlı olan. Elektrokimyəvi təhlil. Elek- 
trokinıyəvi üsul. 

ELEKTROLİT [yun. elektron və lutos - 
həll olunmuş] içərisindən elektrik cərəyanı 
keçdikdə, öz tərkib hissələrinə ayrılan kim- 
yəvi maddə. 

ELEKTROLİTİK sif. [yun. elektron və 
lutos-dan] kim. Elektrolizə aid olan, elek- 
trolizlə əlaqədar olan. Elektrolitik üsul. 
П Elektroliz yolu ilə alman. Elektrolitik də- 
mir (mis). 

ELEKTROLİZ [yun. elektron və lusis - 
həll etmə] kim. Maddənin içindən elektrik 
cərəyanı keçdikdə onun öz tərkib hissə- 
lərinə və elektrodlara ayrılması prosesi. 

ELEKTROMAQNETİZM [bax elektro 
və maqnit] fiz. Elektrik axımının əmələ 
gətirdiyi maqnit hadisələri. 

ELEKTROMAQNİT [bax elektro və 
maqnit] 1 . içərisindən elektrik cərəyanı 
axan maqnitləndirici məftillər sarınmış 
dəmir oxdan ibarət cihaz. 



2. sif. Elektromaqnetizmə aid olan. Elek- 
tromaqnit nəzəriyyəsi. Elektromaqnit dal- 
ğalar. H Elektromaqnit vasitəsilə işləyən. 
Elektromaqnit siqnalı. 

ELEKTROMAŞIN [bax elektro və ma- 
şın] Elektrik maşını (elektrik enerjisi hasil 
edən, yaxud onu mexaniki enerjiyə çevirən 
maşın). 

ELEKTROMEXÄNİKA [bax elektro və 
mexanika] Elektrotexnikanın, elektrik 
qüvvəsi ilə işləyən mühərriklərin, maşın- 
ların, mexanizmlərin qayrılması və işlən- 
məsi üsullarından bəhs edən şöbəsi. 

ELEKTROMEXÄNİKİ sif. [yun. elektron 
və mechanika-dan] Elektrik və mexaniki 
təsirə əsaslanan. Metalların elektromexa- 
niki işlənməsi. 

ELEKTROMETALLURGİYA [bax elek- 
tro və metallurgiya] Metallurgiyanın elek- 
trik enerjisi vasitəsilə metallar və müxtəlif 
ərintilər istehsalı ilə məşğul olan sahəsi. 

ELEKTRÖMETR [yun. elektron və met- 
reo - ölçürəm] fiz. Elektrik gərginliyini, 
elektrik potensialını plçmək üçün cihaz. 

ELEKTROMETRİK sif. [yun. elektron və 
metreo-dan]^?z. Elektrometriyaya aid olan. 

ELEKTROMETRİYA [yun. elektron və 
nıetreo] fiz. Elektrik vasitəsilə ölçmə üsul 
və metodları. 

ELEKTROMONTÄJ [bax elektro və 
montaj] tex. 1 . Elektrik avadanlığının, elek- 
trik qurğularının montajı (quraşdırılması). 

2. sif. Elektromontaja aid olan. Elek- 
tromontaj briqadası. Elektromontaj sexi. 

ELEKTROMONTAJÇI is. Elektromontaj 
mütəxəssisi. 

ELEKTROMONTY ÖR [bax elektro və 
montyor] Elektrik avadanlığına xidmət 
edən, bu avadanlığı yığma, qurma və təmir 
işləri ilə məşğul olan ixtisaslı fəhlə. 

ELEKTROMOTÖR [bax elektro və 
motor] Elektrik mühərriki. 

ELEKTRON 1 [yun.\ 1. Maddənin mənfi 
elektrik yükü olan ən kiçik zərrəciyi. 

2. sif. Elektronla, elektron tətbiqi ilə bağlı 
olan. Elektron mikroskop. Elektron avtoma- 
tika. Elektron hesablama maşını. 

ELEKTRON 2 [>>ШЈ.] 1. Çox möhkəm və 
plastiklik xassəsinə malik olan alüminiumla 
maqnium ərintisi. 



19 




ELEKTRONİKA 



ELƏ 



2. sif. Elektrondan qayrılmış, elektronlu. 
Elektron bombası. 

ELEKTRONİKA \yun.] Fizikanın, qazlar- 
da, boşlııqlarda, bərk cisimlərdə elektron 
proseslərini tədqiq edən şöbəsi. // Elm və 
texnikanın müxtəlif qurğularda və s.-də 
elektron və yarımkeçirici cihazlardan istifa- 
də nəzəriyyə və üsullarında öyrənən sahəsi. 

ELEKTROÖPTİKA [bax elektro və op- 
tika] Fizikanın, elektrikin maddələrin optik 
xassələrinə təsirindən bəhs edən şöbəsi. 

ELEKTROSKÖP [yun. elektron və skopeo 
- baxıram] Bir cisimdə elektrik yükünün 
olııb-olmadığını yoxlamaq üçün cihaz. 

ELEKTROSTÄNSİYA [bax elektro və 
stansiya] Energiyanm başqa növlərindən 
elektrik enerjisi istehsal edən müəssisə. Atom 
elektrik stansiyası. Su-elektrik stansiyası. 

ELEKTROSTÄTİKA [bax elektro və 
statika] Fizikanın elektrikin, elektrikləşmiş 
cisimlərin nisbətən hərəkətsiz halda xassə- 
lərini öyrənən şöbəsi. Hərəkət etməyən 
elektrik yüklərinin qarşılıqlı elektrik təsirini 
və onların tarazlıq şərtlərini öyrənən elmə 
(bəhsə) elektrostatika deyilir. “Fizika”. 

ELEKTROTEXNİK [bax elektro və tex- 
nik] Elektrotexnika mütəxəssisi. 

ELEKTROTEXNİKA [bax elektro və 
texnika] Elektrik enerjisinin tətbiqi haqqın- 
da elm, həmçinin texnikanın elektrik ener- 
jisindən praktiki məqsədlər üçün istifadə 
edən şöbəsi. 

ELEKTROTEXNİKİ sif \yun. elektron və 
technike-dən] Elektrotexnikanın tətbiqi və 
ya ondan istifadə ilə bağlı olan. Elektrotex- 
niki avadanlıq. 

ELEKTROVOZ [rus. ] tex. Elektrik qüvvəsi 
ilə işləyən lokomotiv. Elektrovoz istehsalı. 

ELEMENT [lat.] 1. kim. Adi kimyəvi 
üsullarla öz tərkib hissələrinə ayrıla bilmə- 
yən, digər mürəkkəb maddələrin isə tərkib 
hissəsi olan bəsit maddə. Mendeleyevin ele- 
mentlərin dövri sistemi. - Yerin təkində bəzi 
mədənlər bir-birindən ayrı halda yerləşmir. 
Məsələn, mis yatağı olan yerdə çox vaxt sink, 
qurğuşun, qalay, mərgümüş və s. bu kimi 
elementlərin də yataqları olur. M. Qaşqay. 

2. fiz. Kimyəvi enerji hesabına yaradılan 
zəif elektrik qüvvəsi mənbəyi olan cihaz. 
Qalvaııik element. Quru element. 



3. Tamın, bütövün tərkib hissəsi. Şeirdə 
əsas istiqamət və üslubdan tutmuş ən xırda 
elementlərə qədər hər bir şey həyati zərurət 
nəticəsində əsas yaradıcı kadrların iş pro- 
sesində qəbul və ya rədd edilir. M.Rzaqu- 
luzadə. // xiis. Elər hansı bir maşının, qur- 
ğunun, mexanizmin əsas hissəsi. 

4. dan. Adam, şəxs, ünsür. 

ELEMENTAR sif 1. İbtidai, başlanğıc, bir 

şeyin ancaq əsaslarına aid olan. Elementar 
cəbr. Elementar riyaziyyat. 

2. Ən sadə, ən bəsit, ibtidai. Elementar 
məsələ. Ən elementar şeyi bilmir. 

3. Ən vacib, ən lazımlı, əsas. Elementar 
şərait. 

4. kim. Bir şeyin elementlərinin tərkib 
hissəsinin və aralarındakı nisbətin müəy- 
yənləşdirilməsi ilə əlaqədar olan. Maddə- 
nin elementar tərkibi. Elementar təhlil. 

ELEMENT ARLIQ is. Bəsitlik, sadəlik, 
ibtidailik. 

ELEVATOR [lat.] 1. Böyük taxıl təda- 
rükü məntəqələrində, dəmiryol stansiyala- 
rında, limanlarda və s.-də tikilən, taxılı 
qaldırmaq, qurutmaq, saxlamaq üçün müva- 
fiq qurğuları olan çox böyük anbar. Taxılı 
saxlamaq üçün ən yararlı anbar elevatordur. 

2. Yükü arası kəsilmədən nəql edən qaldı- 
rıcı mexanizm. ..İki gənc fəhlə rotora yaxın- 
laşıb elevatorları hazırlayır. M. İbrahimov. 

ELƏ əvəz. 1. O cur, o təhər, o sayaq. Elə 
söz demək olmaz. Elə sözlər danışma. - ..Şəxs 
gərək elə bir iş tutsun ki, onu bacarıb yerinə 
yetirməyə qabiliyyəti olsun. C.Məmmədqu- 
luzadə. Gəl elə kişnəmə, saqın, kəhərim! 
R.Rza. [Cuma] Maralın evində elə danış- 
dığına .. görə özünü məzəmmət edirdi. 
Ə.Əbülhəsən. Aslan köntöy-köntöy cavab 
verdi : - Getmirəm. Hamı necə, mən də elə. 
M.Hüseyn. // O dərəcədə, o şəkildə. Bu it 
Qaraca qızla eh dost olmuşdu ki, yanından 
ayrılmaq istəmirdi. S.S.Axundov. Məsmə 
iki əli ilə dizlərinə elə çırpdı ki, səsini hamı 
eşitdi. Mir Cəlal. 

2. Ancaq, təkcə, yalnız, məhz mənasında. 
Elə mən deyiləm hüsnünə nıayil; Göz dikib- 
dir tamam Qarabağ sənə. Q.Zakir. Məsıımə 
xanıma da elə bu söz lazım idi. P.Makulu. 

3. dan. O tərəfə, o yana, o səmtə. Mən 
belə gəldim, o elə getdi. - [Qatırçı:] Hax- 



20 




ELƏ 

çılar zınqırovlu faytonlarda pırıltı ilə budıı 
belə gəlirdi, odu elə gedirdi. Mir Cəlal. 

4. Cəm şəklində: elələr(i) - o cür (elə) 
adamlar. Amma elələri də var ki, heç bir iş 
görməyib, övqati-əzizələrini mütləq bikar- 
çılıqda zaye edirlər. F.Köçərli. Elələrini şə- 
hərdən sürgün etsələr də azdır. M.Hüseyn. 

5. Ədat kimi aid olduğu sözün mənasını 
dəqiqləşdirir. Elə bu saat çağırtdır. Elə özü 
də bu işi görmək istəyirdi. - Elə biri qonşun 
Qara Kərəmoğlu, müəllimlərə onotaqlı, ey- 
vanlı, bağçalı ev tikdirib. M. İbrahimov. 
[Uğur:] Məni .. dilə tutan elə Alxan özü ol- 
madımı? I. Əfəndiyev. 

6. “də” ədatı ilə: 1) o cür də, o qaydada, 
o tərzdə. Pişik ilə nə tövr rəftar eyləyirsən, 
elə də arvad ilə lazımdır rəftar eləmək. 
C.Məmmədquluzadə; 2) o halda, belə olan 
surətdə. Yaxşı, elə də sən get, mən də gə- 
lərəm; 3) olduğu kimi, o cür. Necə idisə, elə 
də qalıb. 

7. “ki” bağlayıcısı ilə: o zaman ki, necə 
ki, onda ki mənalarında zaman anlayışı 
verir. Elə ki, qəti qərara gəldi, fikrindən 
dönməzdi. M. İbrahimov. Elə ki, bu çalsaq- 
qal kişi göy örtüklü stolun dalına keçdi, 
daha üzünü görmə! Mir Cəlal. Elə ki, boz 
inək sovulub qurtardı, maraq daha da artdı. 
Ə.Vəliyev. 

0 Elə-belə - 1 ) havayı, müftə. - Bunu mənə 
neçəyə verirsən? - Elə-belə.; 2) məqsədsiz, 
qərəzsiz, ümumiyyətlə. Maya uzaqlara 
getdiyini duyaraq tez əlavə etdi : - Bunu elə- 
belə, yadıma düşdü, dedim. M.Ibrahimov. 
Bu sözləri o, bəlkə də elə-belə, zarafatla 
demişdi. M. Rzaquluzadə; 3) nə yaxşı, nə 
pis, babat. Elə-belə bir ev tikdirdi. Elə- 
beləcə - tərpənmədən, vəziyyətini dəyiş- 
mədən, necə var elə. [Firidun] elə-beləcə 
uzanaraq nəhayətsiz göylərə tamaşa eləmək 
istəyirdi. M. İbrahimov. Elə bil (ki) - sanki, 
guya ki. Hamı tərtəmiz geyinib, elə bil ki, 
toya gedəcəkdir. C.Cabbarlı. Bəndalı gələn- 
də elə bil daş-divar da dilə gəlir.. Mir Cəlal. 
Adamlar elə bil ümumi komanda ilə Tahirə 
sarı baxdılar. M.Hüseyn. Elə bilmək - zənn 
etmək, güman eləmək, sanmaq. Tar gör- 
düm, tələ bildim; Çağırdın, gələ bildim; Bo- 
yatmış ceyran gördüm; Yar yatıb elə bildim. 



ELİ'T(A) 

(Bayatı). Elə bilsin ki, padşahi-zamandır; 
Elər kim İraq olur, müxtəsər, səndən. 
Q.Zakir. Elə gəldi ki, elə gəlir ki - zənn 
etmək, düşünmək, güman etmək mənasında. 
Ona elə gəldi ki, qızı harada isə görüb. 
Mənə elə gəlir ki, bu kitabı oxumuşam. 
- Fikrim, hissim, xəyalım o qədər yüksəldi 
ki, mənə elə gəldi ki; Bizlərdən əvvəl nə yer, 
nə göy, nə həyat olmuş... M. Müşfiq. Kişiyə 
elə gəlirdi ki, onun ümid və arzu ilə bərkiyən 
qəlbi dərd ilə əriyir, qan olub tökülür. Mir 
Cəlal. Elə isə - onda, belə olduqda, belə 
isə, belə şəraitdə. Elə isə mən də getdim! - 
deyə Tahir nəfəsini çəkmədən səbirsizliklə 
dostundan cavab gözlədi. M.Hüseyn. 

ELƏCƏ zərf Olduğu kimi, dəyişmədən, 
necə varsa, elə. Zeynal bayaqdan bəri qa- 
bağındakı nimçədə doğramaq istədiyi bir 
parça əti eləcə qoyub əlindəki .. bıçağı yerə 
buraxdı. S.Hüseyn. // "də” ədatı ilə bağ- 
layıcı mənasında işlənir. 

ELƏLİK is. Hal, vəziyyət, xasiyyət bil- 
dirir. [Kosaoğlu:] Eləliyinə baxma, şuluq 
uşaqdır. İ. Şıxlı. 

ELƏMƏK “Etmək” felinin üslubi variantı. 
Məclisi alud elər; Zülflərinin hər burması. 
Molla Cümə. Elə, Heyran, bu şükri nə qədər 
ömrün var. Heyran xanım. ...Atam heç şə- 
hərli də deyil idi ki, bəylərə bazarlıq eləyə- 
eləyə (z.) axırda bir yalançı q bəylik qazana 
idi. C.Məmmədquluzadə. 

ELƏTDİRMƏK “Eləmək” dən icb. bax 
etdirmək. [Züleyxada] pul yox idi ki, onu 
dəfn elətdirsin. C.Cabbarlı. Sitarənin bəxtinə 
məşvərət elətdirmək istəyirdi. Mir Cəlal. 

ELƏTMƏ “Elətmək ”dən f.is. 

ELƏTMƏK 1. Bax elətdirmək. 

2. qədimi. Aparmaq. Ey badi-səba, bən- 
dən elətyarə səlami. Nəsimi. Eylət məni yar 
olan diyara; Şəm eylə məni məzari-yarə. 
Füzuli. 

EL-GÜN is. Xalq, camaat, el. El-gün için- 
də biabır olmaq. - Eşq üçün babamı atıb, 
tərk etmək; Ölümdən yamandır el-gibı 
içində... S.Vurğun. 

ELIT(A) [/i-.] k.t. 1. Bitki və heyvanların 
ən seçmə, ən yaxşı nüsxələri. Ən yaxşı hey- 
vanlar elit qrupuna daxil edilir. (Qəzetlərdən). 

2. Cəmiyyətin yüksək təbəqəsi. 



21 




ELİZİYA 

ELİZİYA [lat.] dilç. bax düşüm 2 (səs 
düşümü). 

ELQOVAN is. Yayın ikinci yarısına dü- 
şən və eli dağdan arana köçməyə məcbur 
edən soyuq hava (çox vaxt “elqovan ay” 
şəklində ). Tutdu dağı çən boran ; Gəldi yenə 
elqovan. H.K.Sanılı. 

ELLƏŞDİRİLMƏ ‘‘Elləşdirilmək”dən fis. 

ELLƏŞDİRİLMƏKbax ellikləşdirilmək. 

ELLƏŞDİRMƏ “Elləşdirmək”dən fis. 

ELLƏŞDİRMƏK bax ellikləşdirmək. 

ELLƏŞMƏ “Elləşmok”don /.7.s\ 

ELLƏŞMƏK bax ellikləşmək. Belə bir 
zamanda yatmaq yaraşmaz; Elləşir ölkəmiz, 
yatma, a tənbəl! Aşıq Əziz. 

ELLİ sif. 1 Vətəni, yurdu, eli olan. Elli 
adam. 

2. Bir yerdən, bir eldən olan. O mənim 
ellimdir. - Mən əminəm ki, calal sahibi olan 
cənabınızla elli olduğumuza görə, tərəfimdə 
duracaqsınız. M.F.Axundzadə. [Südabənin 
anası:] Südabə Həkimülmülkün qızı deyil. 
Bunun atası bizim öz yerlimiz, öz ellimiz idi. 
M.İbrahimov. □ Ağır elli - böyük nəsli, 
çoxlu qohum-əqrəbası olan. Ağır elli qız. 
-Xotkar qızı, şah nəsilli; Ağır elli, xan əsilli. 
“Koroğlu”. 

ELLİK 1 . sif. Bir yerin bütün camaatına, 
elinə məxsus olan, bütün xalqa aid olan; ic- 
timai, ümumi. Ellik bağ. Ellik yol. Ellik 
bayram. Ellik təsərrüfat. - [İldırım:] Ən baş 
bir qanun vardır ki, o da hər kəsin başqaya 
zərərsiz, azad istəyidir. Ellik işlər üçün isə 
el özü sıra ilə elbaşılıq edir. C. Cabbarlı. 
Ordu tirəndazları girdilər ellik bağa; Çalış- 
dılar qalmasın ağacda bircə qarğa. Ə.Cavad. 

2. zərf Hamılıqla, elliklə, bütünlüklə, bü- 
tün el birlikdə. Ellik şikayət etmək. Ellik iş 
görmək. - Ellik yerbəyerdən qalxıb dedilər. 
- Güloğlan, sazını vur qoltuğuna, var! “Aşıq 
Qərib”. Dərslərim yetdikdə, dədə, axirə; 
Oxudular elliyi birdən-birə. A. Səhhət. H sif. 
Bütün el tərəfindən görülən, ya görülməli 
olan. Ellik iş. 

ELLİKCƏ zərf Bütün, başdan-başa, ha- 
mılıqca. Ellikcə savadlanmaq. - Çox çək- 
məz ki, .. Dağıstan camaatı və dağlarda ya- 
şayan əhali ellikcə savadlı və elm sahibi 
adamlar olacaqlar. M.F.Axundzadə. 



ELLİPTİK 

ELLİKLƏ bax ellikcə. Adətən onlar 
[göytəpəlilər] çətinliyə düşəndə, elliklə bit- 
iş lazım gələndə buraya toplaşıb ağsaqqal- 
lara qulaq asar, görüləcək işlər barədə təd- 
bir tökərdilər. İ. Şıxlı. 

ELLİKLƏŞDİRİLMƏ “Ellikləşdirilmək” - 
dən fis. 

ELLİKLƏŞDİRİLMƏK məch. İctimailəş- 
dirilmək; bütün elin, xalqın, camaatın istifa- 
dəsinə verilmək. 

ELLİKLƏŞDİRMƏ “Ellikləşdirmək”dən 

fis. 

ELLİKLƏŞDİRMƏK f İctimailəşdirmək; 
bütün elin, camaatın, xalqın istifadəsinə 
vermək; xalqın, elin malı etmək. 

ELLİKLƏŞMƏ “Ellikləşmək”dən/;'s. 

ELLİKLƏŞMƏK/ İctimailəşmək, bütün 
elin malı olmaq. 

2. Dirijabl və aerostatların saxlandığı yer. 

ELLİNİST [yun.] kölın. Qədim yunan fi- 
lologiyası mütəxəssisi. // Ellinizm mədə- 
niyyətinə pərəstiş edən adam. 

ELLİNİZM [yun. ] 1. Makedoniyalı İs- 
kəndərin Şərqi istilasından sonra başlanan 
qarışıq yunan-Şərq mədəniyyətinin çiçək- 
lənməsi dövrü. Tarixçilər Makedoniyalı 
İskəndərin hakimiyyət illərindən başlayaraq 
imperatorluğun xərabələri üzərində qurul- 
muş dövlətlərin Roma idarəsi altına keçmə- 
sinə qədər olan dövrü şərti olaraq ellinizm 
dövrü adlandırırlar. Ə. Sultanlı. 

2. Qədim yunan dilindən başqa dillərə 
keçmiş söz və ya ifadə. 

ELLİNQ [lıoll.] xüs. Gəmi qayırmaq və 
ya təmir etmək üçün qurğu. 

ELLİNLƏR [yun.] Qədim yunanların 
özlərinə verdikləri ad. Ellinlərin əcdadı əf- 
sanəvi Ellin hesab olunur. 

ELLİPS, ELLİPSİS [yun. elleipsis - qüsur] 
1. riyaz. Konus, ya silindrin müstəvi ilə 
kəsişməsindən hasil olan qapalı əyri xətt. 
// Bir cismin bu qapalı əyri xətti xatırladan 
çevrəsi. 

2. dilç. Cümlədə, asanlıqla anlaşılan sö- 
zün buraxılmasından ibarət ritorik üsul. 

ELLİPSÖİD [yun.] riyaz. Ellipsin öz ox- 
larından birinin ətrafında fırlanması nəticə- 
sində hasil olan səth. 

ELLİPTİK sif. [yun.] 1. Ellipsə oxşar, ellips 
kimi, ellips şəklində. Cismin elliptik şəkli. 



22 




ELM 



ELSİZ-OBASIZ 



2. dilç. Cümlədə asanlıqla anlaşılan sö- 
zün buraxılmasına əsaslanan. Elliptik cümlə. 

ELM is. [ər.] Təbiət və cəmiyyətin inki- 
şafındakı qanunauyğunluqları və obyektiv 
aləmə təsiri üsullarını meydana çıxaran 
biliklər sistemi və bu biliklərin ayrıca sa- 
həsi. Kimya elmi. Riyaziyyat elmi. Texniki 
elmlər. İctimai elmlər. - Vaxtbavaxt “Şərq- 
Rus ”un səhifələrini əsr və zəmanəmizin 
şüəra və ədibləri öz gözəl və abdar əşar və 
kəlamları ilə müəyyən qılırlar və müsəlman 
qardaşları elm və maarif kəsbinə dəvət edir- 
lər. F. Köçərli. // İnsan biliklərinin müəyyən 
bir sahəsi (bir peşə kimi). Elmlə məşğul 
olmaq. Həyatını elmə sərf etmək. H Oxu- 
maqla əldə edilən bilik, məlumat. Oxuyaq, 
elm oxumaqlıq dəmidir; indi aləm dəxi elm 
aləmidir. A.Səhhət. Elmü ürfan qazanmağa 
getdiyi yerdə; Əsir oldu, aşiq oldu qumral 
qıza. Ə. Cavad. // dan. Bəzən savad, məlu- 
mat mənasında. Onun elmi yoxdur. 

ELMİ sif. [əri] 1. Elmə aid, elmlə əlaqə- 
dar. Elmi əsər. Elmi fəaliyyət. Elmi kəşf. 
- [Əhməd] məqalələr yazır, iclaslarda çıxış 
edir, elmi əsərlər üzərində çalışırdı. S. Rəhi- 
mov. [Murad] hər addımında rast gəldiyi, 
eşitdiyi, gördüyü və inandığı elmi nailiy- 
yətlər sayəsində Əzizin vaxtı ilə kənddə tez- 
tez institutdan danışmasına .. haqq verirdi. 
Ə.Vəliyev. // Elmin hər hansı bir məsələsi, 
sahəsi ilə məşğul olan. Elmi işçi. Elmi idarə. 
Elmi cəmiyyət. 

2. Elmi prinsiplərə əsaslanan, elmi tə- 
ləblərə cavab verən, elmi məqsəd daşıyan. 
Elmi nəzəriyyə. Elmi mühazirə. Elmi ekspe- 
disiya. Elmi konfrans. - Şeydanın həm elmi 
əsaslan, həm də fərziyyələri [Qədirə] çox 
inandırıcı görünürdü. M. Hüseyn. Füzuli ya- 
radıcılığının siııfl xasiyyəti və xüsusilə onun 
əsərlərində təzadlı cəhətlər bu vaxta qədər 
düzgün, elmi izah olunmamışdır. M.İbrahimov. 

ELMİ-FANTASTİK sif. Elmi əsaslar üzə- 
rində qurulmuş fantastikaya aid olan. Elmi- 
faııtastik roman. 

ELMİ-KÜTLƏVİ sif. Elm və texnikanın 
nailiyyətləri ilə geniş oxucu kütləsini aydın 
və sadə bir dillə tanış edən. Elmi-kütləvi 
ədəbiyyat. Elmi-kütləvi mühazirələr. 



ELMİLİK is. Elmi olma, elmə əsaslanma, 
elmi mahiyyət daşıma. Nəticələrin elmiliyi. 
Sübutların elmiliyi. 

ELMİ-NƏZƏRİ sif. Həm elmi, həm nə- 
zəri əhəmiyyəti olan, həm elmi, həm nəzəri 
mahiyyət daşıyan. Elmi-nəzəri məsələ. Elmi- 
nəzəri konfrans. 

ELMİ-POPULYAR bax elmi-kütləvi. 

ELMİ-TEXNİKİ sif. Texniki elmlər sahə- 
sinə aid olan. Elmi-texniki ədəbiyyat. 

ELMİ-TƏTBİQİ sif. Həm elmi, həm də 
tətbiqi əhəmiyyəti olan, həm elmdə, həm də 
praktikada tətbiq oluna bilən. Elmi-tətbiqi 
nəticə. 

ELMLƏNDİRMƏ "Elnıləndirmək”dən /.'is. 

ELMLƏNDİRMƏK f. Elm öyrətmək, 
savadlandırmaq. 

ELMLƏNMƏ “Elmlənmək”dən/«. 

ELMLƏNMƏK f. Təhsil almaq, elm öy- 
rənmək, savadlanmaq. 

ELMLİ sif. Təhsil görmüş, təhsil almış, 
təhsilli, oxumuş, ziyalı. Elmli qazıya şahid 
lazım deyil. (Ata. sözü). Qızıl Arslanı bu 
izdivacdan razı salacaq üçüncü səbəb 
Təliənin əqilli, ədəbli, elmli və həddindən 
artıq gözəl olması idi. M. S. Ordubadi. 
Məlumdur ki, Fərhad qardaşından elmli və 
bilikli idi. C.Cabbarlı. 

ELMSİZ sif Oxumamış, təhsilsiz, savad- 
sız; cahil, avam. Heç yerdə tərəqqi eləməz 
elmsiz insan; Bibəhrə olur gər su verilməzsə 
nihalə. Ə.Vahid. 

ELMSİZLİK is. Təhsilsizlik, savadsızlıq, 
cəhalət. Çünki iimunıi Vətən, millət işlərin- 
də elmsizlik bizi ayaq altına veriı; N.Nərima- 
nov. Millətin yüz minlərlə oğul və qızlarını 
ehtiyac, zülm və elmsizlik çəngəlindən qur- 
tarmadan milli oyanma mümkün deyildi. 
M.İbrahimov. 

EL-OBA top. Camaat, el, xalq. Əziziyəm, 
can sənə; Gəl kəsim qurban sənə; Nə sirdir, 
qalıbdır; El-oba heyran sənə? (Bayatı). El- 
oba Nəbini öz gözünün didəsi kimi qoruyub 
saxlasa da, Sarımsaqoğlıı kimi şeytan-şuğul 
bu qızıl vədindən ötıii işə girişirdi. S.Rəhimov. 

ELSİZ-OBASIZ sif. Yurdu, məskəni ol- 
mayan. Dilənçi Nurəddinin titrəməsini gö- 
rüb dedi: - Məndən qorxma, oğlum, mən də 
elsiz-obasız bir dilənçiyəm. S.S.Axundov. 



23 




ELTİ 

ELTİ is. Qardaş arvadlarının bir-birinə 
olan qohumluq münasibəti, qayınxatın. [Şə- 
rəfnisə:] Nəyi gizlətmişəm, ay elti? M.Hüseyn. 

ELTÖKƏN is. məh. Dağdan köçənə yaxın 
başlanan güclü yağış. 

EL-ULUS top. Camaat, xalq, el. Muğana 
su gəlir. Milə su gəlir; Axışıb öz eli-ıdusu 
gəlir. S.Vurğun. Axşamlar, ay axşamlar; 
Şamlar yanar axşamlar; El-ulus evdə yatar; 
Xodək harda axşamlar. (Bayatı). 

EL-YURD is. El, vətən. [Babək:] Bizim 
elimiz-yurdumuz var, anacan, sənin də, 
mənim də böyük bir anamız var - Vətən! 
M.Rzaquluzadə. 

EM “M” hərfinin adı. 

EMAL is. [ər.] Müxtəlif əməliyyat vasi- 
təsilə qayırma, hazırlama, düzəltmə, hazır 
şəklə salma. Dəri emalı. Ağac emalı. Boru 
emalı. □ Emal etmək - qayırmaq, hazırla- 
maq, düzəltmək, hazır şəklə salmaq. 

EMALATXANA is. [ər. emalat və fars. 
...xanə] 1. istehsal və ya təmir müəssisəsi, 
habelə bu cür müəssisənin binası; karxana. 
Xarrat emalatxanası. Tikiş emalatxanası. - 
[imran:] Yoldaşlar, bu günlərdə burada bö- 
yük emalatxana açılacaq. Ə. Haqverdiyev. 
Bir azdan səs-kiiylə işləyən bir təmir 
emalatxanasına yaxınlaşdılar. S. Rəhman. 
Fərman o gündən dərsdən sonra da ema- 
latxanada müəllimindən eşitdikləri sözlər 
haqqında xeyli düşündü. Ə. Sadıq. 

2. Rəssamın, heykəltəraşın iş otağı. 

EMALÇI is. Hazırlayan, emal edən, is- 
tehsal edən. Silos basdırıldıqdan sonra Bu- 
daq fermadakı süd maşınlarının yannıa gə- 
lər, emalçılara yardım edər, inəklərin, qo- 
yunların sağılıb, südün maşından keçirilmə- 
sində əlindən gələni əsirgəməzdi. Ə. Vəliyev. 

EMALEDİCİ sif. Emal edən, hazırlayan, 
istehsal edən. Emaledici sənaye. 

EMBARQO [«/?.] hiiq. Bir ölkəyə mal 
gətirilməsinin və ya oradan mal çıxarılma- 
sının qadağan edilməsi. // Bir dövlətin, cəza 
tədbirləri olaraq, başqa dövlətlərə məxsus 
gəmilərinin və yüklərinin öz limanına 
girməsini, yaxud oradan çıxmasını qadağan 
etməsi. 

EMBLEM [yun. emblema - nişan, qabarıq 
bəzək] Hər hansı bir anlayışı ifadə edən 



EMOSİONALLIQ 

şərti əlamət, nişan, rəmz. Göyərçin sülh em- 
blemidir. 

EMBRİOLÖGİYA [yun. embryon - rüşeym 
və logos - anlayış, elm] Biologiyanın 
rüşeymlərin (embrionlarm) inkişafından 
bəhs edən şöbəsi. Canlıların embrional in- 
kişafından bəhs edən elmə embriologiya 
deyilir. M.Axundov. 

EMBRİOLOJİ sif. [yun.] Embriologiyaya 
aid, embriologiyaya məxsus. Embrioloji 
tədqiqat. 

EMBRİÖLOQ [yun.] Embriologiya mü- 
təxəssisi. 

EMBRİÖN [yun.] bax rüşeym. Em- 

brionuıı ana bətnində inkişafı. 

EMBRİONAL sif. [yun.] biol. Embriona 
aid olan. Embrional dövr. Embrional inki- 
şaf. H Embrion (rüşeym) halında olan. Em- 
brional hüceyrə. 

EMFİZEMA [ yun .] tib. 1. Bədənin bir ye- 
rində, ya toxumasında həddindən artıq hava, 
ya qaz yığılması. Dərialtı emfizema. 

2. Ciyərlərin qeyri-normal böyüməsi, 
şişməsi. 

EMİSSAR [lat.] dipl. Hər hansı bir siyasi 
təşkilat və ya dövlət təşkilatı tərəfindən 
məxfi tapşırıqla başqa bir ölkəyə gön- 
dərilən şəxs. 

EMİSSİÖN sif. [lat.] mal. Emissiyaya aid. 

EMİSSİYA [lat.] mal. Qiymətli kağızlar 
və kağız pullar buraxılması. 

EMOSİONAL sif. [fr.] 1. Emosiya ifadə 
edən, emosiya ilə dolu olan, həyəcanlı. 
Emosional nitq. - ..[S.Vurğunun] dili çox 
aydın, səlis, emosional və obrazlıdır. 
O. Sarıvəlli. ..Musiqi mədəniyyətinin yeni 
bir qələbəsi kimi qarşılanan “ Yeddi gözəl" 
baletinin musiqisi .. emosional cəhətcə 
dolğun məzmunlu böyük bir ilham məhsulu- 
dur. Ə.Bədəlbəyli. 

2. Tez təsirlənən, tez həyəcanlanan, tez 
mütəəssir olan, özünü saxlaya bilməyən. 
Emosional hal. Emosional xasiyyət. - Cab- 
barlı öz canlı bədii surətləri ilə tamaşa- 
çıların yalnız şüuruna, mühakiməsinə deyil, 
eyni zamanda hissiyyatına, emosional var- 
lığına da təsir etməyə çalışır. M.Arif. 

EMOSİONALLIQ is. Həyəcanlılıq, təsir- 
lilik, həyəcan oyatma, təsirləndirmə qabi- 
liyyəti. Musiqinin emosionallığı. 



24 




EMOSİYA 



ENDİRİLMƏK 



EMOSİYA [fr. əsli lat.] Həyəcan, təəs- 
sürat. 

EMPİRİK 1 [ушг. empeiria - təcrübə] 
l.fəls. Empirizm (1-ci mənada) tərəfdarı. 

2. Praktik işlə məşğul olan adam, empi- 
rizm (2-и mənada) tərəfdarı. 

EMPİRİK 2 sif \yun.] 1. Empirizm ma- 
hiyyətində olan. Empirik sosiologiyanın 
metodikası. 

2. kit. Empirizmə, yalnız təcrübəyə əsas- 
lanan, təcrübi. Empirik üsul. Empirik düs- 
tur. - Ellinizm dövründə elm empirik xasiy- 
yət daşıyırdı. Ə. Sultanlı. 

EMPİRİKLİK is. Empirizmə əsaslanma, 
empirizm mahiyyəti daşıma, təcrübilik. 

EMPİRİOKRITİK \yun.]fəls. Empiriokri- 
tisizm tərəfdarı. 

EMPİRİOKRİTİSIZM [vun.]fəls. XIX əs- 
rin axırlarında meydana çıxmış subyektiv 
idealist fəlsəfi cərəyan; maxizm. Empirio- 
kritisizm həmçinin fizikada böhranla, fiziki 
idealizm məktəbi ilə bağlı olmuşdur. 
Neopozitiviznı “antimetafizik” empiriokriti- 
sizmin davamıdır. 

EMPİRİZM \ywı.\fəls. 1. İdrak üçün yal- 
nız hissi qavrayışı, təcrübəni əsas hesab 
edən, nəzəri ümumiləşdirmələri qəbul et- 
məyən fəlsəfi cərəyan. Empirizm ilə ra- 
sionalizm arasında əsas ziddiyyətlər. 

2. sif. kit. Nəzəri cəhətin zərərinə olaraq, 
praktik cəhətə, əməli fəaliyyətə meyil; 
əməli fəaliyyət. 

0 Sürünən empirizm - ayıı-ayrı fakt- 
ların dərin əlaqələrini və inkişaf qanun- 
larını açmadan öyrənilməsi; öyrənilən ha- 
disələrə məhdud, qeyri-ciddi yanaşma. 

EMÜLSİYA [fr. əsli lat.] xüs. 1. Bir ma- 
yenin başqa maye içərisində əriməyib qalan 
mikroskopik zərrələri. 

2. Foto kağızı, ya lövhəcikləri üzərinə 
çəkilən fotokimyəvi şüalara həssas jelatin 
məhlulu. Emulsiya təbəqəsi. 

EMULSİY ALAŞDIRILMA “Emulsiyalaş- 
dırılmaq”dan f.is. 

EMULSİY ALAŞDIRILMA Q məch. XÜS. 
Emulsiya halına salınmaq, yaxud üzərinə 
emulsiya çəkilmək. 

EMULSİYALAŞDIRICI sif. Emulsiya əmə- 
lə gətirən. Emulsiyalaşdırıcı maddə. 



EMULSİY ALAŞDIRMA “Emulsiyalaş- 
dırmaq”dan f.is. 

EMULSİYALAŞDIRMAQ f. xüs. Emul- 
siya halına salmaq, yaxud üzərinə emulsiya 
çəkmək. 

EMULSİYALI sif. xüs. Üzərinə emulsiya 
çəkilmiş. Qalın qatlı lövhələr vasitəsilə işıq 
hissəciklərinin, həmçinin “y" hissəciklərin 
də hərəkətini yazmaq mümkündür. Lakin 
sonuncu halda daha qalın emulsiyalı lövhə- 
lərdən istifadə edilməlidir. A. Qarayev. 
// Tərkibində emulsiya olan. Emulsiyalı neft. 

EN 1 1. “N” hərfinin adı. 

2. Formullarda şəıti rəmz - latın hərfi 
“N”, “n” ilə işarə olunaraq hər hansı bir 
kəmiyyəti bildirir. 

EN 2 is. Bir şeyin köndələn vəziyyətdə 
uzunluğu. Küçənin eni. Otağın eni. Parça- 
nın eni. - Eni iki kilometrdən artıq olmayan 
[torpaq] bir zolaq kimi uzanıb gedirdi. 
M.İbrahimov. [Tövlənin] iyirmi səkkiz arşııı 
uzunu, yeddi arşın yarım enidir. Qantəmir. 
Bu xəndək bir kilometr uzunluğu, qırx metr 
eni, otuz metr dərinliyi olan nəhəng bir də- 
rədən ibarətdir. Ə.Sadıq. □ En dairəsi coğr. 
- ekvatordan meridiana qədər olan (dərəcə- 
lərlə göstərilən) məsafə. Cənub en dairəsi. 
En kəsiyi fiz. - cismin oxuna perpendi- 
kulyar müstəvi ilə kəsiyi; eninə kəsiyi. 

0 Enə vermək - 1) kökəlmək; 2) eninə 
böyümək, eninə genişlənmək. Bostandakı 
kələmlər enə verir, balqabaqlar qarınlarını 
şişirdir, pomidorların sifəti qızarırdı. 
Ə. Vəliyev. Eni ilə uzunu bir olmaq - həd- 
dindən artıq kökəlmək, köklükdən yumru- 
laşmaq. 

ENDEMIK sif. [yun.] xüs. Yerli, müəyyən 
bir yerə xas olan. Eııdemik xəstəlik. Ende- 
mik bitkilər. 

ENDEMİYA [yun. ] xüs. İnfeksiyanm qal- 
masına səbəb olan müəyyən şərait nəticə- 
sində bir yerdə yoluxucu xəstəliyin daim 
mövcud olması. 

ENDİRİCİ sif. tex. Bir şeyi, yükü, ağırlığı 
və s.-ni aşağı endirən. 

ENDİRİLMƏ “Endirilmək” dən/ is. 

ENDİRİLMƏK məch. Aşağı salınmaq, dü- 
şürülmək. Yuxarıya qoyulmuş qırmızı stol 
salonun qabaq tərəfinə endirildi. S.Rəhimov. 



25 




ENDİRİM 

Quyuya kəmər endirildikdən sonra, o, xüsusi 
aqreqatlar vasitəsilə sementlənir. S. Quliyev. 

ENDİRİM bax eniş. Yolun endirimi. 

ENDİRİMLİ bax enişli. 

ENDİRMƏ “Endirmək”dən f.is. 

ENDİRMƏK f 1 . Aşağı salmaq, düşür- 
mək, yaxud enməsinə, aşağı düşməsinə 
kömək etmək. ..Söz var ki, dağa çıxardar, 
söz var ki, dağdan endirər. C. Məmmədqu- 
luzadə. Arvad ərini geyindirib, qolundan 
yapışıb, pilləkəndən endirib qayıtdı. 
Ə. Haqverdiyev. 

2. Sallamaq, aşağı tutmaq. [Qız] sanki bir 
şey xatırlamaq istəyir də, tapa bilməyir 
kimi, kirpiklərini mütəmadiyən endirib-qal- 
dırır, baxışının vəziyyətini heç dəyişmirdi. 
S. Hüseyn. Hiimmətəli bircə saat bundan 
əvvəl qoyulmuş çuqun peçin yanında oturub 
başını sinəsinə endirmişdi. M.Hüseyn. 

3. Aşağı çəkmək, aşağı sürüşdürmək. Pa- 
pağı gözünün üstünə endirmək. - ..Memar 
Sadıqzadə üstünə çəkdiyi ipək yorğanı 
sinəsinə qədər endirdi. S. Rəhimov. 

4. Aşağı salmaq, azaltmaq, ucuzlaşdır- 
maq. Qiymətləri endirmək. 

5. məc. Vurmaq, ilişdirmək, çəkmək. 
Ağac endirmək. Qapaz endirmək. Yumruq 
endirmək. Qılınc endirmək. - ..Xudayar 
bəyin əlində yekə dəyənək var. Nə vaxt keyfi 
istəyir qaldırır, nə vaxt istəyir endirir. 
C.Məmmədquluzadə. Naznaz əlini qaldırıb 
Qaraşın təpəsinə endirəndə Qaraş onun 
biləyindən yapışıb sıxdı. M.İbrahimov. Aslan 
atasının endirdiyi yumruq altından sivişib 
çıxdı. M.Hüseyn. 

6. məc. Düşürmək, salmaq, devirmək; 
məhrum etmək. Dünən eşitdim ki, Şeyx Əb- 
dülhəmidi taxtdan endirdilər. C.Məmməd- 
quluzadə. [Ağa Saleh:] Biz ağaları bu 
büsatdan endirən olmaz. S.S. Axundov. 

7. məc. Lütf etmək, saymaq, iltifat gös- 
tərmək. Xəbər alıb əhvalımı bilmirsən; Еп- 
diribəıı məclisimə gəlmirsən. Aşıq Ələsgər. 
Bilməyən azdır ayı; Lovğalıqda yox tayı ; 
“ Mən çox qəşəngəm ", - deyə; Endirmədi 
kimsəyə. Ə. Cavad. 

ENDOKÄRD(İ) [yun. endo və kardia - 
ürək] anat. Ürək boşluğunu içəridən örtən 
qişa. 



ENERJİ 

ENDOKARDİT [yun. endo-daxilində və 
kardia - ürək] tib. Endokardm (ürəyin daxili 
qişasının) iltihabı. 

ENDOKRİN [yun. endo-daxilində və 
krino - ayırıram] fiziol. Daxili sekresiya 
vəziləri ilə bağlı olan. Eııdokrin xəstəliklər. 
□ Endokrin sistem anat. - endokrin vəzi- 
lər sistemi. Endokrin vəzilər anat. - daxili 
sekresiya vəziləri. 

ENDOKRİNOLÖGİYA [yun. endo-daxi- 
lində və krino-ayırıram və logos-elm] Daxili 
sekresiya vəzilərinin quruluş və vəzifələrini 
öyrənən elm. Eksperimental endokrinologiya. 

ENDOKRİNÖLOQ [yun. endo-daxilində 
və krino - ayırıram və logos-elm] Endokri- 
nologiya mütəxəssisi. 

ENDOQÄMİYA [yun. endo - daxilində və 
gamos - nikah] etnoqr. Cəmiyyətin ilk 
inkişaf dövrlərində ancaq qohumundan, tay- 
fasından, ictimai qrupu içərisindən evlən- 
mək adəti. 

ENDŞPİL [alm.] idm. Şahmat oyununun 
son mərhələsi. 

ENERGETİK [yun.] Energetika mütəxəs- 
sisi, energetika sənayesi işçisi. Energetiklə- 
riıı yeni nailiyyətləri. 

ENERGETİK sif. [yun.] Energetikaya aid, 
enerji istehsalı və ondan istifadə ilə bağlı 
olan. Qaldırıcı və firlandırıcı mexanizmlər 
buruq içərisində, nasoslar və energetik 
quruluşlar isə buruğuıı yanındakı tikililərdə 
yerləşdirilir. S. Quliyev. 

ENERGETİKA [yun.] Xalq təsərrüfatının 
təbii enerji istehsalı və onun çevrilməsi 
üsullarını birləşdirən sahəsi, habelə texni- 
kanın, enerjinin müxtəlif növlərinin isteh- 
salı, tətbiqi və onlardan istifadə üsulların- 
dan bəhs edən şöbəsi. 

ENERGİYA [yun.] bax enerji. Suyun 
tərkibində olan hidrogen daş kömürdən mil- 
yon və milyard dəfə daha çox eııergiya verə 
bilər. A. Qarayev. 

ENERJİ [yun.] 1. fiz. Materiyanın əsas 
xassələrindən biri - onun hərəkət ölçüsü, 
materiyanın işıq, istilik, elektrik, mexaniki 
hərəkət və s. şəklində olan hərəkət ehtiyatı. 
Atom enerjisi. Şüa enerjisi. - Enerjinin it- 
məməsi və çevrilməsi qanunu təbiətin əsas 
qanunlarından biridir. “Fizika”. // Hər han- 



26 




ENƏCƏK 

sı bir cismin, maddənin və s.-nin bir iş gör- 
mə, yaxud iş görə bilən qüvvənin mənbəyi 
olma qabiliyyəti. Suyun enerjisi. Akkumul- 
yator enerjisi. - Nüvədaxili enerji ehtiyat- 
ları doğrudan da hədsiz-hüdudsuzdur. 
A.Qarayev. 

2. Qətiyyət, inad, coşqunluq, qüvvət, səy. 
..[Firidunun] enerji və qüvvətlə dolu qəlbi 
susmaq, həyatdan küsmək nə olduğunu bil- 
mirdi. M. İbrahimov. Mirzəyev böyük lıəvəs 
və enerji ilə çalışırdı. Ə. Sadıq. 

ENƏCƏK is. məh. 1. Pilləkənin alt pilləsi. 
[Xanpəri] həyətə xeyli baxdıqdan sonra 
balkona çıxmaq istədi. Ağlına nə gəldisə, 
enəcəkdə oturdu. Ə. Vəliyev. 

2. Eniş. 

ENİNƏ zərf. Köndələninə, bir şeyin eni 
istiqamətində ( uzununa əksi). Parçanı eni- 
nə kəsmək. 

0 Eninə-uzununa ölçmək - boş-boşuna, 
məqsədsiz gəzmək, dolaşmaq, veyillənmək. 
Küçəni eninə-uzununa ölçmək. Həyəti eninə- 
uzununa ölçmək. 

ENİŞ is. Getdikcə aşağıya enən yer; yu- 
xarıdan aşağıya mail yer {yoxuş əksi). 
Dəvəyə dedilər. - Eniş yaxşıdır, yoxuş? 
Dedi: - Lənət hər ikisinə. (Ata. sözü). [Usta 
Ağabalanın] getdikcə gözünün qabağından 
küçəyə tərəf pəncərəsiz evlər, sınıq-sökük 
divarlar, dar eniş və yoxuş küçələr bir-bir 
gəlib keçirdi. Çəmənzəminli. Cavan ço- 
banlardan biri Qumru ilə qarım enişə qədər 
ötürdü. Ə.Məmmədxanlı. 

ENİŞAŞAĞI zərf. Hündür bir yerin başın- 
dan ətəyinə doğru, yuxarıdan aşağıya, 
üzüaşağı. Təpəni enişaşağı düşmək. İri daş- 
ları eııişaşağı yuvarlatmaq. 

ENİŞLİ sif. Eniş olan. Enişli təpə. Enişli 
yol. - Başı qarlı Qafqaz sıra dağlarının 
qoynunda, dörd tərəfi enişli bir təpənin 
üstündə salınmış [Xınalıq kəndi] ilk baxışda 
üst-üstə qurulmuş qartal yuvalarını xatır- 
ladır. R.Rza. 

ENİŞLİK is. 1. Eniş yer. Atlar enişliyə 
çıxdılar. 

2. Eniş yerin vəziyyəti. 

ENİŞLİ-YOXUŞLU sif. 1. Enişi-yoxuşu 
çox olan. Enişli-yoxuşlu cığır. Enişli-yo- 
xuşlu yer. Enişli-yoxuşlu yol. 



ENLİ 

2. məc. Əzablı, əziyyətli; əzabla, çətin- 
liklərlə dolu. Həyat enişli-yoxuşludur. 

ENİŞ-YOXUŞ is. Eniş və yoxuş yer. Yenə 
könlüm quşu; Dönmüş ovçu tərlana; Duy- 
maz eniş-yoxuşu; Qanad çalır hər yana. 
A. Şaiq. // Sif. mənasında. ..Ağıryüklü fayton 
əyri-üyrü və eniş-yoxuş yollara çatdıqda bir 
döngədə aşıb, oxu və çarxı sındı. S.S Axundov. 
// Zərf mənasında. Aşağı-yuxarı, hər tərəf 
mənasında. O qayıdıb bazara yönəldi. 
Bazarı eniş-yoxuş gəzdi. S.Rəhimov. 

ENİŞ-YOXUŞLU bax enişli-yoxuşlu. 
Eniş-yoxuşludur getdiyi yoltək; Bu yolu si- 
nənlə açasan gərək. B. Vahabzadə. 

ENLƏNMƏ “Enlənmək”dən fis. 

ENLƏNMƏK/ 1 . Eninə böyümək, genəl- 
mək. Jaket geyiləndən sonra enlənib. 

2. Enə vermək, eninə artmaq. Bunu qırıb 
atdıqda pambıq gücü uzanmağa yox, enlən- 
məyə verir. Ə. Vəliyev. 

3. Genişlənmək, yayılmaq, artmaq. Du- 
man enlənib hər tərəfi tutdu. 

4. məc. Kökəlmək. Yaşadıqca cavanlana, 
enləııə; Bir hicabda, bir pərdədə əvlənə. 
M. P. Vaqif. 

5. məc. Yayılmaq, yayılıb oturmaq. ..Qıs- 
sa, turşumuş xəmir kimi enlənib oturur. Mir 
Cəlal. 

6. məc. Şadlanmaq, sevinmək, məmnun 
olmaq. Bitərəflər sıralardan bir-bir dartı- 
nıb iclası tərk etdikcə Mehdiqulu enlənir, 
şişirdi. Mir Cəlal. 

ENLƏŞMƏ “Enloşmok”don fis. 

ENLƏŞMƏK f. Daha da enli olmaq, 
enlənmək. 

ENLƏTMƏ “Enlətmək”dən fis. 

ENLƏTMƏK f. Daha enli etmək, en is- 
tiqamətində uzatmaq, genişləndirmək, bö- 
yütmək, genəltmək. Yolu enlətmək. Otağı 
enlətmək. - Yaz və yay aylarında qamışlar 
yaşıl yarpaqlarını nə qədər enlətsə də, 
başlarını nə qədər qəlbi tutsalar da. Qara 
təpədən yuxarı qalxa bilmirlər. Ə. Vəliyev. 

ENLİ sif. En cəhətdən geniş olan, kön- 
dələni uzun olan, geniş. Enli yol. Enli 
parça. Enli palaz. - ..İkinci məhəlləyə gə- 
lincə, küçələri enli, təmiz və evləri səliqə ilə 
tikilmişdi. N.Nərimanov. [Dərviş:] Göy ot 
döşəyim, qara daş yastığım, enli yarpaqlar 



21 




ENLİAĞIZ 



ENMƏK 



yorğanım idi. A.Divanbəyoğlu. Surxay enli 
kürəyini bir az da dikəltdi. M. İbrahimov. 

enli... Enli sözü ilə bağlı olan bir sıra 
mürəkkəb isimlərin birinci tərkib hissəsi; 
məs.: enliağız, enlibaş, enlidöş, enlikürək, 
enlisifət. 

ENLİAĞIZ(LI) sif. Ağzı enli olan, ağzı 
yekə. Enliağız bıçaq. Enliağızlı balta. 

ENLİBAŞ is. zool. Çəkikimilər fəsiləsinə 
daxil olan enli və kök başlı şirin su balığı. 

ENLİBURUN(LU) sif. Burun hissəsi enli 
olan. Enliburun çəkmə. 

ENLİCƏ sif. Enli. Ay yeznə, ürək yeznə; 
Enlicə kürək yeznə; Oğlu, qızı içində ; 
Evində gərək yeznə. (Bayatı). 

ENLİDÖŞ(LÜ) sif. Döşü enli, sinəsi geniş 
olan. Enlidöş adanı. Enlidöşlü at. 

ENLİK bax en 2 . 

ENLİKƏNAR sif Kənarı enli olan. Еп- 
likəııar şlyapa. 

ENLİKÜRƏK(Lİ) sif. Kürəyi enli olan. 
Enlikürək adam. - [Dəli Həsən] baxdı ki, bu 
[atlı] əynində çııxa, ayağında bağdadı başmaq, 
başında tirmə şal, enlikürək, qarnıyoğun bir 
kişi idi. “Koroğlu”. Səkinə iftixar dolu göz- 
lərlə .. enlikürək, ucaboylu, çatmaqaşlı və 
qartalgözlü oğlunu süzdü. M. İbrahimov. 
[Dirsə xan] yaşına görə boylu, enlikürəkli, 
qarayanız bir oğlandı. M. Rzaquluzadə. 

ENLİQAŞ(LI) sif. 1. Qaşları enli, qalın, 
sıxtüklü olan; qalınqaş. Enliqaş oğlan. 

2. Qaşı böyük, enli olan. Enliqaş üzük. - 
[Budaq:] Zəhləm gedən qırxılmış bığları, 
çeçələ barmağına enliqaş üzük taxması idi. 
Ə.Vəliyev. 

ENLİLİK is. Enli şeyin halı. Parçanın 
enliliyi. Yolun enliliyi. 

ENLİSİFƏT(Lİ) sif. Sifəti enli, dolğun 
olan. Enlisifət qız. Enlisifət uşaq. - Qabağa 
çıxanların arasında ortaboy, enlisifət bir 
qaduı vardı. Mir Cəlal. 

ENLİÜZ(LÜ) bax enlisifət(li). Eləsən 
gödəkboy, eııliüz, qaraqaş, qaragöz bir 
oğlan idi. Ə. Sadıq. 

ENLİYARPAQ(LI) sif Yarpaqları enli 
olan. Enliyarpaq ağac. Enliyarpaqlı kollar. 
- Cavan enliyarpaq əncir ağacının altına 
çəkilib, suyu qocanın əlindən aldı. Mir 
Cəlal. Azərbaycanda olan meşələrin, demək 



olar ki, hamısı enliyarpaq ağac növlərindən 
ibarətdir. M.Qaşqay. 

ENMƏ “Enmək”dən/;'s. 

ENMƏK/ 1. Yuxarıdan və ya bir şeyin 
üstündən aşağı düşmək. Dağdan enmək. 
Zirzəmiyə enmə. Mal-qara dağdan enir. - 
[Usta Ağabala] pillələrlə aşağı endi. 
Çəmənzəminli. Mahirə mal damının üstün- 
dən cəld aşağı endi. M.Hüseyn. // Düşmək. 
Təpənin dibindən bulağın üstünə endim, əl 
və üzümü yuyub qaynağın qırağında otur- 
dum. A.Divanbəyoğlu. Sabah erkən alaçığın 
ağzında oynayırdıq. Kənd uşaqları əllərində 
badva, mis kasa dərəyə enirdilər. A.Şaiq. 

2. Azalmaq, alçalmaq, düşmək. Havanın 
temperaturu endi. Qiymətlər xeyli enmişdir. 

3. Torpağa, yerə oturmaq, yerə düşmək. 
Paraşütçülərdəıı biri Kamalın dıırduğu 
təpədən 2-3 yüz addım aralı, məxmər 
otların üzərinə endi. M.Rzaquluzadə. Endi 
qəhrəmanım səmadan yerə; Çıxdı kabinə- 
dən, daldı göylərə. M.Rahim. 

4. Çevrilmək, ...halını almaq. Çəpiklər 
çırtığa enmişdi; bunun da səsi eşidilmirdi. 
Çəmənzəminli. 

5. Çökmək, basmaq, çulğalamaq. Sakit 
Azərbaycan kəndi üzərinə bir yaz axşamı 
enirdi. Ə.Məmmədxanlı. Yollardan qalxan 
toz uçub dağılmır, narın-narın seyrəlir, ax- 
şamın zəfəran rənginə boyanıb, zərif bü- 
rüncək tək enə-enə (z.) yerin üzərinə enirdi. 
Ə.Əbülhəsən. 

6. məc. Azaltmaq, aşağı salmaq. [Ələm- 
dar:] ..Görəsən, şişbığ cavahiratın qiymə- 
tindən bircə pillə enərmi? S. Rəhimov. 

7. Dəymək, zərbə hiss etmək. Başına bir 
yumruq endi. - [Qadın] sol əlini başının qar- 
şısına tutmaqla, özünü üzərinə enməkdə olan 
ağacdan mühafizəyə çalışırdı. S. Hüseyn. 

8. məc. Baş əymək, tabe olmaq, ...qaba- 
ğında əyilmək. Nəbiyəm, enmərəm sultana, 
xana; Düşmənin tənəsi kar etməz cana; Boz 
atı oynadıb girrəm meydana. "Qaçaq Nəbi”. 

9. Enib-qalxmaq şəklində: əyilib-dü- 
zəlmək, əyilərək qalxmaq, dalğalanmaq. 
Şükufələnmiş güllər nəsimin dəyməsindən 
enib- qalxdıqca Gülsümün vidasına cava- 
bəır. "Get, Allah səni xoşbəxt eləsin!" - 
deyirdilər. Ə. Haqverdiyev. 



28 




ENSEFALİT 

ENSEFALİT [yun.] tib. Beynin iltihabı. 

ENSİKLOPEDİK sif. [/r.] 1. Ensiklope- 
diya mahiyyətində olan. Ensiklopedik lüğət. 

2. Elmin bir çox sahələrini əhatə edən; 
hər şeyi qavrayan, çoxcəhətli. Ensiklopedik 
məlumat. Ensiklopedik bilik. 

ENSİKLOPEDİST \fr.} 1. kit. Hərtərəfli 
məlumatı, təhsili olan adam. 

2. tar. XVIII əsrin axırlarında Fransada 
nəşr edilən “Ensiklopediya” ətrafında top- 
laşmış qabaqcıl mütəfəkkirlər qrupunun 
nümayəndəsi, yaxud onların fikrinə şərik 
olan adam. 

ENSİKLOPEDİYA is. [ fr . əsli yun.] Biliyin 
bütün, yaxud ayrı-ayrı sahələrinə dair lüğət 
şəklində sistemə salınmış məlumatlar toplu- 
su; qamus. Azərbaycan milli ensiklopediyası. 
Tibb ensiklopediyası. H məc. Həyatı geniş və 
hərtərəfli əks etdirən bədii əsər haqqında. 

0 Canlı ensiklopediya - hər şeydən mə- 
lumat verə bilən, hər şey haqqında müraciət 
edilə bilən adam haqqında. 

ENSİKLOPEDİYAÇI bax ensiklopedist 
2-ci mənada. Axı, o dövr Didro başda ol- 
maqla Fransada məşhur ensiklopediyaçıla- 
rın humanizm, azadlıq, bəşəriyyətçilik bay- 
rağını ucaltdığı dövrdür. M.İbrahimov. 

ENSİKLOPEDİZM \fr.] kit. Geniş, hərtə- 
rəfli məlumat, təhsil. 

ENSİZ sif. Eni az olan, dar. Ensiz küçə. 
Ensiz parça. Ensiz səki. - [Məşuqə] ..ensiz 
cığırla birbaş buraya yüyürdü. S. Rəhimov. 
Ortada uzun, lakin ensiz ayaqaltı xalça 
salınmışdı. M.İbrahimov. [Tahir] dördkiiııc 
balaca kabinetə keçib dənizə tərəf baxan 
ensiz, ıızuıı otağa girdi. M. Hüseyn. 

ENSİZLƏŞDİRİLMƏ “Ensizləşdirilmək”- 
dən fis. 

ENSİZLƏŞDİRİLMƏK məch. Ensiz hala 
salınmaq, eni azaldılmaq, darlaşdırılmaq. 

ENSİZLƏŞDİRMƏ "Ensizləşdirmək”dən 
fis. 

ENSİZLƏŞDİRMƏK/ Ensiz hala salmaq, 
eninə azaltmaq, daıiaşdırmaq. 

ENSİZLƏŞMƏ “ En si z 1 o şin ək ” don / и. 

ENSİZLƏŞMƏK f. Getdikcə daralmaq, 
ensiz olmaq. Yol getdikcə ensizləşirdi. 

ENSİZLİK is. Ensiz şeyin halı; en cəhət- 
dən darlıq. 



EPİKLİK 

ENTOMÖLOQ [yun. entoma - həşəratlar 
və logos - elm] Entomologiya mütəxəssisi. 
Axmazın yanında Sultanov entomoloq 
həkimi ilə görüşdü. Ə. Sadıq. XX əsrin 
əvvəlində həvəskar entomoloq Avropadan 
Amerikaya zərərsiz bir kəpənək tək 
baramaqurdu gətirmişdi. (Qəzetlərdən). 

ENTOMOLOGİYA \уип.] Zoologiyanın 
həşərat (böcəklər) bəhsi. 

ENTOMOLOJİ sif. \yun.] Entomolo- 
giyaya aid. Entomoloji tədqiqat. 

ENTUZİÄST \yun.] Bütün qüvvəsi ilə, 
böyük şövq və həvəslə işləyən adam. 
// Bütün qüvvə və həvəsini bir işə verən, bir 
şeyin coşqun pərəstişkarı olan adam. 
Doktor entuziast olduğu üçün [qızın] sözləri 
ona toxundu. Çəmənzəminli. 

ENTUZİÄZM \yun.] Böyük şövq və 
həvəs; vəcd. 

EOLİT [ушј. eos - şəfəq və lithos - daş] 
arxeol. 1. Daş dövrünün, ən qədim ibtidai 
daş alətləri qayrılan mərhələsi. 

2. Bu dövrə aid ibtidai daş alət. 

EPİDEMİK sif. \yun.\ Epidemiya mahiy- 
yətində olan; yoluxucu, yoluxma. Epidemik 
xəstəliklər. H məc. Epidemiya kimi hər yerə 
yayılmış. 

EPİDEMİOLÖGİYA [yun.] Tibb elminin 
yoluxucu xəstəliklərin törəyib yayılması 
səbəblərini öyrənən və onların qarşısını 
almaq üsullarından bəhs edən sahəsi. 

EPİDEMİÖLOQ [yun.] Epidemiologiya 
mütəxəssisi. 

EPİDEMİYA [yun] tib. Hər hansı bir yolu- 
xucu xəstəliyin geniş yayılması. Tif epide- 
miyası. Vəba epidemiyası. - Hərgah bir yer- 
də epidemiya varsa, həkimlərimizdən tələb 
edirik ki, tezliklə bunun qarşısını alsınlar. 
Ü.Hacıbəyov. // məc. Çox tez və geniş yayı- 
lan hər hansı bir şey haqqında. 

EPİK is. [yun.] Epik əsərlər müəllifi. 

EPİK 2 sif. [yun. ] ədəb. Eposa aid, epos 
xüsusiyyətli. Epik əsərlər. Epik dastanlar. 

EPİKA [yun.] ədəb. Epik əsərlər. 

EPİKLİK is. Epik xüsusiyyət daşıma. 
Diskussiyanın gedişində romanın inkişaf 
etdirilməsinin mühüm məsələləri, onun for- 
ma və kompozisiyası, epiklik, tarixilik və 



29 




EPİKRİZ 

xəlqilik məsələləri .. müzakirə edilmişdir. 
(Qəzetlərdən). 

EPİKRİZ is. \yun.] Xəstəliklə bağlı yekun 
nəticə, qərar. 

EPİKÜRfzMbax epikürçülük. Əsrlər- 
dən bəri mistik dona geydirilmiş platonik 
eşqə qarşı poeziyada bir növ epikürizm gəlir. 
M.lbrahimov. 

EPİKÜRÇÜ is. 1 . Epikür fəlsəfəsi tərəfdarı. 

2. məc. kit. Zövq və nəşəni hər şeydən üs- 
tün tııtan adam; kefcil, işrətpərəst. Epikürçü 
şair [Abdulla bəy Asi] şeirlərinin birində 
deyir. “ Bir halda ki, şərab vaizlərin moizə- 
sindən daha yaxşı insanın beynini işıqlandı- 
rır, necə ola bilər ki, belə bir şərabı içməyə- 
sən? ” F. Köçərli. 

EPİKÜRÇÜLÜK is. 1 . Qədim yunan ma- 
terialist filosofu və ateisti Epikürün fəlsəfi 
nəzəriyyəsi. 

2. kit. Həmin nəzəriyyədən yanlış nəticə 
çıxaran, həyatın mənasını kefdə, eyş-işrətdə, 
rahat həyatda görən dünyagörüşü. 

3. məc. kit. Eyş-işrətə, kefə, ləzzətli hə- 
yata meyil. 

EPİQÖN \yun.\ Özünün müstəqil yaradı- 
cılıq siması olmayıb, hər hansı bir siyasi, 
ədəbi, elmi və başqa cərəyanı təqlid edən 
yazıçı, alim və b.; təqlidçi. Epiqon ədəbiyyatı. 

EPİQONLUQ is. Elmdə, siyasətdə, incə- 
sənətdə və s.-də təqlidçilik. ..XIX əsrin or- 
talarında bütün Yaxın Şərq ədəbiyyatında 
belə bir vəziyyət əmələ gəlmişdi ki, keçmiş- 
də ölməz nümunələr yaratmış Nizami, 
Firdovsi, Nəvai və Füzuli kimi şəxsiyyətlə- 
rin bədii yaradıcılığından tərbiyə almış 
adamlara başdan-başa epiqonluqdaıı iba- 
rət olan əsərlər təqdim edirdilər. M.Hüseyn. 
Hökmdarlar məclisində oxuyan xanəndə qız 
obrazı isə “Koroğlu "dan sonra bəzi başqa 
operalara da daxil edilmişdir ki, bu da adi 
epiqonluqdur. Ə.Bədəlbəyli. 

EPİQRAF \yun. epigraphe - yazı] 1 . Qə- 
dim yunanlarda: abidə üzərində yazı. 

2. ədəb. Əsərin və ya onun bölmələrinin 
başlıqlarından sonra yazılan sözlər; zərbi- 
məsəl, hikmətli söz. C. Məmmədquluzadə 
Qoqoldaıı öyrəndiyini və onu öz böyük müəl- 
limi kimi hədsiz bir məhəbbətlə sevdiyini 
fəxrlə söyləyir və hətta .. “Qurbaııəli bəy” 



EPİZOD 

adlı məşlıur hekayəsinin “Allah sənə rəhmət 
eləsin, Qoqol!" epiqrafı ilə də bunu təsdiq 
edir. M.Hüseyn. 

EPİQRAFİK sif. \yun.] Epiqrafikaya aid 
olan, epiqrafika xarakterində olan. Epiqra- 
flk mətn. Epiqrafık material. 

EPİQRAFİKA \yun.\ Epiqraflar haqqında 
elm. 

EPİQRÄM \yun. epigramma - yazı] 
1. Qədim yunanlarda: abidələr, binalar, 
hədiyyələr və s. üzərində yazılan yadigarlıq 
yazı. Feokritin zəngin ədəbi irsindən ancaq 
bir şeir külliyyatı qalmışdır ki, o da otuz 
idilliyadaıı və iyirmi üç epiqramdan ibarət- 
dir. Ə. Sultanlı. 

2. ədəb. Kiçik satirik şeir; həcv. [Silvio:] 
..Məııim epiqramlarıma epiqramlarla cavab 
verirdi, [qrafın] bu cavabları mənə həmişə 
daha gözlənilməz, daha kəskin görünürdü.. 
A.Puşkindən. 

EPİLEPSİYA \yun. epilepsia - özündən 
getmə] tib. Vaxtaşırı və qəflətən bərk qıc- 
olma və özündəngetmə şəklində cərəyan 
edən xroniki sinir xəstəliyi. Epilepsiya 
tutmaları. Epilepsiyanın diaqnozu. 

EPİLEPTİK \yun.] Epileptik xəstəliyi 
olan adam. Epileptiklərin xasiyyəti get-gedə 
dəyişir. - O, “uşaqları gözləyin, uşaqları 
gözləyin ”, - deyə-deyə epileptik adamlar 
kimi yerə dəydi. M.lbrahimov. 

EPİLOQ \yun.] Ədəbi əsərin son hissəsi. 
// Operada son pərdə. Opera təntənəli epi- 
loqla bitir. H Son, nəticə, xatimə. Üsyanın 
epiloqu. 

EPİSENTR \yun. epi - üstündə, yanında 
və lat. sentr - mərkəz] Zəlzələ mərkəzi; 
Yer səthinin bilavasitə zəlzələ mənbəyi 
üzərində olan sahəsi. Zəlzələnin episentri. 

EPİSTOLYÄR sif [lat.] ədəb. 1. Məktub 
şəklində yazılmış. Epistolyar roman. 

2. Bir yazıçının, şairin məktublar məc- 
musu. Puşkinin epistolyar irsi. 

EPİTET [ yun .] ədəb. Məcazın növlərin- 
dən biri olub, bir sözü qüvvətləndirmək və 
zənginləşdirmək, xassə vermək üçün əlavə 
edilən söz (məs.: mələk şimalı, polad canlı). 

EPİZOD \yun. epeisodion - əlavə] 1 . Ha- 
disə, əhvalat, təsadüf, ittifaq, vəqə. Əsgər- 



30 




EPİZODİK 



ERKƏK 



lər yana-yana Qələndərdən danışırdılar və 
kim hansı epizodu nağıl edirdisə, sözünün 
axırını gətirib Qələndərlə bağlayırdı. 
Ə.Əbülhəsən. 

2. Bədii əsərin bitmiş, müstəqil olan bir 
parçası. Romandan bir epizod danışdı. // kit. 
Hadisələr silsiləsi içində bir vəqə. Əhvalatın 
ən romantik və dramatik epizodu. H Kino- 
şəklinin məzmunca bitmiş hissəsi. Bu 
epizod filmin ən güclü parçasıdır. H Teatr ta- 
maşasında əhvalatın inkişafı ilə bağlı olma- 
yan səhnə, pərdə. Baletin dərin humanist 
ideyası öz ifadəsini həm kütləvi qəhrəman- 
lıq səhnələrində, həm lirik adajiolarda, həm 
də rəqs epizodlarında tapır. (Qəzetlərdən). 

EPİZODİK sif. [ yun.] 1. Sistematik xa- 
rakter daşımayan, təsadüfdən-təsadüfə olan. 
Epizodik kömək. Işiıı gedişinin epizodik 
yoxlanması. 

2. Yalnız ayrı-ayrı səhnələrdə, epizod- 
larda görünən, daimi olmayan. Epizodik su- 
rətlər. Epizodik rollar. 

EPİZODİKLİK is. Epizodik xasiyyət da- 
şıma. Romanda hadisələrin epizodikliyi. Ta- 
maşada rolun epizodikliyi. 

EPOLET \fr.] Fərqlənmə nişanları olan, 
qızıl və ya gümüş bafta, saçaq və s. ilə bə- 
zədilmiş, bir tərəfi girdə, xüsusi formalı pa- 
qon; 1917-ci ilədək Rusiyada zabit rütbə- 
sinin nişanı. 

EPOLETLİ sif. Çiyinlərində epolet olan. 
Epoletli zabit şineli. 

EPÖNJ [/f.] Xüsusi formada eşilmiş sap- 
lardan diş-diş parça növü. Eponj .. fasonlu 
saplardan toxunduğu üçün çox bəzəkli 
toxunma hesab olunur. 

EPOS [ yun .] Rəvayət səciyyəvi ədəbiy- 
yat, dastan. Koroğlu eposu. Qəhrəmanlıq 
eposu. H Qəhrəmannamələr, dastanlar və s. 
xalq yaradıcılığı əsərlərinin məcmusu. Qır- 
ğızların “Manas” eposu. 

ER “R” hərfinin adı. 

ERA [lat.] 1. İl hesabının başlandığı za- 
man, tarix başlanğıcı. Yeni era (İsanın do- 
ğulduğu zənn edilən gündən başlanan 
tarix). - Ellips, parabola kimi həndəsi ob- 
razlar 2000 il eramızdan əvvəl yunan riya- 
ziyyatçılarına məlum idi. Z.Xəlilov. 



2. kit. Böyük tarixi əhəmiyyəti olan dövr. 
İslam mədəniyyətinin meydana gəlməsi ilə 
bəşəriyyət mənəviyyatı tarixində yeni bir 
era açıldı. 

3. geol. Yer tarixinin ən böyük xronoloji 
bölgüsü. Yerin Günəşdən ayrıldığı vaxtdan 
etibarən keçirdiyi tarix müxtəlif era və 
dövrlərə ayrılır. M. Qaşqay. 

ER-GEC zərf Tez-gec. [Ağsaçlı qadm Sə- 
yavuşa:] Quzum! Er-gec parlar adın ca- 
handa; Diz çökərlər sana qarşı hər yanda. 
H.Cavid. 

ERİŞMƏK bax ermək. [Rəsul:] Cümə 
axşamında, cümə günündə; Ərənlər erişdi 
nəzərgalı mənim. “Aşıq Qərib”. Ahii zar kə- 
sibdir səbrii qərarım; Erişir fələyə naləvii 
zarım. Aşıq Paşa. 

ERİTROSİTLƏR cəm [yun. erythros - qır- 
mızı və kytos - hüceyrə] fiziol. Qırmızı qan 
cisimcikləri. 

ERKER [alm.] arxit. Binanın daxilini 
genişləndirən və bir neçə mərtəbədən ke- 
çən divarında pəncərələri olan yarımdairə 
və ya tin-tin şəklində çıxıntı. 

ERKƏC is. Erkək keçi, təkə. Sürünün 
qabağında uzwıqəzilli, dik burmabuynuzlu, 
ala erkəc başını yerə əyir(di). S. Rəhimov. 
Qoyunlar güneylərdə gərnəşir, keçilər hə- 
mərsin kollarının başını dişləyir, boynu qıım- 
rovlu erkəclər arabir səs eləyir. Ə. Vəliyev. 

ERKƏK sif. 1 . Kişi cinsinə mənsub fərd. 
Erkək at. Erkək arı. - Aslanın erkəyi, dişisi 
olmaz. (Ata. sözü). Ağacların arasından 
qəfildən oldu əyan; Yaraqlı erkək at üstündə 
bir neçə oğlan. A.Səhhət. Rəhmətlik atam 
Güloğlan ancımı o qədər qısqanırdı ki, evdə 
nə erkək qoyun, nə də xoruz saxlardı. 
M. S. Ordubadi. Dəstənin üç baş inəyi, beş- 
altı erkək danası, səkkizə qədər də atı vardı. 
M. Hüseyn. // is. Erkək qoyun, qoç. Erkək 
kəsib, ağır məclis qururdu; Şülən çəkilirdi 
malların, dağlar! Aşıq Ələsgər. Cəmisi bir 
neçə gün əvvəl birinci dəfə Qarabağdan Ba- 
kıya gələn Gəray ağa, Cavanşirin mətbəxi 
üçün təzə erkək əti, şit yağ, əla düyü gətir- 
mişdi. S. Rəhimov. 

2. is. Kişi mənasında. Fisqii-fücur həd- 
dən aşıb Şişədə; Erkəyi, dişisi yaman peşə- 
də. Q. Zakir. Şən balalar, dağ gövdəli erkək- 



31 




ERKƏKCƏ 

lər; Gözəl qızlar, qara tellər bizimdir. A.Şaiq. 
..Qadın və erkəklər məhkəmə salonunda de- 
yil, məhkəmə binası qarşısında durmaq məc- 
buriyyətində qalmışlardı. T.Ş. Simurq. 

3. məc. sif. Kişi kimi möhkəm, güclü. 
[Ceyran] istehsalatda çalışan erkək ruhlu, 
gülərüzlü bir yoldaş idi. S. Hüseyn. 

4. məc. Qaba, kobud, nəzakətsiz məna- 
sında. Erkək zarafatı eləmək. 

0 Erkək Tükəzban - kişi təbiətli, özünü 
kişi kimi aparan, kişi ədalı, bir qədər qaba 
qadın haqqında. 

ERKƏKCƏ sif. və zərf Kişi kimi, mərd- 
cəsinə, cəsuranə. [1-ci mürəttib:] ..Yalnız 
erkəkcə mətanət lazım... Yoxsa, həşərat kimi 
üzü üstə süründükcə əsla ağ gün görməyə- 
cəyik. H.Cavid. 

ERKƏKCİK is. bot. Bitki çiçəklərinin er- 
kək döllüyünün adı. Biz botanika kursundan 
bilirik ki, armudun çiçəklərində həm erkək- 
ciklər, həm də dişiciklər olur. M.Axundov. 

ERKƏKLƏ VI ƏK /, məh. 1 . Həddi-büluğa 
çataraq səsi yoğunlaşmaq, qabalaşmaq (oğ- 
lan uşağı haqqında). 

2. məh. Vaxtında dərilmədiyindən ötmək, 
kobudlaşmaq, bərk olmaq (bitkilər haqqında). 

ERKƏKLƏNMƏ “Erkəklənmək”dən fis. 

ERKƏKLƏNMƏK 1 . B a x erkəkləşmək. 

2. Kişilənmək, yekələnmək. 

ERKƏKLƏŞMƏ “Erkəkləşmok”don fis. 

ERKƏKLƏŞMƏK f. 1 . Kişi xasiyyəti al- 
maq, kişi kimi olmaq (qadın haqqında). 

2. məc. dan. Kobudlaşmaq, qabalaşmaq. 

ERKƏKLİK is. 1 . Erkək insan və ya hey- 
vanın hal və sifəti. 

2. Yaşa dolma, həddi-büluğa çatma, yet- 
kinlik. 

3. dan. Qabalıq, kobudluq, qanmazlıq, tər- 
biyəsizlik. Erkəkliyiııə salmaq ( qabalıq et- 
mək, qanmazcasına hərəkət etmək). 

ERKƏN zərf. 1. Səhər tezdən, sübhdən, 
ertə. Erkən yola düşmək. Erkən durmaq. 
- Qara .. hər səhər erkən evə gəlib qarıya 
baş çəkərdi. Ə.Əbülhəsən. Maya yuxudan 
erkən qalxdı. M. İbrahimov. [Kamil] səhər 
erkən, hamıdan tez durar, .. əlüzyuyana su 
töküb buğlana-buğlana əl-üzünü yuyar, 
məktəbə gedərdi. M.Rzaquluzadə. 



EROZİYA 

2. Vaxtından əvvəl, tez. Elacı yenə evə 
erkən qayıtmışdı. A.Şaiq. Gülpəri erkən 
gedib mənzilə çatmaq üçün faytonları 
qovdururdu. S.S.Axundov. Mən o sevdalı 
qızın ; O qanadlı ulduzun; Elər halını 
sevərkən; Bu bəlaya lap erkən; Düşməyimi 
bilməzdim. S. Vurğun. 

ERQ [yun.] fiz. İş və enerji ölçüsü vahidi. 
Erq bir dina qüvvənin ( hərəkət istiqamətində ) 
bir sm məsafədə gördüyü işdir. "Fizika”. 

ERMƏK f. 1 . Çatmaq, yetişmək, vasil 
olmaq. Mənzilə ermək. - Qurbani der. 
vüsalına ermədinı. Qurbani. 

2. Nail olmaq, əldə etmək, yetmək, 
çatmaq. Arzusuna ermək. Muradına ermək. 

ERMƏNİ is. Ermənistan Respublikasının 
əsas əhalisini təşkil edən xalq və bu xalqa 
mənsub adam. Ermənilər hind-Avropa mən- 
şəli xalqdır, amma onların dili türk dil- 
lərinin güclü təsirinə məruz qalmışdır. - Er- 
məninin qocalanı köpəyə, müsəlmanın 
qocalanı ipəyə dönər. (Ata. sözü). Ermə- 
nilərin təcavüzkarlığı hələ antik müəlliflərin 
diqqətini cəlb etmişdi. “Azərbaycan tarixi”. 
Ermənilər həm də ikiüzlü və dəyişkəndilər, 
[ölkələrinə] gah bu, gah da başqa ordunu 
dəvət edirdilər. (Roma tarixçisi K.Tasit). 
Haylar .. Ərməııiyyə ölkəsinə gələndən xeyli 
sonra .. bəzi qonşu xalqlar təbii olaraq 
onları artıq Ərməııiyyə əhalisi (erməni) 
kimi tanımışlar. Ona görə də .. erməni adı- 
nın mənşəyindən danışarkən vacib şərtlər- 
dən biri sonrakı psevdo-ermənilər (haylar) 
ilə əsil qədim ermənilərin fərqləndirilmə- 
sidir. F.Ağasıoğlu. 

ERMƏNİCƏ sif. və zərf. Erməni dilində. 
Ernıənicə kitab. Ermənicə danışmaq. - Biri 
rusca, o biri ermənicə, bir başqası da uk- 
raynaca oxudu. M.Hüseyn. 

EROTİK sı/ \уип.] Erotikaya aid, erotika 
ilə dolu; şəhvani hisslər ifadə edən. Erotik 
şeir. - ..Azərbaycan şairləri arasında əsər- 
lərinin çoxu erotik məzmun daşıyan Dilsuz, 
Raci, Qumri, Dəxil və başqaları məşhurdur. 
F. Köçərli. 

EROTİKA [ушј.] Eşq və şəhvani hissləri 
ifadə və təsirə qarşı meyil, maraq. 

EROZİYA [lat.] 1. geol. Torpağın, Yer qa- 
bığının axar sular, buz və ya külək təsiri ilə 



32 




EROTİZM 

dağılması prosesi. Axar sıdarın yuyucu fəaliy- 
yətinə geologiya elmində eroziya, kimyəvi 
fəaliyyətinə isə korroziya deyilir. M.Qaşqay. 

2. tex. Mexaniki təsir nəticəsində metal- 
ların pas atması. Elektrik eroziyası elek- 
trodlar arasında yaranan elektrik boşalması 
təsiri ilə materialın müəyyən istiqamətində 
bir elektroddan o biri elektroda köçürülmə- 
sindən ibarət olan fiziki hadisədir. P.Rüs- 
təmzadə^ 

EROTİZM [yun. ] kit. Eşq və şəhvani 
məsələlərə həddindən artıq meyil, maraq. 
..Saraydan və yüksək vəzifəli şəxslərin diq- 
qətindən uzaqda olan şairlər isə öz əsərlə- 
rinə yeni bir ünsür olaraq erotizmi daxil 
edirdilər. F. Köçərli. 

ERTƏzaı/ 1. Sübhdən, tezdən, səhər tez- 
dən, erkən, erkəndən. Ertə durmaq. Səhər er- 
tədən işləmək. - Sübh çox ertə oyanardı qarı; 
Dıırğuzar idi hamı xidmətkarı. A.Səhhət. 
Qurbanqulu çox işsevən bir cavan idi. Sübh 
lıanıı qonşularından ertə durub oduna, bi- 
çinə, alağa, xıra, bağa gedərdi. T.Ş. Simurq. 

2. Hazırkı gündən sonra gələn gün, dal 
gün, o birisi gün. Ertəyə qalan, arxaya qa- 
lar. (Ata. sözü). 

3. Daha tez, daha erkən. Bu gün ertə durdu. 
П Tez, qabaq, vaxtından əvvəl. Şəhərə bir 
azca ertə çatmaq üçün; Tələsirdi qabaqca 
satmaq üçün. A.Səhhət. 

ERTƏDƏN zərf. Tezdən, sübhdən, erkən. 
Ertədən işini görüb qurtarmaq. - Nəbi ertə- 
dən öz səngərini möhkəmlətmişdi. “Qaçaq 
Nəbi”. Lotubaşı ertədən yolu bələdləyib 
xəzinənin yarılmasım axşama qoydu. “Aşıq 
Qərib”. 

ERTƏLƏMƏK / 1 . Ertə günə qoymaq. 

2. Başqa zamana buraxmaq. 

ERTƏSİ zərf. Bir günün, həftənin, ayın, 
ilin ardınca gələn gün, həftə, ay, il. Bayra- 
mın ertəsi yola düşdülər. Ertəsi gün işə baş- 
ladılar. - [Qorxmaz:] Ertəsi gün isə aldığın 
son bir parça çörəyi özün yeməyib, dünən 
sənə daş atan qocaya verdin. C. Cabbarlı. 
Nə isə ertəsi gün səhər saat yeddinin yarı- 
sında işə başladıq. Çəmənzəminli. 

ESER ["sosialist-revolyusioner” sözlə- 
rinin ixtisar edilmiş baş hərflərinin adından] 
tar. siyasi, bax sosialist-revolyusioner. 



ESPERANTOÇU 

ESES [alm. SS (mühafizə dəstəsi) ixti- 
sarı] Alman-faşist mühafizə dəstələri və ya 
faşist-alman ordusunun xüsusi hissələri. 

ESESÇİ is. Eses dəstələrində və ya his- 
sələrində xidmət edən adam. 

ESKÄDRA [fr.] Hərbi dəniz, ya hava 
flotu gəmilərinin böyük birləşməsi. 

ESKADRİLYA [fr.] Bir neçə təyyarə dəs- 
təsindən ibarət olan hərbi aviasiya. Bonı- 
bardmançı eskadrilya. 

ESKADRÖN [ fr. ] Piyada qoşundakı ro- 
taya bərabər süvari qoşun hissəsi. Buna görə 
də onu Seyidhənızə ziyarətgahından çıxar- 
maq üçün bir eskadroıı kazak göndərildi. 
M.S.Ordubadi. 

ESKALATOR [ing.] Adamları qaldırıb- 
endirmək üçün durmadan hərəkət edən pil- 
ləkən. Biletlərimizi hərəkətedici pilləkənlər 
{eskalator) başında durmuş milisionerə gös- 
tərərək, ayaqlarımızı ilk pilləyə basırıq və pil- 
ləkən tez bizi götürüb gedir. Ə.Məmmədxanh. 

ESKİMO \fr.\ Üstü şokoladlı dondurma. 

ESKİMOS Şimali Amerikanın qütb sa- 
hilində, Qrenlandiyada və Asiyanın şimal- 
şərq qurtaracağında yaşayan xalq və bu 
xalqa mənsub adam. 

ESKİZ [fr.] 1. Bir şəklin, rəsmin və ya 
onun bir hissəsinin ilk qaralaması. // Hey- 
kəltəraşlıq əsərinin kiçildilmiş miqyasda 
hazırlanan ilk nümunəsi, modeli, taslağı. 
// Bir musiqi əsərinin, ədəbi əsərin və ya 
onların hissələrinin ilk redaktəsi. Süita şək- 
lində yazılmış çoxhissəli musiqi əsərlərinə 
bəzən “eskiz” və ya “etüd” adı da verilir. 
Ə.Bədəlbəyli. 

2. Bir şeyi düzəltmək üçün nümunə, əsas 
olan şəkil və s. Paltarların eskizi. Dekora- 
siya eskizi. 

ESMİNES [rus. “зскадренныи миноно- 
сед” sözlərinin ixtisarı] Minadaşıyan es- 
kadra gəmisi. Odessada o yaralanandan 
iki gün əvvəl lıənıin esminesdə onun atası 
həlak olmuşdu . Ə.Əbiilhəsən. 

ESPERANTIST [fr.] bax esperantoçu. 

ESPERÄNTO [fr.] Ən çox yayılmış Av- 
ropa dilləri materialı əsasında düzəldilmiş 
süni beynəlxalq dil. 

ESPERANTOÇU is. Esperanto dilindən 
istifadə və onu təbliğ edən adam. 



33 




ESSE 

ESSE is. [fr. essai - təcrübə, sınaq, oçerk] 
Problemi sərbəst şəkildə şərh edən kiçik 
həcmli əsər. 

ESTAFET [fr. əsli ital.] idm. Komanda- 
ların qaçış, üzgü və s. yarışı (bu yarışda işti- 
rakçılar müəyyən mənzillərdə bir-birini əvəz 
edir və bir-birinə müəyyən şey ötürürlər). 
// Bu yarış zamanı yarışçılarm mənzillərdə 
bir-birinə ötürdükləri şey. [idmançının] 
əlində estafet ağacı vardır. (Qəzetlərdən). 

ESTAKÄDA is. [//'.] Hərəkət çox olan 
yerlərdə nəqliyyatın hərəkətini, gəmilərin 
yan almasını, yaxud yükləmə və boşaltma 
işlərini yüngülləşdirmək üçün körpü şək- 
lində qurğu. // Dənizin dibindən neft və qaz 
çıxarmaq üçün üzərində neft buruqları və s. 
təsisat qurulan metal dirəklər üzərində 
dayanan uzun və böyük körpü. Neft Bakısı 
üçün səciyyəvi olan sənaye mənzərəsi - dənizi 
yarıb keçən polad estakadalar, .. ayrı-ayrı 
buruqların yerləşdiyi süni adalar əlcəzairli 
qonaqları valeh etmişdir. (Qəzetlərdən). 

ESTET [yun.] Gözəllik, bədiilik pərəstiş- 
karı, estetizmə mail olan, estetizm tərəfdarı. 

ESTETCƏSİNƏ zərf. Estet kimi, estetə 
xas, estetizm mövqeyindən. Məsələyə estet- 
cəsiııə yanaşmaq. 

ESTETÇİ bax estetik 1-ci mənada. 
[C.Cabbarlı] formalist və estetçi yazıçıları 
tənqid edərək yazırdı. M. Arif. 

ESTETÇİLİK b a x estetizm. Lakin [Cab- 
barlının dramaları] estetçilikdəıı, formalizm 
ədabazlığından uzaqdır. M.İbrahimov. 

ESTETİK 1 is. [yun.] 1. Bax estet. 

2. dan. incəsənət nəzəriyyəçisi. 

ESTETİK 2 sif [yun.] Estetikaya aid olan, 
estetika ilə bağlı olan. Estetik zövq. Estetik 
duyğu. 

ESTETİKA [yun. aisthetikos - duyan, həs- 
sas] 1. İncəsənət haqqında, bədii yaradı- 
cılıqda, təbiətdə və həyatda gözəllik, gözəl 
formalar haqqında fəlsəfi nəzəriyyə. Este- 
tika tarixində alman klassik fəlsəfəsinin xü- 
susi rolu olmuşdur. // Bir şəxsin incəsənət 
və ya onun hər hansı bir növü haqqındakı 
görüşləri. M.F.Axwıdzadənin estetikası. 

2. Gözəllik, bədiilik. 

ESTETİZM [yun.] kit. 1. Gözəlliyə, bə- 
diiliyə, incəliyə pərəstişkarlıq, maillik; gö- 
zəlliyə məftunluq. 



EŞELONLAMA 

2. İncəsənətdə əsərin ideyasına, məzmu- 
nuna fikir verməyib, zahiri formalara, gö- 
zəlliyə həddindən artıq meyil göstərmə; 
estetikada formalizm. [C.Cabbarlı] hər cür 
formalizmi, estetizmi şiddətli surətdə tənqid 
edirdi. M. Arif. 

ESTON Fin-uqor dillərinin fin qrupuna 
daxil olan dillərdən biri və həmin dildə danı- 
şan adamın adı. Estoıı dili. Eston ədəbiyyatı. 

ESTONCA sif və zərf. Eston dilində. 
Estonca-rusca lüğət. Estonca danışmaq. 

ESTRADA [fr.] 1. Kütlə qabağında çıxış 
edən artistlər üçün tikilən açıq səhnə, taxta 
meydança. [Səbri] ..ürəyi bərk döyünə-dö- 
yünə estradanın yanındakı ağ məhəccərə söy- 
kənərək oğrun-oğrun tamaşaçılara baxırdı. 
M.Hüseyn. ..Qədim Misirdə sehrbazlar və 
bu sehrbazların oyun çıxarmaları üçün 
müəyyən estradalar - səhnələr olmuşdur. 
Ə.Haqverdiyev. 

2. Estradada göstərilən, nömrələri tez-tez 
dəyişən konsertlərdən və s.-dən ibarət ki- 
çik formalı tamaşa. Estrada orkestri. Estra- 
da nömrələri. 

EŞ is. [türk.] Yoldaş, dost. Minlərcə sənin 
eşlərin ancaq; Yoxsulları etməkdə oyuncaq. 
H. Cavid. Sinəm başdan-başa oddur, atəşdir; 
Ömrüm səadətə əvvəldən eşdir. M.Rahim. 

EŞAFOT is. [fr.] 1. Qətli icra etmək üçün 
düzəldilən səhnə. 

2. Dar ağacı. 

EŞDİRİLMƏ “Eşdirilmək”dən fis. 

EŞDİRİLMƏK “Eşdirmək”dən məcli. 

EŞDİRMƏ “Eşdirmək”dən/;'s. 

EŞDİRMƏK “Eşmək” dən icb. İpi eşdirnıək. 

EŞELON [fr.] 1. hərb. Cəbhə dərinliyin- 
də və ya girintili-çıxıntılı vəziyyətdə möv- 
qe tutan və bu qaydada yeriyən qoşun his- 
səsi. Bir neçə gün idi ki, hərbi eşelonlar 
Qardaban-Qarayazı stansiyalarında daya- 
nıb yol gözləyirdilər. İ. Şıxlı. 

2. hərb. Kütləvi surətdə minik daşıyan 
qoşun qatarı, əsgəri qatar. Biz Şahtaxtıda 
ikən Sparskinin Təbrizə gedən son əsgəri 
eşelonu gəlib Culfaya getdi. M.S. Ordubadi. 

3. Ümumiyyətlə, müəyyən yerə gedən 
dəmiryol, yük və ya minik qatarı. ..Gətirilən 
taxta-dirək eşelonu bu gün Təzəşəhərə 
çatmışdı. Mir Cəlal. 

EŞELONLAMA “Eşelonlamaq”dan /.7.s. 



34 




EŞELONLAMAQ 



EŞİK 



EŞELONLAMAQ f. hərb. Eşelonlar ( 1 -ci 
menada) halında yerləşdirmək. 

EŞELONLANMA "Eşelonlanmaq’’dan /is. 

EŞELONLANMAQ məch. hərb. Eşelonlar 
halında yerləşdirilmək. 

EŞƏLƏK is. məh. Alma, armud, heyva 
kimi meyvələrin yeyilməyən iç hissəsi. 

EŞƏLƏMƏ “Eşələmək”dən /is. 

EŞƏLƏMƏK / 1. Torpaq, kül kimi toz 
halında olan şeyləri bir şeylə ehmallı qazı- 
maq, qarışdırmaq. Kərim kişi .. tonqalın kö- 
zünü eşələyərək sözə başladı.. M. İbrahimov. 
Qazan xan tonqalın kənarında oturub gö- 
zünü bir nöqtəyə zilləmiş, əlindəki çubuqla 
külü eşələyir. M.Rzaquluzadə. 

2. Axtarmaq, araşdırmaq, əlləşdirmək, 
töküb-töküşdürmək, dağıtmaq. Rüstəm bəy 
kitabları eşələyib bir əsər çıxardı : - Bax, 
bunu hər bir qadın oxumalıdır! - deyə bir 
kitab verdi. Çəmənzəminli. 

EŞƏLƏNMƏ “Eşələnmək”dən /is. 

EŞƏLƏNMƏK qayıd. 1 . Ayaqları ilə tor- 
pağı qurdalayaraq, qazaraq özünə yem ara- 
maq. Cücələrim birər-birər ; Suyu görüb ya- 
vuq gələr; İçər, gedər, eşələnər. A.Səhhət. 
Çadırımızın dörd bir yanı açıqlıq olduğun- 
dan toyuq cücələri ilə o açıqlıqda gəzişir, 
qurd-quş, çəyirtkə tııtub yeyir və eşələnirdi. 
A.Şaiq. 

2. Yerində qurdalanmaq, o üz-bu üzə 
çevrilmək. [Ana:] Səhər tezdən, lap toyuq- 
lar ağacdan töküləndə biz oyanıb dururuq, 
[oğlum] oyanırsa da, gözü baxa-baxa yerinin 
içində o tərəf-bu tərə/ə eşələnir. Qantəmir. 
Siibhanverdizadə eşələnərək məftilli krovatı 
cırıldatdı. S. Rəhimov. Tapdıq yerinin için- 
də eşələndi və gözünii açdı. Ə.Vəliyev. 

EŞƏNƏK is. 1 . Toyuğun qazıb açdığı, eşə- 
ləyib açdığı yer, eşilmiş yer. Toyuq eşənəyi. 
- Toyuğun başı kəsiləndə eşənəkdə qalar. 
(Ata. sözü). 

2. məc. Qarışdırılmış, eşələnmiş, töküb- 
tökiişdürülmüş, qatma-qarışıq yer. 

EŞİDƏN is. dan. Dinləyici, dinləyən. Ra- 
dio eşidənlər. 

EŞİDİLMƏ “Eşidilmək”dən /is. 

EŞİDİLMƏK məch. 1. Qulaq vasitəsilə 
qavranılmaq, qulaqla duyulmaq, qulağa çat- 
maq (səs haqqında). Yuxarıda qat-qarışıq 



bir səs eşidildi. A.Şaiq. Göydə ulduz ulduzu 
çağırırdı.. Yaxından dənizin uğultusu eşidi- 
lirdi. M.EIüseyn. Birdən lap qulağının di- 
bində eşidilən bir qışqırıq Qadiri bu xülya- 
larından ayırdı. Ə.Əbülhəsən. 

2. Xəbər çatmaq, xəbər alınmaq. Bu gün 
təzə bir xəbər eşidildi. 

3. Dinlənilmək, qulaq asılmaq, qəbul edil- 
mək, nəzərə alınmaq (çox vaxt inkar şək- 
lində). Onun bu arzusu kimsə tərəfindən eşi- 
dilmədi. 

EŞİDİLMƏZ si/, və zər/ Eşidilməsi müm- 
kün olmayan, eşidilməyən. [Musa kişinin] 
yalnız ağzına dəsmal basdıqda səsi eşidil- 
məz oldu. M. İbrahimov. 

EŞİDİLMƏZLİK is. Eşidilməsi mümkün 
olmayan səsin halı. 

EŞİK is. 1 . Bayır, dışarı, çöl. Gecənin bir 
aləmində Nəbi evdən eşiyə çıxır. “Qaçaq 
Nəbi”. Hacı Həsən bir söz deməyib gəlir, 
yapışır Iskəndərin qolundan və çəkə-çəkə 
aparır eşiyə. C.Məmmədquluzadə. [Dərviş:] 
Ruqiyyə, niyə eşikdə oturubsan? A.Divan- 
bəyoğlu. □ Eşiyə atmaq - bayıra tullamaq, 
çıxarıb atmaq, tullamaq. Eşiyə çıxmaq - 
1) üzə çıxmaq, zühura çıxmaq, aşkara çıx- 
maq, görünmək. Bir müddət Cahangir dər- 
viş paltarında tacirin evində qaldı. Bir gün 
öz-özünə fikir elədi ki, yaxşı, bəs mən nə 
vaxta kimi bu dörd divar arasından eşiyə 
çıxmayacağam? (Nağıl); 2) təbii ehtiyacını 
rəf etmək, ayaqyoluna getmək. Eşiyə 
salmaq - qovmaq. Həsən ağa kimi zalımın 
biri getdi, naçalnikdən xahiş elədi. Bir də 
görəcəksən, papağımı qoltuğuma verib 
saldılar eşiyə. Ə.Elaqverdiyev. 

2. Bayır tərəfə baxan, çıxan, eşiyə tərəf 
olan. ..Eşik otaqda, qəzetlərə sərilmiş 
qərənfil və xrizantem dəstələri açılıb hazır- 
landı. M. S. Ordubadi. Eşik qapı dəhlizə 
açılırdı. Mir Cəlal. Muxtar əmi evin eşik 
divarına söykəndi. M. Hüseyn. 

3. Bir şeyin bayır hissəsi, çöl tərəfi. Qa- 
zanın eşiyini də, içini də ağartdırmaq. 

4. Bax ev-eşik. Gözəllik babında şahi- 
cahansan; Eşiyində yüz min qullar dolanır. 
M. P. Vaqif. [Tükəzban:] Anası ölmüş ev bil- 
mir, eşik bilmir, təkdənbir gələndə də gözü- 
nə yuxu getmir. M.Hüseyn. 



35 




EŞİKAĞASI 

EŞİKAĞASI is. 1. tar. Şah saraylarında 
təşrifat məmuru. [Nadir şah] eşikağası mən- 
səbini [İbrahimxəlil ağanın oğlu Fəzləli 
bəyə] münasib gördü və bu qulluğu o mər- 
humə verdi. M.Adıgözəlbəy. Zamanı eşik- 
ağası işdən agah etdi, biçarə mehtər xanın 
ayağına yıxıldı.. Çəmənzəminli. İbrahim 
xan şairin istedadına şəxsən inanıb, onu 
özünə yaxınlaşdırdı və 1769-cu ildə eşik- 
ağası vəzifəsinə təyin etdi. F. Köçərli. 

2. köhn. Keçmişdə: böyük adamların 
evində süfrəni və ev xidmətçilərini idarə 
edən şəxs; nökərbaşı. Xan taların sədrində 
taxt üstündə oturubdur: hüzurunda durub- 
dur Səlim bəy eşikağası, əlində çomaq və hər 
iki tərəfdən Lənkəran bəylərindən neçələri 
səf çəkiblər.. M.F.Axundzadə. Bu adam 
rəisin eşikağası idi. Mir Cəlal. 

EŞİLMƏ “Eşilmək” dən /is. 

EŞİLMƏK məcli. 1. Eşik-eşik edilmək, 
qazılmaq, qazıq-qazıq edilmək. Meşələr kö- 
kündən eşilir, qocaman palıd ağacları hər- 
ləməsiııə qazılır, kökündən və damarlarından 
kəsilir, gurultu ilə yerə gəlirdi.. S. Rəhimov. 

2. Burum-burum edilmək, burulmaq. İp 
eşilmək. 

EŞİM-EŞİM sif. Buruq-buruq, buruq, 
burum-burum. Eşinı-eşim dağ yolu. 

EŞİTDİRİLMƏ “Eşitdirilmək”don f.is. 

EŞİTDİRİLMƏK məch. Hiss etdirilmək, 
qulağına çatdırılmaq, xəbərdar edilmək, 
bildirilmək. 

EŞİTDİRMƏ “Eşitdirmək”dən f.is. 

EŞİTDİRMƏK icb. Qulağına çatdırmaq, 
hiss etdirmək, xəbərdar etdirmək, bildir- 
mək. [Xədicə] indi isə mahnı oxuyub səsini 
mənə eşitdirirdi. S.FIüseyn. Sona .. əmisi 
arvadını sıxma-boğmaya salanlara da eşit- 
dirmək istəyib bərkdən dedi.. Ə.Əbülhəsən. 

EŞİTMƏ “Eşitmək’’dən /и. Eşitmə orqanı. 

EŞİTMƏK/ 1 . Hər hansı bir səsi qulaqla 
qavramaq, almaq, duymaq, mənimsəmək. 
Danışanların səsini eşitmək. O biri otaqdan 
səs eşitmək. - Əz qəza Giilbadamın səsini 
kəndin kənarından keçərkən bir adam eşidib 
səslənir : - Ay adam, kimsən? N.Nərimanov. 
Birdən-birə .. at kişnəməsi eşitdim. H.Nəzərli. 

2. Dinləmək, qulaq asmaq, fikir vermək. 
Məclis natiqi elə gərgin diqqətlə eşidirdi ki, 



EŞQ 

milçək uçsa, duyulardı. Mir Cəlal. Eşidin, 
nə deyir : “İki gün əvvəl; Niyə gecikmişdin? 
Bundan danış gəl! ” M.Rahim. 

3. Xəbərdar olmaq, xəbər almaq, xəbər 
tutmaq, məlumat əldə etmək, agah olmaq, 
bilmək. Eləsən ağa dedi : - Mən səni göz- 
aydınlığı verməyə çağırdım, eşitdim uşaqların 
məktəbi qurtarıblar, gözün aydnı! Ə.Haqvcr- 
diyev. Axşam bacımdan eşitdim ki. Xədicə 
qorxduğundan xəstələnmişdir. S. Hüseyn. 

4. Sözə baxmaq, əməl etmək, nəsihət 
qəbul etmək. Böyüyün sözün eşit! - Qızım 
sənə deyirəm, gəlinim sən eşit! (Məsəl). Nə 
gərəkdir bizə o növ söhbətlər; Eşidin 
pəndlər, nəsihətlər. S.Ə.Şirvani. [Xidmətçi:] 
Onun dostluq etdiyi qadınlardan şübhələni- 
rəm. Xüsusən onun bugünkü səyahəti də 
qorxuludur, onu bu səyahətə buraxmayın, o 
sizin sözünüzü eşidər! M. S. Ordubadi. 
□ Eşidər-eşitməz - eşidən kimi, dərhal, o 
saat. Fərman bu adı eşidər-eşitnıəz böyük 
sevinclə onun əlini sıxdı. Ə. Sadıq. 

EŞİTMƏMƏZLİK is. 1 . Eşitmək qabiliy- 
yətinin olmadığı hal; karlıq. 

2. Eşitməmə, dinməmə, qulaq asmama, 
əməl etməmə. 

0 (Özünü) eşitnıəməzliyə vurmaq (qoy- 
maq) - özünü eşitməyən kimi göstərməyə 
çalışmaq, əhəmiyyət verməmək, etina 
etməmək, qulaqardına vurmaq. Mən özümü 
eşitnıəməzliyə qoyub qapını taybatay açdım. 
Qantəmir. Müqim onun atmacasını eşitmə- 
məzliyə vurmaq istədisə də, bacarmadı. 
S.Rəhimov. ..[Qulu] özünü eşitmənıəzliyə vu- 
raraq, sağ əlini yuxarı qaldırdı. I. Əfəndiyev. 

EŞİTMƏZLİK bax eşitməməzlik. Əttar 
Eləsən eşitməzlik edib evə girdi və qapını 
çəkib bərk örtdü. Çəmənzəminli. 

EŞQ is. [ər.] 1. Sevgi, məhəbbət, sevda, 
böyük istək hissi, sonsuz bağlılıq. Vətən 
eşqi. Övlad eşqi. Həyat eşqi. - Can vermə 
qənıi-eşqə ki, eşq afəti-candır; Eşq afəti- 
can olduğu məşhuri-cahaııdır. Füzuli. Dili- 
divanə sevər can tək o zülfl-siyəhi; Başının 
şurini gör, eşqdə sevdasına bax. S.Ə.Şirvani. 
Eşq sözü sözlərin sultanıdır, tacıdır; Eşq - 
həyat ağacıdır! B. Vahabzadə. 

2. Şiddətli arzu, həvəs, meyil, istək. Sö- 
zün eşqilə, qəlbilə yaşar aləmdə insanlar; 



36 




EŞQ 

Sözün səyyar xəyalilə uçar əflakə dastanlar. 
S.Vurğım. Ala çiçəklərlə ala sürülərin doğ- 
ma yurdunda dincələn əsgərlər hücum eşqi 
ilə çırpmırdılar. Ə.Vəliyev. 

3. Müxtəlif obrazlı tərkiblərdə: eşq əhli, 
eşq aləmi, eşq yarası, eşq afəti, eşq quşu, 
eşq dəryası, eşq odu, eşq əsiri və s. şəklində 
işlənib sevgi, məhəbbət hisslərini bildirir. 
Eşqin xəncərini vurdum sinəmə ; Dərin 
yaralarım deşdim də gəldim. "Aşıq Qərib". 
Yoxsa çıxılmayan eşqin dağında; Ömrünün 
dirilik çeşməsi qaynar. M. Müşfiq. 

0 Eşq yetirmək - sevmək, vurulmaq, aşiq 
olmaq, bənd olmaq, məhəbbət yetirmək. 
Xırda qız ağıllı-başlı Məlik Cümşiidə eşq 
yetirmişdi. (Nağıl). Bir neçə il ondan sonra 
Mirzə qonşunun qızına eşq yetirib anasını 
elçi göndərdi. Ə. Haqverdiyev. Eşq olsun! - 
mədh, tərif yerində işlənir (bəzən "afərin” 
mənasında da işlənir). Deyirəm, eşq olsun 
dünən və bu gün; Azadlıq yolunda can 
verənlərə! B. Vahabzadə. Eşqə düşmək 
(tutulmaq, giriftar olmaq və s.) - 1) aşiq 
olmaq, sevmək, bənd olmaq, vurulmaq. 
Qəm evində zar olalı; Eşqə giriftar olalı; 
Yanmadıq yar olalı; Nə mən səndən, nə sən 
məndən. Q.Zakir. Görcəyin gözəl Leylini; 
Bəyəndim şirin dilini; Eşqə bələndim, mey- 
lini; Bil mana san görəndə. Aşıq Ələsgər; 
2) hədsiz dərəcədə bir şeyin həvəsində, 
həsrətində olmaq, arzusunu çəkmək, istə- 
mək. Axırda mən özüm də bir belə eşqə düş- 
düm ki, öziimə bir yan tütəyi ələ gətirib baş- 
ladını yavaş-yavaş çalmağa... C.Məmməd- 
quluzadə. Eşqə gəlmək - təbə gəlmək, 
cuşa gəlmək, ilhamlanmaq. Yenə də ortada 
imtahan gərək! Yoxsa ki, gündə bir eşqə 
gələrək; Sonra da ardınca baxıb ağlamaq; 
Əskiklik gətirir hər insana, bil! S.Vurğun. 
Sordunr. - Nədən, gözəl çoban; Eşqə gəlib 
ney çalırsan? N.Rəfibəyli. Eşqə salmaq - 
sevməsinə, aşiq olmasına səbəb olmaq, 
özünə aludə etmək. Əğyarı eşqə salmağa ol 
şuxi-dilfirib; Qeyrilə görcəyin mənə çox 
eylər ehtiram. S.Ə.Şirvani. Eşqi cuşa 
(tüğyana) gəlmək - həvəsə gəlmək, cuşa 
gəlmək, çox həvəslənmək. Qoğuz padşahın 
eşqi cuşa gəldi, durub gəlməkdə olsun 
Nardan xanımın yanına. (Nağıl). Qurbaııi 



EŞMƏ 

zindanda Pəri xanımı yadına saldı, eşqi tüğ- 
yana gəlib sazı sinəsinə basdı. "Qurbani”. 

Allah eşqinə - bax Allah. 

EŞQBAZ [ər. eşq və fars. ...baz] Qadın 
düşkünü, arvadbaz, aşiqanə macəraları se- 
vən adam. 

EŞQBAZLIQ is. 1 . Eşq macəralarına me- 
yil, yalandan eşq yetirmə, məhəbbətdən da- 
nışma, sevişmə. ..Uşaqlarımız bekar qalan- 
da ya gərək teatrlarımıza gedib eşqbazlıq 
nümayişlərinə tamaşa eləsinlər, ya gərək 
küçə qapılarının ağzına yığışıb yoldan ötüb 
keçənlərə “ğoğo” eləsinlər.. C.Məmməd- 
quluzadə. [Qafar:] Mən necə səni eşqbazlıq 
teatrına aparım. S.S. Axundov. 

2. Aşiqlik, vurğunluq. Şərm eylə bu eşq- 
bazlıqdan; Bifaidə cangüdazlıqdan! Füzuli. 
Ağlını cəm elə, olma sərsəri; Səndə yoxdur 
eşqbazlıq əsəri. Aşıq Pəri. □ Eşqbazlıq elə- 
mək - aşiqanə macəralarla məşğul olmaq, 
arvadların dalınca düşmək, arvadlarla 
sevişmək, onlara yalandan eşq yetirmək. 
[Nəcəf:] Mən eşqbazlıq eləyəndə sən heç 
ananın qarnında yox idin. I. Əfəndiyev. 

EŞQLİ sif. Hərarətli, həyəcanlı, ehtiraslı. 
Eşqli qəlb. - Qan salmağa aralığa; Çox 
eşqli pərvanəsən. “Qurbani”. [Rüxsarə] 
..ancaq Həsənin hərarətli nəfəsi ilə eşqli 
dodaqlarını hiss edirdi. T.Ş. Simurq. 

EŞQNAMƏ is. [ əı ; eşq və fars. ...namə] 
Aşiqanə məktub, eşq, sevgi ifadə edən 
məktub. Bir-birlərinə deyəcəkləri sözləri 
aylardan bəri əzbərləmişdilər, ortalığa atı- 
laraq arzular böyük həcmli bir eşqnaməni 
təşkil edirdi. M. S. Ordubadi. □ Eşqnamə 
oxumaq - məhəbbət elan etmək (adətən 
mənfi mənada). [Əsgər Soltan bəyə:] Axı 
belə iş yaxşı deyildir, özgənin arvadına eşq- 
namə oxuyursan! Ü.Hacıbəyov. 

EŞQPƏRVƏR [ər. eşq və fars. ...pərvər] 
Eşq bəsləyən, eşq yetirən, sevən. [Sofiya 
xanım:] Sizin bu qədər eşqpərvər bir qəlbə 
malik olduğunuzu zənn etməzdim. Çəmən- 
zəminli. 

EŞMƏ 1 1. “Eşmək”dən fis. 

2. sif. Burulmuş, eşilmiş, eşilib hazırlan- 
mış. Eşmə qamçı. - Molla uzun və qara 
müştüyün başına sancılmış eşmə papirosa 
qullab vuraraq ətrafına tüstü yayırdı.. 
T.Ş. Simurq. [Koxa:] Şahməmməd, and olsun 



37 




EŞMƏ 

bu eşmə bığa ; Sənə yalan satmaz ömründə 
koxa. S. Rüstəm. 

EŞMƏ 2 is. Uşaqların aşıqla oynadıqları 
bir oyun adı. 

EŞMƏ-EŞMƏ bax eşim-eşim. Nəbinin 
bığları eşmə-eşmədir ; Papağı güllədən 
deşmə-deşmədir. “Qaçaq Nəbi”. 

EŞMƏK 1 f. 1 . Qazımaq, qazıyıb açmaq, 
qurdalamaq (torpağı, qumu, külü və s.-ni). 
..[Pələng də] məni görmüşdü. Pəncəsi ilə 
acıqlı-acıqlı yeri eşir, dırmalayırdı. A.Şaiq. 
Səlim ilğım kolunun dibini balaca bel ilə 
eşməyə başladı. S. Rəhimov 

2. Burmaq. Bığını eşmək. - [Koroğlu] pələ 
bığlarını eşib qulaqlarının dalına keçirdi. 
"Koroğlu”. ..Məmməd kişi kababı yeyib 
yağlı əlləri ilə bığlarını eşdi. S.Rəhman. 

3. Barmaqla hazırlamaq, sanmaq. [Daş- 
dəmir:] Çox yaxşı tütündür, birini eşin, da- 
dına baxın. M. Rzaquluzadə. □ Papiros 
eşmək - tütünü papiros kağızı arasına qo- 
yub sarımaq, papiros hazırlamaq. İskəndər 
itdən əl çəkib, həvəsli və kefli, şlyapasını h-o- 
vatın üstünə çırpıb başlayır papiros eşməyə. 
C. Məmmədquluzadə. Qafar eşib müştüyə 
keçirtdiyi papirosuna bir-iki qullab vurdu. 
Ə.Əbülhəsən. 

4 . Hörmək. İp eşmək. - Bir ipək və ya keçə 
qurşağı .. eşərdilər. Buna tuma deyərdilər. 
H.Sarabski. Qız-gəlinlər gün doğmamış oya- 
nır; Gur saçına sığal verib eşməyə. R.Rza. 

5. məc. Əlləşdirmək, axtarmaq, araşdır- 
maq, qurdalamaq, töküşdürmək. Qazı .. ki- 
tabları eşib bir qara cildli kitab götürüb 
açdı. C.Məmmədquluzadə. 

EŞMƏK 2 is. тәһ. Yaxası xəzli, gödək- 
qollu, qadın üst geyimi. 

EŞSİZ sif. [türk.] 1. Yalqız qalmış, tək qal- 
mış; yoldaşsız, dostsuz, kimsəsiz. 

2. Misilsiz, misli olmayan, tayı-bərabəri 
olmayan. [Xəyyam:] Söylə, ey sevgili, eşsiz 
mələkim; Kim zəhər qatdı gülər ömrünə, 
kim?! H.Cavid. 

EŞŞƏK is. 1 . At fəsiləsindən iribaşlı, al- 
çaqboylu, uzunqulaqlı yük və minik hey- 
vanı; uzunqulaq. Allaflar çuval-çuval arpa, 
buğda və saman alıb arabalara doldurur, 
eşşəklərə yükləyirdilər. A.Şaiq. Qulam 
davının aldığı boz eşşək çox baha tamam 
oldu. M. Hüseyn. 



EŞŞƏKLİK 

2. inşaat zamanı bir şeyi saxlamaq üçün 
altdan qoyulan müvəqqəti dayaq, dirək. 
Körpünün orta eşşəyi sındı. 

3. məc. dan. Qanmaz, kobud, küt, axmaq, 
cahil adam haqqında (söyüş kimi işlənir). 
[Nəcəf bəy:] Eşşək, məlun! Sənin sözün də 
var ata qabağında danışmağa? ! Ə. Haqver- 
diyev. 

4. idm. Gimnastika hərəkətləri üçün üzə- 
rinə meşin çəkilmiş, hündür dayaqlı tir. 

0 Eşşək nə bilir zəfəran (plov) nədir, 
eşşək nə bilir xurmanın dadını - qanmaz, 
yaxşı ilə pisə fərq qoya bilməyən adam haq- 
qında. [Hüseyn:] Sən nə anlayırsan artist 
nəyə deyirlər? Nə qədər eşşək zəfəranplov- 
dan bir şey anlasa, bir elə də sən anlarsan 
ki, artist-tragik nədir? Ə. Haqverdiyev. İki 
eşşəyin arpasını bölə bilməmək - heç bir 
işdə qabiliyyəti olmayan, bacarıqsız adam 
haqqında. Onun vücudunu iki şahıya alan 
olmaz. Kütbaş, bisavad, iki eşşəyin arpasını 
bölə bilməyən. M. Hüseyn. 

EŞŞƏKARISI is. zool. Zərqanadlılar fə- 
siləsindən arıya bənzər sarı, parlaq qanadı 
olan, iynəli böcək. 

EŞŞƏKBELİSINDIRMA, EŞŞƏKBELİ- 
SINDIRDI is. Uşaqların dombaltma durub 
biri-birinin belindən atılaraq oynadıqları 
oyun; atlanbac. 

EŞŞƏKBİYANI is. bot. Yazdan bir qədər 
keçmiş bitən pis qoxulu alaq otu. 

EŞŞƏKÇİ is. 1. kölın. Eşşəklərə baxan, 
xidmət edən mehtər. Oraya yığılanlar- 
kimdirlər? Biri xanın eşşəkçisinirı nəvəsi 
deyilmi? Ə. Haqverdiyev. 

2. Eşşəyə minmiş adam. Məhəmmədhəsən 
əlini eşşəkçinin qurşağına salıb çəkə-çəkə 
aparırdı. C.Məmmədquluzadə. Atlılar bir az 
dayandılar. Eşşəkçi yaxınlaşdı. Mir Cəlal. 

3. Eşşək ilə yük daşıyan, eşşək üstə xırda 
alver edən adam. 

EŞŞƏKÇİLİK is. köhn. Eşşəklə yük da- 
şıma peşəsi. 

EŞŞƏKQANQALI is. bot. Tikanlı, dilik- 
dilik yarpaqları olan yabanı bitki. 

EŞŞƏKLİ sif. Eşşəyi olan. Eşşəkli köç. 

EŞŞƏKLİK is. Qanmazlıq, anlamazlıq, 
kobudluq, heyvanlıq. Planların alt-üst ol- 
masına səbəb Kəşaninin eşşəklivi və xamlığı 



38 




EŞŞƏKOYUNU 

olmuşdu. Qantəmir. □ Eşşəklik eləmək - 
axmaq bir iş görmək, tərbiyəsiz bir hərəkət 
göstərmək. [Allahqulu:] ..Eşşəklik eləyirəm 
mən ki, Veysin qəlbinə dəyirəm. Ə.Əbülhəsən. 

EŞŞƏKOYUNU is. dan. Axırı savaşmaya, 
qovğaya çevrilən qaba zarafat. Eşşəkoyutıu 
başlamaq. 

EŞŞƏKTURPU is. bot. Kökü turpa bənzər 
yabanı alaq otu. 

ETAJER(KA) [ fr .] Dirəklər üstündə duran 
rəflərdən ibarət mebel növü. Bir tərəfdə qo- 
yulub kitab qəfəsəsi ( etajerka ), üstə kitablar, 
yanında bir dənə sandalva. C.Məmmədqu- 
luzadə. Akif .. etajerkadan kitab götürərək 
oxumağa başlayır. M. İbrahimov. 

ETALON [//'.] Müəyyən edilmiş ölçü va- 
hidinin dəqiq nümunəsi. // İşlənməkdə olan 
ölçü alətlərini yoxlamaq üçün ən dəqiq ölçü 
nümunəsi; əyar. Metrin etalonu. - Təhvil 
verilən pambığın sortunu qəbuledicilər eta- 
lon əsasında müəyyən edirlər. “Pambıqçılıq”. 

ETÄN \yun.] kim. İşıq və neft qazlarında 
olan rəngsiz, yanar qaz. 

ETDİRİLMƏ “Etdirilmək”dən fiis. 

ETDİRİLMƏK “Etmək” dən məch. ..Kino- 
ların qabağına nümayiş etdirilən filmlərin 
şəkilləri vurulmuşdu. M. İbrahimov. 

ETDİRMƏK icb. Etməyə məcbur etmək. 

ETERNİT [lat.] xiis. Asbest və sement qa- 
rışığından hazırlanan süni şifer. Eternit və ya- 
xud asbest ilə sementdən hazırlanmış kirəmit 
.. xüsusi zavodlarda presləmək üsulu ilə nazik 
vərəqələr ( 4 mm) halında hazırlanır ki, bun- 
lar damları örtmək üçün işlədilir. S. Quliyev. 

ETİBAR is. [ər.] 1. Bir şəxsin ixlasma, 
sədaqətinə, səmimiyyətinə, doğruluğuna, 
düzgünlüyünə inam, etimad, əmniyyət və 
bunlara əsaslanan münasibət, insan oğlu 
can verər pərvanə tək atəşlərə ; Düz sözün, 
düz ilqarın, düz etibarın eşqinə. S.Vurğun. 
// məc. Vəfa. Zakir, etibarı yoxdur dünya- 
nın; Aldanma xeyrinə, şərinə anın. Q.Zakir. 
Lakin günəşdə etibar görünmürdü; yerdən 
buğ qalxır, dağların başı dumanlanır, 
üfüqlər bulaşmağa başlayırdı. Çəmənzə- 
minli. □ Etibar etmək (göstərmək, qıl- 
maq) - inanmaq, etimad etmək, inam gös- 
tərmək. Mən böylə qılırdım etibarı; Kim 
bundan olur könül qərarı. Füzuli. Amma 



ETİBARLILIQ 

keyfiyyət bir mərtəbədə qərib idi ki. Yusif 
Sərrac onun doğru olmağına, bavücııdi ki, 
gözü ilə görürdü, hərgiz etibar edə bilmirdi. 
M.F.Axundzadə. [Süleyman:] Əsgər mənə 
etibar edib elçiliyə göndəribdir, özü də qıza 
bənddir. Ü.FIacıbəyov. 

2. klas. Ad, san, şərəf, hönnət, nüfuz. Getdi 
şənimiz, etibarımız; Varmı rütbəmiz, iqtida- 
rımız. M. Ə. Sabir. Keyfə sərf eylədim də mil- 
yonlar; Yenə dövlətcə etibarım var. El. Cavid. 
□ Etibardan düşmək, etibarını itirmək, 
etibarı qalmamaq - 1 ) hörmətdən düşmək, 
nüfuzunu itirmək. Bundan sonra zəmanədə 
mən mərəzə şaiqəm; Çün düşmüşəm yanın- 
da onun etibardəıı. S.Ə.Şirvani; 2) daha mö- 
təbər olmamaq, özünə olan inamdan məh- 
rum olmaq; 3) qüvvəsini, təsirini itirmək 
(sənəd haqqında). Etibarı olmaq - 1) ina- 
nılmaq, başqasının yanında etimadı olmaq; 
2) möhkəm olmaq, davamlı olmaq. 

3. klas. Əhəmiyyət, məna. Görmüşəm 
ləlini, lazımdı tökülsün qanım; Etibar olmaz 
əgərçi görələr qan yuxuda. S.Ə.Şirvani. 

4. “ilə” qoşması ilə: etibarı ilə - fərz 
edərək, ...nəzərə alaraq, ...əsasən, ...görə, 
...kimi. Bu dövrdə böyük yazıçının hekayə- 
ləri forma etibarı ilə ən çox novella xasiy- 
yəti daşıyır. M. İbrahimov. 

ETİBARƏN zərf [ər.] Başlayaraq, sayıl- 
maq surəti ilə. Martdan etibarən. O gündən 
etibarən. - Mollaxanadan qovulan gündən 
etibarən uşaq fikrini quşbazlıq, tazıbazlıq, 
xoruzbazlıq və bu kimi işlərə verərdi. 
H.Sarabski. Xəlil qət etdi ki, sabahdan eti- 
barən o da bekar dayanmasın, bir işin qul- 
pundan yapışsın. İ.Məlikzadə. 

ETİBARLI sif. 1. Etibar edilməyə layiq 
olan, etibarı olan, inanılacaq, etimad edilə- 
cək, sədaqətli, vəfalı. // Şübhə doğurmayan, 
həqiqi, dürüst. Etibarlı mənbələrdən alman 
məlumat. 

2. Etibarı olan, hörmətli, nüfuzlu, adlı- 
sanlı. Etibarlı adam. 

3. Qanunən qüvvəsi, təsiri olan. Etibarlı 
sənəd. 

4. Möhkəm, davamlı, bərk. Bu divar eti- 
barlıdır. 

ETİBARLILIQ is. 1. Sədaqətlilik, səmi- 
milik, doğruluq, düzgünlük, inamlılıq. 



39 




ETİBARNAMƏ 

2. Möhkəmlik, davamlılıq. Kontakt bir- 
ləşmələri elektrik aparatlarının çox məsul 
hissələri sayılır və aparatların işdə etibarlı- 
lığı onların konstruksiya və vəziyyətlərindən 
xeyli dərəcədə asılıdır. P.Rüstəmzadə. 

ETİBARNAMƏ is. [ər. etibar və fars. 
...namə] Bir şəxsin və ya idarənin adından 
iş görmək üçün verilən rəsmi kağız, sənəd. 
Etibarnamə ilə kassadan pul almaq. - Kör- 
püdə taxtanı buraxmaq üçün etibarnamə is- 
təyirdilər. Mir Cəlal. 

ETİBARSIZ sif. 1. Etibarı olmayan. Eti- 
barsız yoldaş. Etibarsız dost. - Etibarı kə- 
sib, etibarsız yar; Əl qaldırıb, özgə yara 
yalvarar. “Lətif şah”. □ Etibarsız çıxmaq 
- verdiyi sözdən, vədədən qaçmaq, vəfa- 
sızlıq göstərmək. 

2. Etibara, inanılmağa layiq olmayan; eti- 
barını itirmiş. 

3. Sözü keçməyən, nüfıızu, hörməti ol- 
mayan; şərəf və heysiyyəti olmayan. Eti- 
barsız adam. 

4. Qanuni qüvvəsini, təsirini itirmiş, eti- 
barını itirmiş. Bu vəsiqə etibarsızdır. 

5. Möhkəm olmayan, davamlı olmayan. 

ETİBARSIZLIQ is. Etibar, etimad olma- 
dığı hal, vəziyyət. Kııyində bu etibarsızlıq; 
Bəsdir məni-mübtəlayi-zarə. Əmani. 

ETİDAL is. [ər.] 1 . Mötədillik, mülayim- 
lik, orta halda olma; tam lazım olduğu dərə- 
cədə, həddə olma. 

2. Soyuqqanlılıq, sakitlik, təmkin. Nizami 
və Fəxrəddinə göstərilən bu qədər səmimi 
münasibət Qətibənin əsəblərinə toxunsa belə, 
öz etidalını pozmayaraq yenə də Azərbay- 
can nümayəndələrinin rahatlığı üçün hər 
bir vasitənin hazır edilməsinə diqqət verdi. 
M. S. Ordubadi. Mehriban Zeynalın belə 
gecikməsinə əhəmiyyət verməyirdi. Etidalını 
pozmadan oturub çocuqlaruıa paltar tikirdi. 
S. Hüseyn. 

3. “la” şəkilçisi ilə: etidalla yaxud kə- 
mali-etidalla zərf - soyuqqanlılıqla, səbir- 
lə, təmkinlə, sakit surətdə. [Səlim] kəmali- 
etidalla gözləyirdi ki, [Mehriban] ağlayıb 
ürəyini boşaltsın. S. Hüseyn. Ramazan yenə 
də etidalla cavab verdi. M.Hüseyn. 

ETİKA [yun. ethika, ethos - adət, xasiy- 
yət] 1 . İctimai şüur formalarından biri kimi 



ETİQADLA 

əxlaq, tərbiyə və mənəviyyat haqqında fəl- 
səfi nəzəriyyə. Materialist etika. Elegel etikası. 

2. Hər hansı sinfin, cəmiyyətin, ictimai 
təşkilatın əxlaq qaydaları. Kapitalist cəmiy- 
yətinin etikası. Dvoryan etikası. - Əsil etika 
açıq danışmağı sevir. M.Hüseyn. 

ETİKET [fr.\ Malın, eksponatın və s.-nin 
üstünə yapışdırılan, üzərində onun adı, 
qiyməti və s. olan; yarlıq. 

ETİKETLƏMƏ “Etiketləmək”dən fis. 

ETİKETLƏMƏK/ Mala etiket vurmaq. 

ETİKETLƏNMƏ “Etiketlənmək”dən / is. 

ETİKETLƏNMƏK məch. Mala etiket vu- 
rulmaq. 

ETİQAD is. [ər.] 1. Bir şeyə qəlbən və 
möhkəm inanma, inam. [Dilarada] ədalətin, 
haqqın qələbə çalacağına möhkəm bir eti- 
qad vardı!.. M.İbrahimov. // Əqidə, qənaət, 
fikir. ..Bizim camaatın arasında bu etiqad 
var idi ki, rus həkimləri müsəlman həkim- 
lərindən artıq təhsil görmiiş və təcrübə hasil 
etməmişdilər. C. Məmmədquluzadə. [Mər- 
humun qardaşı:] Çünki seyidin qulluğuna 
etiqadla getməmişdi. Əlbəttə, etiqad böyük 
şərtdir. Ə. Haqverdiyev. □ Etiqad etmək 
(eləmək, bəsləmək) - qəlbən və möhkəm 
inanmaq, iman gətirmək, ürəkdən təsdiq et- 
mək. Bir parça buludun yağış yağdırmasını 
gümaıı etməsəm də, ancaq Nisə xala məndə 
elə bir təsir buraxmışdı ki, onun hər dedi- 
yinə etiqad edirdim. Qantəmir. Elər hansı 
müalicə içərisində xəstənin özünün etiqad 
bəslədiyi müalicə ən birinci vasitədir. 
S. Rəhimov. 

2. din. Bir din və məzhəbə inanma, inam. 
Mən elə hacı tanıyıram ki, özünün heç bir 
zada etiqadı olmaya-olmaya Məkkəyə mü- 
şərrəf olur. Ə.Qəmküsar. Kərbəlayı Məhəm- 
məd ustanın hekayəsi bitən kimi, dərin bir eti- 
qad ilə gözünü göyə çöndərdi. Çəmənzəminli. 

ETİQADCA zərf Etiqada görə, əqidəcə, 
məsləkcə, məzhəbcə. 

ETİQADLA zərf Möhkəm inamla. Fər- 
lıadoğlu istəyirdi ki, dərin etiqadla işdən- 
gücdən yapışan gəncliyə qarışsın. S. Rəhi- 
mov. İbrahim Məşədi bəyin sakit axan göz- 
lərində qığılcıma bənzər bir şey yandığını 
görəndə bu sözləri necə dərin bir etiqadla 
dediyini hiss edib təsəlli tapdı. M.Hüseyn. 



40 




ETİQADLI 

ETİQADLI sif. Bir şeyə etiqadı olan, 
möhkəm əqidəli, məsləkli. Etiqadh adam. 

ETİQADSIZ sif. Etiqadı olmayan, heç bir 
şeyə inanmayan. Etiqadsız adam. 

ETİQADSIZLIQ is. Heç bir şeyə inanma- 
ma, etiqadı olmama; inamsızlıq. 

ETİL \yun. aith(er) - hava və hyle - mad- 
də] kim. Bir çox üzvi birləşmələrin tərki- 
binə daxil olan karbon və hidrogen atomları 
qrupu. 

ETİLA [ər.] tənt. klas. Yüksəlmə, ucal- 
ma; yüksəklərə qalxma, yüksəliş; tərəqqi. 
Mən bu sözlərinilə nə dedim bilsən : - Çırpın 
üfüqlərə, uç etilaya! S.Vurğun. 

ETİLEN [əsli yun.] bax etil kim. Tərkibi 
karbon və hidrogendən ibarət olan rəngsiz 
yanıcı qaz. 

ETİMAD is. [ər.] Etibar, inam, inanma. 
iqbalıma yoxdur etimadım ; Müşkül görünür 
mənim muradını. Füzuli. Sən o deyilmidin, 
dedin : - Var bizim ittihadımız? Mən də, 
yadında var, dedim: - Yox buna etimadımız. 
M. Ə. Sabir. □ Etimad etmək - inanmaq, 
etibar etmək, bel bağlamaq. 

ETİMADKAR bax etimadverici. Xanı- 
mın şirin və etimadkar səsi mərsiyəxanın 
mühakimələrinə qələbə çalmağa başladı. 
Çəmənzəminli. 

ETİMADLI sif. Etibarlı, inanılan, bel 
bağlanıla bilən, sədaqətli. Etimadlı adam. - 
Məktub Zahir Bəlxinin ən etimadlı qulamı 
olan Bəşirə tapşırıldı. M.S. Ordubadi. Pro- 
fessorun hərarətli və etimadlı danışığı 
hamının diqqətini cəlb etmişdi. Mir Cəlal. 
[Sarxan] ..ən etimadlı adamlardan ibarət 
balaca özəklər düzəltmişdi. M. İbrahimov. 

ETİMADNAMƏ is. [ ər . etimad və fars. 
...namə] Bir dövlətin nümayəndəsinin başqa 
dövlət yanında səfir olduğunu təsdiq edən 
sənəd. Yeni səfir etimadnaməsini təqdim etdi. 

ETİMADSIZ sif. 1 . İnanıla bilməyən, bel 
bağlanıla bilməyən, etibarsız. Etimadsız 
adam. 

2. Şübhə ifadə edən. Müəllimin daha sa- 
ralmış və gözəl biçimli dodaqlarında etimad- 
sız və şübhəli bir təbəssüm gəzirdi. Ə. Vəliyev. 

ETİMADSIZLIQ is. Etimad etməmə, 
ürək qızdırmama; etibarsızlıq, inamsızlıq. 



ETİNASIZCA(SINA) 

Bu baxış .. bir etimadsızlıq demək idi. 
M.S.Ordubadi. 

ETİMADVERİCİ sif. İnandırıcı, ümidve- 
rici, inamlı, etibarlı. Xanın vəziyyəti məclisi 
də kiriməyə məcbur etdi. Dərin sükutu 
Vaqifin yumşaq, lakin etimadverici səsi 
pozdu. Çəmənzəminli. 

ETİMOLOGİYA [yun. etymon - həqiqət 
və logos - ehıı] dilç. 1 . Dilçiliyin, sözlərin 
qohumluq əlaqələri və mənşəyindən bəhs 
edən şöbəsi. 

2. Sözün mənşəyi və onun eyni dildə, ya- 
xud başqa dillərdəki sözlərlə qohumluq mü- 
nasibəti. Sözün etimologiyası yaxşı məlum 
deyil. 

0 Xalq etimologiyası dilç. - başqa dildən 
keçmə sözün ana dilinin səs qanunlarına 
uyğunlaşdırılıb işlənməsi. 

ETİMOLOJİ sif. [yun.] Etimologiyaya 
aid. Etimoloji lüğət. Sözün etimoloji təhlili. 

ETİMÖLOQ [yun. ] dilç. Etimologiya 
mütəxəssisi. 

ETİNA is. [ər.] Artıq diqqət yetirmə, əhə- 
miyyət vermə, sayma. □ Etina etmək (elə- 
mək, qılmaq) - saymaq, əhəmiyyət ver- 
mək, diqqət yetirmək, fikir vermək. Yemə- 
yə, içməyə etina qılmır; Heç alnının qırışığı 
açılmır. A. Səhhət. Etina etməmək - 
saymamaq, fikir verməmək. Dünyada yal- 
taqlıq nə olduğunu Mirzə bilməzdi. Bir bəyə, 
bir xana etina eləməzdi və deyərdi: "Nə vaxt 
qapılarına çörəyə getsəm, verməsinlər". 
Ə. Haqverdiyev. Qazının qısıla-qısıla gəl- 
məyinə ağa artıq etina etməyib, bir az da 
irəli gəlməyə aman verir. Çəmənzəminli. 

ETİNASIZ zərf Saymazcasma, saymaz- 
yana, fikir vermədən, diqqət yetirmədən, 
əhəmiyyət vermədən. Etinasız danışmaq. 
Etinasız cavab vermək. - Qadın olduqca 
vüqarlı və etinasız bir surətdə gedir və Fəx- 
rəddinin onu təqib edib-etməməsinə diqqət 
vermirdi. M.S.Ordubadi. Etinasız baxmasın 
sənə; Divarlarında sükuta dalıb; Qarış-qarış 
yüksəltdiyin; Binada yaşayanlar. R.Rza. 

ETİNASIZCA(SINA) zərf Saymadan, əhə- 
miyyət vermədən, etina etmədən, laqeydcə- 
sinə. Qara və yorğa atlı bir cavan, atını lap 
qabaqda və etinasızca sürürdü. Ə.Vəliyev. 



41 




ETİNASIZLIQ 

ETİNASIZLIQ is. Diqqətsizlik, hörmət- 
sizlik, sayğısızlıq; saymamazlıq, fikir ver- 
məmə, əhəmiyyət verməmə. Etinasızlıq 
etmək. Etinasızlıq göstərmək. - Niııa bu eti- 
nasızlığın zəminəsini çoxdan bəri mənə xə- 
bər vermişdi. M.S. Ordubadi. Qoşatxan .. ko- 
budu yerində oturdar, dikbaşa etinasızlıq 
göstərərdi. M. İbrahimov. 

ETİOLÖGİYA \yun. aitia - səbəb və logos 
- elm] tib. 1 . Xəstəliyin törənməsi səbəbləri 
və şəraitindən bəhs edən elm. 

2. Hər hansı bir xəstəliyi törədən səbəb- 
lər. Xəstəliyin etiologiyası bəlli deyildir. 

ETİOLOJİ si/ \yun.\ tib. Etiologiyaya aid, 
etiologiya ilə bağlı olan. Etioloji məlumat. 

ETİRAF is. [ər.] Öz qüsur və nöqsanını, 
az-çox özünün günahı olan bir şeyi inkar 
etməyib, qəbul etmə, təsdiq etmə, boynuna 
alma. Yüz şiikr ki, yox sənə xilafını; İnsafım 
var, var etirafım. Füzuli. Qadının etirafı və 
yaxud təsdiqi mənim marağımı təskiıı et- 
mirdi. S.Hüseyn. Əlyar koftanın cırılmasına 
aid Rüxsarəııin etirafını istintaq protoko- 
luna qeyd edərək, bugünkü sorğunu bunun- 
la bitirmiş hesab etdi. S. Rəhimov. □ Etiraf 
etmək (eləmək) - öz qüsurunu, günahını, 
təqsirini qəbul etmək, boynuna almaq, təs- 
diq etmək. İnanma gər desə rəmmal sirri- 
qeybə agahəm; Dəhanın sirrinə yüz kərrə 
iczin etiraf eyi ər. S.Ə.Şirvani. [Səlim:] Get- 
mək qolay, ancaq sən etiraf et; Anlat başın- 
dan keçəni büsbütün. H. Cavid. Lətifə öz səh- 
vini etiraf eləməyə utanırmış kimi, Tahirin 
üzünə hələ də diiz baxmırdı. M.Hüseyn. 

ETİRAZ is. [ər.] Bir fikri, təklifi, qərarı 
və ya hərəkəti qəbul etməyərək onun əley- 
hinə çıxma, qəti narazılığını bildirmə. Özün- 
dən qıl riyanı tərk, əgər vardır hünər səndə; 
Deyil əhli-riyayə etirazın bir hünər, vaiz. 
S.Ə.Şirvani. Səriyyə xalanın bütün eti- 
razları puça çıxdı. S. Rəhman. □ Etiraz 
etmək - qəti razı olmadığını bildirmək, 
razılaşmamaq, qəbul etməmək. Ey səlamət 
əhli, al rüxsarə baxma zinhar! Etiraz eylə 
məlamətdən, məııi-rüsvayə bax! Füzuli. 
Qətibə bu fikrə etiraz etdi.. M.S. Ordubadi. 
Anası .. qızının səfərinə etiraz etmək istədi. 
Ə.Məmmədxanlı. 



ETNOQRAFİZM 

ETMƏ “Etmək” dən f.is. 

ETMƏK f. 1. Bir işi yerinə yetirmək, 
əmələ gətirmək, görmək, eləmək. Qurbani 
der. könlüm bundan sayrıdır; Nə etmişəm 
varım məndən ayrıdır? Qurbani. [Mehriban] 
buna baxmayaraq, soyuqqanlılıqla cavab 
verdi; -Necə istəyirsiniz, ediniz!.. S.Hüseyn. 
[Yaqub:] Əgər mən də oxuyub təhsil etsəy- 
dim, onda gərək mən da bir mədən sahibinin 
qabağında sürünüb, ona nökərçilik edəy- 
dim. B.Talıblı. 

2. Köməkçi feil kimi isimlərlə yanaşı iş- 
lənib mürəkkəb feil əmələ gətirdiyi zaman 
ismin mənası ilə bağlı olan hərəkəti bildirir; 
məs.: şəhadət etmək, dad etmək, düçar et- 
mək, etina etmək. 

ETMƏKLİK köhtı. bax etmək. Mən 

bəni-adəm üçün görməmişəm səcdə ola; 
Səcdə etməklik üçün hanı lıəqqiıı fərmanı? 
S.Ə.Şirvani. 

ETMƏKSİZİN zərf Etmədən. Nəsir ki heç 
bir vaxt Mirzə Qədirin sözündən çıxmazdı, 
hər əmrini tərəddüd etməksizin qəbul edər, 
onun hər fikrinə şərik olardı. S.Hüseyn. 

ETNOGENEZ [yun. ethnos - xalq və 
genesis - doğulma] Hər hansı bir xalqın 
mənşəyi. Azərbaycan xalqının etnogenezi. 
Slavyanların etnogenezi. 

ETNÖQRAF [yun. ethnos və grapho] 
Etnoqrafiya mütəxəssisi. 

ETNOQRAFİK sif. [yun.] Etnoqrafiyaya 
aid olan, etnoqrafiya ilə bağlı olan. Etno- 
qrafik muzey. Etnoqrafik əsər. - [Vaqif] 
..köçərilərin həyat və məişətini çox yaxşı 
bilirdi. Bu cəhətdən onun Molla Vəli Vidadi 
ilə yazışması böyük etnoqrafik əhəmiyyətə 
malikdir. F. Köçərli. 

ETNOQRAFİYA [yun. ethnos və grapho - 
yazıram] 1. Xalqların maddi və mənəvi 
mədəniyyətlərini, onların mədəni-tarixi 
əlaqələrini tədqiq edən elm. 

2. Bir xalqın, tayfanın, yerin məişət, adət, 
mədəniyyət xüsusiyyətlərinin məcmusu. 
Qafqazın etnoqrafiyası. Asiya xalqlarının 
etnoqrafiyası. 

ETNOQRAFİZM [yun. ethnos və grapho 
- yazıram] Bir şeydə etnoqrafik xüsusiyyət- 
lərin, təsvirlərin, təfərrüatın mövcud ol- 
ması, verilməsi (kitabda, pyesdə və s.-də). 



42 




ETRÜSK 

ETRÜSK İtaliyada yaşamış qədim bir 
xalq vp bu xalqa mənsub adam. 

ETÜD [//-.] 1. Bir əsərin ilk qarası, eskizi. 
Ulduz azad vaxtlarını daima ən kiçik otağın- 
da həvəskarı olduğu rəssamlığa sərf edər, 
müxtəlif etiidlər işlərdi. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Ayrıca bir məsələyə həsr olunmuş kiçik 
ədəbi əsər. Bioqrafik etiidlər. Tənqidi etüd. 

3. Məşq (musiqidə, səhnədə, şahmatda 
və s.-də). 

4. Virtuoz mahiyyətində olan kiçik mu- 
siqi əsəri. Süita şəklində yazılmış çoxhissəü 
musiqi əsərlərinə bəzən “eskiz" və ya 
“etiid" adı da verilir. Ə.Bədəlbəyli. 

EV is. 1. Yaşayış binası, həmçinin müx- 
təlif müəssisə və idarələri yerləşdirmək 
üçün bina, tikili. Kərpic ev. Daş ev. Yaşayış 
evi. Altımərtəbəli ev. - On üç il bundan irəli 
evləri yazanda Danabaş kəndinin tüstü çıxanı 
düz altı yüz əlli ikiyə çatmışdı. C.Məmməd- 
quluzadə. Şose yolu kənarında, san kirəmitli 
.. bir ev görünürdü. M.Hüseyn. // Mənzil, 
otaq, ailənin yerləşdiyi yer. Evə getmək. 
Evdən gec çıxmaq. Ev yığışdırmaq. - [Mər- 
can bəy:] Əlbəttə, boşayacağam, təvəqqe 
edirəm ki, bu gün mənim evimdən çıxasan. 
Ü.Hacıbəyov. [Hacı Nəsir:] Bir kasıb kişinin 
qızını alıb evimə gətirəcəyəm. S.S. Axundov. 

2. Zəhmətkeşlərin hər hansı bir mədəni- 
məişət ehtiyaclarına xidmət edən ictimai 
müəssisə, yer. Ziyalılar evi. Körpələr evi. 
Müəllimlər evi. - Mədəniyyət evinin işıqlı və 
böyük zalı adamla qaynaşırdı. M.İbrahimov. 

3. Ailə, oğul-uşaq, külfət mənasında. Evi- 
nə yaxşı baxır. Evin dərdini çəkmək. Evinə 
bağlı adam. - [Məşədi Səttar:] Əhvalın 
necədir, ev, uşaq salamatdırmı? Ə. Haqver- 
diyev. □ Ev açmaq (qurmaq) - özünə ay- 
rıca ailə qurmaq. O, ata-anasındaıı ayrılıb 
özünə ev açdı. - [Kəmtərov və Leyla] indi 
belə güman edirdilər ki, dəm-dəsgahlı ev 
qurmaq istəyənlərin, oxumuşluğun, qarşı- 
lıqlı sevgi ilə qurulmuş ailənin qaydası 
belədir ki, var. Mir Cəlal. Ev adamı - 

1) ailənin üzvü və ya ailəyə yaxın şəxs. 
Başqa vaxt olsaydı, çoxdan ev adamından 
biri cumub [Həmzənin] paltosunu, papağını 
alaraq asqıdan asmışdı. Ə.Əbülhəsən; 

2) köhn. evfemistik yolla ərin öz arvadının 



EV 

adını çəkməmək üçün işlətdiyi ifadə. [Qoca 
kişi:] Çünki dünən Yarməmmədin ev adamı 
gəlmişdi bizə, qarabaşımıza demişdi ki, 
Kərbəlayı Səfər evə gəlsə, ona bir de, gəlsin, 
bizim uşağa baxsın. C.Məmmədquluzadə. 
Ev arvadı (qadını) - heç bir müəssisə və 
ya idarədə işləməyib, ancaq ev işləri və 
təsərrüfatı ilə məşğul olan qadın, evdar 
qadın. [Hurizad oğluna:] Yaxşı, elə oxumuş 
qızdan ev qadını olarını? - deyə ciddi sima 
ilə sordu. Çəmənzəminli. Üst qatlarda ev 
arvadı yoxdur ki? Mir Cəlal. Ev qulluq- 
çusu - muzdla başqasına müxtəlif ev işləri 
görən qadın (qız). [Məsmə:] ..Məııim hə- 
yatımın ikinci səhifəsi 23-cü ilin baharın- 
dan başlayır. Bu zaman ev qulluqçularının 
sığorta edilməsi üçün qanun nəşr edilmişdi. 

S. Hüseyn. Ev olmaq, ev yiyəsi olmaq - 
evlənmək, ailə qurmaq, ev-eşik sahibi ol- 
maq. [Soltan bəy:] Qızım, inad olma, .. 
gedərsən ərə, oğul-uşaq sahibi olarsan, ev 
yiyəsi olarsan. Ü.Hacıbəyov. Zarafat deyil, 
evlənir, ay parçası kimi bir qız alır. Ev olur, 
daha yurdsuzluqdan çıxır. Mir Cəlal. Ev 
sahibi, ev yiyəsi məc. - ailənin başçısı, evin 
böyüyü. Qonaq qonağı sevməz, ev yiyəsi hər 
ikisini. (Ata. sözü). Tahir ev yiyəsini bir də 
çağırdı. M.Hüseyn. Ev tökmək - evin hər 
tərəfini silib-süpürmək, tamam təmizləyib 
yığışdırmaq. Evdən çıxmaq - ailədən kü- 
süb getmək. [Mehriban] Rəmziyyəsini kimə 
tapşırıb evdən çıxır, onları tərk edirdi. 
S. Hüseyn. 

4. Heyvan adlarının əvvəlində onların 
evdə bəsləndiyini, əhliləşmiş olduğunu 
bildirir. Ev heyvanı. Ev quşu. Ev arısı. - Ev 
danası ev danasından qorxmaz. (Ata. sözü). 
Məşhur sayaçı sözlərində ev heyvanları bir- 
bir zikr olunur. F. Köçərli. 

5. Bəzi sözlərin əvvəlində, həmin sözlə- 
rin ifadə etdiyi şeylərin evlə bağlı və ya evə 
aid olduğunu, evdə işləndiyini, evdə hazır- 
landığını, yaxud evdə icra edildiyini bildirir. 
Ev paltarı. Ev başmağı. Ev xörəyi. Ev çörəyi. 
Ev tapşırığı. Ev işləri. 

0 Ev bizim, sirr bizim - gizli saxlanmalı 
olan söz, iş haqqında deyilir. Ev bizim, sirr 
bizim, söhbətini elə. Fərmandan de! Mir 
Cəlal. Ev yıxmaq - birinə pislik etmək, 



43 




EV 



EVCİK-EVCİK 



bədbəxt etmək. [Mərcan bəy:] Mənim evimi 
yıxdın, hələ bir gəlib pul da istəyirsən? 
Ü.Hacıbəyov. Evdə bişməyib, qonşudan 
gəlməyib - haqqında heç bir şey bilinmə- 
yən, heç bir təsəvvür olmayan şey haqqın- 
da. Axı neyləyim, evdə bişməyib, qonşudan 
gəlməyib, bir balaca tərpənəndə elə bilirəm 
çarpayı altımda yatacaq. İ. Şıxlı. Evdə 
qalmaq - vaxtı keçdiyi halda ərə getməmək 
(qız haqqında). [Asya:] Bəs ay Giilçöhrə, 
onda daha heç ərə getməyib, evdə qalıb un 
çuvalına tay olacaqsan? Ü.Hacıbəyov. Ev- 
dən (ev-eşikdən) uzaq, evlərdən İraq! - 
ölüm və ya fəlakətdən danışarkən söylənən 
evfemistik ifadə. [Məşədi Məmməd:] Allah 
evlərdən İraq eləsin, məni qorxudan elə işin 
burasıdır. R.Əfəndiyev. Evdən gəlmək - 
pay gətirmək, əlidolu gəlmək. Evi abad, 
evin abadan! - yaxşılığa, hörmətə qarşı 
təşəkkür ifadəsi. [Əsgər Gülçöhrəyə:] Xa- 
nım, evin abadan, sənin əlinin bərəkəti mənə 
bəsdir. Ü.Hacıbəyov. Evi başına götürmək 
- bərkdən qışqırmaq, bağırmaq, çığırmaq. 
Uşaq evi başına götürüb. - Buzov isə ardı- 
arası kəsilmədən mələyir, evi başına götü- 
rürdü. Ə.Əbtilhəsən. Evi başına uçulmaq 
-bax evi yıxılmaq. Evi bərbad (viran) 
olmaq - bax evi yıxılmaq. Evi viran ol- 
muş (dağılmış, bərbad olmuş, yıxılmış) - 
bədbəxt, zavallı, yazıq. Nə çarə edim eş- 
qimə pəs mən evi viyran; Yüz çöhrəyə mən 
müştəriyəm valehi-didar. S.Ə.Şirvani. [Mə- 
şədi imam:] Axı, Məşədi evi yıxılmış başına 
nə daş salsın. Ə.Haqverdiyev. Evi yıxılmaq, 
evi bərbad olmaq - ağır bir fəlakətə düçar 
olmaq, bəlaya düşmək, bədbəxt olmaq. 
Eşiyin daşına ta dəydi rəqibin qədəmi; Evim 
ol ləhzə yıxıldı, başıma daş oldu. S.Ə.Şirvani. 
Qalar müsafiri-biçarə çarəsiz çöldə; Evi 
yıxıldı, əgər oğruya düçar oldu. M.Möcüz. 
Ədə, kişini qatıblar atın qabağına aparırlar, 
kişinin evi yıxıldı. C.Məmmədqıılıızadə. Evin 
tikilsin! - alqış, tərif məqamında işlənən 
ifadə (bəzən etiraz bildirir). [Teymur:] Ay 
evin tikilsin, on tümən elə mənim belimdəki 
fitənin qiymətidir. “M.N.lətif”. [Ələmdar 
Məşədiyə:] Evin tikilsin! Tamahın Əlinin 
zülfüqarından da itidir! S. Rəhimov. Evin(i) 
yıxmaq - pis yola aparmaq, xatalı işə cəlb 



etmək, bədbəxt etmək. Deyir ki, Məşədi 
qorxulu yolnan gedir, oğlunu da özünə 
qoşub evini yıxır. M.Hüseyn. [Tamaşa:] 
Ağazalın evin yıxan elə siz olmadınızmı? 
Ə.Əbülhəsən. Evindən qaçaq düşmək - hər 
hansı bir səbəbə görə ailəsindən uzaqlaş- 
maq, aralı yaşamaq. Evindən düşəsən 
qaçaq; Sağ gözünə batsın bıçaq. Qurbani. 
Öz evini yıxmaq - ehtiyatsızlığı üzündən 
özünü bəlaya salmaq, ağır vəziyyətə 
düşmək, özünü bədbəxt etmək. [Süleyman 
bəy:] Kül mənim başıma, niyə mən böyüklər 
sözünə baxmadım, tay-tuşumu tanımadım, 
öz evimi yıxdım... Ə.Haqverdiyev. 

EVAKUÄSİYA is. [lat.] 1. Köçürülmə, 
əhalinin, idarə və təşkilatların müəyyən bir 
təhlükə ilə bağlı olaraq bir yerdən başqa 
yerə köçürülməsi. 

EVALTI is. Köhnə evlərdə: anbar, zirzəmi. 

EVARASI sifi Açıq və geniş miqyasda 
deyil, yalnız müəyyən evlər arasında, məh- 
dud dairədə olan, icra edilən, aparılan. Ev- 
arası alver. Evarası söhbət. - Belə dənnşlər 
.. avam adam axtarırlar ki, cibini soysunlar. 
Özləri də üç yerə bölünür: bazar dərvişləri, 
avtobus dərvişləri və evarası dən’işlər. 
“Kirpi”. 

EVBƏEV zərf Bir-bir evləri dolaşaraq, 
heç bir evi buraxmayaraq, bir evdən o biri 
evə. Evbəev dolaşmaq. - Bakıda oğulsuz 
qoca qarıların sənəti evbəev gəzib cavan 
oğlanları evləndirmək idi. H. Sarabski. 

EVC [ar.] bax övc. Aşkar oldu mənim 
dərdi-piinhanım; Evc etdi fələyə ahü-əfğa- 
nım. Aşıq Yusif. 

EVCİK 1. “Ev”dən kiç. [Gültəkin:] ..Qo- 
yunuz son dəfə olaraq bütün xoşbəxt gün- 
lərimi keçirdiyim bu qaranlıq, məhzun 
evciyəzi bir də doyunca görüm. C.Cabbarlı. 
[Vidadi:] Vaqif sabah məni yola sal, gedim; 
Torpaq evciyimi ziyarət edim. S.Vurğun. 

2. B ax evcik-evcik. Ağca xanım da ev- 
cik tikirdi. Çiçəkləri dərib onu bəzəyirdi. 
S.S.Axundov. 

EVCİK-EVCİK is. Uşaqların qumdan, tor- 
paqdan evciklər düzəldib oynadıqları oyun. 
[Sabir:] Mən həmişə onlara baxıram, bağı- 
mızda qumdan dam tikirəm, evcik-evcik oy- 
nayıram. S. Rəhimov. 



44 




EVCİL 



EVLAD 



EVCİL sif. Evə və insana alışmış, əhli 
( yabanı ziddi). Evcil heyvan. İt, pişik evcil 
heyvanlardır. 

EVCİYƏZ “Ev”dən oxş. Budur, şəhərin 
ucqarında kiçik bir evciyəz qaralır. 
Ə.Məmmədxanlı. 

EVDAR sif [ev və fars. ...dar] 1. Heç bir 
idarədə və ya müəssisədə işləməyib ancaq 
öz ev işləri ilə məşğul olan. Bu təklifi eşidən 
evdar qadınlar binanın üst mərtəbəsinə 
dırmaşırdı. Mir Cəlal. 

2. Evli, uşaqlı, ailə sahibi, ailəsi olan. Ev- 
dar adanı. 

3. Ailəsini, ailə həyatını sevən, ailəpə- 
rəst, evcanlı. // Ailəsini yaxşı dolandıran, 
evinə, ailəsinə yaxşı baxan. Evdar kişi. Ev- 
dar qadın. - [Qadın:] Aman, nə evdar adam- 
sınız! - dedi. Çəmənzəminli. 

EVDARLIQ is. 1 . Heç bir idarə, ya müəs- 
sisədə işləməyib ancaq öz ev işləri ilə 
məşğul olma. □ Evdarlıq etmək - öz ailə 
işləri ilə məşğul olmaq. [Şahbaz bəy:] Ar- 
vad al, qoy evdə evdarlıq etsin, sən də kefdə, 
daıııaqda ol. S.S.Axundov. [Məmməd:] Nə 
olub bəyəm, mən ölmüşəm ki, sən indidən 
evdarlıq eləyəsən? Mir Cəlal. 

2. Evdar adamın xüsusiyyəti; ailəpərəst- 
lik, ailəcanlılıq. Baharın xasiyyətini, ləya- 
qətini və evdarlığını Rəhimə bəyənib evin 
cəmi ixtiyarını ona verdi. S.S.Axundov. 

EVDOLUSU zərf 1. Çoxlu, çox, külli 
miqdarda. Evdolusu şey. - Bir balaca boyu 
var, evdolusu toyu var. (Tapmaca). [Məşədi 
Məmməd:] Pullu Hacı Rüstəmin qızını 
alsam, iki evdolusu cehiz, mal gətirər. 

R. Əfəndiyev. 

2. Çox ucadan, bərkdən. Kərimqulu aya- 
ğını yerə döyüb bütün evdolusu bağırdı. 

S. Rəhimov. 

EVDOVŞANI is. zool. Ətlik və xəzlik üçün 
yetişdirilən dovşanaoxşar gəmirici heyvan. 

EVEN is. Sibirin şimal-şərq rayonlarında 
yaşayan və evenklərə yaxın olan xalq və bu 
xalqa mənsub adam. 

EVENCƏ sif. və zaı/Even dilində. Evencə- 
rusca lüğət. Evencə danışmaq. 

EVENK is. Rusiya Federasiyası tərkibinə 
daxil olan Evenk milli dairəsində və Sakit 
Okeana qədər Şərqi Sibirdə yaşayan xalq 



və bu xalqa mənsub adam (keçmişdə bu xal- 
qın adı tunqus idi). Yenisey çayından şərqə 
doğru Oxot dənizinə qədər olan sahildə 
evenklər və ya rusların dediyi kimi, tuııqus- 
lar yaşayırdılar. 

EVENKCƏ sif. və zərf Evenk dilində. 
Evenkcə yazı. Evenkcə danışmaq. 

EV-EŞİK is. Ev, ailə, mülk və s.; ümu- 
miyyətlə, evlə bağlı hər şey. Ev-eşiyi əlin- 
dən çıxmaq. Ev-eşik düzəltmək. - [Bəkir:] 
Ev-eşiyimiz bərbad olub, var-yoxıtmıtz əldən 
gedəndən sonra üzə çıxıb nə edəcəyik? 
N.Vəzirov. [Hacı Nəsir:] ..Bu gündən bu ev- 
eşiyin xanımı sənsən, ancaq səndən təvəqqe 
edirəm ki, bu oğluma həqiqi analıq edib 
ürəkdən sevəsən. S.S.Axundov. □ Ev-eşik 
düzəltmək - özü üçün ev və ailə qurmaq. 
Telli dişi ilə, dırnağı ilə çalışmış, axır islam 
üçün əməlli-başlı bir ev-eşik düzəltmişdi. 
S. Hüseyn. Ev-eşik sahibi (yiyəsi) olmaq - 
bax ev olmaq, ev yiyəsi olmaq (“ev”də). 
[Cahan xala:] Neçə vaxtdır ki, mən sənə 
deyirəm : - Əsgər, gəl evlən, ev-eşik yiyəsi ol, 
oğul-uşaq sahibi ol. Ü.Hacıbəyov. Gülarə 
ilə evlənmək, bir neçə müddətdən sonra oğul- 
uşaq atası və ev-eşik sahibi olmaq fikri 
onun beynindən bir an çıxmırdı. Ə.Vəliyev. 

EVFEMİSTİK sif. \уип.\ dilç. Evfemizm 
mahiyyətində olan. Evfemistik ifadə. 

EVFEMİZM \yun.] dilç. Müəyyən bir 
şərait üçün qaba və ya namünasib sayılan 
söz və ya ifadə yerinə işlədilən başqa, daha 
incə söz, ya ifadə; məs.: “arvadım” əvəzinə 
“uşaqların anası”, “yalan danışırsınız” 
əvəzinə “düz demirsiniz” və s. 

EVKALİPT [yun. ] bot. Əsil vətəni Avstra- 
liya olub, Qara dəniz sahillərində və 
Azərbaycanda da iqlimləşdirilib yetişdirilən 
ucaboylu, həmişəyaşıl, enliyarpaqlı ağac. 
Ucaboylu, həmişəyaşıl, müxtəlif rəngli, çox 
ətirli yarpaqlarla örtülü olan evkalipt bitkisi 
parklara, bağçalara, küçələrə zinət vermək 
və sitrus bağlarını, çay plantasiyalarını 
küləkdən qorumaq məqsədi ilə becərilir. 
I.Axundzadə. 

EVLAD [ ər.[ bax övlad. Məmməd evlad- 
larını .. böyüdüb müəyyən yaşa yetirdikdən 
sonra, bunları məktəbə qoydu. “Aşıq Qərib”. 
Məmmədhəsən əmi .. mehriban atadı, o heç 



45 




EVLƏNDİRMƏ 

vaxt istəməzdi evladının ürəyini bir dəm 
sıxsuı. C.Məmmədquluzadə. [Kor kişi:] sizə 
ata yerində, siz də ona evlad mövqeyində 
idiniz. S. Hüseyn. 

EVLƏNDİRMƏ “Evləndirmək”dən f. is. 

EVLƏNDİRMƏK f. Birinə arvad (qız) alıb 
evli etmək. Oğlunu evləndirmək. - [Cahan 
xala:] Rəhmətlik bacım caııı ağzından çıxana 
kimi mənə deyərdi : Cahan, bax, Əsgəri sənə 
qoyub gedirəm, onu tək qoyma, evləndir. 
Ü. Hacıbəyov. [Mirzə Həsən:] Vəba ilində, 
Allah ölənlərinə rəhmət eləsin, rəhmətlik 
atam məni yenicə evləndirmişdi. Çəmənzə- 
minli. Lakin evlərində xörək, yemək hazır- 
lamağa bir arvad olmadığından atası Haşı- 
mı evləndirdi. B.Talıblı. 

EVLƏNMƏ “Evlənmək”dən/w. O günün 
sabahı Şərifzadə və Qəmər xanımın şahid- 
liyi ilə Zeynalın Mehribanla .. evlənməsi 
zaqsda qeyd olundu. S.Hüseyn. 

EVLƏNMƏK f Arvad almaq, ailə qur- 
maq üçün qanunən qadınla (qızla) birləş- 
mək. Zeynəb Xudavar bəyin evindən gedən- 
dən iki ay sonra övrəti öldü və Xudayar 
bəyə evlənmək lap vacib oldu. C.Məmməd- 
quluzadə. [Kərimxan:] ..iyirmi yaşı olar- 
olmaz özü kimi yetimçilikdə böyümüş Xavər 
adlı yoxsul, lakin yaraşıqlı və nəcib təbiətli 
bir qızla evlənmişdi. M.Ibrahimov. 

EVLİ sif. Arvadı olan, əri olan (ərli), ailəli. 
Evli kişi. Evli arvad. - Kiçik əmioğlum 
hərçənd evli (z.) deyildi, lakin dul bacısı və 
onun iki yaşında oğlu ilə bir ailə kimi ayrıca 
yaşayırdılar. S.S. Axundov. Deyirlər ki, evli 
(z.) olmağın, uşaq babası olub külfət ara- 
sında ömür sürməyin özgə bir ləzzəti var. 
A.Divanbəyoğlu. 

EVLİ-EŞİKLİ 1. sif. Ailəsi, evi, dirriyi 
olan. Evli-eşikli kişi. Evli-eşikli olmaq. - 
[Xınalıq] kəndinin çox dəcəlləri gözümüzün 
qabağında böyüyüb, evli-eşikli (z.) kişi 
olub. R.Rza. [Kosaoğlu:] Ay Nəsib, sən də 
lap gülməli adamsan. Bu sözləri bir evli- 
eşikli, arvadlı-uşaqlı adam desəydi, dərd 
yarı idi. İ. Şıxlı. 

2. top. Bütün ailə birlikdə, bir yerdə, ha- 
mılıqla. [Səfi:] Atam-anam sənə qurban ol- 
sun, padşah! Keşiş budur, üç aydır ki, evli- 
eşikli bu vilayətdən qaçıbdır. Ü.Hacıbəyov. 



EVYIXAN 

EVLİK 1. sif. Evə aid, evə məxsus, ailə 
ilə bağlı; ailəlik. Əsəd Arazı əncir ağacı al- 
tına çəkdi : - Yox, evlik işim yoxdur. A.Şaiq. 

2. köhn. ev f. Qadın, arvad mənasında. 
[İbad:] [Almaz] dayanıb belə, bizim qar- 
daşın evlivi də belə, bir az da özümü irəli 
verdim, gördüm yox, iş bir təhərdir. 
C. Cabbarlı. 

3. Saylarla evlərin miqdarını bildirir. 100 
evlik kənd. - Beş yüz evlik, şəhər tipli gur 
bir qəsəbədə çalğıçı dəstəsinin olmaması 
qəribə görünsə də, ancaq bu belə idi. 
Ə.Əbülhəsən. 

EVLİLİK is. Evli adamın vəziyyəti, halı. 
O, evliliyindən çox razıdır. 

EVNƏ bax öynə. [Bahar:] Onlara çörəyi 
evnə ilə vermirlər. Mir Cəlal. 

EVOLYUSİONİST [lat.] Təkamül nəzə- 
riyyəsi tərəfdarı. 

EVOLYUSİONIZM [lat.] bax təkamül 
(təkamül nəzəriyyəsi). 

EVOLYÜSİYA [lat.] bax təkamül. 

EVRİKA [yun.] 1. Eramızdan əvvəlki 
Yunanıstanın riyaziyyatçı və mexaniki 
Arximedin adma yazılan nida cümləsi - 
“Mən tapdım!”. 

2. Hər hansı kəşflə bağlı söylənən nida 
cümləsi. 

EVSAF [ər.] bax ovsaf. Bir gözəl istərəm 
bu evsafda; Gözəllər içində xubtər olsun. 
Aşıq Qurban. Tanrı kəsibdir bizim ərlərin 
insafını; Sən ki bilirsən, “Baba ”, onların ev- 
safını. C. Cabbarlı. 

EVSİZ sif. 1 . Evi, mənzili olmayan. Evsiz 
adam. H Is. mənasında. Evsizləri siyahıya 
almaq. 

2. Ailəsi olmayan. 

EVSİZ-EŞİKSİZ sif. Yaşayacaq yeri; evi, 
ailəsi olmayan. [Nazlı:] Təngə gəlmişəm. 
Adam evsiz-eşiksiz, onun-bunım küncündə 
nə qədər yaşayar? İ.Məlikzadə. 

EVSİZLİK is. Evi, ailəsi olmayan adamın 
vəziyyəti, halı. 

EVYARAN is. Evləri yarıb oğurluqla 
məşğul olan adam; oğru. Nə dilənçi qaldı, 
nə bir nəfər ac! Evvaran, başkəsən, quldur- 
lar kimi. S.Vurğun. 

EVYIXAN is. Başqasını bədbəxt edən, 
başqasına hər cür pislik etməyə çalışan adam; 



46 




EY 

mərdimazar. Məşhur məsəldir ki, düşər qara 
gəzən kəs ; Evyıxanın evin yıxar, əlbəttə, 
xudavənd. Q.Zakir. 

EY 1 nida. Müraciət, çağırış üçün işlənir. 
Ey oğul! Ey dost! Ey mənim əziz qardaşla- 
rım! - Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim 
müsəlman qardaşlarını!.. C.Məmmədqulu- 
zadə. // Haraylama, haylama nidası. [Südçü] 
isə arxamdan çağırıb'. - Ey, bura bax! [Atan] 
gələcək, səni aldatdım, mən bu gün tez çıx- 
mışam, - dedi. A.Şaiq. Ey şofer, “ Moskviç "i- 
ni qovub apardılar! - deyə ilk dəfə söz atan 
qız indi bilavasitə Tahirə üz tutub qışqırdı. 
M. Hüseyn. 

2. İntonasiyadan asılı olaraq bəzən etiraz, 
narazılıq, istehza bildirir. Nə var, ey! Bir 
desən nə istəyirsən? Balanı, tovlayırsan bizi 
yenə sən. S. Vurğun. 

EY 2 bax eyi. Ey Füzuli, odlara yansın 
biisati- səltənət; Eydir ondan həq bilir bir 
gıtşeyi-gülxan mənə. Füzuli. Haq bilir, de- 
yiləm mən ziyanlıqdan ; Olünı eydir belə zin- 
dəganlıqdan. Q.Zakir. 

EYBƏCƏR sif. 1. Xarici görünüşcə 
eyibli, nöqsanlı, çirkin; kifır. Eybəcər qız. 
Eybəcər uşaq. - Fərhad xan bığıburma, ye- 
kəqarın, eybəcər bir pəhləvan idi. (Nağıl). 
Çünki onun, boy-buxumma görə, böyük 
olan başı tükdən daha da iriləşir, gözə bir az 
eybəcər gəlirdi. Ə.Əbiilhəsən. // İs. məna- 
sında. Eybi eylər eybəcər, soğanı yeyər dər- 
dəcər. (Ata. sözü). Gördü gölün içində 
baxır ona bir nəfər ; Bir bədheybət, eybəcər. 
R.Rza. // Bədəninin bir yerində nöqsan olan. 
Eybəcər gözlü qız. Eybəcər barmaqlı əl. 

2. məc. Təhrif edilmiş, korlanmış, biçim- 
siz, yöndəmsiz, mənasız, iyrənc, qeyri-adi. 
// Xoşa gəlməyən, nifrət oyandıran, çox pis, 
çirkin. Müdhiş və eybəcər bir səslə vıyılda- 
yaraq gələn minalar yalnız əsgərləri deyil, 
yeri-gövü də sarsıdırdı. M.Hiiseyn. 

EYBƏCƏRCƏSİNƏ zərf Eybəcər hala 
salacaq dərəcədə. Rüstəm kişiyə elə gəldi ki, 
Qoşatxamn əynindəki kostyum eybəcərcə- 
siııə gendir. M. İbrahimov. 

EYBƏCƏRLƏNMƏ “Eybəcərlənmək”- 
dən f.is. 

EYBƏCƏRLƏNMƏKbax eybəcərləş- 
mək. 



EYDİRMƏK 

EYBƏCƏRLƏŞDİRİLMƏ “Eybəcərləş- 
dirilmək”dən/;'s. 

EYBƏCƏRLƏŞDİRİLMƏK məch. 1 . Ey- 
bəcər hala salınmaq; çirkinləşdirilmək. 

2. məc. Təhrif edilmək, korlanmaq. 

EYBƏCƏRLƏŞDİRMƏ “Eybəcərləşdir- 
mək”dən f.is. 

EYBƏCƏRLƏŞDİRMƏK / 1. Eybəcər 
hala salmaq, kifırləşdirmək, çirkin etmək; 
çirkin göstərmək. Bu paltar onu eybəcər- 
ləşdirir. 

2. Təhrif etmək, pozmaq, korlamaq, xa- 
rab etmək. Formalizm formanı dağıdır, ey- 
bəcərləşdirir, məhv edir. (Qəzetlərdən). 

EYBƏCƏRLƏŞMƏ “Eybəcərləşmək”- 
dən f.is. 

EYBƏCƏRLƏŞMƏK/ Eybəcər hala düş- 
mək, kifirləşmək, çirkinləşmək, biçimsiz, 
yöndəmsiz şəkil almaq. [Qaraşa] elə gəlirdi 
ki, Kələııtər çox kök olduğundan, orta boyu 
bir az qısalır və eybəcərləşirdi. M.İbrahimov. 

EYBƏCƏRLİK is. 1 . Eybəcər şeyin halı; 
kifırlik, çirkinlik, biçimsizlik. Səməd acıq- 
landığı zaman üzündəki eybəcərlik daha 
aydın gözə çarpırdı. M. Hüseyn. ..Eybəcər- 
liyinə görə lıeç kəs [Cıımanın] adını çəkmir. 
Ə.Əbülhəsən. 

2. məc. Kəsir, nöqsan, çatışmazlıq, biabır- 
çılıq, qeyri-normal hal, iş, vəziyyət. Gor 
onda neçə-neçə biabırçılıqların üstü açılar, 
pərdələr götürülər, eybəcərliklər görünər? 
S. Rəhimov. Vəlini düşündürən bütün 
eybəcərliyi ilə hiss etdiyi həyat məsələləri 
idi. M.Hüseyn. 

EYD is. [ər.] köhn. Bayram. Baxmayın eyd 
günü ayna ilə ayə, vəli; Mahi-nov o! iki əb- 
ruyi-diitadən görünür. Ə.Vahid. 

EYDİRMƏ 1. “Eydirmək” dən f.is. 

2. is. İnəyi sağarkən onu oxşamaq üçün 
oxunan mahnı. Eydirmə oxumaq. - Kimdir o 
qaragöz ellər gəliııi? Dilində eydirmə inək- 
mi sağır? S.Vurğun. Biz əvvəlcə buzovun 
boğazına ipi salıb bağlayırıq inəyin qabaq 
ayağına. Sonra da bir-iki ağız eydirmə de- 
yib, başlayırıq məmələrin hansı qabaqca 
əlimizə düşsə, dartışdırmağa. İ.Hüseynov. 

EYDİRMƏK f. İnəyi sağmazdan əvvəl 
onun əmcəklərini südlə dolsun deyə, iki bar- 
maqla sıxmaq və ya balasını azca əmizdir- 



47 




EYHAM 

mək. ..Ruqiyyə inəkləri eydirirdi, mən də sa- 
ğırdım. A.Divanbəyoğlu. 

EYHAM is. [ər.] İkimənalı, üstüörtülü 
söz və ya ifadə; işarə. Bir otaqda oturuban 
biz ilən ; Könlümü aldığın şirin söz ilən ; 
Gah eylıam, işarə, gah göz-qaş ilən; Gah 
həzin güftguyun istərəm. Q.Zakir. Həsən 
ağanın rəngi dəyişir: - Nə denıək istəyirsən, 
bu eyhamların mənası nədir? Ə. Haqverdi- 
yev. Nərgiz xanım düşünür: yazıq Azad, 
Ulduz mənim qızımdırsa, o sənin bu eyha- 
mını çox çətin başa düşəcək.. Ə.Məmməd- 
xanlı. □ Eyham atmaq (vurmaq, etmək) 
- kinayəli, üstüörtülü söz demək, işarə 
vurmaq. [Ələkbər:] Sən Səlimnaz xanıma 
eyham atırsan? N.Vəzirov. Kürən at xa- 
takar olar ha.. - deyə Nadir nəyə isə eyham 
etdi.. B.Talıblı. Sabir yenə qımışdı. O, belə 
eyhamlar vurduqca Məşədi bəyin xoşuna 
gəldiyini çox aydın hiss edirdi. M. Hüseyn. 
Eyhamla danışmaq (demək) - danışarkən 
üstüörtülü, eyhamlı sözlər işlətmək, işarə 
ilə danışmaq. Eyhamla, işarə ilə danışdığı, 
Maralın nə isə bir şey duyduğunu sübut 
edirdi. Ə.Əbülhəsən. Xanpəri “Həcərin qızı 
Gülşən xanını ” sözlərini çox eyhamla, bəlkə 
də istehza ilə demişdi. Ə.Vəliyev. 

EYHAMLI sif. Üstüörtülü, ikimənalı. 
Eyhamlı söz. Eyhamlı baxış. - Kərim kişinin 
eyhamlı danışması, Kazımın qocanın üstünə 
qışqırması, Kosaoğlunun ərizəni cırıb kişini 
idarədən qovması imranın yadından çıx- 
mırdı. İ. Şıxlı. 

EYHAMSIZ zərf. Eyhamlar işlətmədən, 
kinayəsiz, açıq. Eylıamsız danışmaq. 

EYHANA ara s. dan. 1. Birdən, olmaya, 
olmaya-olmaya, işdir. Qız başladı fikir 
eləməyə ki, eyhaııa, bu adamlar bitsə ki, 
İbrahim yoxdu, mən burda təkəm, görəsən, 
başıma nə gələr? (Nağıl). [Aftil:] Bir də, 
еуһапа, adamdır, işdir, gecə qapını döyən 
oldu, məbada açasınız. C.Cabbarlı. 

2. Hərgah, əgər, şayəd. Еуһапа gəlsə, 
sözlərimi ona çatdır. 

EY-HAY bax ay-hay. O dedi : - Ey-hay, 
hara gedirəm, mənim qardaşım bura gəlib. 
(Nağıl). 

EYİ sif. kölın. Yaxşı. [Kərəm:] Bir igid 
düşərsə, qaldıran olmaz; Eyi iş görənə pis 



EYİB 

denıək olmaz. “Əsli və Kərəm”. [Tıırxan 
bəy:] Nə eyi təsadüf! [Aşıq Sultanın] saz 
çalmasını və dəyərli aşıq sözlərini çoxdan 
bəri eşitdiyim yox. H. Cavid. [Xədicə] ol- 
duqca xoşsöhbət, eyi təbiətli, geııişqəlbli, 
munis və mehriban bir qız idi. S.Hüseyn. 
// Zərf mənasında. Ağasəfər özlüyündə qət 
etmişdi ki, .. türkcə də, rusca da mən çox eyi 
bilirəm. Ə.Əbülhəsən. 

EYİB is. [ər.] 1. Utanılacaq hal və ya 
hərəkət; nöqsan, kəsir, qüsur. Bundan əla- 
və, dəxi Yusif şahda həzargunə özgə eyiblər 
tapdılar. M.F.Axundzadə. Eybimizi çulğa- 
lamışdı aba; Hər nə gəlirdi boşalırdı qaba. 
M.Ə. Sabir. Həqiqət, ər və arvad Bahadıra 
nəinki bir eyib tapmırdılar, hətta onu se- 
virdilər. N.Nərimanov. □ Eyib etmək - 
eyib sanmaq, eyib tutmaq, eyibləndirmək, 
utandırmaq, qüsur tutmaq. Gül yanağın həs- 
rətindən ağlasam evb etmə, kim; Biilbüli şöv- 
qündə giryan şol gülixəndan edər. Nəsimi. 
Gözüm yaşı gündən-günə fərq elər; Eyb 
etməyin, məni qana qərq elər. M.V.Vidadi. 
Eybini açmaq - ifşa etmək, eybini, nöqsa- 
nını açıb göstərmək. 

2. Utanılmalı, xəcalət çəkilməli. Eyib söz. 
Eyib iş. 

0 Eybi yox(dur) -1) razılıq bildirir. Sən 
zəlil ol, eybi yox, qoy güclü çəksin ləzzəti; 
Qoy səni xar eyləsinlər xaini əyan, qəm 
yeıııə! M. Ə. Sabir. Eybi yoxdur, mən sizin 
səadətiniz uğruııdcı iqbalımı bir daha sına- 
ram. M. S. Ordubadi; 2) ziyanı yoxdur, fikir 
etmə (təsəlli bildirir). [Ceyran xala:] Eybi 
yoxdur, oğul! Ümidini itirmə. Mənim qızım 
dəyanətli qızdır. S.Rəhman. Eybinə gəlmək 
- özü üçün eyib saymaq, utanmaq, sıxılmaq, 
xəcalət çəkmək. [Ömər:] Doğrusu, məııiııı 
eybimə gəlir deyəm. N.Nərimanov. Eybinə 
gəlir ki, bu sözləri dilinə gətirirsən? 
Ə.Vəliyev. Eybinə kor olmaq - öz eybini, 
qüsurunu, nöqsanını bilib utanmaq, xəcalət 
çəkmək. Ey zahidi-xudbin, yürü, öz eybinə 
kor ol! S.Ə.Şirvani. Elə bu başla zavod sax- 
layırsan? Eybinə kor olmaq əvəzinə, höku- 
məti borclu çıxarırsan? Ə.Vəliyev. Eybini 
üzünə demək - çəkinmədən birinin nöqsa- 
nım, qüsurunu açıb özünə söyləmək. Eyib 
də olsa - söylənilməsi eyib sayılan bir sözü 



48 




EYİBCU 



EYMƏ 



dedikdə, hörmət, nəzakət gözləmək məqsədi 
ilə işlənən ifadə. [Hacı:] Xeyirdir, inşallah! 
Mənim, eyib də olsa, evdə bir yetişmiş qızım 
var, iki aydır ki, xəstə yatır. R.Əfəndiyev. 
[Səriyyə xala qoca pinəçiyə:] ..Bəlkə sən 
biləsən, eyib də olsa, kişinin adı Musadır, 
oğlanın da Firidun?.. M.İbrahimov. Eyib 
etməz (eləməz) -bax eybi yox(dur). [Gül- 
məmməd:] Eyib etməz, ağlama, canımız sağ 
olsun, biz ölməmişik. M. Əliyev. [Vaqif 
Ağaməmməd Qacara:] Eyib etməz, sizə də 
çatar bir əvəz; Qatır cinsisiniz, doğub- 
törəməz. S.Vıırğım. Eyib içində olmaq - 
çox nöqsanlı, qüsurlu olmaq. Özü eyib 
içində olduğu halda, başqalarına irad tutur. 
Eyib olsun! - danlama ifadəsi. [Rüstəm 
bəy:] ..Həsənqulu bəy, Rza bəy, sizin üçün 
eyib olsun ki, bu cürə axmaq sözə inanıb 
mənim qapıma gəlirsiniz. Ü. Hacıbəyov. 
Eyib yerlər - bədənin məhrəm yerləri. Nə 
eybi (var) - eyib etməz, eybi yoxdur, zərəri 
yoxdur; nə zərəri. Gər yar üçün əğyari tutum 
dııst, nə eybi; Gül xatirinə eyləmişəm xarə 
məhəbbət. S.Ə.Şirvani. Hər bir ana dilini 
danışmaq ilə keçmişdəki gözəl günləri yad 
etməyin nə eybi var?! C. Məmmədquluzadə. 

EYİBCU is. [ər. eyb və fars. ...cu] klas. 
Hər kəsdə eyib, nöqsan axtaran, hər şeydə 
irad tapmağa çalışan adam. Key şux! Nədir 
bu giiftügulər? Qılmaq sənə tənə eybcıılər. 
Füzuli. Könlünü badəpərəst olmağa mötad 
edəsən; Eybcu olma, əfəndim, sənə hər an 
demədim?! Ə.Vahid. 

EYİBLƏMƏ “Eyibləmək”dən fis. 

EYİBLƏMƏK f. Pis, nalayiq, eyibli bir 
hərəkət üçün birini qınamaq, danlamaq. 

EYİBLƏNDİRMƏ “Eyibləndirmək”dən 
fis. 

EYİBLƏNDİRMƏK / Eyib eləmək, dan- 
lamaq, qınamaq, təqsirləndirmək. [Şirinnaz:] 
Çopurun sağalmasını istədiyi üçün mən onu 
eyibləndirməməliyəm. S. Hüseyn. 

EYİBLİ sif. Eybi, nöqsanı, çatışmazlığı, 
qüsuru olan; nöqsanlı, qüsurlu. Eyibli adam. 
Eyibli şey. - Özün insaf elə əfkarına, 
ətvarına bax; istəməzsən yazam, öz eyibli 
kirdarına bax. M.Ə.Sabir. Gül-badamın ço- 
puru dərin olsaydı da, üzünü eyibli etməzdi; 
çünki onun böyük, ala, uzun kirpikli gözləri 



üzündə tamam eybini örtürdü. N.Nərima- 
nov. Axı heç kəs başqalarını yanında eyibli 
(z.) görünmək istəmir. M.İbrahimov. 

EYİBSİZ sif. Heç bir eybi, nöqsanı, qü- 
suru olmayan. Eyibsiz dost axtaran dostsuz 
qalar. (Ata. sözü). Dağ başında iz olmaz; 
Dərə-təpə düz olmaz; Yarın boyu gödəkdir; 
Gözəl eyibsiz olmaz. (Bayatı). Bir surət za- 
hirdə nə qədər düzgün, eyibsiz və qüsursuz 
olsa da, onda ağlın nuru təcəlla etməsə, .. o 
surət könülalıcı və fərəhgətirici ola bilməz. 
F. Köçərli. 

EYİBSİZLİK is. Heç bir eybi, nöqsanı, 
qüsuru olmama; nöqsansızlıq, qüsursuzluq. 
[Məşədi ibad:] indi bilmişəm ki, mənim bir 
eybim varsa, o da eyibsizliyimdir. Ü.Hacı- 
bəyov. 

EYİCƏ zərf kölın. Yaxşıca. Eyicə yaşa- 
maq. Eyicə dolanmaq. 

EYİLƏŞDİRİLMƏ “Eyiləşdirilmək”dən 
fis. 

EYİLƏŞDİRİLMƏK məch. kölın. Yaxşı- 
laşdırılmaq. 

EYİLƏŞDİRMƏ “Eyiləşdirmək”dən/w. 

EYİLƏŞDİRMƏK/ köhıı. Yaxşılaşdırmaq. 

EYİLƏŞMƏ “Eyiİəşmək”dən fis. 

EYİLƏŞMƏK/ köhn. Yaxşılaşmaq, daha 
yaxşı olmaq. [Rauf:] İnşallah, az bir zaman- 
da sağalıb eyiləşərsən; Fəqət bir daha mət- 
bəədə çalışmayacağına əminim. H. Cavid. 

EYİLİK is. Yaxşılıq. [Aşıq Sultan:] 
Fənalıq, eyilik bil nə deməkdir; Yarın adııı 
dastan olur dillərdə. H. Cavid. 

EYLƏ bax elə. Üzülür sərasər rişteyi-ca- 
nım; Eylə ki, zülfünə darağı çəkər. Q. Zakir. 
Eylə bildim ki, dəxi sübh olub; Mürği-səhər 
tək bir ağız banladım. M.Ə.Sabir. 

EYLƏMƏ “Eyi əmək ”don fis. 

EYLƏMƏK “Etmək” felinin üslubi va- 
riantı. Eşq sövdasından, ey naseh, məni mən 
eylədin; Yox imiş əqlin, mənə yaxşı nəsihət 
vermədin. Füzuli. Hər tərəf xain edir zülm; 
Eyləyir xəlqi həsrəti-tale. C. Cabbarlı. 

EYMƏ is. məh. İçində qatıq, ayran və s. 
saxlamaq üçün qoyun və ya keçi dərisindən 
torba. Çatdılar obaya, ey qatıq satan; Hər 
eyməyə tökmüşdülər üç qazan. Q.Zakir. Hə- 
mişə mal-qara örüşdən qayıdanda həyətə 
çıxıb, əli belində, qulluqçulara göstəriş ve- 



49 




EYMƏAĞIZ 

rən, inəklərin südünü bir yana yığdırıb ey- 
məyə çəkdirən .. Zərnigar xanını indi yerin- 
dən tərpənmədi. İ. Şıxlı. 

EYMƏAĞIZ sif. dan. Ağzı yekə, yekə- 
ağız. Eyməağız adam. 

EYMƏÇ bax eymə. 

EYMƏÇİ is. Eymə düzəldən, eymə ustası. 
Eyməçiyə doşab göstərməzlər. (Ata. sözü). 

EYMƏLİK sif. köhn. Eyməyə yarar. Ey- 
məlik dəri. 

EYMƏN sif. və zərf [ər.] klas. Arxayın, 
qorxusuz, təhlükəsiz, salamat. Yanan eşq 
atəşinə atəşi- duzəxdən eyməndir. Füzuli. Hər 
bir cani, qantökən, yolkəsən ki, divan əlin- 
dən qaçıb onun evinə girməyi özünə müm- 
kün elərdi, daha hər bir divan siyasətindən 
özünü eymən hesab edərdi. Ə. Haqverdiyev. 

EYMƏNMƏ “Eymənmok”don f.is. 

EYMƏNMƏK/ Qorxmaq, vahiməyə düş- 
mək, xoflanmaq. Qaranlıqdan eymənmək. 
- [Yazgiil:] Ay ana, mən də eyməndim, bəlkə 
xoxanmış. Ə.Məmmədxanlı. Əhməd ətra- 
fına baxdıqca minlərcə insan görür kimi 
eynıənirdi. Ə.Vəliyev. 

EYN is. [ər.] klas. Göz. Axdı eynim yaşı, 
döndü sellərə ; Yar içən sulara qarışdımı 
ola? Aşıq Dilqəm. Müddətdir eynindən cida 
düşmüşəm ; Həsrətini çəkər hər zaman Pəri! 
Aşıq Pəri. ..[Qəhrəman] düşündükcə ötən 
günləri xatırlayır, eynində atasının uzun ya- 
maqlı arxalığı .. canlanırdı. S. Rəhimov. 

0 Eyni açılmaq - halı yaxşılaşmaq, kefi 
yaxşılaşmaq, üz-gözü açılmaq, gümrah- 
lanmaq, dilxorluğu, kəsaləti keçmək. [Usta 
Murtuz Əkbərə:] ..Dur əl-üzünü yu, eynin 
açılsın, yatdıqca ağırlaşırsan. Mir Cəlal. 
Axşam kənddə əl-ayaq yığılan vaxt Qədir 
oyandı. Soyuq su ilə yuyunandan sonra eyni 
açıldı. Ə.Vəliyev. Eyninə deyil - vecinə 
gəlmir, saymır, təsirlənmir. Eyninə gəlmə- 
mək (girməmək) - vecinə gəlməmək, ve- 
cinə almamaq, əhəmiyyət verməmək, say- 
mamaq, təsirlənməmək. Olsa yüz üzü gül, 
girməz eynimə; Mən ancaq bir gülüzarə aşi- 
qəm. M. P. Vaqif. Top gülləsinin qabağında 
səngərə girən, çuxura, daş dalma soxulan, 
qazmaya girib gizlənən kim? Amma mən? 
Eynimə gəlmədi. Ə.Əbülhəsən. 



EYNİ 

EYNƏK [ər. eyn və fars. ...ək] bax göz- 
lük. [Yarməmməd] gözünə eynək taxıb 
stolun dalında oturmuşdu. M.İbrahimov. Ta- 
hir sümiik çərçivəli eynək taxmış ucaboy, 
buğdayısifət, qıvrımsaç alimi yaxşı xatırla- 
yırdı. M.Hüseyn. ..Sonanın atası başında tə- 
sək, gözlərində eynək olduğu halda .. məc- 
muələrdən cürbəcür məlumatlar oxuyardı. 
Ə.Əbülhəsən. 

EYNƏKÇİ bax gözlükçü. 

EYNƏKLİ sif. Gözlüklü, gözlük taxmış. 
Eynəkli adam. - ..Görürsən müsəlmanlar 
yığışıblar bir dükanın qabağına və qulaq 
asırlar, ortada bir gözü eynəkli şəxs əlində 
bir kağız tutub oxuyur. C. Məmmədquluzadə. 

EYNƏN [ər.] bax eyni ilə (“eyni”də). 
Sonra Dəmirovun xəyalında həkim məntə- 
qələri eynən canlanırdı. S.Rəhimov. Bu hinin 
yastı damında eynən mənim vurduğuma 
bənzər iki göyərçin gəzinir. M.Rzaquluzadə. 

EYNİ sif. Bir-birinə tamamilə oxşar, bir 
cür, tam bənzər; oxşarı, tayı, bənzəri, tama- 
milə özü. Qarı qollarını çırmalayıb, Məlik 
vəzirin arvadını doğuzdurdu, gördü ki, bu 
bir oğlan doğdu ki, eyni Yusifi-Kənan. 
(Nağıl). Sən varlığın eynisən, buna sözmü 
var? Ürəyisən, beynisən, buna sözmü var? 
M.Müşfiq. // Başqası yox, həmin, bəlli şe- 
yin özü. Eyni yer. Eyni söz. - ..Fərhadoğlu 
yenə də sabah-sabah eyni mətləbdən söz 
açmalı oldu. S.Rəhimov. □ Eyni ilə - 

1) tamamilə eyni, tamamilə olduğu kimi, 
tam oxşar. Keçən aylarda da bir dəfə Cuma 
evinə eyni ilə belə gəlmişdi. Ə.Əbülhəsən; 

2) hərfi-hərfinə, sözü-sözünə, nöqtəsi- 
nöqtəsinə, necə ki var, əslində olduğu kimi. 
Eyni ilə köçürmək. - Mərhumun [M.F.Axund- 
zadənin] tərcümeyi-halına dair yuxarıda 
icmalən verdiyimiz əhvalata iktifa etməyib, 
onun öz yazdığı təfsilatı fars dilindən türkcə 
tərcümə edib, necə ki var, eyni ilə burada 
zikr edirik. F. Köçərli. Eyni zamanda 
(vaxtda) - 1 ) bir vaxtda, bir zamanda. Eyni 
zamanda iki otaqda mühakimə gedirdi. Mir 
Cəlal. Qırx .. şahmatçı ilə eyni zamanda oy- 
nayırdı. İ. Əfəndiyev; 2) həmçinin, bununla 
bərabər. Yaxın zamanda Bağdad dünyasına 
məşhur oxuyan, eyni zamanda misli gö- 
rünməyən bir gözəl qədəm qoyacaqdır. 



50 




EYNİADLI 



EYVAY 



M. S. Ordubadi. [Qəhrəman:] Eyni zamanda 
[xanımın] əlindən yaxa qurtarmaq üçün 
çalışırdım. H.Nəzərli. 

EYNİADLI sif. Başqası ilə eyni adı daşı- 
yan, eyni adı olan. Eyniadlı romanın motiv- 
ləri əsasında çəkilmiş film. Eyniadlı şəhərlər. 

EYNİADLILIQ is. Eyni adda olma, eyni 
adı daşıma. Bir şəhərdə küçələrin eyniad- 
lılığı böyük çətinliklərə səbəb olur. 

EYNİBİÇİMLİ sif. Bir biçimdə olan, bir 
cür. Eynibiçimli paltar. 

EYNİBİÇİMLİLİK is. Bir biçimdə, bir öl- 
çüdə olma. 

EYNİCİNSLİ sif. Bir cinsə mənsub olan, 
eyni cinsdən olan. Eyııicinsli mallar. Eyııi- 
cinsli maddələr. 

EYNİXASİYYƏTLİ sif. Başqası ilə eyni 
xasiyyətdə olan, xasiyyətcə oxşar, bir cür, 
eyni. Eyııixasiyyətli cisimlər. 

EYNİQİYMƏTLİ sif. Bir qiymətdə, baş- 
qası ilə eyni qiymətdə olan. Eyniqiymətli şey. 

EYNİQİYMƏTLİLİK is. Bir qiymətdə, 
başqası ilə eyni qiymətdə olma. 

EYNİLƏŞDİRİLMƏ “Eyniləşdirilmək”- 
dən fis. 

EYNİLƏŞDİRİLMƏK məch. Eyni şey he- 
sab edilmək, tamamilə oxşadılmaq, bərabər 
tutulmaq. 

EYNİLƏŞDİRMƏ "Eyniləşdirmək”dən 
fis. 

EYNİLƏŞDİRMƏK / Eyni şey hesab et- 
mək, tamamilə oxşatmaq, bənzətmək, bəra- 
bər tutmaq. Məfıumları eyniləşdirmək. 

EYNİLƏŞMƏ “Eyniləşmək”dən fis. 

EYNİLƏŞMƏK f. Tamamilə oxşamaq, 
bənzəmək, bir cür olmaq, eyni şəkil, eyni 
forma almaq. 

EYNİLİK is. Tamamilə oxşarlıq, tamamilə 
bənzərlik, bir-birinin eyni olma. Görüşlərin 
eyniliyi. - Lakin yelləncək sürətlə qalxıb- 
endikcə Veysin fikirlərində də elə bil eynilik 
artırdı. Ə.Əbülhəsən. 

EYNİMƏ “Eynimək”dən /w. 

EYNİMƏK / məli. Yaxşılaşmaq, əmələ 
gəlmək. ..Gülqədəmi əməndən sonra uşaq 
əməlli-başlı eyniməyə başladı. Ə.Vəliyev. 

EYNİMƏNALI sif. Mənaca eyni olan, mə- 
naları bir olan, başqası ilə bir mənada olan. 
Eynimənalı söz. Eynimənalı ifadə. 



EYNİYAŞLI sif. Bir yaşda, eyni yaşda olan; 
yaşıd. Eyniyaşlı uşaqlar. Eyniyaşlı qızlar. 

EYNİYAŞLILIQ is. Bir yaşda, eyni yaşda 
olma; yaşıdlıq. 

EYNİYYƏT is. \ər.\ 1. Tam oxşarlıq, tam 
bənzərlik; oxşayış, bənzəyiş, eynilik, bir 
şeyin digərinə eyni ilə müvafiq olması. Qə- 
zet, kitabdan da gəlmişik cana ; Eynidir cüm- 
lə də, eynidir söz də; Eyniyyət içində ürək 
bir yana; Vallahi, yoruldu gözlərimiz də. 
B.Vahabzadə. 

2. Riyaziyyatda: bütün hallarda ədədi qiy- 
mətlərin bərabərliyi. 

EYNİZAMANLILIQ is. Bir vaxtda, bir za- 
manda olma; bir vaxta, eyni vaxta düşmə 
(təsadüf etmə). 

EYŞ is. [ər.] Kef, zövq-səfa, ləzzətli hə- 
yat. Dövlətliləriz, məqsədimiz eyşü səfadır; 
Mehmanlarımız büsbütün ərbabi-qinadır. 
M. Ə. Sabir. Yoxsullar boğularkən; Bu qanlı, 
yaslı vayda; Xaqan dalmışdı eyşə; Bağlar- 
dakı sarayda. Ə.Cavad. [Xanlar] badələri 
qaldırıb, bir-birinə mədhlər deyib eyşi da- 
vam etdirirdilər. S. Rəhimov. □ Eyş etmək 
- kef çəkmək. Gülşəndə, Seyyid, içdim o 
şirinləb ilə mey; Eyş eylədim çəməndə bu 
gün xosrovanə mən. S.Ə.Şirvani. 

EYŞ-İŞRƏT is. bax eyş (bəzən “və” 
bağlayıcısı ilə). Eyş-işrət məclisi. Eyş- 
işrətdən başı ayılmır. - Güldü gül, açıldı 
nərgis, lalə doldu jalədən; Ey, xoş ol kim, 
eyşü-işrət etməyə əsbabı var. Füzuli. Na- 
məlsəm məhəlləsinin camaatı ata-babadan 
yerli, tavanalı olub, günlərini müttəsil eyş və 
işrətdə keçirən bir xalq idi. N.Nərimanov. 
Nə qədər əlində dövlət var idisə, Əmiraslan 
Gülpəriyə yaxın durmurdu. Amma elə ki var- 
yoxunun hamısı eyş-işrətə qoyulub puç oldu, 
Gülpərini almaq fikrinə düşdü. S.S.Axundov. 

EYŞ-İŞRƏTLİ sif. Eyş-işrət olan, kef çə- 
kilən. Evş-işrətli məclis. 

EYVAY nida. 1. Kədər, ağrı, təəssüf kimi 
hissləri bildirir. Dedim : ey vay, halım yaman 
olubdur; Dedi: qəmdən belim kəman olubdur. 
Qurbani. Xabi-qəflətdən oyan, hay könül, 
hay könül; Könül, eyvay könül, vay könül, 
ey vay könül. Kişvəri. 

2. Çağırış, müraciət, yalvarış məqamında 
işlənir. Bir çoban bir gün etdi dağda haray! 



51 




EYVAH 



EZOP 



Canavar var, - dedi, - gəlin, eyvay! 

M.Ə. Sabir. 

EYVAH, EYVAH Kİ nida. Əfsus, heyhat, 
heyif (ki). Fərat aşdı başımdan və leyk mən 
təşnə; Yaxıbdır odlara, eyvah, aşiqanə məni. 
S.Ə.Şirvani. [Orxan:] Od-alov saçmadan 
qəhrəman Səlim; Eyvah, demək, son nəfə- 
simdir mənim. H. Cavid. 

EYVAN is. Adətən evin, otağın, ya otaq- 
ların ön tərəfində, üstüörtülü, qabağı açıq 
balkon; seyvan. Məşuqə eyvanın bağa tərəf 
baxan küncünə gəlib gözləməyə başladı. 
S. Rəhimov. Eləmin günün axşamı Pərşan öz 
evlərində Qaraşı eyvanın o başına çəkib 
əhvalatı nəql etdi. M. İbrahimov. 

EYVANLI sif. Eyvanı olan. Eyvanlı ev. 
-imamverdi babanın həyətində iki tikilisi 
vardı. Biri köhnə daxma idi, o biri də iki 
otaq və mətbəxli, qabağı eyvanlı təzəcə ev 
idi. S.S.Axundov. Qabaqda eyvanlı bir ev 
görünür; Baxdıqca sevincdən ürək döyünür. 
Z.Xəlil. 

EYVANSIZ sif. Eyvanı olmayan. Eyvan- 
sız ev. 

EYZƏN sif. və zərf [ər.] Tamam, bütün, 
başdan-başa. Məcnıəidə düzidmüş, eyzən 
xuruş sərasər. M.Ə. Sabir. [Asya:] [Gülçöhrə] 
eyzən fikirdə, kefsiz, dinməz, yəqin burada 
bir hikmət vardır. Ü.Hacıbəyov. [Turac:] Ki- 
tabda yazılan sevgilərin axırı eyzən dava- 
şava olur. İ. Əfəndiyev. 

EZAM is. [ər.] Xidməti və ya başqa bir iş 
üçün bir yerdən başqa yerə göndər(il)mə, 
yolla(n)ma. Katib uşağın adını yazdı, ona 



kağız verib maarif komissarlığına, qəbul və 
ezam komisyonuna göndərdi. Mir Cəlal. Bu 
zaman Bəhram müxtəlif kitablarla dolu 
çamadanını təşkilat şöbəsinin pəncərəsinə 
qoyub, ezam vərəqəsini şöbə müdirinə 
təqdim etdi. Ə.Vəliyev. □ Ezam edilmək 
(olunmaq) - müəyyən bir iş və ya tapşı- 
rıqla əlaqədar olaraq bir yerə göndərilmək, 
yollanmaq. Ümumiyyətlə, Nemətullayev ezam 
olunmağı çox xoşlar, rayona mal yeritməklə 
məşğul olar və bununla da özünii ticarəti 
bilən, nadir bir adam kimi gözə verərdi. 
S. Rəhimov. Ezam etmək - müəyyən bir iş 
və ya tapşırıqla əlaqədar olaraq bir yerə 
göndərmək, yollamaq. Yunis öyrəndi ki, 
Moskva məktəblərinə ezam edən xüsusi 
komisyon var. Mir Cəlal. 

EZAMİYYƏ [ər.] 1. Bax ezamiyyət. Eza- 
miyyə pulu. Ezamiyyə vərəqəsi. 

2. Ezamiyyət kağızı (vəsiqəsi). 

EZAMİYYƏT is. [ər.] Xidməti və ya 
başqa bir işi, tapşırığı yerinə yetirmək üçün 
bir yerə ezam olunma, getmə. Ezamiyyətə 
getmək. Ezamiyyətdən qayıtmaq. - [Yunis] 
ərizə və ezamiyyət kağızını çıxarıb göstərdi. 
Mir Cəlal. 

EZAMİYYƏTÇİ is. Xidməti bir iş üçün 
bir yerə göndərilmiş adam, ezamiyyətdə olan 
adam. [Almaz] gələn adamın .. ezamiyyətçi 
olduğuna inansa da, yenə baxırdı. Mir Cəlal. 

EZOP: Ezop dili [qədim yunan təmsilçisi 
Ezopun (Aisopos) adından] dilç. - üstüörtülü, 
müəmmalı, rəmzli dil. Ezop gedib, dili qalıb; 
Dünyanın min bir müşkülü qalıb. R.Rza. 



52 




ə 

0Ə 

Ə 1 Azərbaycan əlifbasının yeddinci hərfi 
və bu hərflə işarə olunan saitin adı. 

Ə 2 nida. Müraciət, çağırış bildirir. [Nəbi] 
pristav Mehdi bəyi görcək deyir: - Ə, bu 
fağırı niyə qəhr edirsən? “Qaçaq Nəbi”. 
[Ələmdar Qoltuqçuya:] Ə, kişisən, mən ölüm, 
bu tufanda məni dara qısnama! S.Rəhimov. 
[Nəbi:] Ə, olmaya Növrəstədən yana bir söz 
eşitmisən? Ə.Abasov. // Bəzən cümlənin axı- 
rma gətirilir. [Abbas:] Bə, cəmdəklər niyə 
xarab olmayıb, ə?.. İ. Hüseynov. 

ƏBA bax aba 1 . ..Axıınd əbasını düzəldib 
dükandan çıxdı, getdi. C.Məmmədquluzadə. 
Şeyx Şaban .. otuz il bir əbayla gəzməyi, 
qırx il bir kürkə bürünməyi qəbul edərdi. 
Ə.Haqverdiyev. [Fərəc:] Səsim var, saq- 
qalım var. farsca qəzəl bilirəm; pulum da 
var ki, əba, çarıq və qurşaq alım. Qantəmir. 

ƏBALI bax abalı. Görünür [Mirzə 
Poladın] Şuşadakı həkim atası - sarı əbalı 
Mirzə Həsən öz qızına çox əfsanəli, əsrarlı 
bir dərs demişdir. S.Rəhimov. 

ƏBABİL is. [ər.] Dağ qaranquşu, uzun- 
quyruq. 

ƏBCƏD is. [ər.] kölın. 1. Qədim ərəb əlif- 
basında ilk dörd hərf, (hərfləri mexaniki 
olaraq əzbərləmək üçün işlədilirdi). Bular 
gərək hələ “əbcəd”də hıqqana “qərə- 
şət”də; Kitabi-elmi oxurlar rəvan bu 
boyda, bu boyda! M. Ə. Sabir. Bu qayda ilə 
molla əbcəd, həvvəz, hütti ləfzlərini “təhlil” 
edib, mənə bunları hazırlamağı əmr etdi. 
T.Ş. Simurq. Molla köməkçisi .. Əvəz xəlfəııi 
çağırıb dedi : - Apar, buna əbcəd, həwəzi 
öyrət. C.Cəbrayılbəyli. 

2. Ümumiyyətlə, keçmişdə “əlifba” mə- 
nasında işlənmişdir. // məc. İbtidai bilik, sa- 
vad. □ Əbcəd hesabı - müəyyən bir tarixi 
və ya rəqəmi ərəb hərfləri vasitəsilə ifadə 
etmək üsulu. Aşıqlıq elmində nədir pərgarın; 
Əbcəd hesabından varım xəbərin? Şair Vəli. 

ƏBD is. [əı;] köhn. Qul, kölə. Əbd olma, 
ey Nəsimi, fani cəlıanə, çün kim; Imaııü din 
içində sənsən əmirü sultan. Nəsimi. 



ƏBƏDİLƏŞDİRİLMƏ 

ƏBƏ 1 is. məh. Uşaq oyununda: içərisinə 
qoz, fındıq və s. salman çuxur. 

ƏBƏ 2 is. dan. Mama, mamaça. 

ƏBƏÇİ sif. məh. Mamaça, mama. Pis əbə- 
çiyə aıvad tapşıran övladsız qalar. (Ata. sözü). 

ƏBƏÇİLİK is. məh. Mamaçalıq, mama- 
lıq. Əbəçilik etmək. 

ƏBƏD zərf [ər.] Sonsuz gələcək zaman 
(əzəl qarşılığı). // Əbədi, həmişəlik. Oxuyun, 
millətin nicatı olun; Ta əbəd baisi-həyatı 
olun. M. Ə. Sabir. 

ƏBƏDA [ər.] klas. 1. Bax əbədən. 

2. Heç, qətiyyən. Əbədayox bu işdə imka- 
nım; Deyil onlar mütii- fərmanım. M.Ə. Sabir. 

ƏBƏDƏN zərf [ər.] Heç vaxt, heç bir 
zaman, əsla, qəti, qətiyyən. Mənim nə bor- 
cumda ki, məvacibiniz az, zəhmətiniz həd- 
dən artıq və rahətliviniz əbədən yoxdur. 
C.Məmmədquluzadə. Demək istəmiş ki, səbr 
edən insan; Dünyadan əbədən üzülüşübdür. 
B.Vahabzadə. 

ƏBƏDİ sif. və zərf [ər.] 1. Daimi, hə- 
mişəlik. Şair könlüm rübabını eşq ilə çaldı; 
Biz əbədi qardaş olduq: ilk bahar və mən. 
S.Vurğun. Sübhün əbədi aşiqləri olan boz 
torağaylar havalanıb səhər nəğmələrini 
oxuyur.. M.Rzaqıılıızadə. // Ölməz, daim 
yaşayan. Bu odlu nəğmələrdən ; Parlaq, sön- 
məz bir məşəl ; Bu rəngin lövhələrdən: Qur 
əbədi bir heykəl. A.Şaiq. Mən elə bildim ki, 
ürəyim acdır; Məhəbbət əbədi bir ehtiyac- 
dır. S.Vurğun. // Sonsuz, intəhasız, mütləq. 

2. Bax əbədən. Əbədi bizə gətməyib. 
Əbədi xəbərim yoxdur. 

0 Əbədi istirahət evi tənt. - qəbir. 
Əbədi yuxu - ölüm. Afaq dodaqlarında tə- 
bəssüm, ölüm adlanan əbədi bir yuxu içində 
idi. Ə.Məmmədxanlı. Əbədi yuxuya get- 
mək, gözlərini əbədi yummaq, əbədi sus- 
maq - ölmək, keçinmək. Qız tab eləməyib, 
yerə dəydi, .. əbədi olaraq susdu. T.Ş. Simurq. 
Neçə gündür ki, şanlı Bakı əbədi yuxuya 
gedən xalq şairinə öz kədərli köksündə tayla 
çalır. S.Rəhimov. 

ƏBƏDİLƏŞDİRİLMƏ “Əbədiləşdiril- 

mək”dən f.is. Qarabağ müharibəsində həlak 
olan qəhrəmanların xatirələrinin əbədiləş- 
dirilməsi. 



53 




ƏBƏDİLƏŞDİRİLMƏK 

ƏBƏDİLƏŞDİRİLMƏK məch. Əbədi ola- 
raq yaşadılmaq, yadda saxlanılmaq. 

ƏBƏDİLƏŞDİRMƏ “Əbədiləşdirmək” - 
don f.is. 

ƏBƏDİLƏŞDİRMƏK icb. 1. Əbədi olaraq 
nəsillərin xatirəsində yaşatmaq, həmişəlik 
xatirə qoymaq. Xalq öz qəhrəmanlarının xa- 
tirəsini əbədiləşdirmək üçün onlara abidə 
ucaldır. 

2. Həmişəlik etmək, əbədi hala salmaq, 
daimi etmək. O sonsuz eşqini, böyük arzunu; 
Öz ana dilində əbədiləşdir. B.Vahabzadə. 

ƏBƏDİLƏŞMƏ “Əbədiləşmək ” dən f.is. 

ƏBƏDİLƏŞMƏK f. Əbədi olmaq, həmişə 
yaşamaq. Eşqinə dəm tutub göylər mələşsin; 
Eşqin tarix olub əbədiləşsin. B.Vahabzadə. 

ƏBƏDİLİK is. Daimilik, sonsuzluq, hə- 
mişəlik, daim yaşama; heç vaxt bitməməz- 
lik, qurtarmamazlıq. Bu səadət səhəri o qədər 
zəngin və işıqlıdır ki, başlanan günəşli gündü- 
zün əbədiliyinə şübhə etmirsən. Mir Cəlal. 

ƏBƏDİYYƏN zərf [ər.] Həmişəlik, əbədi, 
daimi. [Qızın] gözləri ilk baxışdan əbədiyyəti 
hafizəmdə nəqş olunmuşdu. Ə.Məmmədxanlı. 

ƏBƏDİYYƏT is. [ər.] 1. Əbədilik, daim- 
ilik; həmişə var olan şey. [ilyas:] ilin dəyiş- 
məsi qarşımızda, yel vurarkən sönüb dirilən 
bir şamı andırdığı kimi, insan həyatı da əbə- 
diyyət qarşısında belə bir şeydir. Çəmənzə- 
minli. Aç gözünü varlığa bax, indi başqa 
səhərdir; Əbədiyyət - bu dünyada göstə- 
rilən hünərdir. S. Vıırğıın. // İntəhası olma- 
yan zaman; intəhasızlıq. Nəhayət, əbədiyyət 
qədər uzun görünən bir dəqiqə bitdi və 
qapını açdılar. S.Rəhman. Ulduzun alman 
əsarətində keçirdiyi bu üç ay ona cəhənnəmi 
bir əbədiyyət kimi gəlirdi. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Sonsuz gələcək zaman. [Ərən:] Iştə, 
əzəliyyət və əbədiyyət! Çəmənzəminli. [Fə- 
ridə:] Bütün gözəl musiqilər bizi əbədiyyətə 
aparır. Ə.Məmmədxanlı. 

0 Əbədiyyətə qovuşmaq - əbədi olmaq. 
“Ölüm” sözünün nə demək olduğunu bilmə- 
yən Girdmaıı igidləri vuruşma meydanında 
yıxılıb həyatla vidalaşarkən “ əbədiyyətə qo- 
vuşdu ” deyərdilər. M. Hüseyn. Vətənin yo- 
lunda ölən şəhidlər; Ölmiir, qovuşurlar əbə- 
diyyətə. M. Araz. 



ƏBLƏHCƏSİNƏ 

ƏBƏKÖMƏÇİ bax əməköməçi. 

ƏBƏS sif. [ər.] 1. Nahaq, bihudə, fayda- 
sız. // Zərf mənasında. Bəslərəm can kimi, 
ey sevgili sərmayə, səni; Etmərəm sərf əbəs 
məscidə, mollayə səni. M. Ə. Sabir. □ Əbəs 
yerə - 1) nahaq yerə, boş yerə; lüzumsuz- 
casma, faydasızcasına. Əbəs yerə əlləşdim. 
Əbəs yerə xərcə düşdüm. - [Hacı Nuru şair:] 
..Amma sən əbəs yerə özünü saldın qalma- 
qala. M.F.Axundzadə. Könül, əbəs yerə 
üzmə canınıı; Sonaların əhdə olmaz vəfası. 
Q.Zakir. [Pərzad:] Əbəs yerə, Yusif bəy, 
arvad sözünə inanma. N.Nərimanov; 
2) əsassız, səbəbsiz, ciddi səbəb olmadan. 
Əbəs yerə əsəbiləşmək. 

2. Xəbər şəkilçisi ilə: əbəsdir - nahaq- 
dır, faydasızdır, xeyri yoxdur, nəticəsi yox- 
dur. Bütün zəhmətlərin əbəsdir. - Söylədi 
tülkü : - Əbəsdir bu xəyal; Məndən o! mər- 
həməti etmə sual. A.Səhhət. 

əbəs-əbəs zərf Nahaq yerə. Əbəs-əbəs 
neçin qaçırsan məndən; Mən ki zalını, 
adamyeyən deyiləm. M.P.Vaqif. Gül dil- 
ləndi: “Salmayın səs; Danışmayın əbəs- 
əbəs". M.Dilbazi. 

ƏBƏVEYN is. [ər.] köhn. Ata-ana, vali- 
deyn. Hər gün əbəveyııi şad edirlər; Hörmət- 
lərini izdiyad edirlər. M.Ə. Sabir. 

ƏBİR is. [ər.] klas. bax ənbər. Gülzarə 
hava əbir tökdü; Səhrayə qübari-mişk çök- 
dü. Füzuli. 

ƏBLƏH sif. [ əı :] 1. Axmaq, səfeh, gic, 
sarsaq, başıboş. Əbləh köpək qaysavadaıı 
pay umar. (Məsəl). // İs. mənasında. Nola bir 
evdə qoyavdız qaravaş; Verməyəydiz məni 
bu əbləhə, kaş! M.Ə. Sabir. 

2. Söyüş kimi işlədilir. [Xanım:] Əbləhin 
qızı, əbləh, .. gör kimə oxşayır? Qantəmir. 
[Zaman:] Əbləhin qızı, elə bu saat itilərsən 
gözümün qabağından. Ə. Haqverdiyev. 
Əbləhin biri Kərbəlayı Qubad; İstəyir gələ 
xanıma kələk. Ü. Hacıbəyov. 

ƏBLƏHCƏSİNƏ zərf Axmaqcasına, sar- 
saqcasına, axmaq kimi; gic-gic. Əbləlıcə- 
sinə danışmaq. H Sif. mənasında. ..Nəsrdə 
də qafiyədən və uşaqcasına mübaliğələrdən 
və əbləhcəsinə təşbehlərdəıı bütünlüklə 
çəkinəcək l ər. M. F . Axundzadə . 



54 




ƏBLƏHLİK 



ƏCƏB 



ƏBLƏHLİK is. Axmaqlıq, səfehlik, gic- 
lik, sarsaqlıq. Əlbəttə, [Cuma] bu əbləhliyi 
üzündən düşmən əlinə keçərək xoşbəxt təsa- 
düflə xilas olmuşdu. Ə.Əbülhəsən. 

ƏBLƏQ sif. [ar.] Ala, ala-bııla, ala-bəzək, 
alaca. Əbləq at meydanda topla bərabər fır- 
landı. M. S. Ordubadi. 

ƏBLƏQLİK is. Alalıq, ala-bulalıq, ala- 
bəzəklik. 

ƏBNA is. [ər. “ibn” söz. cəmi] klas. Öv- 
ladlar, oğullar (adətən izafət tərkiblərində 
işlənir). Əbnayi-vətən vəqf eləyir vəslinə 
canın; Həm ruhi-rəvanın. M.Ə. Sabir. 

ƏBR is. [fars.] klas. Bulud. Çün əbr de- 
yilsən, olma giryan! Çün seyi deyilsən, etmə 
əfğan! Füzuli. □ Əbri-bahar - bahar bu- 
ludu. Əbri-siyah - qara bulud. Əbri- 
neysan - yağmur buludu, neysan buludu. 
Mən bir sədəfəm, sən əbri-neysan. Füzuli. 

ƏBRƏŞ sif 1. Xallı. 

2. Əldə bəslənmiş. O, bu gün palıda düş- 
müş əbrəş qoçun kababından yemək üçün 
ayrı bir səy ilə hazırlaşırdı. S. Rəhimov. 

ƏBRİŞİM is. [fars.] 1. İpək, ipək iplik. 
Paşa, sənə nişan verim Qıratı; Əbrişim 
ipəkdən yalı gərəkdi. “Koroğlu”. Əlvan 
qanınla boyansın; Əbrişim tellərin sənin! 
Aşıq Hüseyn. 

2. bot. Lələkli yarpağı və ətirli çiçəyi olan 
ağac növü; akasiya. Əbrişim .. çətiri pira- 
mida şəkilli, otuz metrə qədər hündürlü- 
yündə ağacdır. H.Qədirov. 

ƏBRU is. [fars.] klas. Qaş. Göz doymaz 
vəsməli кәпшп, əbrudaıı; Can üzülmə, sə- 
mən iyli keysudan. M. P. Vaqif. 

ƏBUCƏHL is. [ər.] Çox tərs, inadcıl adam 
haqqında (bəzən söyüş kimi işlədilir). ..Ağa 
maşının qapısını açdı, dedi: - Düş aşağı, 
əbucəhl!.. M.İbrahimov. 

0 Əbucəhl qarpızı - qarpıza bənzər çox 
acı yabanı meyvə. 

ƏBYƏZ sif. [ər.] klas. Bəyaz, ağ. Ey zülfi 
siyəh, sinəsi əbyəz, gözü alə; Nə türfə ca- 
vansan! M. P. Vaqif. 

ƏCAİB sif. [ əı -.] 1. Çox qəribə, çox təəc- 
cüblü, qeyri-adi, görünməmiş. [Kərəm:] 
Yolda bir əcaib milçək görmüşəm, onu sizə 
sazla deyəcəyəm. “Əsli və Kərəm”. Əcaib 



məxluqat görünürdü: kimi buynuzlu və at 
ayaqlı idi, bəzisi yarıöküz, yarıadam idi. 
Çəmənzəminli. İşarə verildi və kiçik təyya- 
rələr bir-birinin ardınca əcaib rəngarəng 
quşlar kimi havaya uçdu. M. Rzaquluzadə. 
// Zərf mənasında. Əcaib danışmaq. Belə 
şeylər adama əcaib görünür. H is. Görünmə- 
miş şey, çox qəribə şey, çox təəccüblü şey, 
qeyri-adi şey. Yetim əlində qoğal, əcaib! 
(Ata. sözü). Xət-xət çəkəndə damdı qələm- 
dən; Sinəndəki xaldı, nə əcaibdi! Qurbani. 

2. Heyranedici, misilsiz, xariqüladə, 
valehedici. Bu gün bir əcaib gözəl sevmi- 
şəm; Beləsi olmaz heç vilayətdə. M.P. Vaqif. 

ƏCAİBXANA is. [ər. əcaib və fars. ...xanə] 
kölın. Muzey. Bir sözlə, doqqaz kəndin 
əcaibxaııası, qəzeti, telefon və teleqrafı idi. 
Mir Cəlal. 

ƏCAİB-QƏRAİB [ər.] bax əcaib 1-ci 

mənada. Sənin kamalında, fikrin içində; 
Əcaib-qəraib hallar oynaşır. Aşıq Pəri. 
..Hər kəs bunlardan əcaib-qəraib şeylər 
nağıl edərdi. S.S.Axundov. Əslini-nəslini 
bilmədiyi o qorxunc həyulalar, əcaib- 
qəraib məxluqlar [xanı] dəhşətə gətirər, bu 
vahimələr bəzən günlərlə onu narahat 
edərdi. M. Rzaquluzadə. 

ƏCAİBLİK is. Əcaib şeyin hal və key- 
fiyyəti. 

ƏCDAD is. [ər. “cədd” söz. cəmi] Ata- 
babalar, ulu babalar. Vətən - əcdadımızın 
mədfənidir; Vətən - övladımızın məskənidir. 
A.Səhhət. Böyük əcdadını gətirib yada; 
Oynat qılıncını göydə, havada. S. Rüstəm. 
Tariximizin, əcdadımızın əməlləri, arzuları, 
həsrətləri bu torpaqda hifz olunmuşdur. 
Ə.Məmmədxanlı. 

ƏCƏB sif. [əı:] 1. klas. Təəccüblü, qə- 
ribə. Oğlan, əcəb olmaz, olsa aşiq; Aşiqlik 
işi qıza nə layiq? Füzuli. 

2. Gülməli, əyləncəli, məzəli, çox qə- 
ribə. Zahida, sən ki bilirsən özünü hal əhli; 
Bir öz əhvalını bilməzsən, əcəb halın var. 
S.Ə.Şirvani. Əcəb, yoxmu onun bağçası-bağı; 
Güllərə baxmavır, gül solü sağı. Ə. Cavad. 

3. Çox yaxşı, çox gözəl, əla. Əcəb şeydir. 
Əcəb kitabdır. - Bir əcəb qəsrdə tutub mən- 
zil; Meyə olmuşdu ruzü şəb mail. Füzuli. 



55 




ӘСӘВА 



ƏCƏLSİZ 



Əcəb əyyam imiş əyyami-sələf; Gərək o 
günlərdə olaydıq tələf. Q. Zakir. 

4. dan. Təəccüb bildirir - görəsən. Əcəb, 
nə oldu ki, gəlib çıxmadı? 

5. dan. Təsdiq bildirir - bəli, hə. - Sən 
yemək yeyəcəksənnıi? - Əcəb. 

6. dan. İntonasiyadan asılı olaraq təəc- 
cüb, narazılıq, bəzən istehza, kinayə bildi- 
rir. Əcəb işə düşdük?! Əcəb bizi avara 
qoydun! Əcəb adamsan! Əcəb xanəndə 
imiş! Əcəb işdir! Əcəb intizamlı imişsən! 

0 Əcəb eləmək dan. - yaxşı eləmək, 
əlindən gəlmək. Bilmirəm, əcəb edirəm, .. 
sənə nə düşüb? H.Nəzərli. Əcəb ki - nə 
yaxşı ki, yaxşı oldu ki, nə yaxşı... Əcəb ki, 
tez gəldim, yoxsa tamaşaya gecikəcəkdim. 
Əcəb oldu - yaxşı oldu, elə də lazım idi. 
Lütfəli [Cəlilə] baxıb öz-özünə deyirdi ki, 
əcəb oldu. İ.Musabəyov. Nə əcəb? - 
1) təəccüb, heyrət, sual bildirir. Nə əcəb 
belə gec gəldin? - [Araz:] Bir de görüm, sən 
nə əcəb bura gəldin? A. Şaiq. Mənimlə 
tikdirdiyin qırx üç manatlıq tujliləri nə əcəb 
geyməyib, belə sarı səndəldə dolanırsan? 
Qantəmir; 2) təəccüblü deyil, təəccüblü bir 
şey yoxdur, buna təəccüb etmə(yin). Yar 
söhbətim olmazsa, Füzuli, nə əcəb; Özünə 
söhbətimi ar bilibdir, bilirəm. Füzuli. Siz- 
dən (səndən, ondan və i. a.) nə əcəb? - 
təəccüb, sual məqamında. [Sevil:] İçəri gəl, 
ay ata, altı ildir səni görməmişəm, səndən 
nə əcəb? C. Cabbarlı. [Rəis:] Sizdən nə əcəb, 
Hikmət xanım? Mir Cəlal. 

ƏCƏBA əd. [ər.] kit. Sual cümlələrində 
təəccüb, şübhə, tərəddüd bildirir - görəsən, 
aya. Əcəba, bu gün yağış yağacaqmı? 
Əcəba, onların gəlişindən məqsəd nədir? - 
[Yaşlı kişi:] Əcəba, bu məzarda miialicə- 
pəzir olmayan hər xəstəliyi sağalda biləcək 
bir kəramət varımdır? S. Hüseyn. [Bəhram:] 
Əcəba, mən öz əmimin evində xidmətçi- 
yəmmi? C. Cabbarlı. 

ƏCƏBCƏ dan. bax əcəb 1, 2 və 6-cı 
mənalarda. ..Bunları mən çox yaxşıca görü- 
rəm, çox əcəbcə görürəm, çox qəşəııgcə gö- 
rürəm. C.Məmmədquluzadə. Əcəb halın var, 
ay molla; Əcəbcə ruzigarın var! Ə.Nəzmi. 

ƏCƏL is. [ər.] Hər bir canlının, xüsusən 
insanın qabaqcadan qədərlənmiş ölüm vaxtı. 



[Ağamurad bəy:] Dünyanın işi belə olur. 
Əcəli bilmək olmaz. Ömürdür, biri az yaşa- 
yır, o biri çox yaşayır. T.Ş. Simurq. // Ümu- 
miyyətlə, ölüm, ölüm çağı. Keçinin əcəli 
çatanda çobanın çomağına sürtünər. (Ata. 
sözü). [Mehriban] istəyirdi ki, belə halında, 
əcəlin soyuq qanadları üzünü oxşarkən 
Zeynal yatağının yanında, başı üzərində 
bulunsun. S. Hüseyn. □ Əcəl girləmək - 
bax əcəli gəlmək. [Nemət kişi:] Görünür, 
hansı bədbəxti isə əcəl girləyib. M. Hüseyn. 
Əcəli gəlmək (çatmaq, tamam olmaq, 
yetmək) - ölüm vaxtı yetişmək. Əcəl gəldi, 
başım üstə dayandı; Şirin canım eşqin 
oduna yandı. “Aşıq Qərib”. Nə cütü var, nə 
kotanı, nə kəli; Ölmək istər, yetişməvir 
əcəli. A.Səhhət. Xəstə şəfa tapmayıb öləndə 
deyərdi : - Əcəli yetən adam öləcəkdir, istər 
həkimi Loğman da ola. S.S. Axundov. Öz 
əcəli ilə ölmək - təbii ölümlə ölmək. 

ƏCƏLƏ [ər.] 1. is. Tələsmə, bir işi tez- 
tələsik görməyə çalışma, səbirsizlik göstər- 
mə. □ Əcələ etmək - tələsmək. Arıq atlı 
konka stansiyaya yaxınlaşmışdı, o minmək 
üçün əcələ edərkən ağır bir qol çiynindən 
yapışdı. A.Şaiq. [Səfərəli:] Rica edirəm, 
əcələ ediniz. H.Nəzərli. 

2. zərf və sif. Tələsik, cəld, tez-tələsik. 
..Bir paramız əcələ bir dəstə sazlayıb qış- 
qırırıq. C.Məmmədquluzadə. [Roza:] Neçin? 
Əcələ bir işinizmi var? H. Cavid. □ Əcələ 
ilə - tələsik, sürətlə, tez, cəld. [Gülçöhrə:] 
Görürsən, mənim başıma nə işlər gətirir- 
lər?.. Mümkün var isə, gəl tez qaçaq ( əcələ 
ilə dartmır). Ü. Hacıbəyov. Xidmətçilər 
əcələ ilə o tərəf-bu tərəfə hərəkət edirdilər. 
M.Ibrahimov. 

ƏCƏLƏLİ sif. Tələsik, təcili, təxirəsalın- 
maz. [Xortdan:] Yox, bir belə müddət göz- 
ləməyi mən bacarmayacağam. İşim əcələ- 
lidir. Ə. Haqverdiyev. 

ƏCƏLMAYALLAQ bax əcəlmttəlləq. 

ƏCƏLMÜƏLLƏQ is. [ər.] dan. Gözlənil- 
məyən, təbii olmayan ölüm. 

ƏCƏLSİZ zərf Əcəli çatmadan, vaxtsız, 
vaxtı çatmadan. [Rəsul:] Budur, bu gün dörd 
cavan əcəlsiz dünyadan getdi. Ə. Haqverdi- 
yev. Əcəlsiz öldürür məni fırqətiıı; Əyibdir 
qəddimi dərdin, möhnətin. Aşıq Şəmşir. 



56 




әсәм 



ƏCZA 



ӘСӘМ is. [ər.] 1. köhn. Keçmişdə ərəb 
olmayan xalqlara və onların nümayəndə- 
lərinə, xüsusən, iranlılara, İran əhalisindən 
olan adamlara verilən ad. Məndən salam ol- 
swı əcəm oğluna; Meydana girəndə meydan 
mənimdir. “Koroğlu”. 

2. tar. İran. Leyli-Məcnım Əcəmdə çox- 
dur; Ətrakdə ol fəsanə yoxdur. Füzuli. 

ƏCƏMİ sif. [ər.] köhn. 1. Qeyri-ərəb qövm 
və tayfalardan birinə mənsub olan, ərəb 
olmayan. 

2. İranlı, fars. 

3. məc. Yad, özgə, yabançı. 

ƏCƏR is. Təzəlik, işlənməmiş olma. Vur- 
tut ikicə ilin gəlini olan, gəlinlik paltarının 
əcəri solmayan Keysubəyimin nisgili ürə- 
yində, arzusu gözündə qalmışdı. Ə.Vəliyev. 

ƏCƏRİ sif. Təzə, qədtəzə, heç geyilmə- 
miş, işlənməmiş. Əcəri don. Əcəri yorğan- 
üzü. - Zeynəbin bu saat dörd-beş dəst əcəri 
paltarı boxçadadı. C. Məmmədquluzadə. 

ƏCƏRLİ bax əcəri. Əcərli paltar. 
Əcərli xalça. - Mən də o mülahizədəyəm, 
Zəriş! - deyə Müqim bəy birdən pristavlıq 
paltarının ən əcərlisini geyməyə, tərləyə- 
tərləyə ora-burasını dartışdırmağa başladı. 
S. Rəhimov. [Əmir:] Bu əcərli gəbələr 
pristav ağanın halal xoşu olsun, öz anasının 
südü kimi. Ə.Abasov. 

ƏCİB(Ə) [ər.] bax əcaib. 

ƏCİNNƏ is. [ər.] din. köhn. Cin. Əcinnə 
padşahı ( nağıllarda ). - Əhmədi-Çekkaş du- 
rub gəldi evə. Çağırıb əcinnələri, əmr elədi. 
(Nağıl). [Nəcəf:] Nə sirr olacaq? Tovuz 
dərəsi əcinnə yeridir, şəyatin yığnağına rast 
gəlibsiniz. M.F.Axundzadə. [2-ci əcinnə:] 
Hə, indi başa düşdüm, doğrudan da, deyəsən, 
sən çox ağıllı əcinnəsən. Ə.ITaqverdiyev. 

ƏCLAF sif. [ər.] Alçaq, rəzil. [Bəhram:] 
O vaxt bizim nahiyənin pristavı Navedski 
adında çox rəhmsiz və əclaf bir adam idi. 
Ə.Vəliyev. // İs. mənasında. Ağa, Təbrizdə 
5-10 nəfər əclaf ilə bacarmaq olmur. 
M. S. Ordubadi. 

ƏCLAFLIQ is. Alçaqlıq, rəzillik, rəzalət. 
Əclafıq etmək. [Piri düşünürdü ki, Xalıq 
deyəcək:] "Kişi kişinin namusuna toxun- 
maz, Piri. Mən bu sirri ürəyimdə qəbrə apa- 



racağam. Amma boynuna al ki, əclafıq elə- 
misən”. İ.Məlikzadə. 

ƏCNƏBİ [əı;] 1. sif. Başqa xalqa, millətə 
mənsub olan; xarici. Əcnəbi mallar. Əcnəbi 
dillər. Əcnəbi ölkələr. - Həmədan yenə də 
əcnəbi casuslarının yuvasına çevrilmişdi. 
M.S.Ordubadi. 

2. is. Başqa ölkənin vətəndaşı, təbəəsi; 
xarici. Əcnəbilərə məxsus mehmanxana. - 
Hacı Mirzə Həsən ağa müctəhidin gözünün 
qabağında minlərcə müsəlman övrət-uşaq- 
ları .. əcnəbilərin evində gizləniblər. 
C. Məmmədquluzadə. Əcnəbi yenə çama- 
danı [Məşədi Əsgərə] verməyib, təcilən .. 
vağzaldan şəhərə çıxdı. S.M.Qənizadə. 

ƏCR is. [ər.] köhn. Bir iş müqabilində 
verilən əvəz; qarşılıq. Öz adətin ilə nalə 
eylə; Əcrini mənə həvalə eylə. Füzuli. 
[Səlim bəy:] Bu qədər xalqın duası sizin 
əcriııizdir. M.F.Axundzadə. Güman etmə- 
yin ki. Şeyx Şəban əzan verməyinə muzd 
alırdı. Xeyr, əstəğfürullah, əzan verməyi 
məhz savab əməl hesab edərdi və əcrini 
qiyamətdə Allahdan gözləyirdi. Ə.FIaqver- 
diyev. // Cəza mənasında, indi əcrindir, 
könül, çək şami-hicrin dərdini; Mən əzəl 
gün söylədim pəndi-fir av anlar sənə. 
S.Ə.Şirvani. Zülm edən kimsələrin əcri 
budur. M.Rahim. □ Əcrini çəkmək - cə- 
zasını çəkmək. [Vaqif:] Məmməd cəzasına 
çatmışdır. - dedi, - xanın üzünə ağ olan 
əcrini çəkməlidir.. Çəmənzəminli. [Zülfü- 
qar:] Qoy əl-ayağı dinc durmayanlar əcrini 
çəksinlər. B. Bayramov. 

ƏCUZƏ is. [ər.] Pisxasiyyətli və bəd- 
ləkər arvad. 

ƏCZ is. [ər.] klas. Acizlik, iqtidarsızlıq. 
Əcz ilə dedi ki: “Ey xudavənd; Şalıənşəhi- 
adilii xirədmənd! ” Füzuli. [İblis Arifə:] 
..Əzizim, çocuq olma! Arif! Mana bax, əczi 
burax, hissə qapılma. H.Cavid. ..Sitarə Mən- 
surun əlini əcz ilə tutııb dizi üstə oturub: - 
Aman Mənsur! Məni hicr oduna yandırma. 
C. Cabbarlı. 

ƏCZA is. [ər. “cüz” söz. cəmi] 1. klas. 
Bir şeyin tərkibini təşkil edən xırda hissə- 
ciklər; cüzlər. Yandırıb əczayi-tərkibim, 
külüm versən yelə; Yox yolundan dönməyim, 



51 




ƏCZAÇI 

varım sənindir, cüzvü kül. Füzuli. [Molla 
İbrahimxəlil:] Daha bundan artıq nə eylə- 
yəcəksiniz ki, bu giiıı iksir tanıam və təkmil 
olan saatda və əcza butədə qaynayan vaxtda 
bu yerə ayaq basdınız. M.F.Axundzadə. Su 
nədir? Nə əczadan əmələ gəlir, nə səbəbə su 
qaynayanda buğ olur, niyə donanda bər- 
kiyir? C. Məmmədquluzadə. 

2. Dərman maddələri; dərman, dava. Bu 
əcza qulluqçu naxoş olanda alınmışdı. 
C.Cabbarlı. 

ƏCZAÇI is. Aptekdə dərman hazırlayan 
mütəxəssis; farmasevt. Fakültə xüsusi şöbə- 
lərdə diş həkimləri və əczaçılar da hazır- 
layır. M. Topçubaşov. Əczaçı, məlumdur ki, 
dəva satır; Xanəndə oxuyur, xoş səda satır; 
Nəfəs almaq üçün bağa gedəndə; Biri də 
biletlə boş hava satır. Şəhriyar. 

ƏCZAÇILIQ is. Dərman hazırlamaq, 
hazırlanan dərmanları yoxlamaq, saxlamaq 
və buraxmaq haqqındakı tətbiqi fənlərin 
məcmusu; dava-dərman hazırlama sənəti. 
Əczaçılıq texnikumu. Əczaçılıq məhsulları. 

ƏCZAXANA [ər. əcza və fars. ...xanə] 
kölın. Əczaçı dükanı, dərman satılan yer, 
aptek. Kiçik oğlu mühəndis böyük qardaşı- 
nın əmrlərinə itaət edirdi: əczaxanaya get- 
mək, həkim yaıııııa yüyürmək, kətan islat- 
maq və sairə. Ə. Haqverdiyev. Baytarlıq 
müalicə məntəqəsinin apteki müvafiq ava- 
danlıq tələb edən əczaxaııa olub, xüsusi 
otaqda yerləşdirilməlidir. R. Əliyev. 

ƏDA 1 is. [ər.] 1. Tərz, tövr, üslub. Bu nə 
ədadır? - [Hacı Əhməd:] [Almaza] Sən ki 
bu yol ilə, bu əda ilə bizə yaxnı gəldin, biz 
kəndlilərin bütün malımız, canımız, hər bir 
şeyimiz sənə qurbandır. C.Cabbarlı. Usta 
bunu elə bir əda ilə dedi ki. Azad ona baxıb 
düşündü. S. Rəhman. Eldarın xoş bir əda 
ilə: - Buyurun, buyurun! - dediyini eşitdim. 
M.Rzaquluzadə. // Özünü aparma tərzi, hə- 
rəkət tərzi; adət, xasiyyət. Bu nə ədadır? 
Pis əda. Yoldaşının ədalarını öyrənib. 

2. Naz, qəmzə, şivə, şıltaq. Qadan alını, 
ey qaragöz, sənə bu əda neçindir? Nə üzü 
qaralıq etdim, mənə bu cəfa neçindir? 
S.Ə.Şirvani. [Knyaz:] Içəlim, badə verir 
ruhə qida; Varsın, olsun məzəmiz işvə, əda! 



ƏDALƏT 

H. Cavid. İndi ədaların yadına düşüb; Yan- 
dırırını səni, yaxırmı səni? R.Rza. 

3. İddia, təşəxxüs. Bunun ədasına bax! 

4. İş, əməl. Ədası başqa, sözü başqa. 

ƏDA 2 [ər.]: əda etmək - 1) vermək, 

ödəmək, ödəyib qurtarmaq. [Nəcəf bəy:] 
Əgər vədə tamamında borcumu əda etmə- 
səm, girovdan məyusam. Ə.Haqverdiyev; 
2) yerinə yetirmək. [Ağa Salman:] Gedim, 
sərbazları görüm, əhvalatı xəbər alım ki, 
mürafiə vaxtında şəhadətlərini əda etsinlər. 
M.F.Axundzadə. Amma mətəəssiif öz borc- 
larımızı nəinki layiqincə əda etmirik, hətta .. 
sağmal inəyimizin boğazına bıçaq sürtənlərə 
kənardan arxayın tamaşa edirik. F.Köçərli. 
..Öhdəmizə götürdüyümüz .. vəzifəni əda et- 
məkdə bacarığımızı və səyimizi əsirgəmə- 
yəcəyiz. C.Məmmədquluzadə; 3) icra et- 
mək, ifa etmək, qılmaq. Şah .. şam vəxüftən 
namazını əda etdi. M.F.Axundzadə. Rama- 
zanın yovmiyyə namazını orada əda edir- 
dim. C.Məmmədquluzadə. 

ƏDABAZ is. [ər. əda və fars. ...baz] Əda- 
bazlıq edən, ədabazlıq etməyi sevən adam. 
Ədabazın birisi, bəs niyə belə qaçırsan? 
Dur görək, nə var, nə yox. M.S. Ordubadi. 
// Sif. mənasında. Ədabaz adam. Ədabaz qız. 

ƏDABAZCASINA sif. və zərf Ədabaz 
kimi, ədabaza xas olan bir tərzdə. Ədabaz- 
casına gülüş. Ədabazcasına hərəkət. Əda- 
bazcasına yerimək. 

ƏDABAZLIQ is. Ədalı hərəkətlər, sadə- 
likdən, təbiilikdən məhrum hərəkətlər; özü- 
nü qeyri-təbii, qeyri-sadə aparma. Ədabaz- 
lıq etmək. - Cabbarın şit hərəkətlərlə, əda- 
bazlıqla işi olmazdı. İ.Əfəndiyev. Ancaq bun- 
ların heç biri ədabazlığından, yaxud özün- 
dən müştəbeh olmağından irəli gəlmirdi. 
B.Bayramov. // Əzilib-büzülmə, özünü əzmə, 
özünü naza qoyma. 

ƏDALƏT is. [ər.] 1. Haqq və düzgünlük 
prinsiplərinə riayət. Ədalətə riayət etmək. 
İctimai ədalət. Ədalət hissini itirmək. Əda- 
ləti bərpa etmək. - [Pişxidmət:] Haqq və 
ədalətmi? ..O bir quş olsa, şahın sarayında 
vapamaz yuva. H. Cavid. Aldadır bəşəri ya- 
lan vədələr; Haqdan, ədalətdən yoxdur bir 
əsər. S. Vurğun. □ Ədalət divanı kölın. 
-bax ədalət məhkəməsi. Paşa o saat bir 



58 




ƏDALƏTXANA 



ƏDAVƏT 



ədalət divanı qıırub keşişi də çağırtdırdı. 
“Əsli və Kərəm”. [Muzdur] əlindəki döv- 
ləti, hər necə olsa, ədalət divanına yetir- 
məyə niyyət qoydu. S.M.Qənizadə. Ədalət 
məhkəməsi - ədalətlə işə baxan, ədalətli 
hökm çıxaran məhkəmə. Bu gün, sabah qu- 
rulacaq; Bir ədalət məhkəməsi. S.Vurğun. 

2. İnsaf, mürüvvət. Ədalətlə (z.) hərəkət 
etmək. Ədalətlə (z.) işə baxmaq. - Adil, hə- 
yatda şeir və hikmət aşiqi, insaf və ədalət 
tərəfdarı idi. S. Rəhimov. □ Ədalət etmək 
- insaf etmək, insafla hərəkət etmək. Sair 
miləl övrətlə ədalət edir etsin! Övrət ərə, ər 
övrətə rəğbət edir etsin! M. Ə. Sabir. 

ƏDALƏTXANA is. [ər. ədalət və fars. 
...xanə] köhn. Ədalətlə işə baxan məhkəmə, 
divanxana. 

ƏDALƏTLİ sif. Ədalətlə, vicdanla hərə- 
kət edən, həqiqətə, insafa, vicdana uyğun 
olaraq hərəkət edən. Ədalətli hakim. Əda- 
lətli müdir. II Ədalətə, həqiqətə, insafa əsas- 
lanan. Ədalətli məhkəmə. Ədalətli hərəkət. 
Ədalətli qanunlar. 

0 Ədalətli müharibələr - istiqlaliyyət 
uğrunda aparılan müharibələr, inqilabi 
azadlıq müharibələri. 

ƏDALƏTLİLİK is. Ədalətli olma, işə qə- 
rəzsiz, vicdanla, ədalətlə yanaşma; ədalət. 
Məhkəmənin əsas xüsusiyyəti ədalətlilikdədir. 

ƏDALƏTPƏRVƏR sif. [ər. ədalət və fars. 
...pərvər] Ədalət sevən, ədalətə riayət 
edən, ədalətli. Ədalətpərvər adam. 

ƏDALƏTPƏRVƏRLİK is. Ədalətpərvər 
adamın keyfiyyəti. Ədalətpərvərlik göstər- 
mək. Ədalətpərvərlik yaxşı sifətdir. 

ƏDALƏTSİZ sif. Ədalətə, haqq və insafa 
riayət etməyən, ədalət hissini itirmiş, insaf- 
sız. Ədalətsiz hökmdar. - Küçəyə atdın əda- 
lətsiz ata, qansız ata! Məni təhrik eləmə al- 
verə, vicdansız ata! Ə.Vahid. // Ədalətə, 
haqq və insafa müğayir olan. Ədalətsiz hökm. 
Ədalətsiz hərəkət. - Lakin zavallı bacısının 
xərcinə gəldikdə, Mahmud onun heç üzünə 
gülmədən taleyi tərəfindən təyin olunmuş, 
ədalətsiz bir vergi hesab edirdi. B.Talıblı. 

ƏDALƏTSİZLİK is. Ədalətə, haqq və 
insafa müğayir hərəkət. Burjua məhkəmə- 
sinin ədalətsizliyi. - Bu hürriyyət əsrində 
[XX əsrdə] belə ədalətsizliyə [zülmə və 



təcavüzə] baxdıqda ürəyimiz qan ilə dolur.. 
F.Köçərli. Zənnimcə, xilqətdən əvvəl ədalət- 
sizlik və vicdarısızlıq yaranmışdır. C.Cabbarlı. 

ƏDALI sif. 1. Ədası olan, ədabaz. Ədalı 
adam. H Əda ilə dolu, sadəlikdən, adilikdən 
məhrum. Ədalı hərəkət. H Mütəkəbbir. Sa- 
rayda hökm edir ədalı bir xan; Qan, qarğış 
tökülür qaşqabağından. S.Vurğun. 

2. İşvəli, işvəkar, nazlı. Ədalı qız. Ədalı 
baxış. Ədalı yeriş. - Mərhəmətsiz mələk, 
ədalı gözəl; Gör nə yandı bir vüsalə bədəl?! 
H.Cavid. 

ƏDALILIQ is. Ədalı olma. 

ƏDASIZ sif. 1. Heç bir ədası olmayan, 
özünü sadə aparan. Ədasız adam. 

2. Nazsız, işvəsiz, sadə. Ədasız qız. - Yox- 
sa dilbərim deyilmiş ədasız; Pək nazlıdır, 
amma deyil vəfasız. H.Cavid. 

ƏDASIZLIQ is. Ədasız adamın xassəsi; 
sadəlik. 

ƏDAT is. [ər.] 1. qram. Müstəqil mənası 
olmayan, lakin cümlədə müxtəlif məna ça- 
larları əmələ gətirən söz, hissəcik. 

2. köhn. Alət, avadanlıq, ləvazimat. 

ƏDAVƏT is. [ər.] Ürəkdə saxlanılan düş- 
mənçilik hissi, kin, küdurət, qərəz, birinə 
qarşı qəzəb hissi. ..Bəy bir məclisdə danışdı 
ki, Mirzə Möhsünlə mənim bir ədavətim 
yoxdur. Qantəmir. □ Ədavət bəsləmək - 
kin bəsləmək, kin-küdurət bəsləmək, 
birisinə qarşı düşməncəsinə hiss bəsləmək. 
[İblis:] Hər kəs məni dinlər, fəqət evlər yenə 
nifrət; Hər kəs mənə qul ikən, bəslər ədavət. 
H.Cavid. Naşad əfəndi Mehribana qarşı 
indi bir kin və ədavət bəsləyirdi. S. Hüseyn. 
// Ümumiyyətlə, düşmənçilik, düşmənlik. 
Çərxi-sitəmgərin, hərzə talein; Ölüb qur- 
tarmadıq ədavətindən. Q. Zakir. [Cavad 
bəy:] Xan, cənabinizə məlum olan ədavətə 
görə Səməd xanın oğlu Səfıqulu xan böyük 
cəfakarlıq edir. N.Vəzirov. □ Ədavət apar- 
maq - düşmənçilik etmək, düşməncəsinə 
münasibət bəsləmək. Xanpəriyə elə gəlirdi 
ki, kim isə onunla ədavət aparır. Ə.Vəliyev. 
Ədavət doğurmaq - ədavətə, düşmənçi- 
liyə səbəb olmaq. [İblis:] Get, lakin o hör- 
mət və məhəbbət; Bir gün doğurur qanlı 
ədavət. H.Cavid. Ədavət etmək - düşmən- 
cəsinə münasibət bəsləmək, düşmənçilik 



59 




ƏDAVƏTLİ 



ƏDƏBİ 



etmək, ədavət bəsləmək. Asudə nəfəs 
çəkməyə halət edə fəhlə; Yainki hüquq üstə 
ədavət edə fəhlə. M.Ə. Sabir. Ədavət qalx- 
maq (doğmaq, düşmək) - araya düşmən- 
çilik düşmək, bir-biri ilə düşmən olmaq. 
[Məhərrəm:] Nə üçün yaxın bir qohumun 
arasında ədavət qalxsın? C.Cabbarlı. [Tə- 
ləbə:] Bir də, heç mən intriqa bilən adam 
deyiləm. Görürəm dərnək işlərinə qoşulsam, 
yoldaşlarımızla aramızda ədavət düşəcək. 
Qantəmir. Ədavət salmaq - araya düş- 
mənçilik salmaq, biri-biri ilə salışdırmaq, 
vuruşdurmaq. Bir söyləyən yox, ay başıbat- 
mış, nə borcuna; Haqqı nədir, salırsan əda- 
vət, gavur qızı?! M.Ə. Sabir. Özü də istəyirdi 
ki, yerli xalqla bizim aramıza ədavət salıb 
öz hakimiyyətini bərkitsin. M.Rzaquluzadə. 

ƏDAVƏTLİ sif. Ədavəti olan, ürəyində 
ədavət bəsləyən, kin bəsləyən, düşmənçilik 
edən, düşməncəsinə münasibət bəsləyən; 
düşmən. Görün heç biz ədavətli .. adamlara 
bənzəyirikm i? M . İbrahimov. 

ƏDAVƏTLİLİK is. Düşmənçilik, kinlilik. 

ƏDAVƏTSİZ sif. Heç bir kini, ədavəti 
olmayan; kinsiz. 

ƏDD \ər.\. ədd etmək köhn. - saymaq, 
hesab etmək. Hər yetən kəndin mülıərrir ədd 
edib min söz yazır. M.Ə.Sabir. [Rza bəy:] ..Bu 
müblıəm sükutunuzu kəndim üçün böyük bir 
həqarət ədd edəcəyəm. Ü.Hacıbəyov. Hətta 
Fərhad oxumuş olduğu üçün [Aslan] onu 
özündən daha mərhəmətli, insaniyyətpərvər 
və safdil ədd edirdi. C.Cabbarlı. 

ƏDƏ bax adə. Ədə, Eyvaz, bəri gəl, müş- 
təri gəlib. "Koroğlu”. Ədə, Həsənəli, naxır 
gəlir, qaç, tövlənin qapısını aç. C.Məmməd- 
quluzadə. [Əsgər:] Dedim, yəqin ki mənimlə 
düşməndir, o saat piştovu belimdən çıxart- 
dım, çəkdim yuxarı ayağa, dedim'. Ədə, da- 
yan! Ü.Hacıbəyov. [Kərbəlayı:] Ədə, qoy- 
sana kişi sözün danışsın. H.Nəzərli. 

ƏDƏB is. [ər.] Əxlaq qaydalarına riayət, 
əxlaq və hərəkətdə, danışıqda nəzakət, in- 
cəlik; tərbiyə. Ədəb qaydaları. - Ədəbi 
kimdən öyrəndin? - Biədəbdən. (Ata. sözü). 
Ədəbdən, elmdən gərfeyzyab olsa əvamün- 
nas; Düşər tənii şərəfdən mollalar, işanlar, 
insanlar. M.Ə.Sabir. Baxdıqca onun marağı 
artır; Elmə, ədəbə, kitaba hərdəm. A. Səhhət. 



[Müəllim:] Özümdən ədəb və nəzakət 
xaricində heç bir hərəkət baş verməmişdi. 
S.Hüseyn. // Utancaqlıq, həya. Üzündən ədəb 
yağır. H Hörmət, ehtiram, sayğı. [Məhbııb 
xanım] ədəb salamını yerinə yetirib da- 
yandı. (Nağıl). Təzə gəlinlər, cavan qızlar 
[Sara xanımın] vanına girə bilməzdi', ədəb, 
həya, hörmət vardı. Qantəmir. Ədəblə 
şəklində zərf - hörmətlə, ehtiramla. Ədəblə 
danışmaq. Ədəblə cavab vermək. - Tülkü 
görcək yavaş-yavaş gəldi; Endirib baş, 
ədəblə çömbəldi. M.Ə.Sabir. Uşaq cürət- 
lənib hərəkətə gəldi, irəli yeridi, əllərini 
vanına salıb ədəblə salam verdi. Mir Cəlal. 
Qoçaq əsla tələsmədən əti götürdü və bir- 
iki addım kənara çəkilib ədəblə gəmirməyə 
başladı. M.Rzaquluzadə. □ Ədəb gözlə- 
mək - əxlaq, tərbiyə, nəzakət, hörmət 
qaydalarına riayət etmək; öz hərəkət və 
sözlərində tərbiyəli, nəzakətli olmaq. Ləğv 
olma, ədəb gözlə bu məvadə, əkinçi! Lal ol, a 
balam, başlama fəryadə, əkinçi! M.Ə.Sabir. 
Tcılıb xan .. ədəb gözləyən yasovulun açılış- 
mağının səbəbini yaxşıca anlamağa başla- 
yırdı. S. Rəhimov. 

ƏDƏB-ƏRKAN is. [ər.] Ədəb, tərbiyə, 
əxlaq, nəzakət qaydaları. Ədəb-ərkan göz- 
ləmək. - Ədəb-ərkan nədir, yaxşı anlasın; 
Mənəm deyib, çox havadan getməsin. Aşıq 
Rəcəb. [Həsən:] Hər adamın yerini bi- 
lirsən, ədəb-ərkanla (z.) da danışırsan. 
Ə.Haqverdiyev. 

ƏDƏB-ƏRKANLI sif. Ədəbli, tərbiyəli, 
nəzakətli. Gərək bir azca həlim, ədəb-ər- 
kanlı olsun; Bir az arlı, namuslu, bir az vic- 
danlı olsun. X.Rza. 

ƏDƏBİ sif. [ər.] Ədəbiyyata aid olan. 
Ədəbi əsər. Ədəbi cərəyan. Ədəbi irs. Ədə- 
bi müşavirə. Ədəbi müsabiqə. - Əlbəttə, 
ədəbi ənənənin mütərəqqi məziyyətlərini 
yaşatmaq gərəkdir və zəruridir. S. Rəhimov. 
Ədəbi əsər bədii təfəkkürlə bağlıdır. 
M.Ibrahimov. □ Ədəbi işçi - qəzet və ya 
jurnallarda çap edilən materialların dili və 
üslubu üzərində işləyib onu çapa hazırlayan 
işçi. [C.Cabbarlı] sonra .. ədəbi işçi və 
mütərcim vəzifəsində çalışmağa başladı. 
M.Arif. Ədəbi oğurluq - özgənin əsərini 
öz adı ilə vermə, yaxud adını göstərmədən 



60 




ƏDƏBİLƏŞDİRİLMƏ 

özgənin əsərindən istifadə etmə. // Ədəbiy- 
yatla bağlı, əlaqədar. Yazıçının ədəbi fəaliy- 
yəti. Ədəbi dairələr. - Yeni yetişən ədəbi 
gənclik həmişə Cabbarlının diqqət mərkə- 
zində idi. M.Arif. 

0 Ədəbi dil - ümıımxalq dilinin qramma- 
tika, leksika, tələffüz və s. cəhətdən müəy- 
yən normalara malik olan işlənmiş forması. 
Ədəbi dil normaları. - Səmədin o dövrdəki 
ədəbi dili təşbelılər, idiomlarla dolu canlı 
xalq dilidir. O. Sarıvəlli. 

ƏDƏBİLƏŞDİRİLMƏ “Ədəbiləşdiril- 
mək”dən f.is. 

ƏDƏBİLƏŞDİRİLMƏK məch. Dili və 
üslubu üzərində işlonilərək ədəbi şəklə 
salınmaq (əsər). 

ƏDƏBİLƏŞDİRMƏ “Ədəbiləşdirmək”- 
dən f.is. 

ƏDƏBİLƏŞDİRMƏK f. Əsərin dili və 
üslubu üzərində işləyərək onu ədəbi şəklə 
salmaq. 

ƏDƏBİSTAN is. [ər. ədəb, və fars. 
...stan] kölın. Əsil mənası “ədəb, tərbiyə 
yeri, ədəb öyrədilən yer” olub, köhnə ədə- 
biyyatda “məktəb” mənasında işlənmişdir. 
“Ülfət" kəsilib, toxtadı “ Biirlıani-tərəqqi 
Məhv oldu ''Həmiyyət", ədəbistan da qa- 
pandı. M.Ə. Sabir. Elmi-sənaye, ədəbistan 
nədir? Ağrın alım, tülkü nə, meydan nədir? 
Ə.Nəzmi. 

ƏDƏBİYYAT is. [ər.] 1. Hər hansı bir 
xalqın, dövıün və ya bütün bəşəriyyətin 
yaratdığı elmi, bədii, fəlsəfi və s. əsərlərin 
məcmusu. Ədəbiyyat dedikdə, yalnız bədii 
əsərlər deyil, həmçinin geniş mənada, bütün 
yazılı əsərlər nəzərdə tutulur. M.Ibrahimov. 

2. Bədii əsərlərin məcmusu. Orta əsrlər 
Azərbaycan ədəbiyyatı. Ortaq türk ədəbiy- 
yatı. Klassik ədəbiyyat. 

3. Müəyyən bilik sahəsinə və ya məsə- 
ləyə aid çap olunmuş əsərlər. Siyasi ədə- 
biyyat nəşriyyatı. 

0 Sandıq ədəbiyyatı dan. zar. - bu və ya 
başqa səbəbə görə çap edilə bilməyən yazı- 
lar. Xalq ədəbiyyatı - folklor. Xalq ədəbiy- 
yatının həcmcə ən böyük nümunələri das- 
tanlardır. Azərbaycanın xalq ədəbiyyatı çox 
zəngindir. 



ƏDƏBLİ-ƏRKANLI 

ƏDƏBİYYATBAZ is. [ər. ədəbiyyat və 
fars. ...baz] Ədəbiyyatın (xüsusilə poeziya- 
nın) mahiyyətini dərindən dərk etmədən 
onunla məşğul olan və ədəbiyyatdan dəm 
vurmağı sevən adam; şeirbaz. 

ƏDƏBİYYATB AZLIQ is. Ədəbiyyatı 
(xüsusilə poeziyanı) dərindən dərk etmə- 
dən onunla məşğul olma, ədəbiyyatdan dəm 
vurmağı sevmə; şeirbazlıq. 

ƏDƏBİYYATÇI bax ədəbiyyatşünas. 
// dan. Ali məktəbin ədəbiyyat fakültəsi 
tələbəsi. 

ƏDƏBİYY ATÇILIQ bax ədəbiyyatşü- 
naslıq. 

ƏDƏBİYYATŞÜNAS is. [ər. ədəbiyyat və 
fars. ...şünas] Ədəbiyyatşünaslıq elmi ilə 
məşğul olan alim, ədəbiyyatşünaslıq mütə- 
xəssisi. Ədəbiyyatşünas professor. 

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ is. Ədəbiyyat 
tarixi və nəzəriyyəsindən, habelə ədəbi 
tənqiddən bəhs edən elmlərin məcmusu. 
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı. Ədəbiyyat- 
şünaslıq elmi. - Azərbaycan .. ədəbiyyat- 
şünaslığı “ Molla Nəsrəddiıı"in ədəbi irsinə 
daha dərindən yanaşmalıdır. M.İbrahimov. 

ƏDƏBLƏNDİRMƏ “Ədəbləndirmək”- 
dən f.is. 

ƏDƏBLƏNDİRMƏK f. Ədəb öyrətmək, 
ədəb vermək; tərbiyələndirmək. 

ƏDƏBLƏNMƏ “Ədəblənmək”dən f.is. 

ƏDƏBLƏNMƏK f. Ədəbli olmaq, ədəb 
öyrənmək, ədəb və tərbiyə qazanmaq, tər- 
biyələnmək. Uşaq məktəbə gedəndən sonra 
ədəbləııdi. 

ƏDƏBLİ sif. 1. Yaxşı tərbiyə görmüş, 
cəmiyyətdə özünü apara bilən, əxlaqlı, 
tərbiyəli. Ədəbli uşaq. - Mələkəxatın gördü 
İbrahim çox ədəbli və ağıllı oğlandı. (Na- 
ğıl). Vaqiən Qasım əmi çox ədəbli və söz 
eşidən idi. C.Məmmədquluzadə. 

2. Ədəb qayda-qanunlarına uyğun. Ədəb- 
li söz. Ədəbli hərəkət. Ədəbli (z.) danışmaq. 

ƏDƏBLİCƏSİNƏ zərf Ədəbli surətdə, 
nəzakətli surətdə, nəzakətlə. Ədəblicəsinə 
cavab vermək. Ədəblicəsinə salam vermək. 

ƏDƏBLİ-ƏRKANLI sif. bax ədəb- 
ərkanlı. Ədəbli-ərkanlı oğlan. - [Qızın 
anası:] Bax, ədəbli-ərkanlı, saçlı-birçəkli, 
boylu-buxunlu, gözəl-göyçək qız bəslə- 
mişəm. H. Sarabski. 



61 




ƏDƏBLİLİK 



ƏDİB 



ƏDƏBLİLİK is. Ədəbli, tərbiyəli adamın 
xassəsi, ədəbli olma. Oğlan ədəbliliyindən 
başını aşağı saldı və cavab vermədi. 

ƏDƏBSİZ sif. 1. Ədəb və tərbiyədən 
məhrum, yaxşı tərbiyə görməmiş, cəmiy- 
yətdə özünü apara bilməyən. Ədəbsiz 
adam. Ədəbsiz oğlan. - Ey üzü qarə, Jüzul, 
ədəbsiz; Heç bilmədiniz nədir ədəbsiz! 
Xətayi. // Zərf mənasında. Ədəbsiz danış- 
maq. H Is. mənasında. Arvad dəcəllərə 
acıqlandı: - Ədəbsizlər, qanacaqsızlar, .. 
yazıqla nə işiniz var? Ə.Abasov. 

2. Ədəb qayda-qanunlarına uyğun gəlmə- 
yən, nalayiq. Ədəbsiz söz. Ədəbsiz hərəkət. 
- [Mürtəcelər] ..bu vaxta qədər heç bir 
kağıza sığmayan ədəbsiz küçə söyüşlərinə 
qədər .. yazırdılar. M.İbrahimov. 

ƏDƏBSİZCƏSİNƏ zərf Ədəb normala- 
rına zidd olaraq, utanmazcasına, həyasızca- 
sına, nəzakətsizcəsinə, kobudcasına. Ədəb- 
sizcəsinə tələb etmək. Ədəbsizcəsinə vali- 
deynin üzünə qabarmaq. Ədəbsizcəsinə 
hərəkət etmək. 

ƏDƏBSİZLİK is. Ədəb və tərbiyə nöq- 
sanı, tərbiyəsizlik, nəzakətsizlik, qanacaq- 
sızlıq. Ədəbsizlikdən doğan kobudluq. 
H Ədəbsiz hərəkət, söz. Ədəbsizlik etmək. - 
Molla başını qaldırıb Teymurun bu ədəbsiz- 
liyinə heyran-heyran baxır. “M.N. lətif.”. 
Zeynalın bu ədəbsizliyinə qarşı Dursun o 
qədər də susmayırdı. A.Şaiq. Bu zamanlar- 
da bəzi narəva hallar üz verib, bir taqım 
ədəbsizliklər olmuşdusa da, Mehriban onla- 
ra göz yumub qatlaşmışdı. S. Hüseyn. 

ƏDƏD is. [ər.] 1. Say, hesab. Ədədlərin 
dörd əməlindən bəhs edən elmə hesab elmi 
deyilir. - Daha sonralar say prosesində insan 
konkret cisimlərdən uzaqlaşır, onda ədəd 
anlayışı əmələ gəlir. Z. Xəlilov. // Rəqəm. 5 
ədədi ilə 3 ədədi 8 ədədinə bərabərdir. 

2. Eyni cinsli şeylərdən bir dənəsi; dənə. 
İki ədəd qələm. On ədəd yumurta. Beş ədəd 
karandaş aldım. - Var idi mənim bir ədəd 
gövhərim; Gülbəndi-mina və taci-zərim. 
M.Ə. Sabir. 

ƏDƏDİ sif. [ər.] riyaz. Ədədlərlə ifadə 
olunan. Ədədi kəmiyyət. Ədəbi nisbət. - 
Diferensial tənlikləri təqribi həll etmək üçün 
müxtəlif qrafik və ədədi metodlar vardır. 
Z.Xəlilov. // Ədədə, miqdar, ya rəqəmə aid 



olan. □ Ədədi mal(lar) - çəki və ölçü ilə 
deyil, ədədlə sayılan mal(lar). Ədədi mallar 
satılan mağaza. Papiros ədədi maldır. 

ƏDƏDSİZ sif. Saysız-hesabsız, sayı- 
hesabı olmayan. 

ƏDƏLLİ-BƏDƏLLİ sif. dan. Yaxşı, 
kamil, əməlli-başlı, ciddi. [Mədəd] ədəlli- 
bədəlli oğlan, evli-eşikli kişidir. Ə.Vəliyev. 

ƏDƏM is. [əı;] klas. Yoxluq. Yəni ki, 
“ vücud dami-qəmdir; Azadələrin yeri 
ədəmdir”. Füzuli. [Xəyyam:] O fəzalar belə 
miizlim pərdə; Bir ədəm dalğası var hər 
yerdə. H. Cavid. 

ƏDƏMGAH is. [ər. ədəm və fars. ...gah] 
təııt. Yoxluq aləmi. [Şeyx Sənan:] O da bir 
karivaıı, axıb gediyor; Bir ədəmgaha doğru 
əzm ediyor. H.Cavid. 

ƏDƏSƏ is. [ər.] 1. Mərcimək dənəsi. 

2. Gözlük, durbin, zərrəbin və s. optik ci- 
hazlarda işlənən, ortası qabarıq və kənarları 
nazik şüşə; linza. [Eldar:] Bu, ədəsə ilə 
oxunacaq dərəcədə xırda, zərif bir xətlə 
cığara kağızına yazılmış bir məktub idi. 
M.Rzaquluzadə. 

ƏDƏSƏLİ sif. Ədəsəsi olan, linzalı. 
Ədəsəli durbin. 

ƏDƏVA, ƏDƏVİYYƏ bax ədviyyat. 

Şahzadə gördü ki, yaxşı toyuqplov, bütün 
ədəviyyəsinən, .. yüz manat da pul. (Nağıl). 
Nanə xalanın özü də qoluçırmaqlı, əlində 
qaşıq xörəyə ədəva tökür, hərdən mətbəxin 
qapısından boylanırdı. Mir Cəlal. 

ƏDİB is. [ər.] 1. Yazıçı, nasir. Azərbay- 
can ədibləri. - Möhtərəm ədibimiz ingilis- 
lərin imlasının adını qoyur “əcib”, amma 
bizim imlaya heç olmasa “bir az əcib ” də 
demək istəmir. C. Məmmədquluzadə. Ziya- 
fətdə şair və ədiblərin, ordu ilə gedənlərin 
özləri və ailələri iştirak edirdi. M.S. Ordu- 
badi. // Ədəbiyyatla məşğul olan adam, ədə- 
biyyatşünas, ədəbiyyat mütəxəssisi. // Mü- 
hərrir. Ədib Mirzə Melkıım xan “Qanun” 
rııznaməsində başdan belə yazır ki: “ Mən 
sözümü o kəslərə yazıram ki, adamdırlar ”. 
C. Məmmədquluzadə. Gəncədə bir ədibi- 
biəmsal; Bir qəzet açdı, adı “istiqbal". 
Ə. Nəzmi. 

2. klas. Ədəbli, tərbiyəli. Məcnun dedi: 
Ey ədibi-kamil; Divaneyi-eşq olurmu aqil? 



62 




ƏDİBANƏ 



ƏDYAN 



Füzuli. Necə kim bir ədibi-miimtazın ; Dərsi- 
hikmət ədası tərbiyədir. M.Ə. Sabir. 

ƏDİBANƏ sif. [ər. ədib və fars. ...anə] 
klas. Ədib kimi. // Ədəbi dillə, ədəbi tərzdə. 
Əlli sənə .. millətin keçəcək və istiqbalım, 
nicat və səadətini şairanə və ədibanə nəzmə 
çəkmək, əbnayi-millətin təlim və tərbiyəsi- 
nə, ruhani məişətinə qulluq eləmək, əlbəttə, 
böyük hünərdir. F. Köçərli. 

ƏDİBCƏSİNƏ zərf Ədib kimi, ədib 
tərzində. Ədibcəsinə danışmaq. 

ƏDİBLİK is. Ədəbi yaradıcılıq. Ədibliklə 
məşğul olmaq. Ədiblik etmək. - Qələnıdani- 
məlahəti anlamaq üçün bəzən ədiblik kifayət 
etməz. Qantəmir. 

ƏDL [ər.] bax ədalət. Çünki olar ədlə 
xələl qatdılar; Mən yazığı mal kimicə sat- 
dılar!.. Ə.Nəzmi. Cahan cahan deyil daha, 
zülmə aşivanədir; Qalıbsa ədlii rəhmdən 
boş ad, o da fəsanədir. C. Cabbarlı. Öz ək- 
sini o görüncə bu sənətin aynasında; Mə- 
həbbətə, ədlə qarşı rəğbət doğur bu dəm 
onda. B. Vahabzadə. 

ƏDL-ƏDALƏT is. [ər.] bax ədalət. 

[Şah:] Cəm olaq, həmlə edək, həbs eyliyək 
bu zalimi; Ta gərək ədl-ədalətlə ona olsun 
cəza. Ü.Hacıbəyov. 

ƏDLİYYƏ is. [ər.] hüq. Mühakimə iş- 
lərinə baxan dövlət orqanlarının məcmusu, 
məhkəmə orqanları sistemi. Ədliyyə orqan- 
ları. - Ancaq gördüm ki, bu mənim işim de- 
yil, buradan çıxdım, özümü verdim ədliyyə 
idarələrinə. C. Məmmədquluzadə. Canım, 
iki yüz min Təbriz camaatı ədliyyə əzası 
seçir. Ə. Qəmküsar. Mirzə Səfərin iki oğlu 
ədliyyə məktəbinin beşinci sinfində oxuyur- 
dular. Ə. Haqverdiyev. [Hacı Əli:] Ədliyyə, 
nəzmiyyə idarələrini daha tez təşkil etmək 
lazımdır. P.Makulu. // Ədalət, ədalət məh- 
kəməsi. Azərbaycan ədliyyəsi. H Hüquq. 

ƏDNA sif. və is. [ər.] klas. 1. Alçaq, rəzil, 
nanəcib. Şah Abbas cabbarlığının ədna 
əlaməti bu idi ki, bir oğlunu öldürdü, iki- 
sinin dəxi gözünü çıxartdı. M.F.Axundzadə. 
Belə iş yaramaz hərgiz əqilə; Qulaq asma 
hər ədnava, sevgilim! Aşıq Pəri. Biz vətən 
mülkün həqiqətlə sevən aşiqlərik; Xaini, əd- 
nanı yurdumdan kənar istər könül. Ə. Vahid. 

2. köhn. Keçmişdə aşağı təbəqədən, qara 
camaatdan olan adama verilən ad. Zakir, kəs 



ümidi-ııəzəri-mərhəmət ondan; Kim, pad- 
şahi-hüsn olan ədnayə baxarını? Q. Zakir. 
[Rizvan:] Qibleyi-aləm! Siz padşahsınız, 
mən rəiyyət və ədna. Ə.Haqverdiyev. 

ƏDNALIQ is. Alçaqlıq, rəzillik, nanəcib- 
lik; alçaq hərəkət. Gözlənməyən ədnalığın 
icadına ciddəıı; Himmət edəıı insanlarına 
şükr, xudava! M.Ə. Sabir. Elmsiz ədııalığa 
uğratdılar; isməti, insafı ayaqlatdılar. 
Ə.Nəzmi. □ Ədnalıq etmək - alçaqlıq et- 
mək, nanəciblik etmək. 

ƏDU is. klas. Düşmən. Ey eşqə ədu və 
hüsnə münkər; Təzvirlə çəkmə bunca ahı. 
Nəsimi. Əgər bütün bəşəriyyət əduvvi-canım 
ola; Ürək süqut eləməz aldığı mətanətdən. 
C. Cabbarlı. 

ƏDVƏ [ər.] bax ədviyyat. Xörəyə ədvə 
tökmək. 

ƏDVƏCAT bax ədviyyat. 

ƏDVİYYAT top. [ər.] Xüsusi dad, xoş iy, 
bəzən də rəng vermək üçün xörəyə və şir- 
niyyata qatılan, ya vurulan darçın, hil, sarı- 
kök, mixək və s. kimi maddələrin ümumi 
adı. Ədviyyat qatılmış halva. Xörəyin tünd- 
lüyü ona qatılan ədviyyatdan asılıdır. 

ƏDVİYYATLI sif Ədviyyat qatılmış. 
Ədviyyatlı şirni. 

ƏDVİYYƏ bax ədviyyat. Ədviyyə vurul- 
muş xörək. - Sağ gündə dolar taxta-tabaq 
ədviyyə ilə; Onda ki, nənəm sancılanar, 
zəncəfil olmaz. Şəhriyar. 

ƏDVİYYƏLƏMƏ “Ədviyyələmək”dən 
fis. 

ƏDVİYYƏLƏMƏK f. Xörəyə ədviyyə 
vurmaq (qatmaq). Xörəyi ədviyyələnıək. 

ƏDVİYYƏLƏNMƏ “Ədviyyələnmək”- 
dən fis. 

ƏDVİYYƏLƏNMƏK məch. Ədviyyə vu- 
rulmaq (qatılmaq, tökülmək, səpilmək). 

ƏDVİYYƏLİ sif. Ədviyyə səpilmiş, əd- 
viyyə vurulmuş. Ədviyyəli plov. Ədviyyəli 
bozbaş. Ədviyyəli qoğal. 

ƏDYAL is. [rus.] Yataq ləvazimatı, yün- 
gül yorğan. Çoxu yatar, mürgülər, bürünüb 
ədyalına; Anam yatar, bürünüb yun saçaqlı 
şalına. X.Rza. 

ƏDYAN is. [ər. “din” söz. cəmi] klas. 
Dinlər, [iblis:] Min hiylə quran tülkü siya- 
silər, o hər an; Məzhəb çıxaran, yol ayıran 



63 




ƏFƏL 



ƏFKAR 



x adimi-ədyan; Onlar əvət, onlar sizi çey- 
nətməyə kafi.. H. Cavid. 

ƏFƏL sif. dan. Əldən düşmüş, iş görə bil- 
məyən, əlindən iş gəlməyən, ətalətli; may- 
maq. Əfəl adam. - [Koxa:] Bax. bu zatı- 
qırıq, yaramaz, əfəl; Demək, əl qaldırıb sizə, 
divana? S. Rüstəm. [Nəcəfalı:] Hə, bala, elə 
bir kişinin mənim kimi əfəl nəticəsi var. 
B. Bayramov. 

ƏFƏLLƏMƏ dan. “Əfəlləmək”dən/w. 

ƏFƏLLƏMƏK f. dan. Əfəl olmaq, əldən 
düşmək. 

ƏFƏLLƏŞDİRMƏ darı. “Əfəlləşdirmək”- 
don f.'ıs. 

ƏFƏLLƏŞDİRMƏK / dan. Əfəl hala sal- 
maq, əldən salmaq. 

ƏFƏLLƏŞMƏ dan. “Əfəlləşmək”dən fis. 

ƏFƏLLƏŞMƏK f. dan. Getdikcə, yaxud 
tamamilə əfəl olmaq, əldən düşmək. 

ƏFƏLLİK is. dan. Əlindən iş gəlməmə, 
atillik, düşkünlük. Əyri adamın bacarıqlı 
olmağı, düz adamın əfəlliyindən cəmiyyət 
üçün daha qorxuludur. M. İbrahimov. 

ƏFƏNDİ is. [ər. əsli уш?.] 1. Sünni ruha- 
nilərinə verilən ləqəb. Oğlan evi əfəndidən, 
molladan və s. qohum-əqrəbadan bir dəstə 
camaat dəvət edib, qız evinə nikaha gedə- 
cəkdir. R.Əfəndiyev. Dəng eyləmə məni, 
artıq qalmamış; Ehtiyacım cənnətə, əfəndi! 
Ə. Cavad. Əlac yoxdur əfəndidən, molladan; 
Həqiqətin binasını axtarın. Molla Cümə. 

2. Keçmişdə: hörmət üçün oxumuş 
adamların, ruhanilərin adlarına qoşulan söz. 
// Keçmişdə: hörmətlə müraciət. Nağıl 
demirəm, əfəndim, hekayə deyirəm. N.Nəri- 
manov. [Rza bəy:] Əfəndilər, bir də cavab 
verməyəcək olsanız, bu miibhəm sükutunuzu 
kəndini üçün böyük bir həqarət ədd 
edəcəyəm. Ü.Hacıbəyov. // Türk ziyalısına 
müraciət. İlk dəfə gördüyü əfəndinin .. da- 
nışıq ədası, yerişi, baxışı çox qəribə, qeyri- 
təbii və gülməli göründü. M.Hüseyn. 

ƏFƏNDİLİK is. köhn. Əfəndi ünvanı, 
əfəndi adı. 

ƏFĞAN is. [fars.] klas. Fəryad, fəğan. 
Oyadır xəlqi əfğanını; Qara bəxtim oyan- 
mazmı? Füzuli. Hər qədər, kim artıq əfğan 
evlərəm, əfğan gəlir. Qövsi. Firqətdə lazım- 
dır aşiqə əfğan; Sakit olmaq gərək yarı gö- 



rəndə. Q.Zakir. Bir an səni görməyəndə, ya- 
rını; Əfğaııi yetirrənı asimanə. Fleyran 
xanım. Bilmirəm bunca nədir ah ilə əfğanın 
sənin. Ə.Nəzmi. □ Əfğan etmək (eyləmək, 
qılmaq, çəkmək) klas. - fəğan etmək, fər- 
yad etmək. Bir neçə gün ol əsiri-hicran; 
Məktəbə gəlib qılırdı əfğan. Füzuli. Mən 
Molla Vaqifəm, eylərənı əfğan; Gözlərim də 
yaş yerinə tökər qan. M.P.Vaqif. Zakirəm, 
çəkirəm əfğan; Bülbül kimi şəbi-hicran. 
Q.Zakir. Əfğanə gəlmək - bax əfğan et- 
mək. Gül camalın görüb düşsün torpağa; 
Bülbülü götürüb əfğanə gəlsin! Q.Zakir. 
Bağ ara bülbiili-şeyda genə əfğanə gəlib. 
S.Ə.Şirvani. 

ƏFİ is. [ər.] 1. Rəngi sarı, başı üçbucaq 
şəklində iri zəhərli ilan. [Rizvan] qapının 
birindən daxil olan əfi ilanlara düçar olur. 
Ə.FIaqverdiyev. Axırda çalar canını, bir əfi 
ilandır; Əfisə çalandır. M. Ə. Sabir. 

2. тәс. Mənhus, xain, məkrli. Əfi bir ilan 
kimi şübhə girir araya! N.Rəfıbəyli. // Bəd- 
xasiyyət, qəlbiqara, diliacı, başqasını san- 
can adam haqqında. □ Əfi ilana dönmək, 
əli ilan kimi fısıldamaq - son dərəcə qə- 
zəblənmək, qeyzlənmək. Onlar öz acı hə- 
yat təcrübələrindən bilirdilər ki, səfər 
üstündə Zərrintac xanım necə bir əfi ilana 
dönür. S.Rəhimov. Rəhinı bəy hirsindən əfi 
ilan kimi fısıldadı. M.FIüseyn. 

3. məc. Klassik şeirdə: gözəlin qıvrım 
saçları bu ilana təşbeh edilir. Əfi kimi daim 
zülfi-miisəlsəl ; Qıvrım-qıvrım olub yatar 
yanında. Q.Zakir. Hərdən götür üzdən, 
gözəlim, əfiyi-zülfün. Ə.Vahid. □ Əfi ba- 
xışlı klas. - ehtiraslı, cazibəli baxışlı. Yenə 
səni gördüm, bağrım oxlandı; Ey əfi baxışlı, 
havalı sərxoş. M.P.Vaqif. 

ƏFİL-ƏFİL bax əsim-əsim. Əfil-əfil 
əsmək. 

ƏFKAR is. [ər. “fikr” söz. cəmi] Fikir. 
[Qətibə:] Bu tədbir azərbaycanlıların bizim 
əleyhimizə olan hər bir təşəbbüsünə son qo- 
yar. Xalqın əfkarı sakit olar. M.S. Ordubadi. 
Yormuşdu bütün ruhumu, əfkarımı aləm; Bir 
dağ ətəyində düşünürdüm təkli tənha. A.Şaiq. 

0 Əfkari-ümumiyyə - bir şey haqqında 
ictimaiyyətin (xalqın, camaatın) fikri, rəyi, 
münasibəti. [Tchrani:] Sərhəııg, Azərbay- 



64 




ƏFQAN 



ƏFSƏR 



candakı hadisələr dünya əfkari-iimumiyyə- 
sini həyəcana gətirmişdir. Ə.Məmməd- 
xanlı. Qəzetlər əfkari-iimumiyyəni topla- 
mışdı. Mir Cəlal. 

ƏFQAN is. Əfqanıstanın əsas əhalisini 
təşkil edən, İran dilləri qrupuna daxil xalq 
və bu xalqa mənsub adam. 

ƏFQANISTANLI is. Əfqanıstan əhalisinə 
mənsub adam. 

ƏFLAK is. [ər. “fələk” söz. cəmi] klas. 
Fələk, göy. Cəfa oxwı mənə yağdırman. an- 
caq, ey əflak! Demin ki, yeddi kəmanda bir 
nişanə yetər. Füzuli. Sanma kim, ya qan do- 
ludur hər bahar əflakdən. Kişvəri. Düşdükcə 
o istəkli vətən səmtə nigahım; Əflakə ucaldı 
o zaman şöleyi-ahım. A.Səhhət. [Cahangir 
ağa:] Hamısı ac, çılpaq, zillətdə, əziyyətdə, 
fəryadları əflaka çıxmış. S.S.Axundov. 

ƏFLATUN Qədim Yunanıstanın ən bö- 
yük filosoflarından birinin adı olub, məcazi 
mənada “filosof, mahir həkim” mənasında 
işlənir. Əflatun da gəlsə, sağalda bilməz. - 
..Onlar hər fəziləti və şərəfi pulda görür, 
yoxsul, Əflatun belə olsa, onların nəzərində 
heçdir. A.Şaiq. // Danışıq dilində bəzən “çox- 
bilmiş, hiyləgər, hərif’ mənasında işlənir. 
O, yaman Əflatundur, bacarmaq olmaz. 

ƏFLATUNİ sif. [xtfr.ü.-dən] Sırf mənəvi 
xarakter daşıyan, qeyri-şəhvani. Əflatuni 
eşq (məhəbbət). H Praktik məqsəd güdmə- 
yən, mücəiTəd. 

ƏFRAD is. [ər. “fərd” söz. cəmi] Fərdlər, 
şəxslər, adamlar. Etiqadımız bundadır ki, 
vətən, məmləkət orada yaşayan əfradın 
hamısmındır. C. Məmmədquluzadə. [Əbül- 
həsən bəy:] Nəzmiyyə əfradının və onunla 
bərabər bütün Təbrizin tərk-silah etdiril- 
məsi tələbini rədd edəcəyik. M. S. Ordubadi. 
□ Əfradi-məclis köhn. - səhnə əsərində 
iştirak edən şəxslər. Əfradi-məclisdən möv- 
lananın əql və kəmalına afərin sədası səqfə 
bülənd oldu. M.F.Axundzadə. 

ƏFSANƏ is. [fars.] 1. Nəsillərdən nəsil- 
lərə ağızda dolaşan və mövzusu çox zaman 
fövqəladə xarakter daşıyan hekayə, rəva- 
yət; əsatir. Hind əfsanələri. Orta əsr əfsa- 
nələri. - [Gənc çadırçı:] Keçənlərdən bizə 
əfsanə qaldı; Sönüb Cəmşidi-cəm, peymanə 
qaldı. H.Cavid. Bəşər xəyallara qapanıb hər- 



dən; Təsəlli bulmuşdur əfsanələrdən. S.Vur- 
ğun. [Mirzə] bütün Şərq ayin, əfsanələrini 
bilməyi ilə hamının diqqətini cəlb edirdi. 
S. Rəhimov. // məc. Uydurma, nağıl, boş 
söhbət. Əfsanə danışma yar deyə-deyə; Bül- 
bül, gül yanında xar deyə-deyə. Aşıq Pəri. 
[Sabbah:] Nə olur, böylə azıb getsə bəşər; 
Səncə, əfsanəmidir xeyr ilə şər? H.Cavid. 
Sevgilim, eşq olmasa varlıq bütün əfsanə- 
dir; Eşqdən məhrum olan insanlığa biga- 
nədir. Ə.Vahid. 

2. Dillərə düşmüş, geniş yayılmış vəqə, 
dastan, hekayət. Əbəs sözdür bu əfsanə; 
Düşübdür xalqın ağzına; Gərək Məcnun, 
gərək Leyla; Veribdirlər canın cana. Füzuli. 
Sən öz gözəlliyinlə ; Sirr dolu əfsanələr; 
Nağıllar yaratmısan. B. Vahabzadə. 

ƏFSANƏÇİ is. Nağılçı, əfsanə uyduran. 

ƏFSANƏLİ sif. Əfsanələrlə dolu, əfsanə- 
lərdən ibarət. Əfsanəli nağıl. - Qaranlıq 
gecələrdə; Karvanlar keçir ikən; Yurdunun 
əfsanəli; Yoncalı yollarından. Ə. Cavad. 
[Ana:] Yenə səfərin haradır, oğul? - dedi. 
Ovçu başını qaldıraraq : - Uzaqlara, ana- 
can, - dedi, - uzaqlara, .. əfsanəli dağlara. 
Ə.Məmmədxanlı. 

ƏFSANƏVİ sif. [fars.] 1. Əfsanə mahiy- 
yətində olan, nağıl qəbilindən olan, əfsanəyə 
aid olan; əsatiri. Əfsanəvi əsər. - Bəzən 
əfsanəvi bir mələk kimi; Uçursan o mavi 
asimanlara. S.Vurğun. Uzaqdan dağların 
zirvəsi neçə min illərlə əriyib tükənmək bil- 
məyən qarı ilə əfsanəvi bir quşa bənzəyir. 
R.Rza. 

2. məc. təııt. Qeyri-adi, fövqəladə, misli 
görünməmiş. Əfsanəvi qəhrəmanlıq. Əfsa- 
nəvi gözəllik. - Giilsənəm arvad öz tərifin- 
dən ruhlanır, ruhlandıqca da, eh bil, qeyri- 
adi, əfsanəvi bir hadisədən danışırdı. 
M. Hüseyn. // məc. Nağıllarda olduğu kimi; 
xəyali, iki həftə əvvəl milyon işıqları ilə 
əfsanəvi bir şəhəri xatırladan Bakı, artıq 
qaranlıq içərisində idi. Ə.Məmmədxanlı. 
Lap yaxından baxırıq; Bizə uzaqdan baxan ; 
Əfsanəvi Aya biz. B.Vahabzadə. 

ƏFSANƏVİLİK is. Əfsanəvi olma, qeyri- 
adilik. 

ƏFSƏR is. [alm. “offizief’dən] Zabit. 
[Allahverdi:] Əynində əfsər paltarı, düymə- 



65 




ƏFSUN 



ƏFYUN 



ləri qızıl kimi par-par parıldayır. C.Cabbarlı. 
Gözəl-gözəl xanımlar əfsərlər ilə qol-qola 
verib gəzirdilər. Ə. Haqverdiyev. Bir anda 
bir daraq güllə boşaltdın ; Ağzıyla yer qapdı 
alman əfsəri. S. Vurğun. 

ƏFSUN is. [fars.] Ovsun, sehr. Bilməzəm 
kim, ona təlim nə əfsun etdi. Füzuli. Cadu da 
əlimdən bacarıb cin də qutarmaz; Əfsu- 
numa bah-bah! M. Ə. Sabir. // Ovsun duası. 
..Mədrəsə müəllimi dərs əvəzinə uşaqlara 
əfsun yazıb paylayır ki, ilan sancmasın. 
C. Məmmədquluzadə. 

ƏFSUNÇU is. Ovsunçuluqla, sehrbazlıqla 
məşğul olan adam; ovsunçu, sehrbaz, göz- 
bağlayıcı. [Papas:] ..Əfsuııçudur, divanədir, 
aldanmayın, aldanmayın! H.Cavid. 

ƏFSUNÇULUQ is. Ovsunçunun işi, 
peşəsi; sehrbazlıq, gözbağlayıcılıq. 

ƏFSUNKAR [fars. ј bax əfsunçu. // Fü- 
sunkar. [Şeyx Sənan:] Bəlkə məcnunəm, ey- 
ləməm inkar; Bais ancaq o hiisııi- əfsunkar. 
H.Cavid. 

ƏFSUNKARLIQ bax əfsunçuluq. 

ƏFSUNLAMA “Əfsunlamaq”dan fis. 

ƏFSUNLAMAQ f. Ovsunlamaq, sehrlə- 
mək. Öylə bir incə təravət vardı; Ki, bütün 
gözləri əfsunlardı. H.Cavid. Züleyxanın iri, 
qara gözləri kimin üzünə gülsəydi, onu 
əfsunlamazdı? C.Cabbarlı. 

ƏFSUNLANMA “Əfsunlanmaq”dan fis. 

ƏFSUNLANMAQ məch. Ovsunlanmaq, 
sehrlənmək. 

ƏFSUNLU sif Ovsunlu, ovsunlanmış, 
sehrlənmiş. Qadınlar köhnə məscidi əfsunlu 
ayələrdən, Quran vərəqələri, zibil və tor- 
paqdan təmizləyir, barama torlarına yer 
düzəldirlər. Mir Cəlal. 

ƏFSUS nida [fars.] Heyif, təəssüf. Yox 
səndə nişani-namü namus; Əfsus ki arsız- 
san, əfsus! Füzuli. Əfsus, qocaldım, ağacım 
düşdü əlimdən; Səd heyif cavanlıq! 
M.Ə. Sabir. [2-ci cariyə:] Nazlı məlikəmiz 
Südabə, əfsus! Hər sevincə qarşı kədərli, 
məyus! H.Cavid. □ Əfsus etmək (eləmək) 
- təəssüflənmək, təəssüf etmək, heyifsi- 
lənmək. Oldular ol şikardan məyus; Etdilər 
çox təəssüfü əfsus. S.Ə.Şirvani. Əmioğlu, 
mən artıq əfsus eləyirəm ki, biz ölüb gedə- 
cəyik.. C. Məmmədquluzadə. Oğlanların 



məktəbdən çıxarılmalarına çox əfsus edi- 
rəm. Ə. Haqverdiyev. 

ƏFŞAN sif [/««.] şair. Səpən, saçan, dağı- 
dan, səpələyən. □ Əfşan etmək - səpmək, 
səpələmək, dağıtmaq, tökmək, saçmaq. 
Giilgun sərəııdazın tazə giil kimi; Əfşan 
etmiş ay qabağın üstündən. M. P. Vaqif. 
Camalın şövqündən artıbdır dərdim; Əfşan 
elə zülfün ay üzə tək-tək. Aşıq Ələsgər. 

ƏFV is. [ar.] Günah və qüsurunu nəzərə 
almama, günah və təqsirindən keçmə, 
günahı bağışlama. [Yusif:] Əfvinlə sevinməz 
könül, əfsus; Zalım yenə zalımdır. H.Cavid. 
Şəfiqənin gülüşündə kin yox idi, bu gülüş 
bəlkə də əfi’ idi. Ə.Məmmədxanlı. □ Əfv 
edərsiniz, əfv ediniz - bağışlayın, üzr 
istəyirəm. [Yaşlı kişi:] - Əfv edərsiniz, - 
dedim, — mən nabələd adamam, nəzirim nə 
qədər olacaq? S. Hüseyn; // bəzən nəzakətli 
etiraz yerində. Əfi’ edərsiniz, məsələ elə 
deyil. Əfv etmək - 1 ) günahından keçmək, 
təqsirini bağışlamaq. Sənin təqsirini əfv 
etmək olmaz. - Mehriban Zeynalı əfv etmək 
istəyirdi. Onu yenə sevə bilərdi. S.Hüseyn. 
Mən rica edirəm ki, bu dəfəlik bəy əfv eləsin. 
H.Nəzərli. Əfv etdim hər şeyi, əfv etdim sənə; 
O soyuq sözləri, o gülüşləri. R.Rza; 2) üzrlü 
saymaq. Məni əfv edin, sizi yola sala bilmə- 
yəcəyəm. Gecikdiyim üçün məni əfv edin. 
Əfv olunmaq - günahından, təqsirindən 
keçilmək, təqsiri bağışlanmaq. [Həsən:] 
İndi bəlkə əfv oluna biləsən. H.Nəzərli. 

ƏFVEDİLMƏZ sif. Əfv oluna bilməyən, 
bağışlanılmaz, bağışlanması mümkün olma- 
yan. Əfvedilməz hərəkət, günah. - [Nadir 
bəy:] Aciz bir qarıncanın belə qanına girmək, 
məncə, əfvedilməz bir cinayətdir. H.Cavid. 

ƏFVİ-ÜMUMİ is. hüq. Ali hökumət 
orqanının fərmanı ilə məhkumların məh- 
kəmə cəzasından qismən, ya da tamamilə 
azad edilməsi; amnistiya. Cəzanın bir qismi 
məşrut idi, bir qismi də əfvi-ümumiyə 
çıxıldı. S.Hüseyn. Mən yüzlərlə anaların 
ərizəsi ilə [şahın] baş vəzirinin istiqbalına 
çıxıb, Təbriz ziyalıları adından məhbuslara 
əfvi-ümumi istəyəcəyəm. Ə.Məmmədxanlı. 

ƏFYUN is. [lat. “opiom”dan] Tiryək. 
[Nəcəf bəy:] Tiryakınıza lənət, mütrübünüzə 
lənət, əfyuıı gəzdirən dərvişlərinizə lənət, 
yalançı seyidlərinizə, siğəxanlarınıza lənət... 



66 




ƏFYUNÇU 



ƏHALİ 



N.Vəzirov. Gah sünni deyər ki, şiədir bu; 
Əfyunə uyub şərabi olmuş. A.Səhhət. 

ƏFYUNÇU is. Tiryəkçi, tiryəkçəkən. 

ƏFYUNLU sif. Tiryəkli, içərisində tiryək 
olan. // пгәс. Zəhərli, acı. [Yusif:] Onlar nə 
verirlər sana? Əfyunlu hədiyyə! H.Cavid. 

ƏFZA sif. [, ər.\ köhn. Artıran. Gərçi qış 
fəsli idi, leyk lıəva; Rövşənü saf idi fərəh 
əfza.. M. Ə. Sabir. 

ƏFZƏL sif. [ər.] Mas. Daha artıq, daha 
qiymətli, daha üstiin tutulan. Hər kimsənə 
bir şey gətirir fıkrii xəyalə; Məcmudətı əf- 
zəldi mənə yar xəyalı. S.Ə.Şirvani. [Nənə- 
can] bir qarından ötrü ərə getməkdənsə, dul 
yaşamağı əfzəl bilirdi. N.Nərimanov. [Sə- 
riyyə:] Rüstəm, bunların rəhminə güvənmək- 
dənsə, dəıyada iynə üstünə minib xilas ol- 
mağa güvənmək daha əfzəldir. C. Cabbarlı. 

ƏFZƏLİYYƏT is. [ əı ;] klas. Üstünlük, 
daha qiymətlilik, üstün tutma. Bir xəyal edə 
bilmir ki, bunlar niyə gərək bu əfzəliyyətə 
səzavar olsunlar? M.F.Axundzadə. 

ƏFZUN zərf [fars.] klas. Çox, daha artıq. 
Sədəf dəhanından çıxan sözlərin; Qiyməti 
əfzıındur dürdanələrdən. Q.Zakir. □ Əfzun 
olmaq - artmaq, çoxalmaq. Əfzun olur ol 
qəmü məlamət; Mümkün deyil oğluna səla- 
mət. Füzuli. Necə yar eyləsə bipərvalıq; 
Olur əfzun könüldə şeydalıq. Əmani. Əfzun 
etmək (qılmaq) - artırmaq, daha da çoxalt- 
maq. Qılmış hüsnün şövqü dərdimi əfzun; Ay- 
rılıq qəmində göz yaşım Ceyhun. M.P.Vaqif. 
Uşaq ikən eşqə düşdüm, bilmədim; Əfzun 
etdi varə-varə dərdimi. Aşıq Abbas. 

ƏGƏR 1 bağl. [fars.] Şərt bildirən cüm- 
lənin müxtəlif yerində işlənərək şərti güc- 
ləndirir. [Orxan:] Zərər yox, onu mən sağ 
qoysam əgər; Dünyada yox məndən alçaq 
bir nəfər. H.Cavid. [Ağa:] Əgər desəm qi- 
yamət bərpa olmuşdu, inanın. Ə.Haqverdi- 
yev. [Dərviş:] Əgər mənim başıma gələn- 
dən xəbərin var isə, niyə məni söylətmək 
istəyirsən? A.Divanbəyoğlu. 

ƏGƏR 2 bax əgər-əskik. 

ƏGƏRÇİ bağl. [fars.] klas. Hərçənd, hər 
nə qədər olsa da, ..isə də. Hər kanda əgərçi 
ləl çoxdur; Bir ləl ki layiq ola yoxdııı; Füzuli. 
Görmüşəm ləlini lazımdı tökülsün qanım; 
Etibar olmaz əgərçi görələr qan yuxuda. 



S.Ə.Şirvani. [İbn-Yəmin:] Aylarca əgərçi 
ayrı düşdük; Qismət bu, yenə bu gün 
görüşdük. H.Cavid. 

ƏGƏR-ƏSKİK is. Tamam olmayan, çatış- 
mayan cəhətlər, şeylər, ehtiyac olunan şey. 
Vaqeən [Ağaverdinin] min manat pula 
böyük bir ehtiyacı varmış. Bu min manat 
evinin bütün əgər-əskiyini düzəldə biləcək- 
miş. S. Hüseyn. [Əmrulla:] Qoy oyun qurtar- 
sın, sonra yığışarıq, danışarıq, hər nə əgər- 
əskiyi olsa, hamısını düzəldərik. C. Cabbarlı. 
İbadovun evində kəndin yaxşı işlərindən, 
gözəl adamlarından xeyli danışdılar. R.Rza. 

ƏGƏR-ƏSKİKLİK is. Nöqsan, kəsir, ça- 
tışmazlıq, qeyri-mükəmməllik. İşdə əgər- 
əskiklik var. 

ƏGƏR-MƏGƏR is. dan. Şərt, şərt qoyma. 
[Şiraslan:] Burada analitik dəqiqlik var, sizin 
əgər-nıəgərlər kara gəlmir. M.Süleymanov. 

ƏĞLƏB sif [ər.] köhn. kit. Çox, ən çox, 
əksəriyyət. Doğru imiş, şairin olmaz imiş 
məzhəbi! Kafir olurmuş bütün mirzələrin 
əğləbi. M.Ə. Sabir. ..İslam şəriətinə qail olan 
Təbrizdə əğləb müsəlmana rast gəlirsən, - 
onu kefli görürsən. C.Məmmədquluzadə. 

ƏĞNİYA is. [ər. “ğəni” söz. cəmi] köhn. 
kit. Zəngin adamlar, varlılar, dövlətlilər. Bu 
əğııiyalərin üzün görüncə ehtiyacdan; Get, 
ey fəqiri-binəva, kəfən bürün, məzarı gör! 
M.Ə.Sabir. ..Vaizlərimiz minbərə çıxıb əvvəl 
xanlarımıza, əğniyalarımıza, qolu çomaqlı- 
larımıza və qocalarımıza rəhmət oxuyub 
axırda deyəcəklər. C.Məmmədquluzadə. 

ƏĞYAR is. [ər. “ğeyr” söz. cəmi] klas. 
Özgə(lər), dost olmayan(lar); rəqib(lər), 
yad(lar). Bu gələn yar özüdür; El-obanın 
gözüdür; Bu tənə sənin deyil; Bəlkə əğyar 
sözüdür. (Bayatı). Gül qöııçəlikdə gərçi olur 
xarə aşina; Açsa niqabını, olur əğyarə 
aşina. S.Ə.Şirvani. [Məşədi İbad:] İndi mən 
bu tayda hambal ilə qalmışam; Yarım da o 
tayda əğyar ilə söhbət edir. Ü.Hacıbəyov. 

ƏĞYARLIQ is. klas. Düşmənlik, rəqiblik, 
yadlıq. Təııeyi-əğyar çəkməkdir işim bir yar 
üçün; Kim, olub əğyarə yar, eylər mənə 
əğyarlıq. Füzuli. 

ƏH bax eh. 

ƏHALİ is. [ər. “əhl” söz. cəmi] 1 . Bir yer- 
də yaşamaqda olan adamlar; camaat. Şəhər 



67 




ƏHALİSİZ 



ƏHD 



əhalisi. Kənd əhalisi. Rayonun əhalisi. - Təb- 
rizdə bu saat qəhətlikdir və əhali çörək üzü- 
nə həsrətdir. C. Məmmədquluzadə. Əhalisi- 
nin çox qismi qışlaqda yaşayan bu böyük 
kənd, qarlar altında qalmış bir məzarıstana 
bənzəyirdi. S. Hüseyn. Biz öz məqsədimiz 
üçün yerli əhalidən dürlü yollar ilə istifadə 
etməli idik. H.Nəzərli. 

2. Bir ölkənin sakinləri, camaatı, xalqı. 
Əhalinin siyahıyaalınması. Əhalinin sayı. 
Əhalinin artımı. - Hökumət birinci dumam 
buraxdı. Fevral avında ikinci bir duma açı- 
lacağını əhaliyə elan etdi. Ü. Hacıbəyov. 
Əhalinin xeyli qismi hələ cəbhələrdə vu- 
ruşurdu. Ə. Sadıq. 

ƏHALİSİZ sif. Əhalisi olmayan, əhali 
yaşamayan. 

ƏHALİSİZLİK is. Əhalisi olmama, əhali 
yaşamama. 

ƏHATƏ is. [ər.\ Ətrafını tutma, dövrə- 
ləmə, dörd tərəfini tutma. Səlim adamların 
əhatəsində tərini silə-silə yeriyirdi. S. Rəhi- 
mov. □ Əhatə etmək - 1) bax əhatələ- 
mək. Şənbə günü sübhdən padşahlıq 
sarayını əhatə etsinlər və içəri daxil olub 
Yusif şahı təxtdən yerə salıb həlak etsinlər. 
M.F.Axundzadə. Düşmənlər hər tərəfdən 
şəhəri əhatə etmişdi, şəhər darvazaları 
tamamən bağlanıb, dallarına qalın torpaq 
çəkilmişdi. Çəmənzəminli. Ətrafı düşmən 
əhatə edibdir. M. S. Ordubadi; 2) məc. qav- 
ramaq. Bütün məsələləri əhatə etmək müm- 
kün olmadı. - Görünür, mənim ərz etdiklə- 
rimi lazımınca əhatə edə bilməmişsiniz. 
M. S. Ordubadi. Mirzə Fətəlinin komediya- 
ları böyük ictimai məsələləri əhatə edən, 
komik planda ictimai xarakterlər yaradan 
klassik komediya əsərləri idi. M. İbrahimov. 
Əhatə olunmaq - bax əhatələnmək. 
Bizim [Xəzər] dənizinin suyu acı da olsa, 
hər bir tərəfdən quru ilə əhatə olunduğu 
üçün göl hesab olunur. H. Zərdabi. Bəsti 
gənclərlə əhatə olunmuş halda qapıdan 
içəriyə girdi.. Ə. Sadıq. [Ağbulaq kəndi] sıl- 
dırımlı dağların geniş ətəyində yerləşərək 
hər tərəfdən meşə ilə əhatə olunmuşdur. 
S. Rəhimov. Əhatəyə almaq - bax əhatə 
etmək. Faytonu əhatəyə aldılar. İki milis 
qabaqda, iki milis arxada, ikisi də yanda 
dərəyə endilər. İ. Şıxlı. 



ƏHATƏEDİCİ sif. Dövrələyici, hər tərəfi 
qavrayan. Katib əhatəedici nəzəri ilə ətrafa 
nəzər saldı. Mir Cəlal. 

ƏHATƏLƏMƏ “Oh a to 1 ə m o k " d ə n /. is . 

ƏHATƏLƏMƏK/ Əhatə etmək, əhatəyə 
almaq, dövrələmək, dövrəyə almaq, dörd 
tərəfini tutmaq. 

ƏHATƏLƏNMƏ “Əhatələnmək” dən/ is. 

ƏHATƏLƏNMƏK məch. Əhatə olunmaq, 
əhatə edilmək, əhatəyə alınmaq, dövrəyə 
alınmaq, dörd tərəfi tutulmaq. Meyvə bağ- 
ları ilə əhatələnmiş güllü-bağçalı böyük 
həyətimizdə bizdən başqa iki əmioğlıımun 
da ailəsi yaşayırdı. S.S.Axundov. 

ƏHATƏLİ sif. Geniş, hərtərəfli, əhatə 
dairəsi geniş olan. Əhatəli əsər. - Belə oldu 
nəticə : - Daha əhatəli iclas çağırılsın ; Yaxın 
bir gün ; Ətraflı danışmaq üçün. R.Rza. 

ƏHATƏLİLİK is. Genişlik, hərtərəfhhk. 

ƏHD is. [ar.] 1. Öhdəsinə alma, söz 
vermə, üzərinə götürmə; and. Əhdini yerinə 
yetirmə. - Yadlar ilə sürər oldun səfanı; 
Tərk etdin iqrarı, əhdi, vəfanı. Q.Zakir. 
□ Əhd qılmaq (bağlamaq) klas. - bax 
əhd etmək. Əhd qıldın ki, cəfa kəsməyəsən 
aşiqdən; Aşiqi vədeyi-ehsan ilə məmnun 
etdin. Füzuli. [Səriyyə:] Bir-biri ilə əhd 
bağlamışdıq, ölənəcən bir-birindən ayrıl- 
mayaq. C. Cabbarlı. Əhd etmək (eləmək) - 
söz vermək, and içmək. Əhd etdi dil ki, 
bağlana zəncir zülfünə. S.Ə.Şirvani. ..Əlıd 
edib mən ürəklə and içdim. H.Cavid. Əhdə 
vəfa etmək - verdiyi sözü, əhdini, andını 
yerinə yetirmək. [Səriyyə:] Rüstəm, əhdinə 
vəfa et! C. Cabbarlı. [Minnət xanım:] Mən 
əhd eləmişdim ki, qonaqların içində üzümü 
[Mərcan bəyə] göstərim, indi əhdimə vəfa 
edirəm. Ü.Hacıbəyov. Əhdinizə vəfa edin; 
Pozmayın ilqarı, qızlar! Aşıq Hüseyn. Əhdə 
durmamaq - bax əhdindən dönmək (keç- 
mək). Əhdindən qaçmaq -bax əhdindən 
dönmək (keçmək). Nilufərəm, açmaram; 
Ətrim bica saçmaram; Yar yolunda baş 
qoysam; Öz əhdimdən qaçmaram. (Bayatı). 
Əhdindən dönmək (keçmək) - vədini 
yerinə yetirməmək, sözünə əməl etməmək, 
sözündən qaçmaq. [Şərəf xanım:] İndi nə 
olubdur ki, əhdindən dönüb, qızını öz yaşın- 
da yoldaşına verirsən?! S.S.Axundov. [Sə- 



68 




ƏHDİ-CƏDİD 



ƏHƏMİYYƏT 



riyyə:] Hər cür əziyyətə, məşəqqətə, hətta 
ölümə də razı olub əhdimizdən dönməyək. 
C.Cabbarlı. Əhdinə vəfasız çıxmaq - 
vədini unutmaq, verdiyi sözə əməl etmə- 
mək. Əhdə çıxsam vəfasız; Onda məni qına, 
yar! R.Rza. Əhdinə çatmaq - arzusuna 
çatmaq. Qoy öpüm al yanaqdan; Mən də 
çatım əhdimə. (Bayatı). Əhdi(ni) qırmaq 
(sındırmaq, pozmaq) - bax əhdindən 
dönmək (keçmək). Zeynal yalan söyləyib 
Mehribanı aldatmaqla öz əhdini sındırır, 
şərtini pozurdu. S.Hüseyn. [Nüşabə:] Olsa 
yer, göy mənə qarşı əlbir; Pozmaram əhdi, 
sözüm birdir, bir! A. Şaiq. Gün çıxar, dağ- 
ların əriyər qarı; Pozulmaz dostların əhdi, 
ilqarı. . N.Rəfıbəyli. 

2. Sözləşmə, əhdləşmə, əhdnamə, müqa- 
vilə. Qardaşlıq əhdini yazmağa gəldim; 
Köhnə haqsızlığı pozmağa gəldim. Ə.Cavad. 
□ Əhd bağlamaq - razılığa gəlmək, qərara 
almaq, bir-birinə söz vermək. Sən əhd 
bağladın, ulduzlar oldu şahidimiz; Sitarələr 
utanır indi, ey nigar, məndən. Şəhriyar. Əhd 
bağlanmaq - razılıq əldə edilmək, qərara 
alınmaq. 

3. köhn. Çağ, vaxt, zaman, dövr. 

0 Əhdi kəsilmək - bax əhədi kəsilmək 
(“əhəd”də). [Qəşəm:] Torpağı ki böldük, 
düşmənin əhdi kəsiləcək. Mir Cəlal. 

ƏHDİ-CƏDİD is. [ar] din. İncilin və Bib- 
liyanın xristianlığa aid olan digər kitab- 
larının adı. 

ƏHDİ-ƏTİQ is. [ər.] din. Tövrat və təfər- 
rüatı (Bibliyanın xristianlıqdan qabaqkı ən 
qədim hissənin adı). Rəfayel tablosutək səh- 
nələri Əlıdi-ətiqdən; Doymasan köhnə rə- 
fıqdən. Şəhriyar. 

ƏHDLƏŞMƏ “ƏhdlOşmək”don /.7.s\ 

ƏHDLƏŞMƏK qarş. Bir-birinə söz ver- 
mək, sözləşmək, əhd-peyman etmək, bir- 
biri haqqında təəhhüd altına girmək. 

ƏHDNAMƏ is. [ər. əhd və fars. ...namə] 
Mtiahidənamə, razılaşma kağızı, müqavilə- 
namə, bağlaşma. [Məşədi Kazımağa:] Döv- 
lətimizin əcnəbilərlə bağladığı təhqiramiz əhd- 
namə buna imkan vermirdi. M. S. Ordubadi. 
// Təəhhüd kağızı. [Zeyd:] Düşməni məğlub 
və pərişan etdik. Söz verdi, on il bizimlə dava 
etməsin. Budur əhdnaməsi. Ü.Hacıbəyov. 



ƏHD-PEYMAN is. [ər. əhd və fars, pey- 
man] Bir-birinə təntənəli surətdə söz 
vermə, əhdləşmə. Bir xeyli zamandır, getdi 
gəlmədi; Əhd-peymanına qurban olduğum. 
Ə.Cavad. Mənə elə gəlir ki, bu söhbətlər 
əbəsdir. Belə əhd-peymanlar, nəsihətlər 
əbəsdir. S.Rüstəm. □ Əhd-peyman bağla- 
maq - bax əhd-peyman etmək. Nigar 
xanım atasının yanından durub birbaş gəldi 
reyhanlığa, həmin yerdə ki Məstanla 
görüşüb əhd-peyman bağlamışdı. (Nağıl). 
Əhd-peyman etmək - bir-birinə təntənəli 
surətdə söz vermək, əhdləşmək, andlaşmaq. 
iki həsrətli əhd-peyman edib ayrıldılar. 
“Aşıq Qərib”. İstəyirsən səninlə bu barədə 
əhd-peyman edim. S.S.Axundov. 

ƏHEY bax ey. [Qazan xan:] Əhey, qııl- 
durbaşı, təpə dalında nə durursan, ərsən irəli 
gəl!.. M.Rzaquluzadə. 

ƏHƏD: əhədi kəsilmək (üzülmək) - bərk 
yorulmaq, əldən düşmək, gücdən düşmək, 
taqətdən düşmək, üzülmək; əhədini kəsmək 
(üzmək) - 1 ) tamam əldən salmaq, bərk yor- 
maq, üzmək, şiddətli təsir etmək. Qızdırma 
əhədimi kəsdi. Soyuq əhədimi üzdü. — Sər- 
kərdə deyir. - Filan davada düşmən bizim 
lap əhədimizi kəsmişdi. “M.N. lətif.” Düş- 
mən padşahın qoşununun lap əhədini kəsdi. 
(Nağıl); 2) öldürmək. [Məşədi İbad Sər- 
vərə:] Qurban olasan bu altımdakı ham- 
bala, yoxsa əhədini kəsərdim. Ü.Hacıbəyov. 

ƏHƏMİYYƏT is. [ər.] Mühümlük, qiy- 
mətlilik, dəyərlilik; rol, dəyər. Məsələnin 
əhəmiyyəti. Çıxarılan nəticələrin əhəmiy- 
yəti. Tədbirin əhəmiyyəti. Müzakirənin 
əhəmiyyəti. - ...Ailədə məktəbəqədər tərbi- 
yənin xüsusi əhəmiyyəti vardır. S. Rəhimov. 
□ Əhəmiyyət qazanmaq (kəsb etmək) - 
diqqəti cəlb etmək, nəzərə alınmasını tələb 
etmək, vacib olmaq. Məsələ çox böyük əhə- 
miyyət qazanmışdır. Əhəmiyyət vermək - 
çox lazımlı, çox dəyərli, çox vacib hesab 
edərək nəzərə almaq, diqqət yetirmək. 
Məsələyə ciddi əhəmiyyət vermək; // məna 
vermək, fikir vermək. Onun dediklərinə çox 
əhəmiyyət vermə. - Mehriban onun hərə- 
kətinə əvvəlki qədər əhəmiyyət də vermirdi. 
S.Hüseyn. [Qarı] yolundakı saysız-hesabsız 
çiçəklərə əhəmiyyət vermədən dərəni kəsib 
keçdi. Ə.Məmmədxanlı. 



69 




ƏHƏMİYYƏTLİ 



ƏHKAM 



ƏHƏMİYYƏTLİ sif. Əhəmiyyəti olan; 
mühüm. Əhəmiyyətli məsələlərdən biri. 
Əhəmiyyətli iş. Əhəmiyyətli hadisə. Əhə- 
miyyətli qərarlar. - Bakıda başlanan işlər 
bütün xalqın gələcək taleyi üçün çox əhəmiy- 
yətli idi. M. İbrahimov. Məktəbin divar qəzeti 
özünə görə nə qədər vacib və əhəmiyyətli olsa 
da, o, əlyazması halında, özü də tək bircə 
nüsxə çıxarılıb divardan asılır. S. Rəhimov. 
[Mahmudun] ba dedikləri .. əhəmiyyətli (z.) 
və etibarlı sayılırdı. Ə.Əbülhəsən. 

ƏHƏMİYYƏTLİLİK is. Mühümlük, əhə- 
miyyətli olma, əhəmiyyət. Mövzunun әһә- 
miyyətliliyinə söz yoxdur. 

ƏHƏMİYYƏTSİZ sif. Əhəmiyyəti olma- 
yan, heç bir qiyməti olmayan, nəzərə çarp- 
mayacaq dərəcədə kiçik, cüzi, dəyərsiz, 
ciddi olmayan, diqqətəlayiq olmayan. 
Əhəmiyyətsiz məsələ. Əhəmiyyətsiz iş. Əhə- 
miyyətsiz yara. Əhəmiyyətsiz şey üstündə 
mübahisə. - [Cəmil bəy:] Görünür ki, bizim 
yerin adətindən xəbəriniz yox... Zor etmək 
deyil, insanı qəhr etmək belə, onlarca, əhə- 
miyyətsiz bir iş. H.Cavid. 

ƏHƏMİYYƏTSİZLİK is. Qiymətsizlik, 
qeyri-mühümlük, ctizilik, qeyri-ciddilik, diq- 
qətəlayiq olmama. Məsələnin əhənıiyyətsiz- 
liyi. Hadisənin əhəmiyyətsizliyi. 

ƏHƏNG is. [fars.] Əhəngdaşını yandır- 
maqla əldə edilən ağrəngli, kəsək halında 
material. [Qərənfil:] Keçən il təşəbbüs 
qaldırdınız ki, təzə yasli tikək, düzün orta- 
sına bir-iki araba əhəngdən, qumdan tök- 
dünüz, qaldı yağışın altında. I. Əfəndiyev. 
// Əhəng məhlulu. Evin divarlarını əhənglə 
ağartmaq. - Bağ işçiləri maşından ağacın 
dibinə əlavə mədəni gübrə tökdülər və ya- 
xud iri fırçalarla ağacların gövdəsinə əhəng 
çəkdilər. Ə. Sadıq. □ Əhəng kürəsi - 
əhəngdaşını bişirib əhəng hasil etmək üçün 
sadə ocaq, soba; kürəxana. Əhəng kürə- 
sində əhəngdaşı bişirilir və ondan əhəng 
istehsal edilir. 

ƏHƏNGÇİ is. Əhəngyandıran adam. 
// Əhəngsatan adam. 

ƏHƏNGDAŞI is. Tərkibində əhəng olan 
çöküntü süxur - inşaat materialı. Əhəngda- 
şını yandırıb əhəng alırlar. Əhəngdaşından 
tikilmiş ev. - Çökmə süxurların dənizdə 



əmələ gələn növlərinə misal olaraq qum- 
daşı, əhəngdaşı, gil və s.-ni göstərmək olar. 
M.Qaşqay. 

ƏHƏNGLƏMƏ “Əhəngləmək”dən fis. 

ƏHƏNGLƏMƏK f. 1. Suda həll edilmiş 
əhənglə ağartmaq. Evlərin divarlarını 
əhəngləmək. 

2. Üstünə əhəng tökmək, əhəng qatmaq. 

ƏHƏNGLƏNMƏ "Əhənglənmək”dən fis. 

ƏHƏNGLƏNMƏK məch. 1. Əhənglə 
ağardılmaq. Ağacların gövdəsi əhənglən- 
mişdir. 

2. Üstünə əhəng tökülmək, əhəng qatıl- 
maq. 

ƏHƏNGLƏŞMƏ “Əhəngləşmək”dən fis. 

ƏHƏNGLƏŞMƏK f. Əhəngə çevrilmək, 
əhəngdaşına dönmək. Əhəng palçığı quru- 
yandan sonra yavaş-yavaş əhəngləşir. 

ƏHƏNGLƏTDİRMƏ “Əhənglətdir- 
mək’’dən fis. 

ƏHƏNGLƏTDİRMƏK icb. Əhəngləmə 
işi gördürmək, əhənglə ağartdırmaq. Qon- 
şumuz otağını əhənglətdirmişdir. 

ƏHƏNGLƏTMƏ “Əhənglətmək”dən /и. 

ƏHƏNGLƏTMƏK icb. Əhəngləmə işi 
gördürmək, əhənglə ağartdırmaq. Rəngsaza 
həyətin divarlarını əlıənglət. 

ƏHƏNGLİ sif. 1. İçərisində, tərkibində 
əhəng olan, əhənglə qatışıq. Əhəngli 
kükürd. Əhəngli sular. Əhəngli gübrələr. 

2. Əhənglə ağardılmış. Əhəngli divarda 
taxtabiti az olar. - Faraların işığı artırmanın 
əhəngli divarını yalayıb ötdü. İ.Məlikzadə. 

3. Əhəngə bulaşmış. Əhəngli üst-baş. 

ƏHƏNGƏ is. məh. Əhəngli su. 

ƏHƏNGSATAN is. Əhəng satmaqla məş- 
ğul olan adam; əhəngçi. 

ƏHƏNGSƏPƏN is. xüs. Qumun və s.-nin 
üstünə əhəng səpmək üçün inşaat işlərində 
işlədilən maşın və s. qurğu. 

ƏHƏNGSÖNDÜRƏN sif. xüs. Əhəng ha- 
zırlanması işlərində işlədilən maşın və s. 
qurğu. 

ƏHƏNGYANDIRAN is. Əhəng hazırlayan 
usta; əhəngçi. 

ƏHKAM is. [ər. “hökm” söz. cəmi]. 1. Hər 
hansı bir dini təlimin, yaxud nəzəriyyənin 
rəddolunmaz və mütləq yerinə yetirilməli 
olan əsas və dəyişməz müddəaları, qanun- 



70 




ƏHKAMCASINA 



ƏHL 



lari. Roma hüququ əhkamları. Dini əhkam- 
lar. - Əhkanıi-şərə miitabiq bir kimsənə 
nəzərdə varım ki, səltənəti və təxtii tacı ona 
vagüzar edək. M.F.Axundzadə. 

2. Bütün dövrlər və tarixi şərait üçün müt- 
ləq və dəyişməz qanun kimi qəbul edilən 
müddəa. 

ƏHKAMCASINA zərf. Əhkam kimi, əh- 
kam şəklində, qeyri-tənqidi; sübutsuz-də- 
lilsiz, qəti olaraq. 

ƏHKAMÇI is. Hər şeyi əhkam kimi qə- 
bul edən və başqalarına da qəbul etdirməyə 
çalışan adam; əhkamçılıq tərəfdarı. 

ƏHKAMÇILIQ is. kit. Hər şeyi əhkam 
kimi qeyri-tənqidi qəbul etmə; yalnız qum 
əhkamlara əsaslanan qeyri-tənqidi təfəkkür. 

ƏHKAMLAŞDIRILMA “Əhkamlaşdırıl- 
ıuaq”dan/.7,s. 

ƏHKAMLAŞDIRILMAQ məcli. Əhkam 
halına salınmaq. 

ƏHKAMLAŞDIRMA “Əhkamlaşdırmaq”- 
dan fis. 

ƏHKAMLAŞDIRMAQ f. Əhkam halına 
salmaq. 

ƏHL is. [ər.] 1. köhn. Yiyə, malik, sahib 
(bu mənada adətən tərkibdə işlənir; məs.: 
sərvət əhli, dərd əhli. Vidadi, xəstəyəm, gün- 
lər sanaram; Dərd əhliyəm, qəm hərfini 
qanaram. M.V.Vidadi. Qüvvətli təbiət də 
bizə baş əyir indi; Eşq əhliyik, hər yerdə 
bizim qüdrətimiz var. Ə.Vahid. □ Əhli- 
beyt - 1) köhn. klas. - ev adamları, ailə, 
külfət, insan öz əhli-beytindən kənar oldu, 
əlbəttə, onun üçün, bir növ narahatlıq hasil 
olacaq. C.Məmmədquluzadə; 2) din. mü- 
səlmanların Məhəmməd peyğəmbərin öv- 
ladlarına verdikləri ad. Əhli-beyt tərəfdar- 
ları olan şairlər ilkin çağlardan başlayaraq 
mərsiyə qoşmuş, qəmli şeirlərində Kərbəla 
müsibətini səsləndirmişlər. Ə. Səfərli. Əhli- 
dərd - dərd əhli, dərdli, dərdi olan adam. 
Fələk, bari, cəfalar eyləyib sən həm qəm 
artırma; Əlindən gəlmədisə əhli-dərdə 
çarəsaz olmaq. S.Ə.Şirvani. Əhli-dil şair. - 
söz başa düşən, o birinin dərdindən xəbər- 
dar olan adam, arif. İşarət elədim, dərdimi 
bildi; Gördüm həm gözəldi, həm əhli-dildi. 
Aşıq Ələsgər. [Xaqani:] İstəyirəm ki, şah 
əhli-di! olsun; iqlimimiz belə mötədil olsun! 



M. Rahim. Zalim fələkiıı gərdişi atəşlərə 
yansın! Əvvəlcə nə cövr eyləsə, əhli- dilə 
eylər. Ə.Vahid. Əhli-divan rəs. köhn. - 
divan (məhkəmə) işləri ilə məşğul olan 
adamlar, məhkəmə məmurları. Əhli-dünya 
- axirətə inanmayıb ancaq bu dünya ilə 
maraqlanan, bu dünya işləri ilə məşğul olan, 
bu dünyanın nemətlərindən faydalanan 
adam. Baxarmı əhli-dünyayə; Gülündən ay- 
rılan bülbül. Aşıq Bülbül. Əhli-dünyayə virdi 
lənətdir; Gecə-gündüz xəyali dövlətdir. 
S.Ə.Şirvani. Əhli-elm - elm əhli, elmlə 
məşğul olan adamlar, elm xadimləri. Cəfər, 
ey nuri-dideyi-Seyyid! .. Əhli-elmə həmişə 
hörmət qıl! S.Ə.Şirvani. Əhli-eşq - eşq 
əhli, aşiq. O məclis kim, ziyası olmaya şəmi- 
camalından; Nə məclis, eyni zülmət, əhli- 
eşqə bir bəla məclis. S.Ə.Şirvani. İnan, 
əlbəttə, bir zaman olacaq; Əhli-eşq onda 
kamı-an olacaq. A.Səhhət. Ziyarətgahını 
gülbusələr təzyin edər hər an; Sən əhli-eşq 
için bir Kəbə yandırdın məhəbbətdən. 
H.Cavid. Əhli-əyal - ailədə olanlar: ər, 
arvad, uşaqlar; ailə. Əhli-əyalı ibarətdir bir 
anasından, bir arvadından və yeddi-səkkiz 
yaşında oğlundan. C.Məmmədquluzadə. 
Xanlar kimdir ki, yazıq kəndlilərin malına, 
canına, əhli-əyalına özlərini sahib edirlər. 
C.Cabbarlı. Haşım Məhəmmədin yanında 
bir müddət qalsın və bir qədər pul qazan- 
dıqdan sonra yenə qayıdıb əhli-əyali ilə 
xoşbəxt dolansın. B.Talıblı. Əhli-hal - hal 
əhli, başa düşən, başqasının halından xəbər 
tutan. Bir para əhli-hal olmayan gözəl; Zə- 
nəxdanı gizlər, yanağı çəkər. Q.Zakir. Əhli- 
hal eşq için, əvət, bayılır; Haydı, Zəhranı 
get çağır, ayılır. H.Cavid. Əhli-iman - 
iman əhli, etiqadlı, dinə inanan adam. 
Ağdam bazarında da nə qədər istəsəniz 
imanlı lıacı, kərbəlavı və məşədi tapılar.. 
Hamısı əhli-iman, namaz qılan, oruc tutan 
müqəddəs mömin şəxslərdir. Ə. Haqverdi- 
yev. Əhli-insaf - insaf əhli, insaflı adam. 
Xislətdə sadəyəm, eşqdə Qafam; Mən mür- 
vət kanıyam, əhli-insafam. Aşıq Şəmşir. 
Əhli-kef - kef əhli, vaxtını kefdə və xoş 
keçirən adam. Əhli-kef adam. - „Hər kəs 
görsə ki, hambal qəzet oxuyur, elə bilər ki, 
bir əhli-kef adamdır, çağırıb yük götürtməz 



71 




ƏHL 

və pul da verməz. Ü.Hacıbəyov. Restoran 
bu gecə çox maraqlıdır ; Əhli-kef insanlar 
aşıb-daşırlar. S. Vurğun; // dan. vaxtını əy- 
yaşlıqda keçirən adam. Zəng çalınır; Gəlin 
qalxır, qapını açır; Zümzüməylə girir evə 
“, əhli-kef ” əri. S. Vurğun. Əhli-kəmal köhn. 
- kamal sahibi, kamallı, ağıllı adam. Bildim 
bu imiş sənin muradın; Kim, əhli-kəmal ola 
ibadın. Füzuli. Əhli-kitab - islam dininə 
görə, göydən nazil olmuş müqəddəs kitab- 
lardan birinə inanan(lar) - müsəlmanlardan 
başqa yəhudilər ilə xristianlar. Aldı əhli- 
kitab dünyanı; Şərh edirsən sən indi Quranı. 
S.Ə.Şirvani. Qızma, şeyxim, o da bir əhli- 
kitab; Baxalım nəzri nədir? H. Cavid. Əhli- 
qələm köhn. - qələm əhli, qələm sahibi, 
yazıçı, mühəiTİr. Leyk bir bax ki, bu gün 
Şirvanda; Gör neçə əhli-qələm var onda? 
A. Səhhət. Əhli-qərəz - qərəzli adam, qə- 
rəzkar, ürəyində qərəz saxlayan adam. Eyb 
bilər fəzlini əhli-qərəz; Çünki onun var 
ürəyində mərəz. S.Ə.Şirvani. Əhli-qiblə 
din. - müsəlman, islam əhli. Əhli-qübur - 
qəbiristan əhli, ölülər. Qazıb əhli-qübur 
içində məzar; Oldu mədfun qəbr ara Bozlar. 
S.Ə.Şirvani. Sizin olsun bu da, ey əhli- 
qübur! Abi-kövsər deyilən badə budur! 
H. Cavid. Əhli-məclis - 1) məclisdə olan- 
lar, iştirak edənlər. Vəkil, vəzir, əhli-nıəclis 
hamısı oğlanın bu hünərinə məəttəl qaldı- 
lar. (Nağıl); 2) səhnə əsərində iştirak 
edənlər. Əhli-mərifət - mərifətli adam. Sa- 
nırsa zahid özün əhli-mərifət, əmma; Bilirmi, 
nolduğun olsa suali-hürriyyət? Ə.Vahid. 
Əhli-ruh - ruh əhli, ruhlu adam. Gör necə 
xələt verdi; Məlul könlüm aşdı, gözəl; 
Arifsən, əhli-ruhsan; Can sana peşkəşdi, 
gözəl! Aşıq Ələsgər. Əhli-savad - savadlı, 
oxumuş. ...Mən əhli-savadam, yazı-pozu 
mənim gözümə ziyan eləyibdi. C.Məmməd- 
quluzadə. Əhli-vəfa klas. - vəfalı. Yolunda 
müntəzirəm, can verim görəndə üzün; Cəfa 
çəkənlərin əhli-vəfasıyam, gözəlim! Ə.Vahid. 
Əhli-zələmə, əhli-zülm köhn. - xalqı in- 
cidən, xalqa zülm edən, xalqa əziyyət verən 
adam (çar dövründə inzibati polis orqanları 
məmurlarına verilən ad). [Səkinə xanım:] 
Əziz bəyin dədəsi əhli-zələmə idi, özü ki hələ 
divan qulluğuna girməyibdir? M.F.Axund- 



ƏHLİLƏŞDİRMƏK 

zadə. Əhli-zövq - zövq əhli, yaxşı zövqü 
olan adam. [Şeyx Hadi Şeyx Sənan haq- 
qında:] Onu idrak üçün kəmal istər; Əhli- 
zövq istər, əhli-hal istər. H. Cavid. Əhli- 
zülm - zülmkar, zülm edən adam. Əhli- 
zülmii necə, bərbad eylədi bir ləhzədə; Sən 
bizim dağlar pələngi qəhrəman Eldara bax! 
S. Vurğun. 

2. Bir yerdə sakin olan, daim bir yerdə 
yaşayan, bir yerin əhalisindən olan adam. 
Kənd əhli (kəndlilər). Şəhər əhli (şəhərlilər). 

- ..Axundu mən çoxdan tanırdım, özü də 
İran əhlidir. C.Məmmədquluzadə. Bu kən- 
din əhli həqiqətən çox avam idi. Qantəmir. 

3. Bacaran, bilən adam. İşi əhlinə tapşır. 

4. Əhali. Nə əhlimizdə ayıqlıq əlaməti gö- 
rüneydi; Nə bir para oxumuşlarda bu zəka- 
vət oleydi. M.Ə. Sabir. [Qazı:] Əzizim, .. iiç- 
dörd nəfər kəndinizin əhlindən gətirərsən 
mənim vanıma. C.Məmmədquluzadə. 

ƏHLİ sif [ar.] 1. Əhliləşdirilmiş, ələ öy- 
rədilmiş; əhliləşmiş, ələ öyrənmiş. [Qəhrə- 
man:] Bununla belə [fil] özü çox həlim və 
yumşaq heyvandır. Bunu tutub əhli heyvan 
edirlər. “Məktəb”. 

2. Görmüş, keçirmiş, yaxşı-pis gün gör- 
müş, qanan. Əhli adama dərd söylə. 

ƏHLİ-XİBRƏ is. [ər.) hüq. bax eksper- 
tiza. Bir şəxsin anlaqsız olmasını, yəni mə- 
suliyyətə qabil olmamasını müəyyən etmək 
üçün mütləq həmin şəxs tibbi əhli-xibrəyə 
göndərilməlidir. V.Qəhrəmanov. 

ƏHLİLƏNMƏ “Əhlilənmək”dən/w. 

ƏHLİLƏNMƏK bax əhliləşmək. 

ƏHLİLƏŞDİRİLMƏ “Əhliləşdirilmək”- 
dən f.is. Vəhşi heyvanların əhliləşdirilməsi. 

- Camışların əhliləşdirilməsinə çox qədim za- 
manlarda Asiyada başlanmışdır. A.Ağabəyli. 

ƏHLİLƏŞDİRİLMƏK ıııəch. Əhli edil- 
mək, ələ öyrədilmək. Tülkü balası əhliləş- 
dirilmişdir. 

ƏHLİLƏŞDİRİLMİŞ f.sif. Əhli edilmiş, 
ələ öyrədilmiş. Əhliləşdirilmiş ayı. Əhliləş- 
dirilmiş heyvan. 

ƏHLİLƏŞDİRMƏ “Əhliləşdirmək”dən 
f.is. 

ƏHLİLƏŞDİRMƏK / 1. Vəhşi heyvanı 
əhli etmək, ələ öyrətmək. Bu gün bizə xid- 
mət edən bütün heyvanları insanlar əhliləş- 



72 




ƏHLİLƏŞMƏ 

dirmişlər. - Inscın öz arzusuna müvafiq ola- 
raq vəhşi çəki balığının təbiətini dəyişdirmiş 
və onu əhliləşdirmişdir. “Zoologiya”. 

2. пгәс. Adamlara alışdırmaq, onlarla ün- 
siyyət və ülfətə öyrəşdirmək. O vəhşini bir 
qədər əhliləşdirmək lazımdır. 

ƏHLİLƏŞMƏ “Əhliləşmək”dən fis. Əh- 
liləşmə təsiri ilə heyvanlarda bir sıra dəyişik- 
liklər əmələ gəlmişdir. “Ümumi zootexniya”. 

ƏHLİLƏŞMƏK f. 1. Əhli olmaq, ələ 
öyrəşmək (vəhşi heyvan haqqında). 

2. məc. zar. Adamlara uyuşmaq, alışmaq; 
adamlarla ünsiyyət, ülfət etməyə öyrəş- 
mək; cəmiyyətdə özünü aparmağa alışmaq. 

ƏHLİLƏŞMİŞ f.sif. Əhli olmuş, ələ 
öyrəşmiş. Əhliləşmiş dəvə. 

ƏHLİ-SƏLİB is. [ər.] tar. XI-XIII əsrlər- 
də Qərbi Avropa feodallarının, katolik kil- 
səsinin təşəbbüsü və təhriki ilə müqəddəs 
torpağı, yəni Fələstini müsəlmanların əlin- 
dən qurtarmaq bəhanəsi ilə Yaxın Şərq 
ölkələrinə etdikləri hərbi yürüşlərində iş- 
tirak edənlərə verilən ad (döşlərinə xaç (sə- 
lib) şəklində nişan vurduqları üçün tarixdə 
onlara belə ad verilmişdir). Əhli-səlib mü- 
haribələri. 

ƏHLİYYƏT is. [ər.] 1. Ləyaqət, iqtidar, 
etibarlılıq, səlahiyyət. Əhliyyəti çatmır. Bu 
işdə onun əhliyyəti var. 

2. Əhli etmə, ələ öyrətmə. Buna görə də 
onları bir ev quşu kimi əhliyyətə almağı və hə- 
yata öyrətməyi bacarmalıyıq. M.S.Ordubadi. 

ƏHMƏDİ-BİQƏM is. dan. Qəmsiz, dərd- 
siz, qayğısız adam. Əhmədi-biqəmin biridir. 
-Ancaq qızın bu qədər Əhmədi-biqəm olma- 
sı, tənbəllik etməsi, qəsdən özünü işə vermə- 
məsi onu təbdən çıxartmışdı. Ə.Vəliyev. Bu 
dəllalların içində Əhmədi-biqəmləri çoxdur. 
P.Makulu. 

ƏHMƏQ [ər.] bax axmaq. Əlhəq, mii- 
nəccimbaşı dəxi, görünür ki, əhməq imiş. 
M.F.Axundzadə. Giicümii mən bilə-bilə na- 
haq; Şirə qıldım hücum, mən əhməq. 
A.Səhhət. Ağzını, az qaldı ki, dartıb cıray- 
dım əhməqin! Yumruğumla qol-qabırğasın 
qıraydım əhməqin! Ə.Nəzmi. 

ƏHMƏR sif. [ər.] klas. Qırmızı. Hanı o sən 
görən əhmər yanaqlar; Miisəlsəl kevsular, 
nəsrin buxaqlar. Q. Zakir. Rəngi-ruyi qızıl- 



ƏHVAL 

güldən əhmərdir; Əl-ayağı, sanasan ki, mər- 
mərdir. Aşıq Ariz. Bəzəııirsiz al qumaşa; 
Əhmər, yaqut, yəmən, dağlar! Aşıq Şəmşir. 

0 Hilal əhmər - bax hilal. 

ƏHRAM is. [ər.] 1. İndi piramida adlanan 
həndəsi cismin köhnə terminologiyadakı 
adı. 

2. Qədim Misir fironlarının mumiyalan- 
mış cənazələrinin saxlandığı, alt tərəfi dörd- 
bucaq şəklində, yuxarı qalxdıqca daralıb şiş- 
ləşən, daşdan tikilmiş, çox nəhəng sərdabə. 

ƏHRAMVARİ sif. Əhrama oxşayan, əh- 
ram şəkilli, getdikcə yuxarısı daralan. 

ƏHRİMƏN is. [fars. ] Zərdüşt dinində: şər 
allahı, şər və zülmət mənbəyi. // məc. Pis 
qüwə, nıənhus qüvvə, şər qüvvə. [Bəlli 
Əhməd:] Paşa, Koroğlunu heç əhrimənlər 
tuta bilmir. “Koroğlu”. Qoyma əğş’ar ey- 
ləsin kııyində cövlan, ey pəri; Əhrimənlər 
maliki-mülki-Süleyman olmasın! M.Ə. Sabir. 
Xeyr! Nə iblis var, nə də əhrimən; Əqlin 
övladıdır xeyir də, şərdə. S. Vurğun. 

ƏHSƏN nida [ər.] 1. Bəyənmə, tərif bil- 
dirir - afərin! barakallah! eşq olsun! Əhsən 
sənə, ey vətənin qəhrəman oğlu! Əhsən onu 
yaradan əllərə! Əhsən bu kəlama! - Hər 
ildə müsəlman edə gər bunca tərəqqi; Bir az 
keçər aləm deyər: - Əhsən, belə millət! 
Ə. Qəmküsar. [Səfər bəy:] Əhsən! Yaxşı 
sudıu; Qənbərqulu! B.Talıblı. Kimsə yerin- 
dən dedi: - Bu ağıllı təklifdir. Əhsən bu kə- 
lama.. Ə.Vəliyev. □ Əhsən demək (oxu- 
maq) - tərifləmək, afərin demək, bəyən- 
mək. Hamı sənə əhsən deyər. - Gül rüxsarın 
əhsən deyib bülbülə; O çeşmi-xumarın ya- 
dıma diişdii. “Abbas və Gülgəz”. O, tamaşa 
günü anasını aparıb zalda oturdacaqdı ki, 
baxıb oğlunun göstərdiyi məharətə əhsən 
desin. S. Rəhman. Ətri gözəl, təzə balın; 
Baxan kimi xoş dadına; Bir ağızdan əhsən 
dedi; Hamı onun ustadına. M. Dilbazi. 

2. Bəzən əks mənada işlənir. [Gəray:] 
Əhdi, ilqarı nə tez qırdın sən? Adına bu 
yaraşarmı, əhsən! A. Şaiq. 

ƏHVAL is. [ər. “hal” söz. cəmi] 1. Kef, 
hal, ruhi vəziyyət. Əhvalın necədir? - Bəli, 
dərd əhlinin əhvalını dərd əhli bilir; Kimsə 
bilməz ki, necə yardan oldum məyus. 
S.Ə.Şirvani. 



73 




ƏHVALAT 



ƏHYA 



2. Keyfiyyət, vəziyyət, hal. Güldükcə tə- 
biət açılır min cürə güllər ; Quşlar da bu 
əhvalı görüncə sevinirlər. A.Səhhət. Inmirə 
məhəlləsi bu əhvalı görüb dodaqaltı gü- 
lürdü. N.Nərimanov. Fəqət nədəmə o gün 
əhvalım tamamilə pərişan keçdi. S. Hüseyn. 
// Səhhətcə vəziyyət. Xəstənin əhvalı pisləş- 
mişdir. - Bir gün Məmməd sövdəgər bazarda 
əhvalını pis görüb, haman saat dükanını 
bağlayıb evə gəldi. “Aşıq Qərib’’. 

3. Keçinmək, dolanmaq vəziyyəti; güzəran. 
İşə girəndən sonra əhvalı xeyli yaxşılaşmış- 
dır. //Var, dövlət, pul, tanqah. [Cavadın] on 
min manata yaxın əhvalı var. Ə.Haqverdi- 
yev. Bu gələn kişidə əhval olar? S. Rəhimov. 

0 Əhval sormaq (soruşmaq, tutmaq, 
bilmək) - kefini, halını, vəziyyətini soruş- 
maq; əhvallaşmaq. [Qurban] [Səfərə] ya- 
xınlaşaraq əhval soruşdu. A.Şaiq. Nəııəqız 
bu saat ağsaqqal kişiyə yanaşıb, yenə də 
ondan bir əhval tutmaq istədi. S. Rəhimov. 
Şəhərdən gələn adamları ziyarətdən qayıt- 
mışlar kimi əhatə edir, əhval soruşurdular. 
Mir Cəlal. Əhvalı bulanmaq (qarışmaq, 
pozulmaq) - 1) kefi pozulmaq, kədərlən- 
mək, qəmginləşmək. ..Axşam yaxınlaşdıqca 
Həsən kişinin əhvalı bulanırdı. M. İbrahi- 
mov; 2) xəstələnmək, xəstəliyi daha da 
ağırlaşmaq. 

ƏHVALAT is. [ər.] Hadisə, olmuş iş, olub 
keçən işlər, qəziyyə. Əhvalatı söylədi. 
Əhvalat vaqe olur.. Əhvalatdan xəbərin 
varını? - Alı kişi əhvalatı oğluna danışdı. 
“Koroğlu”. [Əhməd:] ..Əhvalat uzundur. 
Mən müxtəsər edirəm.. T.Ş. Simurq. [Səfə- 
rəli:] Bura bax, əhvalat belədir. H.Nəzərli. 

ƏHVALLAŞMA “Əh val 1 aşm aq ”dan /.' is. 

ƏHVALLAŞMAQ qarş. Bir-birinin əhva- 
lını, kefini, halını soruşmaq; salamlaşmaq. 
Onlar əhvallaşıb dərdləşdilər. S. Rəhimov. 
Ürəyin istəyən adam ilə danışmağa, əhval- 
laşmağa vaxt tapılar.. Mir Cəlal. 

ƏHVALLI sif. dan. 1. Yaxşı xasiyyətli, 
xoşagələn, deyib-gülən, xoşsöhbət. Əhvallı 
adam. Əhvallı kişidir. - [Müdir:] Amma 
əcəb də əhvallı zabit idi. H.Nəzərli. 

2. Varlı, dövlətli, tanqahlı. Əhvallı adam. 

3. Yaşlı, hörmətli. İllər boyu silahlarını 
yerə qoymayan bu əhvallı qocalar deyişə- 
deyişə burada işləmişlər. S. Rəhimov. 



ƏHVALPÜRSAN is. [ər. əhval və fars. 
...pürsan] köhıı . : əhvalpürsan olmaq - xəbər 
tutmaq, vəziyyəti öyrənmək. ..Zəlzələnin nə- 
ticəsindən əhvalpürsan olduq. C. Məmməd- 
quluzadə. Hamısı əhvalpürsan olur. Fəra- 
nıərz kişi əhvalatı söyləyir.. T.Ş. Simurq. 
[Niyaz] bir az əhvalpürsan olduqdan sonra 
soruşdu. Ə.Vəliyev. 

ƏHVALPÜRSANLIQ is. köhn. Bir-birinin 
əhvalını soruşma, salamlaşıb əhvallaşma. Elə 
bu yerdə Kərəmin bir neçə dostu əhvalpür- 
sanlığa gəldilər. “Əsli və Kərəm”. Sa- 
lamlaşdıqdan və əlıval-pürsanlıqdan sonra 
bir guşəyə çəkilib əyləşdik. Ə.Haqverdiyev. 
Molla bacı gülümsünürdü, qızlara xeyir- 
dua verirdi və sonra əhvalpürsanlıq baş- 
layırdı. Çəmənzəminli. □ Əhvalpürsanlıq 
etmək - bir-birinin əhvalını soruşmaq, əh- 
vallaşmaq. Haman saat xan bir neçə mötə- 
bər şəxsi oğlunun yanına göndərdi ki, ondan 
əhvalpürsanlıq etsinlər. “Əsli və Kərəm”. 

ƏHVALİ-RUHİYYƏ is. 1 . Ruhi hal, ruhi 
vəziyyət. Düşkün əhvali-ruhiyyə. - ..Fərdiy- 
yətçilik və xüsusiyyətçilik əhvali-ruhiyyəsi 
ölməkdədir. M. İbrahimov. 

2. Bir şəxsin, ya kütlənin, cəmiyyətin 
fikri, hissiyyatı. İctimaiyyətin əhvali-ruhiy- 
yəsi. - Səlim onu çox yaxşı tanıyırdı. Onun 
əlıvali-rulıiyyəsini tam üç ay idi ki, tədqiq 
edir. S. Hüseyn. 

ƏHYA is. [ər.] klas. 1. Diriltmə, canlan- 
dırma, oyatma; dirilmə, canlanma, oyanma. 
Nola gər ənıvatü əhya versə sübhün dəm- 
ləri; Zikri-ləlindir, kim eylər dəmbədəm tək- 
rar sübh. Füzuli. 

2. məc. Yenidən həyat vermə, bərpa etmə, 
abadlaşdırıb şənləndirmə, canlandırma. 
□ Əhya etmək - yenidən həyat vennək, can- 
landırmaq, bərpa etmək, abadlaşdırıb şənlən- 
dirmək. Biz behiştə bərabər olan vətənimizin 
şərafətini əhya etməliyik. M.F.Axundzadə. 
// Vücuda gətirmə, təsis etmə. 

3. din. Dindar müsəlmanların gecə sübhə 
kimi ibadətlə məşğul olması. Əhya gecə- 
ləri. - Orucluq ayınuı [ramazanda] 19, 21, 
23-cü günlərinə əhya axşamı və ya sadəcə 
əhya deyərdilər. H. Sarabski. Əhya gecəsi 
olduğu üçün, əsil möminlər .. başlarına 
Quran qoyub dua oxumaqla səhəri açmaq 
niyyətində idilər. B.Talıblı. 



74 




ƏHYANA 



ƏXZ 



ƏHYANA bağl. dan. Əgər, hərgah, işdir. 
Işdi, əhyana birdən tutulsan, onda bir qurğu 
qurub Koroğlunu Bayazidə göndərəcəyəm. 
“Koroğlu”. [Səkinə xanım:] ..Sandıqlar 
içində aparıb, şahid-siibut ilə hakimi-şərə 
tapşırdı ki, əgər, əhyana, mən ölsəm, bu 
pulu sonra mənim hər kəs şəri varisim 
qalsa, ona rədd elə! M.F.Axundzadə. 

ƏXBAR is. [ər. “xəbər” söz. cəmi] 1 . Xə- 
bərlər, məlumat. Çünki o məlumatların əx- 
barı əksər övqat nəticə bağışlayır, amma öz- 
ləri yalançı və bədzatdırlar. M.F.Axundzadə. 

2. Keçmişdə bəzi dövraşırı mətbuatın adı. 

ƏXƏVİ is. [ar.] köhn. Qardaş. [Mirha- 
şım:] Hamınıza məlumdur ki, bəndənin kiçik 
əxəvisi banki-şahənşahidə qulluq edir. 
P.Makulu. 

ƏXƏVİZADƏ is. [ər.] köhn. Qardaşoğlu. 

ƏXİ is. [ər.] klas. 1. Qardaş. 

2. tar. Cəm şəklində: əxilər - orta əsr- 
lərdə Kiçik Asiyada və qismən Azərbay- 
canda meydana gəlmiş “Zəhmət qardaşlığı” 
deyilən cəmiyyətin üzvləri. [Qoca:] Əxilər 
məclisində mən səninlə bir süfrədə çörək 
kəsmişik, bala! Ə.Məmmədxanlı. 

ƏXLAQ is. [ər.] 1. insanın mənəvi key- 
fiyyətini, əhvali-ruhiyyəsini müəyyən edən 
etik normalar; mənəviyyat. Mən .. müsəl- 
man xalqlarının əxlaq və rəftarını yaxşılaş- 
dırmaq məqsədi ilə bir neçə səhnə əsəri 
yazmışam. M.F.Axundzadə. Əxlaqı pozğun, 
adəti pis, pasibanı yox; Qəlbim yanar ona, 
deyərəm : “Ay yazıq çocuq!" A. Səhhət. 
Nizamülmülkün yazdığı siyasətnamə - tarix. 
Nizaminin nəzmə çəkdiyi siyasətnaməsi isə 
bir əxlaq dərsidir. M.S. Ordubadi. 

2. İnsanın yaşadığı cəmiyyət və onu təş- 
kil edən üzvləri ilə rəftarı və özünü aparma 
qaydası. Əxlaq normaları. - Mehriban 
açıqdan-açığa görürdü ki. Səlim əxlaq və 
təbiətcə ətrafında gəzib dolaşan, evinə qo- 
naq gələn adamların heç birinə bənzəməyir. 
S.Flüseyn. İnsanın qiyməti onun qabiliyyəti 
və əxlaqı ilə ölçülür. Ə. Sadıq. Gözəl əxlaqı, 
pak və səmimi ürəyi, həddən artıq zirəkliyi 
və qabiliyyəti Budağı müəllimlərə və həm də 
yoldaşlarına çox sevdirdi. Ə.Vəliyev. 

ƏXLAQİ sif. [ər.] Əxlaqa aid olan. Əx- 
laqi nəticələr. Əxlaqi prinsiplər. Məsələnin 



əxlaqi cəhəti. - Əxlaqi əsasları çürük olan 
bir cəmiyyətdə ədalət və haqqa söykənən qa- 
nun təsəvvür etmək çətindir. M.İbrahimov. 

ƏXLAQİYYAT is. [ər.] köhn. Əxlaq elmi; 
əxlaqdan bəhs edən elm. 

ƏXLAQLI sif. Əxlaqı çox yaxşı olan, 
əxlaq normalarına ciddi riayət edən; iffətli, 
ismətli, tərbiyəli. Əxlaqlı uşaq. 

ƏXLAQLILIQ is. Əxlaqlı adamın hal və 
sifəti; iffətlilik, ismətlilik. 

ƏXLAQSIZ sif. 1. Əxlaqı pis, mənəvi 
cəhətdən pozğun. Əxlaqsız adam. - [Yaşlı 
kişi:] Burada bir gecədə neçə zəvvara siğə 
olan əxlaqsız qadınların olduğunu bilirdim. 
S.Flüseyn. Komediyanın baş qəhrəmanı 
Şeyx Nəsrullah həyasız, yalançı və əxlaqsız 
bir adanıdır. M.İbrahimov. 

2. Əxlaq normalarına zidd; ədəbsiz, 
tərbiyəsiz. Əxlaqsız hərəkət. - Səni sevdi- 
yim üçün mənə əxlaqsız deməyin ııəzakət- 
sizlikdir. M.S. Ordubadi. 

ƏXLAQSIZCA(SINA) zərf Əxlaq norma- 
larına zidd olaraq; ədəbsizcəsinə. Əxlaqsız- 
casına hərəkət etmək. 

ƏXLAQSIZLIQ is. 1 . Əxlaq pozğunluğu, 
mənəviyyat pozğunluğu, əxlaq pisliyi; 
əxlaqsız adamın hal və sifəti, indi Zeynal 
belə düşünürdü ki, onun hörmət və nüfuzu- 
nun azalması və xidmətlərinin əlindən çıx- 
ması Mehribanın əxlaqsızlığından irəli gəl- 
mişdir. S.Flüseyn. 

2. Əxlaqsız hərəkət. Əxlaqsızlıq etmək. - 
Əxlaqsızlığın dəhşətamiz və çılpaq səhnə- 
ləri açıldı. M.İbrahimov. 

ƏXTƏR is. [fars.] şair. 1. Ulduz. Ulduz- 
lar içində gözümə dəydi bir əxtər; Məftun 
olaraq sevdim onu, heyrətə daldım. A.Şaiq. 

2. ınəc. Bəxt, tale, bəxt ulduzu. 

ƏXZ is. [ər.] Alma, götürmə; alıb mənim- 
səmə. □ Əxz etmək - almaq, götürmək, 
alıb mənimsəmək. Elm əxz etmək. - 
Əkdiyin danəııiıı budur sənıəri; Səndən əxz 
eləyib həmin hünəri. M. Ə. Sabir. [Əbdüləli 
bəy:] Xaricilər də hələ mədəniyyəti birdən 
əxz eləmişlər. C. Cabbarlı. Əxz olunmaq - 
götürülmək, alınmaq. Mənim qanacağıma 
görə, sizin kitabınızda olan məlumat mənə 
Avropa və Rusiya mənbəyindən əxz olun- 
muşdur. C.Məmmədquluzadə. 



75 




ƏJDAHA 

ƏJDAHA is. [fars.] 1. Ağzından od püs- 
kürən, insan və heyvanları udan, qanadlı 
nəhəng, ya ilan şəklində təsəvvür olunan 
mövhum bir heyvan. Yeddibaşlı əjdaha 
(nağıllarda). - [Nağılların qəhrəmanları] 
divlərlə, əjdahalarla pəncə-pəncəyə gəlib 
vuruşar, hər cür çətin şeyə qalib gələrdilər. 
M.Rzaquluzadə. □ Əjdaha kimi... -təşbeh 
məqamında. Saat on iki tamamda buxar 
arabası acıqlı əjdaha kimi Balaxanı tərəf- 
dən gözlərini ağardaraq nərə vurmağa 
başladı. S.M.Qənizadə. [Həmzə:] Üç nəfər 
əjdaha kimi oğlum var. C.Cabbarlı. 

2. məc. Çox qüvvətli, iri, heybətli, qorx- 
maq bilməyən adam haqqında; pəhləvan. 
O, lap əjdahadır. - [Aslan bəy:] ..Əjdaha- 
dır, əjdaha. Bu saatda tərəzinin bir gözünə 
15 öküz qoysalar, Tarverdini vermərəm.. 
C.Cabbarlı. Səmədin gözünə əvvəl əjdaha 
kimi görünən Nadir, indi bu cür sadə və 
yumşaq danışıqdan sonra bütün əzəmət və 
məhəbbətini itirdi. B.Talıblı. [Mirzə Cəmil:] 
Ataşı Kəngərli kimi əjdahaya tuş elədim. 
Ə.Vəliyev. 

0 Əjdaha bürcü astr. - Böyük Ayı bürcü 
ilə Kiçik Ayı bürcü arasında, göyün şimal 
yarımkürəsində olan bürc. 

ƏJDƏR [fars.] bax əjdaha, [ismət:] 
Gerçəkdən pək gözəl, pək süslü xəncər; Bil- 
parçacıq polad, lakin bir əjdər.. H. Cavid. 
Lakin əjdər olur suda hər yosun; Səni əjda- 
halar istəyir udsun. O. Sarıvəlli. 

ƏKDİRİLMƏ “Əkdirilmək”dən/w. 

ƏKDİRİLMƏK “Əkdirmək”dən məch. 
Bağda çoxlu ağac əkdirilmişdir. 

ƏKDİRMƏ “Əkdirmək” dən f.is. 

ƏKDİRMƏK 1 icb. Əkmə işi gördürmək, 
basdırtmaq. Boş yerlərdə ağac əkdirmək. - 
[Hacı Nuru şair:] [Səfər bəy], mülkədarsan, 
sənə lazım idi ki, əkdirəydin, biçdirəvdin, 
dövlət qazanaydın... M.F.Axundzadə. Ti- 
kinti rəisi hələ yazda Qubadan və başqa ra- 
yonlardan xeyli ağac tingləri gətirdib küçə- 
lərə əkdirmişdi. Ə. Sadıq. // Tumu şumlan- 
mış yerə səpdirib üstünü torpaqla örtdür- 
mək. Əkin əkdirmək. 

ƏKDİRMƏK 2 icb. Başqası vasitəsilə 
ötürmək, başdan eləmək. 

ƏKDİRTMƏ “Əkdirtmok”don f.is. 



ƏKİB-BİÇMƏK 

ƏKDİRTMƏK bax əkdirmək 1 . Yerləri 
əkdirtmək. 

ƏKƏ sif. Böyük, iri, yekə; əkəc. Əkə 
adam. Əkə kəl. - Əzizim, əkə dərdim; Yük- 
ləyib ləkə dərdim. (Bayatı). 

ƏKƏ-BİKƏ sif. dan. Yaşlı, təcrübəli, hə- 
yat təcrübəsi olan; dünyagörmüş. Əkə-bikə 
qadın. - [Xumar:] Eh, bilirəm, əkə-bikə ar- 
vadlar kimi yenə başlayacaqsan məni dan- 
lamağa: - Niyə belə durdun, niyə belə 
oturdun. I. Şıxlı. 

ƏKƏC sif. və is. Böyük, yekə, iri; yaşlı, 
təcrübəli. ..İldırım İldırımzadə iclasda özü- 
nü bir əkəc kimi aparırdı. S. Rəhimov. 

ƏKƏC-ƏKƏC zərf Əkəc kimi, böyük, 
yaşlı, təcrübəli adam kimi. Əkəc-əkəc da- 
nışmaq. - Məktəbdə şagirdlərin ümumi 
yığıncağı olduğu zaman [Aslan] əkəc-əkəc 
qabağa çıxır, öz sinif yoldaşlarını tərif 
edirdi. S. Rəhimov. 

ƏKƏCLƏNMƏ “Əkəclənmək”dən f.is. 

ƏKƏCLƏNMƏK f. Yekələnmək, irilən- 
mək, təcrübələnmək, təcrübə qazanmaq. 

ƏKƏCLİK is. Böyüklük, yekəlik, irilik; 
təcrübəlilik. 

ƏKƏLİK is. Böyüklük, irilik, yekəlik, 
əkəclik. 

ƏKƏLƏNMƏ “Əkələnmək”dən f.is. 

ƏKƏLƏNMƏK bax əkəclənmək. 

ƏKƏNƏCƏKbax əkənək. 

ƏKƏNƏK is. Taxıl əkilmiş yer, əkin yeri. 
Xalqın ümidi artdı hasil üçün; Əkəııəklərdə 
nəfi-kamil üçün. A.Səhhət. 

ƏKƏNƏK-BİÇƏNƏK bax əkin-biçin. 

ƏKİB-BECƏRMƏ “Əkib-becənnək”dən 
f.is. 

ƏKİB-BECƏRMƏK f. Əkib və qulluq 
edib böyütmək, becərmək, yetişdirmək. 
..Ağacların çoxunu [Piri kişi] özü öz əli ilə 
əkib-becərmişdi. S.S.Axundov. Siz indi 
gərək elə həvəslə çalışıb, torpağı elə əkib- 
becərəsiniz ki, qışda heç nədən korluq 
çəkməyək. I. Şıxlı. 

ƏKİB-BİÇMƏ “Əkib-biçmok”don f.is. 

ƏKİB-BİÇMƏK f. Əkinçiliklə, biçinçi- 
üklə, yaxud tərəvəzçiliklə məşğul olmaq. 
Səfər kişi .. göy-göyərti əkib-biçir. Mir Cəlal. 
[Dilavər:] Hələ qoy işlərimizi sahmana salaq, 
taxılımızı əkib-biçək, sonrası qiyamət ola- 
caq. I. Şıxlı. 



76 




ƏKİLİ 

ƏKİLİ sif. Əkilmiş. Bütün bu yerlər əkilidir. 

ƏKİLİB-BECƏRİLMƏ “Əkilib-becəril- 
mek”dən/;'s. 

ƏKİLİB-BECƏRİLMƏK məcli. Əkilib və 
qulluq edilib böyüdülmək, yetişdirilmək, 
becərilmək. 

ƏKİLİB-BİÇİLMƏ “Əkilib-biçilmək”- 
dən /is. 

ƏKİLİB-BİÇİLMƏK məch. Əkilmək, 
becərilib məhsul götürülmək. 

ƏKİLİŞ is. Əkmək işi. Taxıl əkilişi. 

ƏKİLMƏ 1 “Əkilmək 1 ”dən fis. 

ƏKİLMƏ 2 “Əkilmək 2 ”dən fis. 

ƏKİLMƏK 1 / Hiss etdirmədən çıxıb get- 
mək, gözdən itmək, qaçmaq. Quşlar uçdu, 
əkildi; Vay, səsləri kəsildi. A.Səhhət. Kər- 
bəlayı Vəli və Hacı Baxşəli bir-birinə acıqlı 
baxa-baxa çıxırlar. Camaat yavaş-yavaş əki- 
lir. C.Məmmədquluzadə. Zalım balaları fik- 
rimizi duydular, durub əkildilər. Qantəmir. 

ƏKİLMƏK 2 “Əkmək 1 ”dən məch. Ağac 
əkilmək. Bütün düz yerlər indi əkilir. Bura- 
da buğda əkilmişdir. - Bağban, mənə bar 
gətir; Əsirgəmə, var gətir; Əkilməmiş ağac- 
dan; Dərilməmiş nar gətir. (Bayatı). 

ƏKİLMİŞ f.sifi Sürülərək toxum səpil- 
miş, yaxud ağac, kol basdırılmış. ..Xudayar 
bəy zəmilərə cüt göndərib başladı sür- 
dürməyi. Əkilmiş zəmiləri özü öz nıalı kimi 
biçirdi. . C .Məmmədquluzadə . 

ƏKİMLİ sif. Əkilmək üçün yararlı, əl- 
verişli, bərəkətli, münbit. Əkimli yer. 

ƏKİN is. 1. Taxıl, bostan məhsulları və s. 
əkilmiş yer; zəmi. Əkinlərdə taxıl təzəcə 
göyərməkdədir. - Bağııı, əkinin xeyrini 
bəylər görəcəkmiş; Toxum əkməyə dehqan- 
ları neylərdin, ilahi?! M.Ə. Sabir. Bu əhva- 
latdan üç gün sonra Qulunun əkin yerində 
qızğın iş gedir, sürətlə buruq qurulurdu. 
A.Şaiq. // Tarlada, zəmidə bitmiş taxıl, 
dənli bitkilər və s. Yazlıq əkin. Payızlıq əkin. 
Əkin yeri. - Əkməsən, əkin olmaz. (Ata. sözü). 
..Qonşunun əkinini oturdanlar manifestə 
düşür, düşmənin tavasına od vuranlar ma- 
nifestə düşür. C.Məmmədquluzadə. indi 
məhsulun müqəddəratı əkini vaxtlı-vaxtmda 
suvarmaqdan asılı idi. Ə. Sadıq. 

2. Əkmə, əkmək işi. Əkin vaxtı. - Nə 
zaman ki arabalar köç yoluna düzülür; 



ƏKİNQABAĞI 

Kəndli yoldaş əkinindən, biçinindən üzülür. 
S. Vurğun. Rüstəm kişi yanakı oturub balaca 
stola dirsəkləndi və yaz əkininə hazırlıq 
haqqında məlumat verdi.. M.İbrahimov. 

3. Bəzi ot adları ilə birlikdə işlədilərək, 
onların əsasən zəmidə, əkin arasında bit- 
diyini göstərir; məs.: əkin qərənfili, əkin 
laləsi. - Əkin qarğasoğanı .. gövdəsi 80 sm- 
ə qədər hündürlüyündə çoxillik bitkidir. 
H.Qədirov. Tüklü qərənfil və ya əkin qərən- 
fili taxıllar arasında bitən alaq otudur, 
toxumları zəhərlidir. M.Qasımov. 

ƏKİN ALTI: əkinaltı qat - əkilən torpa- 
ğın əkin altında qalan qatı, layı, təbəqəsi. 

ƏKİN-BİÇİN is. Əkinçilik; əkinçilik işi, 
tarlaçılıq. Əkin-biçin vaxtı. Əkin-biçin baş- 
landı. - İskəndər səbir edib yarım ilə qədər 
gözlədi. Canına qulluq eləyib əkinə-biçinə 
getdi. M.Hüseyn. Qafar .. kəndə gedər, əkini- 
biçiııi yığışdırmaq üçün atasına kömək 
edərdi. Ə.Əbülhəsən. 

ƏKİNÇİ is. Əkin əkib biçməklə (əkinçi- 
liklə) məşğul olan adam; cütçü. Əkinçi 
yağış istər, yolçu quraqlıq. (Ata. sözü). Bir 
əkinçi gedirdi məstanə; Yolda ol rast gəldi 
bir xanə. S.Ə.Şirvani. Fərmanın atası Qara 
kişi yaxşı əkinçi olmaqla bərabər, mahir bir 
dülgər idi. Ə. Sadıq. 

ƏKİNÇİLİK is. 1. Əkin əkib biçmə işi; 
ziraət. Qabaqcıl əkinçilik üsulları. - [Bəx- 
tiyarın] .. kəndin yeni təşkil edilən əkinçilik 
maşınları şirkətinə üzv olmaqla çöldə bir 
qədər dəmyə əkini vardı. S. Hüseyn. Bakının 
ətrafında otuz səkkiz kənd vardı. Bu kəndlə- 
rin hamısı əkinçilik, bağçılıq və qoyunçuluqla 
məşğul olardı. H. Sarabski. // Kənd təsər- 
rüfatı bitkiləri yetişdirmək haqqında elm. 

2. Əkinçinin işi, peşəsi. Onun sənəti 
əkinçilikdir. 

ƏKİNƏBAXAN is. Əkin qoruqçusu. 

ƏKİNƏCƏKbax əkənək. 

ƏKİN-ƏKİNƏCƏK bax əkin 1-ci mə- 
nada. [Birinci kəndli:] Doğrusu, əkin- 
əkinəcəyiıııiz yanırdı, camaatdan üç-dörd 
vəkil seçib göndərdik mirabın yanma. 
Ə. Haqverdiyev. 

ƏKİNQABAĞI sif. Əkməkdən qabaq olan, 
səpinə hazırlıqla əlaqədar olan. Torpağın 
əkinqabağı suvarılması. Əkinqabağı becərmə. 



77 




ƏKİNLİK 

ƏKİNLİK is. Əkin yeri, taxıl yeri. Kənd- 
dən azca o yanda əkinliklər var. 

ƏKİN-SƏPİN is. Taxıl əkmə işləri. Əkin- 
səpin üçün qarşıda çox az vaxt qalırdı. 

I. Şıxlı. 

ƏKİN-TİKİN top. dan. Əkin, əkin yeri; 
həyətyanı təsərrüfat. Onun əkin-tikini var- 
dır. - Əkinə-tikinə, ya şəhərə gedən sübh- 
dən gedib. Mir Cəlal. 

ƏKİŞ is. Əkmə işi və tərzi. 

ƏKİZ 1. sif. Anadan cüt olan, cüt do- 
ğulan. Əkiz uşaqlar. Əkiz (z.) doğmaq. - 
Çobanlar bəzən qııcaqlarındakı əkiz quzunu 
soyuqdan qorumaq üçün ərklə Səfər kişinin 
mənzilinə girirlər. Mir Cəlal. 

2. is. Əkiz doğulmuş uşaqlardan hər biri. 
Əkizlərin biri oğlan, digəri qızdır. H məc. 
zərf Bərabər, eyni zamanda. Əkiz yaran- 
mışdır insan ilə qəm. S. Vurğun. ..Fəqət əkiz 
yaranmışdır xəyal, həqiqət. M.Rahim. Bizlə 
əkiz doğulmuşdur ; Namus, vicdan, şərəf, 
hünər. O. Sarıvəlli. 

ƏKİZLİK is. Əkiz olma halı. Əkizlik iki 
adanıın bir-birinə oxşamasını tələb etmir. 

ƏKİZTAY(I) bax əkiz 2-ci mənada. 
[Pəri nənə:] [Hümmətin] bir böyük külfəti 
vardı. Südəcər, əkiztay, cin çolpası kimi zılğa- 
zılğa bir-birinə qarışmışdı. S.Rəhimov. 

ƏKİZTAYLI bax əkiztay(ı). Flüııdür, al- 
çaq deyil, orta boyludur; Deyəsən, mənimlə 
əkiztaylıdır. Molla Cümə. 

ƏKKAS is. [ər.] köhıı. Fotoqrafın köhnə 
adı. 

ƏKKASXANA is. [ər. əkkas və fars. 
...xanə] köhn. Fotoqrafiyanın köhnə adı. 

ƏKLİL is. [ər.] Çiçəklərdən və ya yar- 
paqlardan dairə və ya tac şəklində hörülmüş 
bəzək; çələng. Canlı çiçəklərdən düzəldil- 
miş əklil. - İrəlidə Azərbaycan aktyorları 
əklil aparır, bunların ardınca teatrın Şərq 
orkestri matəm marşı çalırdı. C. Cabbarlı. 
Səadət əklili ona töhfədir.. M.Rahim. Qar 
altında yaz gözləyən əkin kimi; Ədalətə 
heykəl yonsan, əklil kimi. M. Araz. 

ƏKMƏ 1. “Əkmək 1 ” dən f.is. Şiti l əkmə. 

2. sif. Əkilmiş, əkilən. Əkmə ot. 

ƏKMƏK 1 /’ 1. Sürülmüş yerə toxum at- 
maq, toxum səpmək. Nə əkərsən, onu bi- 
çərsən. (Ata. sözü). [Əyyar:] Onlar səndən də 
güclüdür; Əkin əkir, ııaxır güdür.. A.Şaiq. 



ƏKS 

[Haşım] əkirdi, biçirdi və hər bir ağır zəh- 
mətlərə qatlaşırdı. B.Talıblı. 

2. Quyu şəklində qazılmış yerə ağac, kol 
və s. basdırmaq. Ağac əkmək. - Bir gün ək- 
dim miyanə; Gül sünbülə dayana; Oxu, bül- 
bülüm, oxu; Bəlkə yarım oyana. (Bayatı). Bu 
gün əkdiyimiz bu qatar-qatar; Ağaclar bir 
zaman orman olacaq. S. Vurğun. Şairilə Afaq 
.. ləklərə çiçək, yonca toxumu səpib çəpər boyu 
cavan ağaclar əkdilər. Ə.Məmmədxanlı. 

3. məc. Başlanğıcını qoymaq, binasını 
qoymaq. İllər keçib, zəmanələr dolanıb, o 
şəxslərin əkdikləri toxumlar bar verib. 
Ə.Haqverdiyev. 

4. məc. dan. Döl qoymaq, törətmək. Go- 
runa od qalansın, ay bu sarsaq kişini əkən 
dədə! "M.N.lətif.”. 

ƏKMƏK 2 is. Çörək. [Üçüncü satıcı:] Qı- 
zarmış tazə əkmək, tazə qaymaq; Çapuq gəl, 
durma gəl, fürsətdir ancaq. H. Cavid. Qaldı 
əynimdə əski bir köynək; Tapmadım gündə 
bir yavan əkmək. M.S. Ordubadi. Əkməyi çox, 
dərdi yox; Sən niyə geydin qara? Ə.Nəzmi. 

ƏKMƏK 3 f Hiylə və tədbirlə yola sal- 
maq, yanından uzaqlaşdırmaq, rədd etmək, 
başdan eləmək. Hərif qonağını, deyəsən, 
əkdi. - Bəyin fikrinə gəldi ki, aşnam məni 
əkmək istəyir. Mir Cəlal. O: - Evə get, - deyə, 
Nuşunu əkdikdən sonra Əhmədin qabağına 
çıxdı. Ə.Əbülhəsən. 

ƏKNAF is. [ər.] köhn. Ətraf, tərəf, cəhət, 
ətrafdakı yerlər. Çox çəkmədi ki, ətraf və 
əknafda aclıq başladı. S.S. Axundov. 

ƏKRƏM sif. [ər.] klas. Kəramətli, co- 
mərd, alicənab. 

ƏKS [ər.] 1. is. Bir şeyin işıq şüalarının 
sınması nəticəsində hamar, parlaq səth, güz- 
gü, su və s. üzərində görünən şəkli, surəti. 
Aynada öz əksini görmək. Suda öz əksini 
görmək. Dəniz üzərində ulduzların əksi 
görünürdü. Mağazanın qabağından keçən- 
lər aynalı vitrinlərdə öz əkslərini görürdü- 
lər. □ Əks etmək - hamar və parlaq səth 
üzərində inikas etmək. Qüruba doğru enən 
günün şüalan suya əks edərək qəribə rəng- 
lərə çalırdı. M. Hüseyn. // məc. inikas, güzgü. 
Batinin əksidir fəqət zahir. H.Cavid. 

2. is. Səsin bir yerə dəyib geri dönməsi. 
Elə dərələr vardır ki, bir səs çıxaranda dörd 



78 




ƏKS-CƏRƏYAN 



ƏKS-HÜCUM 



əks alırsan. - Miibarəkbad sədası xalqdan 
asimanə bülənd oldu və barigahın imarət- 
lərindən əksi təkrar tapdı. M.F.Axundzadə. 
□ Əks etmək - 1) qaytarmaq. Çıxır dağ 
döşünə körpə quzular; Tərlanın səsini əks 
edir sular. S. Vurğun; 2) yayılmaq. Əııisənin 
şöhrəti yavaş-yavaş öz oxuduğu məktəbin 
divarlarından dışarı çıxaraq başqa məktəb- 
lərə də əks etmişdi. S. Hüseyn. 

3. is. Şəkil, fotoşəkil. Sitarənin xəyalında 
bir cavan oğlanın əksi nəqş bağlamışdı. 
Çəmənzəminli. □ Əksini almaq dan. - 
fotoşəklini çəkmək. 

4. sif. Tərs, inad, höcət. Çox əks adamdır, 
dediyindən əl çəkmir. 

5. sif. Zidd, tərs. Bunun tam əksi. Yalan 
doğrunun əksidir. Əks fikir. Əks nəticə. Əks 
mənada başa düşmək. Əks istiqamət. - [Şeyx 
Nəim:] Batinin əksidir fəqət zahir. H. Cavid. 
[Şəmsiyyə:] Bunun əksini iddia edən bir 
qadına inanma, xalaoğlu! M. İbrahimov. 

0 Əks etdirmək - əyani surətdə göstər- 
mək, ifadə etmək. Dövrümüzü əks etdirən 
əsərlər, filmlər. Vəziyyəti olduğu kimi əks 
etdirmək. Əsər həqiqi mənzərəni yaxşı əks 
etdirir. - Cabbarlı günlərlə igid Babəkin 
xəyalı ilə yaşamış, bu böyük şəxsiyyətin 
surətini bədii bir əsərdə əks etdirmək fikrinə 
düşmüşdü. M. Arif. Xalq mahnıları xalqın ta 
qədim zamanlardan bu günə qədər olan ta- 
rixini bədii surətdə əks etdirir. Ə.Bədəlbəyli. 
Əks olunmaq - əyani surətdə göstərilmək, 
ifadə edilmək. “Muğan" dastanımda əks 
olunmadı; O yerdə gördüyüm gözəl bir 
səhnə. S.Vurğun. Bəzi miilıərrirlərin xırda 
burjua mütərəddidliyi, ictimai hadisələrin 
anlayışdakı məhdudluğu jurnalın səhifələ- 
rində əks olunmaya bilməzdi. M. İbrahimov. 
Əks təqdirdə (surətdə) - nəzərdə tutul- 
duğu, deyildiyi, göstərildiyi kimi edilmə- 
dikdə, onun əksinə, ziddinə olsa, əgər belə 
olmasa, ayrı cür olsa, əksinə hərəkət edilsə, 
yoxsa. Bir az gözləyin, əks təqdirdə mən si- 
zinlə gedə bilməyəcəyəm. - [Müəllim] axırda 
belə dedi: - Əks surətdə rəftarını tamamilə 
başqa cür olacaqdır. C.Cəbrayılbəyli. (Öz) 
əksini tapmaq - bax əks olunmaq. 

ƏKS-CƏRƏYAN is. [ar.] xüs. Cərəyanın 
əksinə olan cərəyan. 



ƏKSETDİRİCİ 1 . is. xüs. işıq və ya istilik 
şüalarını, elektromaqnit dalğalarını əks 
etdirmək üçün cihaz. Avtomatın fənərinin 
əksetdiricisi. 

2. sif. Əks etdirən, əks etdirmək üçün 
olan. Əksetdirici alət. Əksetdirici aynalar. 

ƏKSETMƏ is. xüs. Səs, işıq və s.-nin bir 
yerə dəyib geri qayıtması; inikas. 

ƏKS-ƏMƏL is. [ar.] xüs. Görülən işin 
əksi, ziddi. 

ƏKSƏR sif. [ar.] Ən çox, lap çox, həddən 
ziyadə, ümumiyyətlə. Əksər hallarda ( çox 
hallarda). - Gərçi var iş qanan kişi tək-tək; 
Əksəri-xalq əvamdır, bişək. S.Ə.Şirvani. 
Əksər ovqat avam yaxşıya deyir pis, pisə 
deyir yaxşı. C. Məmmədquluzadə. //Təsirlik 
halda: əksəri - çoxu, çoxusu, əksəriyyəti. 
Camaatın əksəri. Tələbələrin əksəri yaxşı 
oxuyur. - Bu gün kəndlilərin əksəri işə 
çıxmamışdı. T.Ş. Simurq. Dağların hərəsi 
bir rəng çalır, çünki bunların eləsi var ki, 
meşələrlə örtülüblər, amma dağların əksəri 
lütdürlər. C. Məmmədquluzadə. [Sultan:] 
..Tiflisdə və qeyri yerlərdə oxumuş qızların 
əksəri məişətə və zindəgaıılığa bu təhər 
baxırlar. N.Nərimanov. 

ƏKSƏRƏN zərf [ər.) Çox vaxt, çox 
zaman, çox hallarda. Əksərən onıı axşamlar 
görmək olur. - Cəmilə Arzu qızı əksərən 
atasının öhdəsinə buraxırdı. S. Rəhimov. 
// Əksəriyyəti, çoxu. Əksərən uzunboğaz 
çəkmə, qalife şalvar və cibli köynək geyərək 
belini qayışla bərkitmiş kişilər furqonun yan 
tərəfinə dolıışmuş(du). M.tbrahimov. 

ƏKSƏRİYYƏT is. [ər.] Çoxluq, ən böyük 
hissə. Böyük əksəriyyət. Camaatın əksə- 
riyyəti. Əksəriyyət etibarilə. Adamların 
əksəriyyəti bu cür geyinir. Səsvermədə ək- 
səriyyət iştirak edirdi. - [M.Qorkinin] 
əsərlərinin əksəriyyəti isə elə bir həyat 
materialıdır ki, onları dəfələrlə oxuyur, hər 
oxuduqca yeni cəhətlər kəşf edirsən. R.Rza. 
Əksəriyyəti təşkil edən yerli ziyalılar da 
sevinirdilər. Mir Cəlal. // Səs çoxluğu. 
Təklif əksəriyyətlə (z.) qəbul olundu. 

ƏKS-HƏMLƏ [ar.] bax əks-hücum. 

ƏKS-HÜCUM is. [ər.] hərb. Hücuma qarşı 
olan hücum, hücum edən düşmənə qarşı 
hücum. Ani əks-hücum. Əks-hücuma keç- 



79 




ƏKS-İDDİA 

tnək. Düşmənin əks-hücumu nəticəsiz qaldı. 

- Bölük əks-hücuma keçdi. İ. Əfəndiyev. 
Hə, Tapdıq, bu da əks-hücuma keçməyimiz 
üçün əmr! - deyə Mədətov yerindən sıç- 
rayaraq ayağa qalxdı. Ə.Əbülhəsən. 

ƏKS-İDDİA is. [ər.] hüq. İddiaya qarşı 
irəli sürülən iddia. 

ƏKSİK bax əskik. Əksik olmaz Koroğ- 
lunun qovğası ; Düşər paşalarla cəngi, da- 
vası. “Koroğlu”. Şir\>anda olan handa bir 
əksik gözəlin ; Bir qəmzəsi yüz huriyii qıl- 
mcınə dəyər. S.Ə.Şirvani. 

ƏKSİNƏ zərf. 1. Tərsinə, ziddinə. Əksinə 
hərəkət etmək. Bəzən əksinə olur. - ..Gün 
dağlara düşəndə, günün şəfəqi dağların gah 
bu tərəfini şölələndirib o tərəfinə qara kölgə 
salır, gah da əksinə. C.Məmmədquluzadə. 
Vəziyyəti büsbütün əksinə məna edirsiniz. 
M. S. Ordubadi. □ Əksinə getmək - zid- 
dinə getmək (hərəkət etmək), düşmənçilik 
etmək. Zavallı anacığını!.. Tamam da sənin 
əksinə gedir. S.S.Axundov. 

2. Deyilənin və ya nəzərdə tutulanın, göz- 
lənilənin və s.-nin tam tərsinə; biləks (bə- 
zən “olaraq” sözü ilə). Qüvvələrimiz nəinki 
azalmadı, əksinə, daha da artdı. Maşının sü- 
rətini azaltmaqdansa, əksinə, daha da artırdı. 

- Əksinə, Zeynəb qarı çox qoçaq bir qadın 
idi... S.S.Axundov. Əksinə, rəiyyətin “əlaltı 
və nankor" hərəkəti şeytan-şuğulun pıçıltısı 
ilə bəyin qulağına çatdı.. S. Rəhimov. Tofiq 
isə əksinə, alçaq boylu sarışın, girdəsifət, 
ətli-canlı idi. M. Rzaquluzadə. 

ƏKSİNQİLAB is. [ər.] Öz hakimiyyət- 
lərini saxlamaq, inqilabdan əvvəlki üsul və 
qaydaları bərpa etmək üçün istismarçı sinif- 
lərin inqilaba qarşı mübarizəsi. Əksinqi- 
labla mübariz. Əksiııqilab qüvvələrini dar- 
madağın etmək. 

ƏKSİNQİLABÇI 1. sifi Əksinqilaba xid- 
mət edən, əksinqilab tərəfdarı. Əksinqilabçı 
partiyalar. Əksinqilabçı dəstələr. Əksinqi- 
labçı təşkilatlar. 

2. is. Əksinqilabda iştirak edən, əksin- 
qilaba tərəfdar olan adam, əksinqilab işti- 
rakçısı. Siyahını yazan məşhur əksinqilabçı 
çar konsulxanası casuslarından Hacı Mir- 
məhəmnıəd idi. M. S. Ordubadi. 



ƏKS-TƏKLİF 

ƏKSİNQİLABÇILIQ is. Əksinqilabçı ma- 
hiyyətdə olma, əksinqilaba xidmət etmə. 

ƏKSİNQİLABİ sifi inqilab əleyhinə yö- 
nəldilmiş, ona zidd, düşmən olan; əksinqi- 
labçı. Əksinqilabi çıxışlar. Əksinqilabi ci- 
nayət. Əksiııqilabi qiyam hazırlamaq. 

ƏKS-İSTİQAMƏT is. [ər.] xüs. Hər hansı 
bir istiqamətin əksi, ziddi. Əks-istiqamətdə 
hərəkət etmək. Əks-istiqamətə yönəltmək. 

ƏKS-KƏŞFİYYAT is. [ər.] Düşmən agen- 
turasına qarşı durmaq, casusluq, təxribat- 
çılıq və s. ilə mübarizə aparmaq üçün təş- 
kilat. ..Alman və osmanlı əks-kəşfiyyatı da 
ciddi surətdə işləyir və Cənubi Azərbayca- 
nın hər tərəfində hörümçək kimi öz torunu 
hörürdü. M. S. Ordubadi. 

ƏKS-KƏŞFİYYATÇI is. Düşmən agentu- 
rasına qarşı mübarizə aparan kəşfiyyatçı. 

ƏKSLİK is. 1 . Əks şeyin halı. 

2. Ziddiyyət, uyğunsuzluq, məntiqsizlik. 
Fikirlər arasında əkslik. 

3. fəls. Aralarında ziddiyyət olan əşya, 
hadisə, ya proseslərdən hər biri. Əksliklərin 
vəhdəti və mübarizəsi. İnkişaf əksliklərin 
mübarizəsidir. 

ƏKS-MANEVR is. [ər. əks və fr. 
maneoeuvre] hərb. Düşmənin manevrinə 
qarşı manevr. 

ƏKS-SƏDA is. [ər.] 1. Qayalara, bina 
tağlarına və s.-yə toxunandan sonra təkrar 
qayıdan və eşidilən səs. Musiqinin əks- 
sədası. Uğultunun əks-sədası. - Dağa der- 
səm, eşidir, sonra verir əks-səda ; Daşa dön- 
müşlərə əks eyləmədi fəryadım. M. Hadi. Fə- 
qət qamışlıqdan gələn əks-sədadan başqa 
bir səs eşitmədi. H.Nəzərli. [At] nə isə görüb 
bərkdən kişnəyir. Lakin bu kişnəmə heç bir 
əks-səda vermir. R.Rza. // məc. Səs, əks. 
Hadisələrin əks-sədası. - “Nicati-İran ’’ 
qəzeti .. işlərinizin əks-sədasıdır. M. İbrahi- 
mov. “Sevil" tamaşasının rayonlarda əks- 
sədası daha gurultulu oldu. S. Rəhman. 

2. məc. Təsir. Nədənsə bu vahiməli səsin 
uzaq əks-sədası beynimdən keçib məni 
üşütdü. R.Rza. 

ƏKS-TƏDBİR is. [ər.] Bir tədbirə qarşı 
görülən tədbir. 

ƏKS-TƏKLİF is. [ər.] Təklifə qarşı təklif. 



80 




ƏKS-TƏSİR 



ƏQİLSİZ 



ƏKS-TƏSİR is. [ər.] Təsirə əks olan 
təsir. Təsir əks-təsirə bərabərdir. 

ƏKS-TƏZYİQ is. [ər.] Təzyiqə qarşı təzyiq. 

ƏKS-ZƏRBƏ is. [ər.] Zərbəyə qarşı zərbə. 

ƏQALİM is. [ər. “iqlim” söz. cəmi] köhn. 
Ölkələr, iqlimlər, vilayətlər. [Firənglər] .. 
sənaye işlətməyə iqdam edib, .. əmtəə hazır 
edib Firəııgistanda və sair əqalimdə hər 
şəhərin bazar və karvansaralarını .. 
doldıırdıdar. M.F.Axımdzadə. 

ƏQAYİD is. [ər. “əqidə” söz. cəmi] klas. 
Əqidələr, inamlar. Əgər bu halət, yəni 
ittifaq sənə müyəssər olsaydı, özünə bir fikir 
çəkərdin və özünə puç əqayidin qeydindən 
və despotun zülmündən nicat verərdin. 
M.F.Axımdzadə. 

ƏQD [ər.] rəs. köhıı.: əqd etmək - 
bağlamaq. İki dövlət müqavilə əqd etmişdi. 
Əqd edilmək (olunmaq) - bağlanmaq. 
Dövlətlər arasında müahidə əqd olundu. 
Əqd olmaq ("nikah” sözü ilə, ya bunsuz) - 
kəbin kəsilmək. Nikah (kəbin) əqd etmək 
- kəbin kəsmək. Qazı buradaca dönüb, 
qiraətlə ucadan oxuyub kəbini əqd etdi. 
S. Rəhimov. 

ƏQDƏM zərf, [ər.] Qabaq, əvvəl, irəli. 
[Şair Flacı Nuru:] ..Avar ləzgisi altmış il 
bundan əqdəm Xanbutayın sərkərdəliyi ilə 
Nuxanı gəlib çapdığını nəzm etmişəm. 
M.F.Axundzadə. Bir az əqdəm başlamış qar 
şiddətlə yağırdı. T.Ş. Simurq. 

ƏQDƏS sif. [ər.] klas. Ən müqəddəs, çox 
müqəddəs. Çeynənildi millətin, neylim, 
hüquqi- əqdəsi; Ya ki lıeç bir yerdə yoxdur 
hörməti, şəni, səsi. M. Ə. Sabir. 

ƏQDXAN is. [ər. əqd və fars. ...xan] 
köhn. Dini qaydalar üzrə kəbin kəsmək 
ixtiyarı olan, kəbin kəsən adam. 

ƏQDXANLIQ is. köhn. Kəbinkəsmə, 
nikahoxuma. 

ƏQDNAMƏ is. [ər. əqd. və fars. ...namə] 
rəs. köhn. Əqd kağızı, kəbin şəhadətnaməsi. 

ƏQƏLİYYƏT is. [ər.] Sayca azlıq təşkil 
edənlər; azlıq. Əqəliyvət çoxluğa tabe 
olmalıdır. □ Əqəliyyətdə qalmaq - azlıq 
təşkil etmək, az olmaq. Əqəliyyətdə qalan 
millətlər. 

ƏQƏLL zərf [ər.] Daha az, ən az; ən 
kiçik. 



ƏQƏLLƏN zərf [ər.] Ən azı, heç ol- 
mazsa. [Əvvəlinci cavan:] Zarafat deyil, şə- 
hərdən buraya gərək əqəllən üç verst olsun. 
Ə. Haqverdiyev. 

ƏQİDƏ is. [ər.] 1. insanın mühit, həyat 
və ümumiyyətlə, varlıq haqqındakı düşüncə 
və inamı; etiqad, inam, məslək, iki mübhəm 
sözün nə qiyməti var; Böylə sərsəm əqi- 
dədən nə çıxar? H. Cavid. Məqsədim, məs- 
ləkim, şüarını budur; Həmən əqidədir, 
həmin duyğudur. M. Müşfiq. 

2. Fikir, qənaət, nöqteyi-nəzər. Bizim 
əqidəmizcə, bunlardan “məzlum", “fəqir" .. 
vəzirlər heç məmləkətdə tapılmaz. N.Nərima- 
nov. [Vəli:] Mənim əqidəmcə, duel haram 
bir əməldir. Ə.Haqverdiyev. 

ƏQİDƏLİ sif. Müəyyən əqidəsi, məsləki 
olan, bir şeyə möhkəm inanan; əqidəsində, 
məsləkində, etiqadında möhkəm olan. 
..Sizin nəcib ürəkli və yüksək əqidəli bir 
adam olduğunuzu görürəm. M. İbrahimov. 
// Müəyyən əqidəni, məsləki, dünyagörü- 
şünü təbliğ edən, yayan. Mütərəqqi ictimai 
əqidəli ədəbiyyat tələbini böyük yazıçımız 
klassik mənada şərh edir. M.Ibrahimov. 

ƏQİDƏSİZ sif. Heç bir əqidəsi, məsləki 
olmayan. [Kürd Əhməd] ..əsəbləri soyu- 
duqda .. bir addım əvəzinə beş addını geri 
çəkilən əqidəsiz, etiqadsız adamlardaııdır. 
M. İbrahimov. 

ƏQİQ is. [ər.] Müxtəlif rənglərə çalan 
laylardan ibarət olan, qiymətli daş kimi 
müxtəlif bəzək şeyləri hazırlanmasında və 
s.-də istifadə edilən bərk mineral. 
..Hamısının barmağında qırmızı əqiq üzük 
parlayırdı. M. S. Ordubadi. □ Əqiq kimi - 
iri, dən-dən və parlaq. Narın birini kəsdim. 
Zoğal kimi iri, əqiq kimi duru gilələri var 
idi. Mir Cəlal. Yəmən əqiqi, əqiqi-Yəmən 
- əqiqin qırmızı rəngli əla cinsi (şairanə 
təşbehlərdə). Dəryada dişiııtək dürri- 
şəhvar tapılmaz; Ləlin kimi кап içrə əqiqi- 
Yəmən olmaz. S.Ə.Şirvani. 

ƏQİLLİbax ağıllı. 

ƏQİLLİ-BAŞLI bax ağıllı-başlı. 

ƏQİLSİZ bax ağılsız. Dedim: - Zülfün 
mat elədi sünbüli; Dedi: - Sən nə bildin, 
əqilsiz, dəli? Aşıq Zabit. 



81 




ƏQL 

ƏQL [ər.] bax ağıl 1 . Əql meydanını 
zindani-bəla bilməz hənuz; Kim ki bir 
müddət cünun mülkünü seyraıı etmədi. 
Füzuli. [Orxan:] Səbrim tükənmiş, qərarım 
kəsilmiş; Huşum, əqlim uçmuş, uyqum çə- 
kilmiş. H. Cavid. Arvadın bu sözləri .. Usta 
Ağabalanın əqlinə batdı. Çəmənzəminli. 

ƏQLƏN zərf, [ər.] Ağılca, ağıla görə. 

ƏQLİ sif. [ər.] Ağıla əsaslanan, ağıla 
mənsub, ağılla görülən, ağılla olan; zehni. 
Əqli əmək. Əqli iş. Əqli fəaliyyət. - 
[Firidun:] ..Sizin əqli və məntiqi dəlilləriniz 
əleyhinə bir şey demək mümkün deyildir. 
M.Ibrahimov. 

ƏQL-ŞÜUR is. [ər.] Ağıl və düşüncə, 
dərrakə. [Dərviş:] Əgər məndə əql-şüur 
olsaydı... N.Vəzirov. 

ƏQRƏB 1 is. [ər.] 1. zool. Quyruğunun 
ucunda zəhərli iynəsi olan onurğasız hə- 
şərat. Əqrəb sancması. Hər daşı qaldırır- 
san, altından əqrəb çıxır. Əqrəb zəhərli olur. 
- Hər kəs məndən sənə yaman qandırsa; Ya 
əqrəb dişləsin, ya ilan, pərim! Aşıq Abbas. 

2. Qədim astronomiyada: on iki bürcdən 
birinin adı. Əqrəb bürcü. - Xəbər verdi ki, 
sabah yola çıxmaq olmaz, çünki sabah 
qəmər Əqrəbdədir. C. Məmmədquluzadə. 

3. məc. Gizlindən pislik edən miizür adam 
haqqında. Sən ki bir əqrəb imişsən, gerçək; 
Bu zəhərlər, bu tikanlar nə demək. H. Cavid. 
Basma ayağını bizim torpağa; ilandan, 
əqrəbdən yar ola bilməz. S. Vurğun. 

ƏQRƏB 2 is. [ər.] Saat, kompas və şairədə 
öz oxu ətrafında fırlanıb müəyyən işarəni 
göstərən mil. Saat əqrəbi. Saniyə əqrəbi. 
Kompasın əqrəbi. - ..[Vaqif] qələmi yerə 
qoyub saatına baxdı, əqrəblər düz dəstənin 
üstündə idi. Çəmənzəminli. Saatın əqrəb- 
ləri on ikiyə yaxındır. Qucaqlaşaq, ayrılaq. 
Yaxın dur! R.Rza. 

0 Əqrəb əqrəb üstündə - saatın tam 12 
olduğunu göstərən ifadə; // bəzən tam vax- 
tında mənasında. Nazir .. müşavirənin sabah 
saat onda əqrəb əqrəb üstündə, .. öz ya- 
nında davam edəcəyini bildirdi. S. Rəhimov. 

ƏQRƏBA is. [ər.] Qohumlar (çox vaxt 
"qohum-əqrəba” şəklində işlənir). Bu, Hüm- 
mətəlinin qohum və əqrəbası idi. T.Ş. Simurq. 



ƏQVAM 

[Çopo] yaşayış şəraiti fəııalaşdığı üçün 
Cəməsb ailəsini və əqrəbaların götürərək 
Aran ölkəsinə keçir. Çəmənzəminli. 

ƏQRƏBALI sif. Əqrəbası, qohumu, 
qohum-əqrəbası, yaxınları çox olan. 
Əqrəbalı adam. - Daşdəmir ağır əqrəbalı, 
qoçuluqda şöhrət qazanmış, varlı bir qəssab 
idi. A. Şaiq. [İncə:] Sən bilirsən ki, o [Aslan 
bəy] əqrəbalı bir qurddur? C.Cabbarlı. 

ƏQRƏBALIQ is. Qohumluq, yaxınlıq. 
Aralarında əqrəbalıq vardır. 

ƏQRƏBALILIQ is. Əqrəbası, qohum- 
qardaşı, yaxınları çox olma. 

ƏQRƏBASIZ sif. Əqrəbası, qohumu, 
yaxınları olmayan. Əqrəbasız adam. - 
[Durna:] ..Yoxsul, gücsüz, əqrəbasız, kimsə- 
siz bu Aydənıir mənim təkcə yoldaşımın 
qardaşıdır... C.Cabbarlı. 

ƏQRƏBASIZLIQ is. Əqrəbanın, qohu- 
mun, yaxın adamların olmadığı vəziyyət. 
Əqrəbasızlıq pis şeydir. 

ƏQRƏBLİ sif. Əqrəb çox olan. Əqrəbli 
səhralar. - Əqrəbli çöllərdə bağ-bostan 
quran; Zəhməti güldürən sənət olacaq. 
S.Vurğun. 

ƏQSA sif. [ər.] köhn. kit. Uzaqda olan, 
çox uzaq. □ Əqsayi-Şərq - Uzaq Şərq. Nə 
Şərq olaydı, nə Əqsayi-Şərq, həm nə 
Japonya; Nə onların hünəri xalqa dərsi- 
ibrət olaydı. M. Ə. Sabir. 

ƏQSAM is. [ər. “qism” söz. cəmi] köhn. 
kit. Növlər, cinslər. Cücələrin köklüyünü, 
yağlı-yağsız olduğunu, mürəbbələrin 
əqsamıııı və s.-ni gözdən keçirən çox idi. 
M.S. Ordubadi. 

ƏQVAM is. [ər. “qövm” söz. cəmi] kit. 1 . 
Tayfalar, qövmlər. Vətəndaşlarımın bu 
tərəqqi zamanında, bu telefon və elektrik 
əsrində ki, - sair miləl və əqvam artıq 
sürətlə irəli gedib özləri üçün ixtiyarlar və 
imtiyazlar axtarmaqdadırlar, - geridə 
qalmaqları .. məni heyrətə saldı. F.Köçərli. 
// Tayfa. 

2. Qohumlar, qohum-əqrəba. Ona görə 
bu şəxs nəinki .. öz əqvamının, bəlkə cəmi 
şəhər əhlinin əlindən getdi. Ə.FIaqverdiyev. 
Ağanın özünün və əqvamının salamatlığı 
təmin olunmalıdır.. M.S. Ordubadi. 



82 




ƏL 

ƏL is. 1 . Qolun biləkdən dırnaqlara qədər 
olan hissəsi. Əli ilə tutmaq. Sağ əl. Əllərini 
yumaq. Əlini çiyninə qoymaq. Əli ilə sı- 
ğallamaq. Əli ilə götürmək, insan işlərinin 
çoxunu əlləri ilə görür. - Tək əldən səs 
çıxmaz. (Ata. sözü). Əfsus ki, qocaldım 
ağacım düşdü əlimdən; Səd heyif cavanlıq! 
M. Ə. Sabir. 

2. Bəzi heyvanların qabaq ayaqlarının hər 
biri. Meymunun əlləri adam əlinə oxşayır. 
Pişik əlləri ilə üzünü yuyur. 

3. Dəfə, kərə, yol (adətən saylarla). Bircə 
əl oynayaq. - Bu əsnada yaxında dörd-beş əl 
şiddətli tapança atılır. H. Cavid. İki əl səp- 
dikdən sonra çuxasının ətəyini silkələyərək 
gəlib cütün dəstəsindən yapışdı. S. Rəhimov. 

4. İştirak, əlaqə. □ Əli ilə - vasitəsilə, 
köməyi ilə. Başqasının əli ilə iş görmək. - 
Əli olmaq - iştirakı, müdaxiləsi, əlaqəsi 
olmaq. Bu işdə onun da əli var. - 
Bilirsənmi, yoldaş Tərlan, burada sinfi 
düşmənlərin əli var. M. Hüseyn. 

5. Əlində, əlimdə və s. - malikiyyət, ix- 
tiyar, iqtidar, idarə, sərəncam, asılılıq mə- 
nasında. Bu iş mənim əlimdədir. □ Əlində 
olmaq - 1) imkanı, ixtiyarı, bacarığı, iqti- 
darı dairəsində olmaq. Gəncləşmək [Mura- 
dın] əlində deyildi. Onu təbiət qocaltmışdı. 

S. Hüseyn; 2) ixtiyarında, hakimiyyətində, 
sərəncamında, asılılığında, idarəsində olmaq. 

6. Əllə görülən işdə məharət, bacarıq 
mənasında. Cərrahın əli ağırdır. Rəssamın 
gözəl əli var. 

7. Növbət, sıra. Əl kimdə isə oynasın. İndi 
mənim əlimdir. 

8. Tərəf, yan. Sağ əldə oturmaq. Sol 
əldəki mağazaya getdim. - Qazmaçı Kərim 
.. yolun sağ əlində yamacdakı birnıərtəbəli, 
uzunsov evdə yaşayırdı. M. İbrahimov. 

9. ...əlindən şəklində işlənərək səbəb 
bildirir. İş əlindən macal tapmır. Adam əlin- 
dən gəzməyə yer yoxdur. - Hicr əlindən pə- 
rişanam yüz ildi. Q.Zakir. Çala-çuxur əlin- 
dən maşınlara gün yox idi. Ə.Əbülhəsən. 

10. Çıx. halında: əldən zərf - 1) tez, cəld, 
gözləmədən, qaçaraq, əlbəəl. Əldən bir pa- 
piros al! Əldən beş manat verdi; 2) mağa- 
zadan yox, əldə satandan. O. əldən bir sa- 
movar aldı. 



ƏL 

11. Yeri, halında: əldə - 1) mövcud, 
faktik. Əldə olan məlumata görə. - Kömək 
etmək imkanı əldə ikən bu vəzifədən boyun 
qaçırmaq .. insanlıq sifətini itirmək demək- 
dir. M.S.Ordubadi; 2) riyaz. Yadda, fikirdə, 
nəzərdə, xatirdə. İki yazırıq, bir əldə. 

12. Bir çox mürəkkəb alət və s. adlarının 
birinci tərkib hissəsi olub, onların kiçik, əllə, 
ya əldə işləndiyini göstərir; məs.: əl ara- 
bası, əl mişarı, əl fənəri, əl tərəzisi, əl pu- 
lemyotu. 

13. Əldə böyüdülmüş, ələ öyrədilmiş, 
əhliləşdirilmiş mənasında heyvan, quş ad- 
larının əvvəlinə gətirilir; məs.: əl toğlusu, 
əl tulası, əl göyərçini. 

0 Əl açmaq - 1) əl qaldırmaq, əllərini işə 
salmaq, zor işlətmək. ..Inşaallah, bizi görən 
kimi yükləri töküb qaçacaqlar, qaçmasalar, 
əl açsalar - hamısını xingal kimi doğra- 
yacağam. M.F.Axundzadə; 2) müraciət 
etmək, istəmək. İşdir, gedib qulluq tap- 
madını, kəndə qayıtmağa da pulum olmadı, 
onda kimə əl aça bilərəm? M. Hüseyn. 
// Yalvarıb xahiş etmək, dilənmək. Eşqin 
əsiri olmayın; Əl açıb, boyun burmayın. 
Aşıq Hüseyn. Əl ağacı - yeriyərkən 
söykənmək üçün əldə tutulan nazik ağac. 
Əl ağacı adama əyri görünər. (Ata. sözü). 
[Qərənfil xala] bucaqdakı əl ağacı ilə 
qapını örtdü. Ə. Vəliyev. Əl altında - 

1) hazır, amadə. Əl altında saxlamaq; 

2) yanında, rəhbərliyi altında. [Xavəri] 
evlərinə atasının əlinin altında işləməyə 
aparmışdı. M. İbrahimov. Əl altından çıx- 
maq - ustanın əli altında öyrənərək təcrübə 
hasil etmək. Əl aparmaq - əl uzatmaq, əl 
atmaq. [Axund:] Axı. belə müsəlmançılıq 
olmaz, .. axır qurana da əl apardın? 
C. Cabbarlı. Əl atmaq - 1) girişmək, 
təşəbbüs etmək. O, hər işə əl atır. - Düz 
deyirsən, əmi, bu peşəyə təzə əl atmışam, .. 
özüm aqronomam. “Kirpi”; 2) istifadə 
etmək, tətbiq etmək, müraciət etmək. Ciddi 
tədbirlərə əl atmaq. - Mürtəcelər demo- 
kratik hərəkatı ləkələmək və pozmaq üçün 
hər cür iftira və fitnə-fəsada əl atırlar. 
M. İbrahimov; 3) əlini uzatmaq. Əl atıb 
götürdü. Əl atıb cibindən papiros çıxartdı. - 
[Yaşlı kişi:] İki saatdan bəri min müşkülatla 



83 




ƏL 

doldurduğum səbətə [Şirinnaz] əl atıb onu 
qaldırmaq istədi. S. Hüseyn. // Əlini uzadıb 
götürmək. Ancaq mən Eldarın könlünə 
dəyməmək üçün daha tüfəngə əl atmadım. 
M. Rzaquluzadə; 4) sataşmaq, təcavüz 
etmək istəmək. [Məşədi Qədir:] Bəli, 
yoldaşlar, ərz eləyirəm ki, bizim namusu- 
muza əl atıblar. T.Ş. Simurq. Gördüm ki, əl 
atır bir zabit qıza. M. Rahim; 5) birini 
buraxıb o birisindən yapışmaq, başlamaq. 
..Bu məktəbdən çıxıb, o məktəbə girib, bu 
rayondan üzülüşüb, o biri rayona əl atıb. 
S. Rəhman. Əl ayası - ovucun içindəki düz 
yer. Əl bağlamaq - hazır durmaq. Əl 
basmaq - and içmək. O, ürəyinə əl basıb 
söz verdi. Əl boyda - çox kiçik, lap balaca, 
bir qırıq. Əl boyda kağız. - Hər dəfə əl 
boyda qəbzlərə, ya dilucu tapşırığa, anbar 
açdırıb taxıl buraxanacan Gəldiyevin canı 
boğazına yığılırdı. Mir Cəlal. Əl bulama- 
ğına dəyməz - dəyərsiz, lüzumsuz, fay- 
dasız, heç bir xeyir gözlənilməyən şey 
haqqında. Əl cəldliyi - cəldlik, əldən itilik, 
əl itiliyi. Əl cəldliyi cərrah üçün vacib 
şərtdir. Əl çalmaq - 1 ) alqış əlaməti olaraq 
əllərini biri-birinə çırpmaq, alqışlamaq. 
Artistə hamı əl çaldı. Oynayanlara əl çal- 
maq. - Həyətdə palaz döşənib samovar 
qoyulmuşdu. Mollabacı mis ləyəni dınqılda- 
dıb oxuyurdu, mütəəllimələr də əl çalırdılar. 
Çəmənzəminli. ..Fəhlələr müdiriyyət tərə- 
findən " intizamı ” qorumaq üçün əvvəlcədən 
görülən tədbirlərə baxmayaraq, dəzgahların 
başındaca durub əl çalır. M. İbrahimov. Hamı 
irəli boylanaraq əl çalırdı. Ə.Məmməd- 
xanlı; 2) sevinmək. Ağlama, dəli könlüm ; 
Düşmən görər, əl çalar. (Bayatı). Əl 
çatmaq - əldə edilməsi mümkün olmaq, 
ələ gəlmək. Əl çəkmək - 1) buraxmaq, 
boşlamaq, əlaqəni kəsmək. Hacı Sultan ti- 
carətdən tamamilə əl çəkib iki evindən aldığı 
kirələriıı sayəsində rahatlıqla keçinirdi. 
S. Hüseyn; 2) vərdiş etdiyi bir şeydən imtina 
etmək, daha etməmək, buraxmaq, tərk et- 
mək. Papirosdan əl çəkinək. Pis adətlərdən 
əl çəkmək. - [Heydər bəy:] Guya ki, bütün 
Qarabağda dana-doluq oğrusu bir Heydər 
bəydir! Əyər o əl çəkə, ölkə farağat olar. 
M.F.Axundzadə; 3) vaz keçmək, imtina 



ƏL 

etmək. Öz məqsədindən (fikrindən) əl çək- 
mək; 4) keçmək. Ay dəmdəməki, sən .. necə 
qorxmadın, o sözləri mənə yazdın? Məgər 
sən canından əl çəkibsən? C.Məmmədqu- 
luzadə; 5) üz döndərmək, daha özününkü 
hesab etməmək, dönmək, əlaqəsini kəsmək. 
Öz ata-anasındaıı əl çəkmək. Öz övladından 
əl çəkmək; 6) rahat buraxmaq, əl götürmək, 
yaxasını buraxmaq. Axır ki, hərif bizdən əl 
çəkdi. - Rüstəm bəy: - Məhəmmədəli, səni 
and verirəm atanın goruna, məndən əl çək! 
C. Məmmədquluzadə. Bu sirri öyrənməmiş 
onun yaxasından əl çəkməyəcəyik. M.Htiseyn; 
7) b ax əl qoymaq 2-ci mənada. Qoca qan 
uşağın başına əl çəkdi. Əl çirki - pula ikrah 
və etinasızlıqla verilən ad. [Məşədi:] Pul 
deyəndə, əl çirkidir, rəhmətlik ilə duz-çörək 
yemişik. Ə.Haqverdiyev. Əl çırpmaq - bax 
əl çalmaq. Əl dəymək - əl vurmaq, 
toxunmaq. Bu eldə bir dənəyəm; Əl dəymə, 
pərvanəyəm; Yarım gedib səfərə; Dərdin- 
nən divanəyəm. (Bayatı). [Qərib:] Üç gözə- 
lin biri bizə qohumdur; O birisi əl dəyməmiş 
qovundur. “Aşıq Qərib”. Sal dəmiri kürədə 
qızdırıb gavalımın burnundan çiyninə kimi 
elə yapışdırdı ki, baxanda deyərdin, əl 
dəyməyib.. S. Rəhimov. Əl eləmək (etmək) 
- 1) çağırmaq əlaməti olaraq əlini yellə- 
mək, əli ilə işarə edib çağırmaq. O, əl elədi, 
mən yanaşdım. - [Mirzə Səfər] dönüb gör- 
dü ki, o səsləyən Həsən ağadır, tacir Hacı 
Qulunun dükanında oturub oradan ət edir. 
Ə.Haqverdiyev; 2) xudahafizləşmə əlaməti 
olaraq əlini yelləmək. [Tahir] ..qıza əl elədi 
və sürətlə uzaqlaşdı. M.Hüseyn. Bizim dər- 
ya könlümüzdə Vətən eşqi var; Sür gəmini, 
qoy sahildən əl eləsin yar. Ə. Cəmil. Əl 
əməyi (zəhməti) - əllə görülən iş. Əl 
əməyini yüngülləşdirmək. Əl əsası məc. - 
dayaq, söykənəcək. Gözəl bir qız sevib 
almaq, qocalığın əl əsasıdır, - dedi. A.Şaiq. 
Əl əti məli. - evdə kəsilən heyvanın əti. Əl 
gəzdirmək - 1) əllə bir şeyi nizama, sə- 
liqəyə salmaq, yaxud pozmaq, qarışdırmaq. 
Bu kitablara yenə kim əl gəzdirib, heç biri 
öz yerində deyil. - Xankişi stullara əl 
gəzdirməyə başladı. Hanıını növbə ilə bir 
ar\>ad, bir kişi düzdülər. Mir Cəlal. // Araş- 
dırmaq, əlləşdirmək; 2) üzərində bir qədər 



84 




ƏL 



ƏL 



işləmək, düzəltmək. Əlyazmasına bir əl 
gəzdirmək lazımdır; 3) oğurlamaq, soyub 
aparmaq. Evinə yaxşıca əl gəzdirdilər. - 
Qalxdı hirslə ayağa; Soyğunçular adətincə 
əl gəzdirdi otağa. Ə. Cəmil. Əl gəzmək - əl 
toxunmaq, əl dəymək. Aşıq Ələsgər məsti 
aldı. Baxtı gördü ki, zalım oğlu elə tikib ki. 
elə bil heç üstündə əl gəzməyib; iki göz 
gərək tamaşa eləyə. “Aşıq Ələsgər”. Əl 
götürmək - bax əl çəkmək. Mərd olanlar 
keçər külli varından ; Əl götürməz namusun- 
dan, arından. M.V. Vidadi. [Mirzə Turab:] 
..Əlləşdim, vuruşdum, çox zəhmət çəkdim, 
amma siz yenə cəhalətdən əl götürmədiniz. 
B.Talıblı. [Şamama Cadu:] A gədə, itil 
cəhənnəmə, yaxamdan əl götür! Ə. Haqver- 
diyev. Yasəmən onun evindən əl götürmək, 
yorucu əzabdan qurtarmaq istəyirdi. Mir 
Cəlal. Əl ilişdirmək - bir işlə məşğul 
olmağa başlamaq. Əl işi - maşm vasitəsilə 
deyil, əllə görülən iş, əl vasitəsilə hazır- 
lanan şey. Kurs, klub, əl işi, zəhmət nə de- 
mək, can nə demək? On beş arşın güllü 
çitdəııdi tumanım, çadra! Ə.Vahid. Əl kiri 
-bax əl çirki. Əl kölgəliyi - vaxt, imkan. 
[İbrahim bəy:] ..Gəldilər mənim vanıma ki, 
bəy, Allah xatirinə, bizə bir əl kölgəliyi ver, 
gedək Camal bəyin yanına. N.Vəzirov. Əl 
qaldırmaq (qalxızmaq) - 1) kimisə 
vurmağa təşəbbüs etmək. Heç kəs sənə əl 
qaldıra bilməz. - [Kəndlilər:] Qulamhüseyn 
bəyə də əl qalxızmaq olarmı? Hüseynqulu 
bəyi də həbsə almaq olarnıı? B.Talıblı. Bu .. 
nə qiymətli adamdır ki, onun üstündə əziz 
qardaş mənə əl qaldırdı? S. Rəhman; 2) səs- 
vermə zamanı əlini qaldırmaqla lehinə səs 
vermək. O, yerli komitəyə seçiləndə mən ona 
əl qaldırmışam; H əlini qaldırmaqla lehinə, 
ya əleyhinə səs vermək. Bəzi kəndlilərə də 
kimin lehinə, kimin əleyhinə, nəyə qarşı əl 
qaldırmağı başa salmaq çətin idi. Mir 
Cəlal. [Səfərəli:] Kim tətil tərəfdarı isə, əlin 
qaldırsın. H.Nəzərli; 3) təslim, tabe əlaməti 
olaraq əlini və ya əllərini yuxarı qaldırmaq; 
4) dua etmək; 5) əlini qaldırmaqla söz 
istəmək. ..Solmaz əlini qaldırıb söz istədi. 
S. Rəhimov. Əl qatmaq - 1) qarışmaq, 
məşğul olmaq, işə qarışmaq. Yüzbaşının aya- 
ğına buxov vuran kimi, bizə də əl qatarlar. 



Ə. Haqverdiyev. Bu adam fağır-məzlumun 
birisi olmasa, heç əl qatmaram. Mir Cəlal. 
Hər bir işə əl qatdı, mürüvvət götürüldü! 
Millətdə olan büsbütün adət götürüldü. 
M. Ə. Sabir; 2) yapışmaq. Nə bilim Zalxa 
dua yazdıracaq at nalına; Tazə arvad da 
bunun əl qatacaqdır yalına.. Ə.Nəzmi. Əl 
qoymaq - 1) razı olmaq, razılığını bildir- 
mək. [Hacı Mehdi:] Əgər bu işə əl qoyacaq- 
san qoy, qoymayacaqsan onu de.. Ə.Haqver- 
diyev; 2) mövhumata inanan şəxslərin dua- 
zikr etməklə adamın (xüsusilə bərk qorx- 
muş adamın) başına əl çəkmək şəklində 
icra etdikləri dini ayin. Çox adam əhlü əya- 
lın aparıb qoydurub əl; Xalq hərçənd deyir 
özgə təhər böhtanı. S.Ə.Şirvani. Əl mənim, 
ətək sənin - yalvarış ifadəsi. Atım, tutum 
alma, yar; Evdə yalqız qalma, yar; Əl mə- 
nim, ətək sənin; Nəzərindən salma, yar. 
(Bayatı). Əl ovuşdurmaq - peşman olmaq, 
məyus olmaq, çaşmaq. Əl ovuşdurmaqdan 
nə çıxar, indi çalış, bundan sonrasını düşün. 
Əl oyunu - idmanın tennis, voleybol, bas- 
ketbol və s. kimi əllə oynanılan növlərindən 
hər biri. Üç gündür ki, mərkəzi əl oyunları 
stadionunda əltopu üzrə Bakı məktəbliləri 
arasında birincilik yarışları keçirilir. (Qə- 
zetlərdən). Əl saxlamaq - toxtamaq, da- 
yanmaq, icra etmək istədiyi işi, hərəkəti 
dayandırmaq. Qoy musiqi dilə gəlsin, çağ- 
lasın; Uzun sözə qıfıl vurub bağlasın; Kim 
bacarmır çalmasın, əl saxlasın. R.Rza. Bu 
uğursuz niyyətinlə bir əl saxla, sən bir da- 
yan. N.Rəfıbəyli. Qardaş oğlanları, yemək- 
dən əl saxlamayın. M. Rzaquluzadə. Əl 
satışı xüs. - əldən satış, mah əldən satma; 
apteklərdə reseptsiz satış. Əl sıxmaq - əl 
verərək görüşmək, salamlaşmaq. Əl sıxmaq, 
qucaqlaşmaq və öpüşmək bitdikdən sonra .. 
yoldaşları ilə birlikdə .. şayiələri müzakirə 
üçün çağırılmış iclasa getdi.. M.S. Ordubadi. 
Əl suyu - Şərq adətincə yeməkdən qabaq 
əlləri yumaq üçün qonağa təklif edilən su. 
Yemək xonçaları aralığa gəlmədən əl suyu 
verdilər. M.S. Ordubadi. [Pərzad xala] bişir- 
diyi xörəyin şirin yeyilməsindən bildi ki, o, 
hər şeydə naşı olsa da, əl suyu verməklə aş 
bişirməkdə ustadır. Mir Cəlal. Əl tapmaq - 
üstün olmaq, qalib gəlmək. Əl ki tutmur ya- 



85 




ƏL 



ƏL 



zam, əl tapmaqda; Qələmə, ya davata, bil- 
məyirəm. Şəhriyar. Əl tərpətmək - 1) işi 
yubandırmamaq üçün tələsmək, cidd-cəhd 
göstərmək, daha cəld işləməyə başlamaq. 
Bircə əl tərpət, bu işlərə bir əncam ver. - 
Ancaq biz bu məsələ ilə əlaqədar olan yol- 
daşları inandırırıq ki, bir az əl tərpətsələr, 
bu iş nəinki əlli il, heç əlli saat da qalmaz. 
"Kirpi”; 2) vurmağa hazırlaşmaq, vurmaq 
istəmək, əl qaldırmaq. Əl toxundurmaq - 
qarışmaq, müdaxilə etmək. Əl toxundur- 
mağa dəyməz. Əl tutmaq - 1) əllərini bir- 
birinə verməklə görüşmək. [Cavad] sonra 
da ev yiyəsi ilə əl tutaraq əlavə etdi : - Mənə 
göstərdiyiniz qonaqpərəstlivə dərindən təşək- 
kür edirəm. Ə.Vəliyev; 2) razılığa gəlmək, 
razılaşmaq əlaməti olaraq bir-birinə əl ver- 
mək; 3) yardım etmək, maddi kömək etmək, 
borc vermək. Əl tutanın əlindən tutarlar. 
(Ata. sözü). Bəzirgan Əhməd gəlib bunlara 
əl tutmaq üçün pul verdi. "Aşıq Qərib”. 
Ancaq o, darda qalana .. əl tutar, sonra isə 
bir verdiyinə beş alardı. S. Rəhimov. Varlı 
qohumlarımdan heç biri belə dar gündə 
mənə əl tutmadı. C.Cəbrayılbəyli. Əl tutuş- 
maq - bax əl tutmaq 1-ci mənada. Tahir 
onunla ə! tutuşanda qocanuı elə bil bar- 
maqlarında toplanmış qüvvətini çox yaxşı 
hiss elədi. M. Hüseyn. Əl uzatmaq - 1) al- 
mağa, ələ keçirməyə, əldə etməyə təşəbbüs 
etmək. Başqasının şeyinə əl uzatmaq ; 
П götürmək üçün əlini uzatmaq; // şüru 
etmək, başlamaq. Axşam azanı deyilən kimi, 
mömin müsəlman bilmir ki, nəyə əl uzatsın : 
çaymı içsin, firnimi yesin, halvadaıımı dad- 
sın. C. Məmmədquluzadə. Uşaq xörəyə də 
əl uzatmadı. Mir Cəlal; 2) sataşmaq, namu- 
suna toxunmaq istəmək, əl atmaq. [Vəzir:] 
..Günün günortasında mənim kimi kişinin 
evinə giribdir ki, övrətimə əl uzatsın. 
M.F.Axundzadə; 3) kömək istəmək, kömək 
diləmək, kömək üçün birisinə müraciət 
etmək. Başqasına kömək üçün əl uzatmaq; 

4) kömək etmək, yardım etmək, kömək əli 
uzatmaq. Əlacın olanda el üçün ağla; Yox- 
sula əl uzat, nəzarət eylə! Aşıq Şəmşir; 

5) girişmək, başlamaq. [Mozalanbəy:] Sən 
elə məsələlərə əl uzatma. Ə. Haqverdiyev. 
Əl üstündə əl var - hər adamdan daha 



güclü adam var. Əl üstündə kimin əli - 
Azərbaycan xalq oyunlarından birinin adı. 
Əl üzmək - ümidini kəsmək, daha gözlə- 
məmək. Əzizim gedər, qalmaz; Axar su ge- 
dər, qalmaz; Vəfalı əlin üzməz; Vəfasız gedər, 
qalmaz. (Bayatı). Vidadi ortaboylu, çalsaq- 
qal, .. çox dindar və dünyadan əl üzmüş bir 
adam idi. Çəmənzəminli. Üç aydır ki, or- 
manların arasında yataraq; Əl üzmüşdür 
vətənindən, millətindən Gəray bəy. S. Vurğun. 
Həmin vaxtdan əl üzmüşdü hamı buruqdan. 
Ə. Cəmil. Əl verir - bəsdir, yetər, kifayət- 
dir. Əl verir, başqa söz danış. Əl vermək - 
1) əl-ələ tutmaqla görüşmək. Onlar bir- 
birlərinə əl verdilər. - Rast gəlir yenə də 
dostlar, tanışlar; Görüşür, əl verib öpüşü- 
rük biz. S. Vurğun; 2) işə yaramaq, xeyirli 
olmaq, əlverişli olmaq. Bu iş ona əl vermir. 
- Bahəm söhbət edə-edə gedərik. Təklik 
mənə də əl verməz. Ə.Haqverdiyev; 3) üz 
vermək, baş vermək, olmaq. Peşmançılıq əl 
verdi. Yorğunluq əl verdi. - Koroğluya yal- 
qızlıq əl vermişdi. "Koroğlu”. Qeyrət mənə 
əl verib, bir dəqiqə çəkməyib. Teymur ağanı 
çəkdim pişləngə. M.F.Axundzadə. Əl vur- 
maq - 1) toxunmaq, dəymək. Hər şeyə əl 
vurur. Kitablara heç əl vurmamışam. - 
Bağında bax narınca; Əl vurma saralınca. 
(Bayatı); 2) qarışmaq, girişmək, toxunmaq, 
müdaxilə etmək. Sən bu işə əl vursan, mən 
qarışmayacağam; 3) əl çalmaq. Əl vurun, 
cərgə durun; Sonadır, yaylağa gəlir. Aşıq 
Nəcəf. Döyüşçülər ayağa qalxaraq əl vu- 
rur: - Xalqımıza bizim təşəkkür və salamı- 
mızı yetirin! - deyə qışqırırlar. M. İbrahi- 
mov; 4) bax əl basmaq. Gülzarına Quran 
deyə əl vurdum; inanmadın niyə, gülmədin 
yəni. Ə. Cavad. Əl yaylığı - əl, burun 
silmək üçün cibdə gəzdirilən kiçik yaylıq. 
Cibindən əl yaylığını çıxarıb tərini sildi. Əl 
yeri - müraciət etmək, sonradan məsələyə 
qayıtmaq, yenidən danışıq aparmaq üçün 
vasitə, bəhanə. O, təklifi rədd üçün yenə bir 
əl yeri saxladı. - Bircə düyün, yapışmağa 
bir əl yeri; Bir anlığa səni, səni xilas üçün; 
Tapılmadı. M. Araz. Əl yetirmək - kömək 
etmək. Ay qadaşlar, mənə bir əl yetirin; Yü- 
küm ağırdı, çata bilməyirəm. Şəhriyar. Əl 
yetmək -bax əl çatmaq. Göyərçin lıavada- 



86 




ƏL 

dır; Əl yetməz, yuvadadır. (Bayatı). Əl(lər)i 
duada din. - dua oxumaq məqsədi ilə əllə- 
rini qaldırmış halda. Şəhərin kənarı, camaat 
ayaq üstə, əlləri duada, dodaqları dua vird 
edir. C. Məmmədquluzadə. Əl(lər)ini dö- 
şünə qoymaq - ehtiram, yaxud razılıq əla- 
məti olaraq əllərini döşünə qoyub təzim 
etmək. Xəlilin anası üzünü örtüb küncə girdi 
və Xəlil də əlini döşünə qoyub, mollasına tə- 
zim edib ədəblə durdu. Ə.Haqverdiyev. 
Əl(lər)ini qaldır! - “tabe ol! təslim ol!” 
mənasında düşmənə əmr. Əldə bəhanə et- 
mək - əsaslanmaq, bəhanə etmək. ..Şəriəti 
əldə bəhanə edib, biçarə avam camaatı öz 
qərəz və mərəzimizə alət edirik. C.Məmməd- 
quluzadə. Əldə bəsləmək - ev şəraitində, 
əldə saxlamaq, ələ öyrətmək, əhliləşdir- 
mək. Bu avı meşə ayısı deyil, əldə bəslənmiş 
ayıdır. S.S.Axundov. Əldə böyümək - ev 
şəraitində, ailədə tərbiyə almaq, böyümək. 
Bəy, eyib olmasın soruşmaq, əldə böyiimüsüz, 
yoxsa meşədən tutulmuşunuz? N.Vəzirov. 
Əldə etmək - bir şeyə nail olmaq, ələ ke- 
çirmək, tapmaq, qazanmaq. İmkan əldə 
etmək. - [Yaşlı kişi:] Münasib bir fürsət 
əldə edincə bu arzumu anama açacaqdım. 
S. Hüseyn. Zabit nə qədər axtarmışdısa, və- 
siqə adlı bir parça kağız əldə edə bilmə- 
mişdi. M. S. Ordubadi. Əldə gəzdirmək - 
həddindən artıq əzizləmək. Əldə qoymaq 
- üzdə, əl çatan yerdə qoymaq, əl altında, 
hazır vəziyyətdə saxlamaq. Gedəndə açarı 
əldə qoy. Əldə ölmək - 1) öldürülmək. 
Çillə gərək şəhid qəbri üstündə, yəni əldə 
ölmüş bir adamın qəbrinin üstündə kəsilsin. 
Ə.Haqverdiyev; 2) başqalarının əhatəsində 
ölmək. Əldə saxlamaq - 1) bax əldə 
bəsləmək; 2) əldən verməmək, özü üçün 
saxlamaq. [Tın-tın Musanın oğlu:] Bəlkə bir 
növlə dükanımızı əldə saxlayaq. Kim ki- 
mədir? Qantəmir; 3) gələcəkdə lazım ola 
biləcək bir şəxsi hörmətlə, yaxud naz və 
arzusu yerinə yetirilməklə öz tərəfinə çək- 
mək. Min dəfə sənə deyirəm, maymaq bö- 
yükləri əldə saxla, adamın olsun. Mir Cəlal. 
Əldən almaq - 1) ələ keçirmək, sahib 
olmaq, yiyələnmək, ixtiyarına almaq. Bütün 
hakimiyyəti ələ almaq ; 2) öz iradəsinə tabe 
etmək, öz tərəfinə çəkmək. [Sona] bir az da 



ƏL 

yanaşır və onu ələ almaq istəyir. H.Nəzərli. 
Əldən buraxmaq - 1) fürsəti qaçırmaq, 
ötürmək; 2) əl çəkmək, boşlamaq; 3) qaçır- 
maq, qaçmağına imkan vermək. Gözətçi 
həmsöhbətini əldən buraxdığına təəssüfləndi 
və papiros eşib balaca müştüyünə keçirdi. 
İ. Şıxlı. Əldən çıxarmaq - 1) bax əldən 
qaçırmaq; 2) köhnəltmək, üzmək, dağıt- 
maq. Kostyumlarını geyib əldən çıxarmaq ; 
3) bir işi görüb qurtarmaq, tamamlamaq. Tut 
ağacın darama; Əldən çıxar barama; Halal 
zəhmətlə gələr; Haram gedər harama. 
(Bayatı). Əldən çıxmaq - 1 ) qeyb edilmək, 
itirilmək, yox olmaq. Var-dövlət əldən 
çıxdı. - Doğrudan, uşaqlıq bir gözəl nemət 
imiş ki, əldən çıxdı. C.Məmmədquluzadə; 
2) köhnəlmək, yıpranmaq, əldən düşmək. 
Paltarı lap əldən çıxıb; 3) aradan çıxmaq, 
qaçmaq, əkilmək, ortadan yox olmaq. 
[Qasım kişi:] Bala, bir az qıvraq qaçın, 
əldən çıxın.. C.Məmmədquluzadə; 4) qay- 
rılmaq, hazırlanmaq, istehsal edilmək. 
Əldən çıxmış məhsul. Bu qab yaxşı əldən 
çıxıb. Əldən düşmək - 1) zəifləmək, 
haldan düşmək, üzülmək, halsızlaşmaq. O 
qocalıb lap əldən düşübdür. Uşaq qaçmaq- 
dan əldən düşdü. - Anası bilər, bir də qızı, 
mən daha yorulub əldən düşmüşəm. S.Rəhi- 
ıııov; 2) yoxsullaşmaq. Var-yoxu gedib, 
əldən düşüb; 3) dağılmaq, köhnəlmək, yıp- 
ranmaq. Evin balkonu əldən düşüb. Ayaq- 
qabılarım lap əldən düşüb. Əldən getmək 
- 1) son dərəcə istəmək, sevmək, arzu- 
lamaq. Onda nə görmüsən ki, əldən gedir- 
sən; П nazını çəkmək, son dərəcə əziz- 
ləmək. Ana uşağı üçün əldən gedir; 2) məhv 
olmaq, puça çıxmaq, heç olmaq, xarab 
olmaq, əldən çıxmaq. Taxıl əldən gedir, tez 
sulamaq lazımdır. - Yalnız, nə deyim, getdi 
mənim millət əlimdən; Torpaq başınıa, çıxdı 
bütün izzət əlimdən. M. Ə. Sabir. [Birinci 
kəndli:] Əlac elə, aşağı bağlar əldən getdi. 
H.Nəzərli. Əldən qaçırmaq - bax əldən 
buraxmaq. Əldən qoymaq - əldən burax- 
maq, əldən qaçırmaq. Əldən qoymamaq - 
1) buraxmamaq, tərgitməmək, daha yada 
salmamaq. Zarafatı əldən qovmur. - Dəvədən 
yıxılıb höt-hötünü əldən qoymur. Ə.Haqver- 
diyev; 2) əl çəkmək, narahat etmək. [Bala- 



87 




xan:] Xeyr ha, sən öləsən, əldən qoymaram. 
C.Cabbarlı. Ancaq nə edəsən ki, aylardan 
bəri başında yer eyləyən şirin niyyətlər 
Gəldiyevi əldən qoymurdu. Mir Cəlal. 
Əldən qurtarmaq - xilas olmaq, canını 
qurtarmaq. Əldən nə gələr - nə etmək olar, 
çarə yoxdur. [Rəhim:] İndi iş işdən 
keçəndən sonra əldən nə gələr? H.Nəzərli. 
Əldən salmaq - çox yormaq, əziyyət ver- 
mək, üzmək. Qova-qova tovuğu əldən salıb 
tutdu. Heyvanı döyə-döyə əldən saldı. Səs- 
küy bizi əldən saldı. - [İbad:] Şəhəri əldən 
salmışsınız, indi də gəlib bizə əl uzadır- 
sınız? C.Cabbarlı. Əldən tutmaq - kömək, 
yardım etmək. [Məsmə:] Mən səni böyüdüb 
bir tikə çörək gətirən, əldən tutan eləmək 
istəyirəm. Mir Cəlal. Əldən vermək - 
davam etdirə bilməmək, saxlaya bilməmək. 
Təşəbbüsü əldən vermək. Bayrağı əldən 
vermək. Əldən yapışmaq - bax əldən 
tutmaq. Əldən-dildən düşmək - bax 
əldən düşmək. Əldən-dildən salmaq - 
bax əldən salmaq. Əldən-ələ düşmək 
(keçmək) - 1) qapıbaqapı düşmək, müəy- 
yən bir yeri, məskəni olmamaq. Göyərçi- 
nəm, uçdum, gəl; Əldən-ələ düşdüm, gəl. 
(Bayatı); 2) birisindən başqasına keçmək, 
bir-birinə ötürülmək. Əldən-ələ gəzmək - 
1) çox əziz olmaq, hamının istəklisi olmaq, 
çox qiymətli, dəyərli olmaq. Uşaq əldən- 
ələ gəzir; 2) çox rəvac olmaq. Əldən-ələ 
gəzir malı Təbrizin. “Aşıq Qərib”. [Quı- 
bani:] Xasiyyətdi, əldən-ələ gəzirsən; Yoxdu 
sana qorxu-qadağa, alma! “Qurbani”; // çox 
oxunmaq, hamı tərəfindən sevilib oxun- 
maq. [Nurcabbar Bağıra:] Bax, sənin xoşuna 
gəlib. Gör dünyada sənin təkin nə qədər 
adam var? Nağıllarımı ortalığa çıxartsam, 
əldən-ələ gəzər. İ.Məlikzadə. Ələ baxmaq 
- möhtac olmaq, maddi cəhətdən başqasın- 
dan asılı olmaq, ondan yardım gözləmək. 
Iııdi qocalmışdır, işləyə bilmir, ələ baxır. 
H Başqasının öhdəsində olmaq. Cavankən 
tənbəllikdən ələ baxır. Ələ dolamaq - al- 
datmaq, oynatmaq. ..Camaatı ələ dolamaq 
zarafat deyil. Ü.Hacıbəyov. Ələ düşmək - 
1) tapılmaq, ələ keçmək, hasil olmaq. At ələ 
düşər, ot ələ düşməz. (Ata. sözü). Bidanıaq 
olmaqdan nə düşər ələ; Şükr elə Allaha, gəz 



gülə-gülə! M. P. Vaqif. Axtarıram, uşaqlıq 
düşmür ələ. A.Səhhət; 2) tutulmaq, yaxa- 
lanmaq, ələ keçmək, girə keçmək. Səni 
göydə axtarırdım, yerdə əlimə düşmüsən. - 
Bəyin adamları Cəfərqulunu bərk axtarırdı, 
harada ələ düşsəydi, o dəqiqə öldiirəcək- 
lərdi. Qantəmir. Çıxdın aralıqdan, düşmə- 
din ələ. R.Rza. Allah eləməsin, əllərinə 
düşəsən. Özüııii gözlə, dost! S.Vəliyev. Ələ 
gələn - hasil, hasil olan, əldə edilən. Ələ 
gəlmək - əldə edilmək, hasil olmaq. Ancaq 
iki il o mahalda quraqlıq keçdi, əkindən heç 
bir şey ələ keçmədi. B.Talıblı. Ələ gətir- 
mək - əldə etmək, ələ keçirmək, nail 
olmaq. Demək olar ki, behiştdə vədə olunan 
ləzzətlərin hamısını Tiflisdə qışda ələ 
gətirmək olar. C. Məmmədquluzadə. Ələ 
girmək -bax ələ düşmək. Elm pul ilə ələ 
girməz, ancaq çalışmaq ilə qazanılar. 
“Məktəb”. Ələ xına qoymaq - 1) əllərini 
xına ilə boyamaq. Köhnə adətlərdən biri ələ 
xına qoymaq idi. H.Sarabski; 2) məc. şərikli 
işdəki xeyirdən yoldaşın əlini çıxarmaq. 
Ələ keçirmək - 1) tapmaq, əldə etmək. 
Hər şeydən əvvəl ələ silah keçirmək lazımdı. 
S.Vəliyev; 2) tutmaq; 3) ixtiyarına keçir- 
mək, sahib olmaq, mənimsəmək. Ələ keç- 
mək -bax ələ düşmək. O vaxt ki, azad- 
lığın işartısı göründü; Qəlbimizi bir anda 
dəlib keçdi o bayraq; Qəlbimizdən boylanıb 
ələ keçdi o bayraq. B.Vahabzadə. Ələ öy- 
rənmək - əhliləşmək. Ələ öyrətmək - 
əhliləşdirmək. Tülkü balasını ələ öyrətmək. 
Ələ salmaq - 1) ələ keçirmək, əldə etmək, 
tapmaq. Gəlmişdim bu Dərbənddə qalmağa; 
Bir tülək tərlanı ələ salmağa. Aşıq Abbas; 
2) məc. dolamaq, oynatmaq, masqara etmək, 
araya qoymaq. Cəfər Quluya göz vurdu və 
Ocaqverdini ələ salmağa başladı. Çəmən- 
zəminli. Əla salma daha bir bunca əvamı, 
mən ölüm; Nəql edib Rüstəmii Keykavusü 
Sami. ıııəıı ölüm. Ə.Nəzmi. Ələ tapşırmaq 
- əmanət vermək, saxlamaq üçün vermək, 
təslim etmək. [Atabəy:] Mən öz qəlbimi 
haman ələ tapşırmaq istəyirəm. M.S. Ordu- 
badi. Ələ vermək - təslim etmək, xəbər 
vermək, satmaq. Yoldaşı ələ vermək. - 
[Səlma:] Sən bir qonaqsan, qatil olsan belə; 
Səlma həlak olur da, verməz ələ. H. Cavid. 




ƏL 



ƏL 



Əl-əl gəzmək - baxmaq, ya oxumaq üçün 
bir-birinə verilmək (çox bəyənilən şey 
haqqında). Çəkdiyi rəsmlər əl-ələ gəzirdi. - 
Ustanın neçə həftəyə başa gətirdiyi başmaq- 
lar məsciddə əl-əl gəzərdi. Çəmənzəminli. 
Əl-əl üstə dayanmaq - hazır, amadə və- 
ziyyətdə olmaq, hazır dayanmaq. Qurbani .. 
baş əyib, xidmət məqamında əl-əl üstə 
dayandı. (Nağıl). Hər on-on beş addımda 
bir xidmətçi əl-əl üstə duraraq əmr gözləyir, 
gözlərini qonaqlardan çəkmirdi. M. İbrahi- 
mov. Əl-ələ vermək - 1) bir-birinin əlini 
tutmaq. Gəl verək əl-ələ, çıxaq bir bağa; 
Gül-gülə sarmaşır, budaq-budağa.. Aşıq 
Abbas. Yox, yox, bu bayram günü gəlin verib 
əl-ələ; Yallı gedək bu gün biz. B. Vahabzadə; 
2) birgə, bir yerdə çalışmaq, bir iş görmək. 
İkimiz əl-ələ verib istədiyimizə nail olaca- 
ğıq. (Qəzetlərdən). Əl-ətək eləmək köhn. 

- yalvarmaq, iltimas etmək. Əmanətim 
budur: bir kənara çək; Yalvarıb, yapışıb elə 
əl-ətək... Q. Zakir. Əli (əlləri) sustalmaq - 
həvəsdən düşmək, ümidsizliyə qapılmaq, 
ruhdan düşmək. Əli altında olmaq - 
yaxında hazır halda olmaq. Kitablar hamısı 
əlimin altındadır. Əli aşağı düşmək - 
yoxsullaşmaq, kasıblaşmaq. Əli aşağı ol- 
maq - yoxsul, kasıb olmaq; maddi ehtiyac 
çəkmək. Əli aşağı olmasaydı, bu il 
üzümlüyü bir az böyüdərdi. Ə.Əbülhəsən. 
[Məşədi Məmməd:] ..Ay Səməd dayı, bura- 
da mən də bir işə girərdim. Yoxsa əlim çox 
aşağıdır. B.Talıblı. Eyibdir, bala, müdiri- 
mizə bədbəxtlik üz verib, əli aşağıdır, gərək 
ona kömək edək. “Kirpi”. Əli beldə - lovğa- 
lovğa, əkə-əkə. Əli bir yerə (işə) yetişmək 

- müəyyən bir peşə, sənət, ixtisas sahibi 
olmaq, bir işdə işləmək. ..Qov Fərhad qurta- 
rıb gəlsin, əli bir yerə yetişsin, yəqin ki, məni 
bu halda qoymayacaq, mühəndis bir adama 
məni saxlamaq ağır olmaz. C. Cabbarlı. Əli 
boşa çıxmaq - istədiyinə nail olmamaq, 
təşəbbüsü boşa çıxmaq, nəticəsiz qalmaq, 
heç bir şey əldə edə bilməmək. [Nəbi] bir 
neçə adamdan borc pul istəyir, amma əli 
boşa çıxır. “Qaçaq Nəbi”. Əli çatmamaq - 
vaxtı, macalı olmamaq, vaxt tapmamaq. 
Əlim çatmır ki, bir sizə gəlim; H görməmək, 
görüşə bilməmək, görməyə, görüşməyə 



vaxtı olmamaq. ..Əhməd də çox zaman 
şəhərdə və qəzada olur, Cəmilə əli çatmırdı. 
Mir Cəlal. Əli çıxmaq - məhrum olmaq, 
əlində saxlaya bilməmək. Kölgəyə uyma 
hirsü qəflətdən; Ta əlin çıxmasın həqiqət- 
dən. A.Səhhət. Amma sözün doğrusu budur 
ki, dəxi mollaların məktəbindən əlim çıxan- 
dan sonra, əməlli-başlı müsəlman dərsi 
görmədim. C.Məmmədquluzadə. [Bəhram:] 
Maldan əlin çıxarsa, canın sağ olsun. 
C. Cabbarlı. Əli dinc oturmamaq - 1) daim 
bir şeylə məşğul olmaq; 2) heç bir ehtiyac 
olmadan toxunmaq, əl vurmaq, toxunaraq, 
qurdalayaraq xarab etmək. Əli əlinə 
dəymək - əl verib görüşmək. Mən bir qur- 
ban kəsərəm; Əli əlimə dəyəndə. (Bayatı). 
Əli əsmək (bir şeyin üstündə) məc. - 
xəsislik etmək. Əli gəlmək - qıymaq, rəva 
görmək. Əli gəlməmək - qıymamaq, rəva 
görməmək. Titrəyir, gecikir, əli gəlməyir; 
Bilməyir nə oyun hazırlar təqdir. Şəhriyar. 
Əli gətirmək - çox qazamnaq; // oyunda 
bəxti gətirmək, dalbadal çoxlu udmaq. Əli 
gətirmir ki, gətirmir. - [Səlim bəy:] Budur, 
bir neçə gündür əlim çox yaxşı gətirir. 
Ə. Haqverdiyev. Əli gicişmək - 1) kimisə 
vurmaq istəmək, vurmağa bəhanə axtar- 
maq. Əlim gicişir, durub döyəcəyəm ha! 
2) zar. əlinə pul gəlmək ehtimalı olmaq. Əli 
iş tutan - işləyən, işləyə bilən. Əli iş tu- 
tanın hamısı buraya toplaşmışdı. Əli işdə 
olmaq - işləmək, bir işlə məşğul olmaq. 
Sənət məktəbini bitirən gündən əlim işdədir. 
“Kirpi”. Əli iti - əldən çox cəld. [Aslan 
bəy:] [Aydəmir] şeytan oğlu doğrudan 
igiddir, həm də əli itidir. C. Cabbarlı. Əli 
kəsilmək - məhrum olmaq. Əli qalxmaq 
(adətən inkar formasında işlənir) - bax əli 
gəlmək. [Pirverdi Camal bəyə:] Üç min 
deyil, on min də olsa, heç kimin əli qalxmaz 
sizin canınıza qəsd etsin. N.Vəzirov. Əli 
qələm tutan - savadlı, yaza bilən. Məktə- 
bin əli qələm tutanı Hidayətin və qəzetin ba- 
şına toplandı. Mir Cəlal. Əli qələm tutmaq 
- yazmağı bacarmaq, savadlı olmaq. Əli 
qıymaq - əli getmək, rəva görmək, əsir- 
gəmək, qıymaq. Əlim qıymır ki, bu ağacları 
kəsim. Əli qoynunda - məyus, məəttəl, 
çarəsiz, naçar bir halda. Əli qoynunda 



89 




ƏL 



ƏL 



durub baxır. - [Pristav:] Bu kasıb bədbəxtin 
öküzünü aparıbsan, binəvanı əli qoynunda 
qoyubsan. Ə. Haqverdiyev. [Qızxanım] gün- 
düz axşama qədər və gecə sabaha qədər əli 
qoynunda, boynu çiynində oğlunun yanını 
kəsdirib oturur idi. “Məktəb”. Əli silah 
tutan - silah götürə bilən, silahdan istifadə 
edə bilən, vuruşa bilən. Hər əli silah tutan 
aləmə ağalıq etmək istəyirdi. Mir Cəlal. Əli 
soyumaq - işdən soyumaq, həvəsdən düş- 
mək, ruhdan düşmək. Əli təmiz olmaq - 
işində düz olmaq, tapşırılan şeyə xəyanət 
etməmək. [Hacı Murad:] indi de görüm, 
əlin-zadın təmizdirmi? S.S.Axundov. Əli 
təmiz olmamaq - arabir kiçik oğurluğa 
meyil etmək. Əli titrəmək - bax əli əs- 
mək. Əli tutmaq -bax əli gətirmək. Əli 
üzülmək - ümidi kəsilmək, çarəsiz qalmaq, 
əli çıxmaq, məhrum olmaq. Dağlar tutum 
dumanı ; Yoxdu bircə umanı; Eldən əli 
üzülüb; Kimə getsin gümanı? (Bayatı). Əli 
varmaq -bax əli gəlmək. Əlin necə vardı 
ki, bu işi sən gördün? Əli yetişmək (yet- 
mək) - çatmaq, nail olmaq. Onu görmək 
istəyirəm, əlim yetişmir. - Uzaq düşüb, əlim 
yetməz; Həsrət qoyma yara məni. Aşıq 
Abdulla. Əli yüngül - bax əliyüngül. 
[Vaqif:] Lələ, əlin yüngüldür, ağanın arxa- 
sınca su at, uzaq səfərə gedir. Çəmənzə- 
minli. Əlim yaxanda olsun - o dünyada 
mənə cavab verəsən (dini təbir). Əlimin 
içindən (ortasından) gəlmək - yaxşı elə- 
mək, əcəb etmək (bir hərəkətə qarşı edilən 
etiraza qabacasına cavab). [Sənəm Güllüyə:] 
Belə yaxşı eləyirəm, əlimin içindən gəlir, 
yazdırıram .. əlindən gələni beş qaba çək! 
Ə. Haqverdiyev. Əlində ölmək - bilavasitə 
özünə baxan, xidmət edən adamın lap 
yanında, qabağında ölmək. Əlində saxlamaq 
- başqasına verməmək, əlindən verməmək, 
öz ixtiyarında saxlamaq, sahib olmaq. Düş- 
mən kəndi əlində saxlamaq üçün bütün 
qüvvətini sərf etdi. M.S.Ordubadi. // Özünə 
tabe vəziyyətdə saxlamaq, əldə saxlamaq. 
Əlindən (əlinizdən) gələni beş qaba çək 
(çəkin) - hər nə bacarırsan (bacarırsınız) 
elə(yin), heç şeydən qorxmuram. Əlindən 
almaq - 1 ) birini bir şeydən məhrum 
etmək. Hakimiyyəti burjuaziyanın əlindən 



almaq, ixtiyarı əlindən almaq. - Sənin kimi 
bacıoğlunu Allah Rəşidin əlindən alsııı. 
H.Nəzərli. Aldı əldən əqlimi ahü nəvasi bül- 
bülün; Huşu tarac etdi ləhni-dilriıbası bül- 
bülün. Ə.Nəzmi; 2) zəbt etmək, zorla almaq. 
Var-yoxunu əlindən almaq; 3) başqasının 
şeyinə, malına və s.-yə zorla və ya başqa 
yolla sahib olmaq, mənimsəmək. Aldadıban 
alar əlindən varın; Elə ki keyfıncə saf gördü 
karın. Q. Zakir; 4) məhrum etmək. İndi 
[Həzi Aslanov] vəfat etmiş, ölüm əbədi ola- 
raq onu bizim əlimizdən almışdır. M. İbrahi- 
mov. Əlindən çıxmaq - 1) hazırlamaq, 
qayırmaq, hasil etmək. Bu iş kimin əlindən 
çıxıb? H Birinin rəhbərliyi altında hazırlan- 
maq, yetişmək, öyrənmək. Usta əlindən çı- 
xıb; 2) itirmək, qeyb etmək, məhrum olmaq. 
Əlindən dad çəkmək - həddindən artıq 
narazılıq, şikayət bildirir. [Namaz:] Camaat 
Həsənin əlindən dad çəkir. Ə.Haqverdiyev. 
Əlindən düşməmək - həmişə əlində 
olmaq, yerə qoymamaq, heç vaxt ayrılma- 
maq (bir şeydən). Atarsan, yıxarsan xeyli 
zamandı; Nə ox düşər, nə də kaman əlindən. 
Q.Zakir. [Gəldiyevin] düz on yeddi gün 
qələm, xətkeş, pərgar, rezin əlindən düşmədi. 
Mir Cəlal. [Surxay Aydına:] Əvvəlləri [tar] 
əlindən düşməzdi. C. Cabbarlı. ...əlindən 
düşsün! - qarğış ifadəsi kimi işlənir. Əlin- 
dən getmək - 1) əlindən çıxmaq, əldə sax- 
laya bilməmək. Kamandan ox tükəndi; 
Əlimdən yay da getdi. (Bayatı); 2) itirmək, 
qeyb etmək, yox olmaq, ölmək. [Həsən:] 
İndicə bir nər kimi oğlu əlindən getdi. 
H.Nəzərli. Əlindən gələni etmək (elə- 
mək) - 1) mümkün olan hər bir şeyi etmək, 
özündən asılı olan hər tədbiri görmək. ..işin 
mənafeyinə xidmət etmək üçün əlimizdən 
gələni edəcəyik; 2) nə bacarırsa, hər nə pis- 
lik varsa etmək. [Hafizə xanım:] Çor xanım, 
zəhrimar xanım, itil çölə.. Bəyin sağlığında 
əlindən gələni eləyib, indi məni də arvad 
görüb istəyir mənim başıma corab hörsün. 
Ə.Haqverdiyev. ...əlindən gələr - ...gözlə- 
mək olar (mənfi şəkildə). Əlindən gəlmək 
- bacarmaq, imkanı, iqtidarı olmaq. Əlim- 
dən gəlsəydi, edərdim. - [Məşədi Həsən:] 
Yəni özgələrə quyu qazmaq əlindən gəlirmi? 
Ə.Haqverdiyev. [Qurbanəli:] İgidin əlindən 



90 




ƏL 



ƏL 



hər şey gələr. H.Nəzərli. Müavin təbiəti 
yumşaq adam idi. rədd eləmək əlindən 
gəlməzdi. Mir Cəlal. Əlindən iş gələn - 
bacarıqlı, işbilən, işbacaran, zirək. [Bədir- 
cahan bəyim:] A kişi, adam gərək özünü 
aldatmasın.. Bu zəmanədə xan, bəy o adam- 
dır, başında ağlı ola, cibində pulu, əlindən 
iş gələn ola. N.Vəzirov. Əlindən iş gəlmə- 
mək - bacarmamaq, heç bir şey edə bilmə- 
mək, gücü çatmamaq, aciz olmaq. Ögey 
atamın anamla rəftarını görüb, əlimdən bir 
iş gəlmədiyinə görə, biixtiyar ağlardım. 
H. Sarabski. Əlindən iş gəlməyən - baca- 
rıqsız, aciz, iş bacarmayan adam. Əlindən iş 
gəlməyən çox danışan olar. (Ata. sözü). 
Əlindən qaçmaq - yaxasını qurtarmaq, 
canını qurtarmağa çalışmaq. Əlindən qur- 
tarmaq - 1) fəlakətdən, əziyyətdən, ölüm- 
dən qurtarmaq, nicat tapmaq. Rəşidin əlin- 
dən ov qurtarmazdı. H.Nəzərli; 2) xilas et- 
mək, azad etmək, qurtarmaq. [Telli:] Yaxşı 
ki qonaq gəldi, məni ağamın əlindən qur- 
tardı.. Ü.Hacıbəyov. Əlindən tutmaq - 
birinə maddi kömək etmək, yardım əlini 
uzatmaq. Əl tutanın əlindən tutarlar. (Ata. 
sözü). [Məşədi Səttar:] Əlində maya düzəlt- 
mək üçün qədim dost və aşnalarına yönəldi, 
heç kəs əl tutmadı. Ə.Haqverdiyev. [Məşədi 
Qədim:] Ay aı-vad, sənə də, mənə də övlad 
lazımdır ki, qocalanda əlimizdən tutan 
olsun. T.Ş. Simurq. Əlindən yapışmaq - 
bax əlindən tutmaq. Əlindən zara gəlmək 
- təngə gəlmək, cana gəlmək. Əlində-ov- 
cunda qalsın - ölməsin, çox yaşasın. Əlinə 
almaq - bax ələ almaq. Məşhur mərhum 
xanəndə Hacı Hiisü də Məkkədən gələndən 
sonra əlinə qaval alıb xanəndəlik eyləyirdi. 
Ə.Haqverdiyev. Əlinə çöp vermək - alda- 
dıb yola salmaq, başından etmək. Bizim 
uşaqlar söhbət arasında deyirdilər ki, "fi- 
lankəsin əlinə çöp verdilər, getdi”. “Kirpi”. 
Əlinə düşmək - girinə keçmək. [Məşədi 
Həsən:] Xudanəkərdə, Hacı Seyid Ağabala- 
nın əlinə düşərsən, evin yıxılar. Ə.Haqverdi- 
yev. [Nadir:] Sizi and verirəm Allaha, gedib 
vaxt var ikən bir tərəfdə gizlənəsiniz ki, 
məndən sonra zalımlar əlinə düşməyəsiniz. 
C.Cabbarlı. Əlinə salmaq - əldə etmək, 
tapmaq, ələ keçirmək, ələ gətirmək. [Hacı 



Murad:] Qırx il külüng çalıb bir cüzi pul 
əlimə salmışam. S.S.Axundov. Əlini (əllə- 
rini) ölçmək - əllərini oynada-oynada, 
həyəcanla danışmaq. Əlini ölçməyinə bax- 
ma, iş bacaran deyil. ...əlini öpür məc. - 
əlindən gəlir. Pis işlər həmişə onun əlini 
öpür. Əlini ağdan qaraya vurmamaq - 
heç bir iş görməmək, bikar durmaq. ..Neçə 
yüz adam əlini ağdan qaraya vurmayıb, 
müftə dolanır. N.Vəzirov. [Şəkinski:] Ba- 
xın, deyirəm sizə, bundan sonra hər yetən 
gəlib yenə bir ağa olacaqsa, mən əlimi ağ- 
dan qaraya vurmaram. C.Cabbarlı. Əlini 
başına çırpmaq (vurmaq) - təəccüblən- 
mək, təəssüflənmək. Əlini bənd etmək - 
bir işdən yapışmaq. Əlini dizinə vurmaq 
(çırpmaq) - təəccüblənmək, təəssüflənmək. 
Əlini vurub dizinə, indi gəlib özünə. (Ata. 
sözü). Əlini əlinə vermək - vüsala çatdır- 
maq, görüşdürmək, birləşdirmək, qovuş- 
durmaq. [Qarı:] Qorxma, oğlan, verrəm əlin 
əlinə; Eşitdiyin şəhri-Tiflis buradır. “Aşıq 
Qərib”. Əlini əlinin üstünə qoymaq - bi- 
kar, işsiz oturmaq, heç bir iş görməmək. 
Əlini gözünün üstünə qoymaq - bu hərə- 
kətlə tapşırılan bir işi yerinə yetirəcəyinə 
söz verdiyini, hazır olduğunu bildirmək. 
Əlini kəsmək - ümidini üzmək, əlini 
çəkmək. Əlini qulağının dibinə qoymaq 
oxumaq (hava ilə). [Əhməd:] ..[Əntiqə] 
əlini ki qulağının dibinə qoydu, zalım qızı 
lap möcüz görsədiı ; Mir Cəlal. Əlinin 
dalını yerə qoymaq - 1 ) tabe olmaq, təslim 
olmaq, məğlub olduğunu etiraf etmək; 
2) tabe etmək, məğlub etmək. Əlinin içi 
gicişmək zar. -bax əli gicişmək 2-ci mə- 
nada. Əlimin içi gicişir deyəsən, əlimə pul 
gələcək. Əlinin suyu - qüvvəti, gücü, zülmü. 
Əlinin suyunu heç kəs görməsin! Əllər 
yuxarı! - bax əllərini qaldır! Əlləri da- 
lında - əllərini dal tərəfdə bir-birinə çatmış 
halda. Əlləri dalında gəzinir. Əlləri qızıldır 
- mahir usta, sənətkar haqqında. Əlləri ya- 
nına sallanmaq - məyus olmaq, ruhdan 
düşmək, ümidsiz olmaq. Əllərini daraqla- 
maq - əl barmaqlarını bir-birinə keçirmək. 
Əllərini düyünləmək - əllərinin bar- 
maqlarını bir-birinə keçirərək düyün halına 
gətirmək. ..Alagöz tir-tir titrəyib əllərini 



91 




ƏLAC 

düyünlədi. S. Rəhimov. Əllərini görmək 
olmamaq - çox sürətlə işləmək. [Qızlar] 
pambığı elə sürətlə yığırdılar ki, əllərini 
görmək olmurdu. (Qəzetlərdən). Əllərini 
işə salmaq - 1) əlləri ilə işləməyə, bir iş 
görməyə başlamaq; 2) əlləri ilə vurmağa, 
dalaşmağa başlamaq, fiziki qüvvəyə əl 
atmaq. Əllərini qaldırmaq - təslim olmaq. 
Əllərini ölçmək - danışarkən əl(lər)ini oy- 
natmaq, tərpətmək. Əllərini ölçə-ölçə danış- 
maq. Əllərini öpür (adətən cəm şəklində) 
- hazırdır. ...əlini(zi) çək(in)! - başqasının 
daxili işinə qarışmamağı, başqasına toxun- 
mamağı tələb edən nida. Əllərini yana 
salmaq - ayaq üstə sakit, hərəkətsiz durmaq; 
qımıldanmamaq. Bir əldə (olmaq) - bir 
adamın ixtiyarında, bir adamda, bir şəxsdə 
(olmaq). Bir əldə iki qarpız tutmaq - eyni 
vaxtda bir neçə işdən yapışmaq, yaxud bir 
neçə məqsədi əldə etməyə çalışmaq. Dörd 
əl mııs. - iki adam tərəfindən piano çalma 
üsulu. Dörd əllə - bax dördəlli. 

ƏLA sif. [ər.] 1. Ən yüksək, ən yaxşı, ən 
gözəl. Əla meyvə. Əla şey. - [Qərib:] Yarın 
eyvanında cüt qoşa qızla; Şahsənəm əladır , 
hamısı gözəl. “Aşıq Qərib”. Hənıin bu yetər 
ki, desən; Qullarımdan əladır bu. Q.Zakir. 
Leylinin bir lətafəti yoxdur; Ondan əla 
gözəl sənəm çoxdur. S.Ə.Şirvani. // Tələbə- 
lərin biliyinə verilən ən yüksək qiymət. Əla- 
ya layiq cavab verdi. Kimyadan əla qiymət 
aldı. H Zərf mənasında. Əla oxumaq. Tapşı- 
rığı əla yerinə yetirmək. Vəzifəsini əla başa 
düşür. - Şiraslan, yoldaşları arasında əla 
qiymətlə oxuduğu üçün seçilir, divar qəze- 
tində onun kiçik şeirləri də çıxırdı... S. Rəhi- 
mov. Əla oxuyan, hörmət qazanan bir tələbə- 
yə nə ad qoyub, nə qara yaxasan? Mir Cəlal. 

2. klas. Daha hündür, daha uca, daha yük- 
sək. Camalın şöləsi günəşdən əla; Səni görən 
necə olmaz mübtəla. Sarı Aşıq. // Keyfiy- 
yətcə ən yaxşı, yüksək. Əla növ. - [Hacı] 
İtotaran Daşdəmirin oğlu Naqqal Fevzul- 
ladaıı iki kisə də əla xına alıb evə qayıtdı. 
H. Sarabski. Stolların üstünə o qədər də əla 
olmayan qırmızı mahuddan örtük çəkilmişdi. 
M.lbrahimov. 

ƏLAC is. [ər.] 1. Bir xəstəliyin sağalma- 
sına kömək edən hər bir şey; dərman, dava. 



ƏLACSIZ 

Hazır əlaclar var. - Firuzə xəstəni bir an 
gözdən qoymurdu, həkimin yazdığı əlacı 
vaxtlı-vaxtında içirir və üstündə gecə-gün- 
düz yarpaq kimi titrəyirdi. A.Şaiq. [Sadıq 
kişi:] Ay usta Hüseyn, bizim Məmmədvə- 
liniıı burnu qanıyıb, nə əlac edirik, qan kə- 
silmək bilmir. C. Məmmədquluzadə. 

2. Tədbir; vasitə. Bu işi yoluna qoymaq 
üçün bir əlac axtarmalı. - Der. - Qanda bu- 
lum əlacın, ey yar? Kimdən yetə ehtiyacın, 
ey yar? Xətayi. // Çarə. [Ağa Kərim xan:] İt 
hürdükcə qaçıram bağa, əlac nədi, qorxu- 
ram. N.Vəzirov. □ Əlac etmək - müalicə 
etmək, sağaltmağa çalışmaq. Əlac vermək 
(etmək, tapmaq) - vəziyyətdən qurtarmaq, 
çıxış yolu tapmaq (göstərmək), çarə tap- 
maq. [Aslan:] Yox, böylə deyil, buna bir əlac 
tapmalıyıq. İ.Musabəyov. [Birinci kəndli:] 
Əlac elə, aşağı bağlar əldən getdi. H.Nəzərli. 
Bəlkə tez gələsən, əlac verəsən; Sünbülün 
saçını yığıb hörəsən. N.Rəfibəyli. Əlacı kə- 
silmək (üzülmək) - çarəsi kəsilmək, çarə- 
siz qalmaq. Nə qədər güc vurdu, götürmədi 
əl; Kəsildi əlacı, qaldı məəttəl. Q.Zakir. 
Əlacım hər tərəfdən kəsildi, bir təbəqə ka- 
ğızı qoydum qabağıma, dedim, indi söylə, 
mən yazım. Qantəmir. 

ƏLACLI sif. Əlacı, dərmanı olan, sağala 
(sağaldıla) bilən, müalicəsi olan. 

ƏLACPƏZİR sif. [ər. ilac və fars. ...pəzir] 
Əlacı (dərmanı) olan, sağala (sağaldıla) 
bilən, müalicəsi olan. Ustanın azarı əlacpə- 
zir deyildi. Çəmənzəminli. 

ƏLACPƏZİRLİK is. Əlacı, dərmanı olma; 
sağala (sağaldıla) bilmə. Xəstəliyin əlac- 
pəzirliyi. 

ƏLACSIZ 1. sif. Davasız, dərmansız, sa- 
ğalmaz, əlacı olmayan. Əlacsız xəstəlik sa- 
ğalmaz. Əlacsız dərdə düşmək. - Gah sələmə 
pul verdi, bəzən də dərman satdı; Əlasız 
xəstələri min kələklə aldatdı. N.Rəfibəyli. 

2. zərf Çarəsiz, imkansız. Çıxılmaz və- 
ziyyətdə əlacsız qalmaq. Əlacsız olmaq. - 
..Əlacsız qalıb mən alacəhrəni çıxarıb ona 
göstərdim və nə üsul ilə tutduğumu söylə- 
dim. S.S.Axundov. [Tapdıq] əlacsız qalıb, 
içəridən sınıq maşını götürüb məşğul olmaq 
istədi. Ə. Vəliyev. Heç yerdə ədalət buradakı 
qədər gücsüz, əlacsız olmamışdı. Mir Cəlal. 



92 




ƏLACSIZLIQ 



ƏLAQƏDAR 



ƏLACSIZLIQ is. Çarəsizlik, naəlaclıq. 
Pərşan .. yorulub əlacsızlıqdan (z.) “ Aşıq 
Ələsgər" i götürdü, vərəqlədi. M. İbrahimov. 

ƏLAÇI sif. 1 . Bütün fənlərdən əla qiymət 
alan. Əlaçı tələbə. - Şirmayı əlaçı şagird- 
lərdən biri idi. M.Hüseyn. Əlaçı qız Aybəniz; 
Lövhəyə çağırılır. M.Seyidzadə. // İs. mə- 
nasında. Əlaçıların şəkilləri divar qəzetində 
çıxmışdır. 

2. Öz vəzifəsini, işini əla yerinə yetirən. 
Əlaçı şofer. Əlaçı satıcı. H Is. mənasında. 
İstehsalat əlaçıları. 

ƏLAÇILIQ is. Əla qiymətlə oxııma, 
bütün dərslərdən əla qiymət alma. Əlaçılıq 
uğrunda mübarizə. - [Ceyran] öz sinfinin 
əlaçılığı uğrunda əlləşirdi. S.Rəhimov. 

ƏLAHƏZRƏT sif. və is. [ ər .] köhn. Pad- 
şahların və onların arvadlarının titıılu. 
[Atabəy:] Mənim özüm də əlahəzrəti ziyarət 
etməyi düşünürdüm. M. S. Ordubadi. 

ƏLAHİDDƏ [ar.] 1. sif. Ayrı, başqa. Əla- 
hiddə məsələ. Əlcıhiddə şəkil. - [Hacı Qara] 
üç yüz qızı! sanayıb əlahiddə kisələrə qoyur, 
sonra gedir, tüfəng, tapançasını, xəncərini, 
qılıncını gətirir. M.F.Axundzadə. Məşədi 
Əsgər çamadanı yerdə görcək daha əlahid- 
də fikir başına gətirməyib, ancaq onu bildi 
ki, götürüb qaçmaq üçün əsil fürsət məqa- 
mıdır. S.M.Qənizadə. 

2. zərf Ayrıca, xüsusi. Əlahiddə yaşamaq. 
Əlahiddə çalışır. Bu qürbət şəhərdə hərbi xid- 
mətdə olan bir neçə yoldaşla bərabər əla- 
hiddə bir evdə yaşayırdıq... Ə.Məmmədxanlı. 

3. sif. Xüsusi. ..O, mart ayının axırlarında 
Təbrizə gələcəyini yazmış və sizə əlahiddə 
salam göndərmişdir. M. S. Ordubadi. 

ƏLAHİDDƏLƏŞMƏ “Əlahiddələşmək”- 
dən fis. 

ƏLAHİDDƏLƏŞMƏK / Bir şeydən ayrı- 
laraq xüsusi şəklə düşmək, xüsusiləşmək. 

ƏLAHİDDƏLİK is. Ayrılıq, xüsusilik. 

ƏLAQƏ is. [ər.] 1. Qarşılıqlı münasibət, 
bir-biri ilə bağlılıq. Sənaye ilə kənd təsər- 
rüfatı arasında əlaqə. Elmlə praktika ara- 
sında əlaqə. Ticarət əlaqələri. Beynəlxalq 
əlaqələrin möhkəmlənməsi. Qohumluq əla- 
qəsi. H Qarşılıqlı asılılıq, bir-birindən asılı 
olma. Səbəbiyyət əlaqəsi. Elmlərin bir-biri 



ilə əlaqəsi. H Sıx münasibət, yaxınlıq, bağ- 
lılıq. Dostluq əlaqəsi. Əlaqəsini kəsmək. On- 
larla mənim heç bir əlaqəm yoxdur. И Ünsiy- 
yət. Dil insanlar arasında əlaqə vasitəsidir. 

2. Münasibət. Aralarında səmimi əlaqə 
var. - Onların qadına qarşı əlaqələrindəki 
mehribanlığı xoşlayırdı. M. İbrahimov. 
[Dilbər:] Sevgilisini görmüş və öz əlaqəsini 
bildirmişdi. Ə. Sadıq. 

3. Sevgi, ürək bağlılığı, məhəbbət. Qə- 
tibə bu əlaqənin başlanmasını öz məqsədinə 
uyğun bilirdi. M. S. Ordubadi. 

4. Cinsi yaxınlıq, müaşiqə. 

5. Yaxın tanışlıq, dostluq, yaxınlıq. Mu- 
siqi aləmi ilə onun yaxın əlaqəsi vardır. - 
[Mehriban] bu vaxtadək kimsənin qarşısın- 
da boyun əyməmişdi. İndi onu sevmək istə- 
məyən bir adanda əlaqəsi necə ola bilərdi?! 
S. Hüseyn. 

6. Rabitə, rabitə vasitəsi. Canlı əlaqə. - 
Kərim radio vasitəsilə sahillə əlaqəyə girdi. 
M. İbrahimov. Əlaqə tezliklə bərpa edilməli 
idi. Ə.Əbülhəsən. 

7. Maraq, münasibət. Əlaqə göstərmək. 
Əlaqə oyandırmaq. - ..[Səlimi] tərpənmir, 
danışmır, əlaqəsini bildirmir, heç bir şey ifadə 
etməyən gözləri ilə [Hikmət İsfahaninin və 
İranpərəstin] bütün hərəkətlərini izləyirdi. 
M. İbrahimov. 

8. İştirak, hissəsi olma, payı olma, aidiy- 
yəti olma. Kitabın tərtibində onun da əla- 
qəsi var. 

9. Dəxli olma, münasibəti olma; aidiyyət. 
[Yaşlı kişi:] Hərəmxana ilə heç bir əlaqəsi 
olmayan bu otaqların ancaq birisinin qapısı 
vardı. S.Hüseyn. 

ƏLAQƏÇİ is. Qoşun hissələrində əlaqə 
xidməti görən əsgər və ya zabit. 

ƏLAQƏDAR sif [ər. əlaqə və fars ...dar] 
1 . Əlaqəsi, münasibəti, bağlılığı olan; bağlı. 
Dərs ilinin başlanması ilə əlaqədar tədbir- 
lər. Hazırlıq işləri ilə əlaqədar məsələlər. 
- Yəqin bu məsələ onun dalğııılığı ilə də əla- 
qədardır. A.Şaiq. Əbil ötən günlərin həsrə- 
tini çəkmirdi, onun keçmişlə əlaqədar heç 
nəyi yox idi. Ə.Vəliyev. Qədir kişi bu hör- 
mətlərdən darıxmır, bunu özünün yaxşı işlə- 
məsi ilə əlaqədar bilirdi. Ə. Sadıq. // Aidiy- 
yəti olan. Əlaqədar təşkilatlar. 



93 




ƏLAQƏDARLIQ 

2. iştirakı olan, hissəsi olan. Kitabın tər- 
tibində üç müəllif əlaqədardır. 

0 ...əlaqədar olaraq - ...nəticəsində, 
...görə, ...münasibəti ilə, ...bağlı olaraq, 
...müvafiq olaraq. Qatarın gecikməsi ilə əla- 
qədar olaraq, müşavirəyə vaxtında çata bil- 
mədim. Qərarla əlaqədar olaraq, böyük ha- 
zırlıq işləri görülmüşdür. Bu məsələ ilə əla- 
qədar olaraq, qarşıya ciddi vəzifələr çıxır. 

ƏLAQƏDARLIQ is. Bağlılıq, asılılıq; 
qarşılıqlı əlaqə. 

ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏ “Əlaqələndiril- 
mək” dən/ii. 

ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏK məch. Bir-biri 
ilə sıx surətdə bağlanmaq, aralarında əlaqə, 
rabitə, münasibət, uyğunluq yaradılmaq, əla- 
qədar edilmək, uzlaşdırılmaq. Bu proqram- 
lar və dərsliklərin bəzisi təcrübə ilə əlaqələn- 
dirilmişdir. 

ƏLAQƏLƏNDİRMƏ “Əlaqələndirmək”- 
dən f.'ıs. 

ƏLAQƏLƏNDİRMƏK f Əlaqədar etmək, 
bir-biri ilə bağlamaq, aralarında əlaqə, mü- 
nasibət, rabitə, uyğunluq yaratmaq; uzlaş- 
dırmaq; bir-biri ilə əlaqədar halda göstər- 
mək. Mühazirələrdə gətirilən faktik mate- 
rialları ( bugünkü ) həyatla əlaqələndirmək 
lazımdır. 

ƏLAQƏLƏNMƏ "Əlaqələnmək”dən fis. 

ƏLAQƏLƏNMƏK f. Əlaqədar edilmək 
(olunmaq), uzlaşdırılmaq. Sözlər bir-biri ilə 
əlaqələnmirdi. 

ƏLAQƏLİ sif. 1 . Əlaqəsi olan, əlaqədar, 
bir-biri ilə bağlı, asılı. Əlaqəli məsələlər. 

2. Asılı, bir-birindən asılı, bir-birinə tabe. 
Şöbələr müəssisənin ümumi idarəsi ilə əla- 
qəlidir. 

ƏLAQƏLİLİK is. Bir-biri ilə sıx bağlılıq, 
bir-birindən asılılıq. 

ƏLAQƏSİZ sif. 1 . Aralarında əlaqə, rabitə, 
asılılıq, bağlılıq, münasibət olmayan; rabitəsiz. 

2. Maraq və əlaqə göstərməyən, əhə- 
miyyət verməyən, fikir verməyən; laqeyd. 
Məsələyə əlaqəsiz (z.) yanaşmaq. 

ƏLAQƏSİZLİK is. Arada əlaqə, rabitə, 
ünsiyyət, münasibət olmaması; maraqsızlıq. 
Əlaqəsizlik göstərmək (maraqlanmamaq, 
maraq göstərməmək). 



ƏLAMAN 

ƏLALIQ is. Əla şeyin hal və keyfiyyəti; 
çox yüksəklik. Görməmişsənmi mənim tə- 
bimin əlalığını; Çox mənim ilə keçib sübhilə 
şamın. Yusif! Aşıq Qədir. 

ƏLALTI 1. sif. və is. Əl altında işləyən, 
köməkçi işləri görən, köməkçi. Əlaltı fəhlə. 
Usta əlaltısı. Bənna əlaltısı. - [Səkinə:] 
..Aylarla .. buruqda rəhmətlik atasının əlal- 
tısı olub. M. İbrahimov. 

2. zərf Kə lvəti, gizlicə, heç kəsin xəbəri 
olmadan, əl altından. Əlaltı xəbər göndərmək. 
- [Xəlil paşa] özü də əlaltı tədarük görüb 
qoşun-zad hazırladı. “Koroğlu”. Tarverdi- 
niıı bu hərəkəti, əlaltı öküzləri satıb yeməyi 
təlimatçı Məcidi pərt eləmişdi. S. Rəhimov. 

3. is. məc. Başqasının göstərişi və ya rəh- 
bərliyi ilə işləyən, iş görən adam; köməkçi. 
Getdikcə dostlar üz döndərir, tərəfdar aza- 
lır, əlaltılan da [Hümməti] eşitmək istəmir- 
dilər. B. Bayramov. 

4. is. Kart və başqa oyunlarda: hazırda 
oynayan adamdan sonrakı birinci adam. 

ƏLALTINCA bax əlalt(ın)dan. Sofulu 
Hacı ismayıl Nəbiııin gəldiyini eşidib əlal- 
tuıca pristava xəbər verdi. “Qaçaq Nəbi”. 

ƏLALT(IN)DAN bax əlaltı 2-ci mənada. 
Əlaltından işləmək. Əlaltından xəbər ver- 
mək. - [Turac:] Demək, özünə əlaltından 
cehiz düzəltdirmisəıı? İ. Əfəndiyev. Ana və 
qayınaııa əlaltından Zöhrəni bir çox arvad- 
lara göstərdilər. Ə.Vəliyev. 

ƏLAMAN [ər.] 1. Yardıma, imdada, kö- 
məyə çağırış bildirən nida. Əlaman, qurd 
inəyi dağıtdı! - Nə qəflətdir bu səndə, ey 
sitəmgər, cövrü zülmündən; Sərasər yer 
üzünü sövtii sədayi-əlaman tutmuş. Q. Zakir. 
Arqadaşlar, əlaman, gəl tez verib də əl-ələ; 
Həm bu yolda əhdü peyman etməli bundan 
sora! M.Ə. Sabir. Şikəstə Hamidəm, canan; 
Dərdindən öldüm, əlaman! Aşıq Hamid. 
// Yalvarış bildirir. Boyum bərabərisən indi, 
əlaman, getmə! X.Natəvan. // Şikayət bil- 
dirir. Əlaman durnalardan; Qaç yaman 
durnalardan; Tutaram sorağını; Hər zaman 
dumalardan. (Bayatı). İsmət, həya, ədəb 
gedəcək əldən, əlaman! Ə.Nəzmi. 

2. is. İmdad, nicat. Təsəvvür etmə fəğanını 
həlaki-candandır; Kəman öpər əliivi, 
əlamanım ondandır. S.Ə.Şirvani. 



94 




ƏLA-MƏRƏKƏ 



ƏLAVƏ 



0 Əlamanda olmaq (qalmaq) - çarəsiz 
qalmaq, nə edəcəyini bilməmək, çətin, çıxıl- 
maz vəziyyətdə olmaq. . 0 bədbəxt .. bizdən 
üz döndərib, qalmışıq əlamanda. N.Vəzirov. 
..Ələmdar yerindən tərpənib əlamanda olan 
ağasının vanına gəldi. S. Rəhimov. 

ƏLA-MƏRƏKƏ bax əla 1-ci mənada. 
[Qoltııqçu:] Lap əla-nıərəkədir. S.Rəhimov. 

ƏLAMƏT is. [ər.] 1. Bir şeyin bilinmə- 
sinə, müəyyən edilməsinə vasitə olan 
nişanə; işarə. Xəstəliyin əlamətləri. Baharın 
əlamətləri. - Bütün günü Fəxrəddinin xəfiy- 
yələri saray ətrafında gəzib müəyyən əla- 
mətləri daşıyan qadının intizarını çəkir- 
dilər. M.S. Ordubadi. [Oğlan] bütün zahiri 
əlamətlərinə : gözlərinin rəngi, üzüııiin ciz- 
gilərinə görə rus idi. M.Rzaqulıızadə. 

2. Iz, əsər, qalıq. Qədim zamanda Azər- 
baycanda şiişəçilik sənətinin tərəqqi etdiyini 
göstərən bir çox tarixi əlamətlər var. - Qırx 
gün, qırx gecə Usta Ağabala yol getdi, ət- 
rafda bir işıq əlaməti görmədi, axırda təngə 
gəlib bir daşın ətəyində uzandı. Çəmənzə- 
minli. İlk baxışda bu şəhərdə həyat əlaməti 
görünmürdü. M. Hüseyn. Ərdəbildə baş 
vermiş hadisələr üçün Firidunun və ya baş- 
qa bir adamın tutulduğunu bildirən heç bir 
əlamət yox idi. M.Ibrahimov. 

3. məc. Rəmz, ifadə, işarə. Katib Kosanın 
sifətində bədbəxtliyi xəbər verən bir əlamət 
olduğunu mülahizə edərək qorxuya düşdü 
və yerindən ayağa qalxdı. S.Rəhimov. [Qə- 
dir] özünün adamlardan seçilməsini böyük- 
lük əlaməti sayırdı. Mir Cəlal. [Oğlan] yəqin 
mənim üzümdə heyrət əlaməti görüb əlavə 
etdi. M. Rzaquluzadə. 

4. məc. dan. Görünməmiş, fövqəladə, tayı- 
bərabəri olmayan şey haqqında. Hər aşiqin 
bir yarı var; Əlamətdi mənim yarım. Q.Zakir. 
Qaşların əlamət, gözün afatdı; Alışdırdı ca- 
nım, odlara çatdı. Aşıq Novrəs. 

0 Əlaməti-fariqə kölın. - bir şeyi başqa- 
larından fərqləndirən əlamət. 

ƏLAMƏTDAR sif [ər. əlamət və fars. 
...dar] Öz əhəmiyyətinə görə görkəmli, çox 
böyük əhəmiyyəti olan. Əlamətdar tarix. 
Əlamətdar hadisə. Əlamətdar gün. - [Şa- 
mamanın] təbiətindəki vaxşı, əlamətdar key- 
fiyyətlərin meydana çıxmasına, ümumun 



mənafeyi üçün fövqəladə dərəcədə xeyirli 
olmasına xalq kömək edir. I. Əfəndiyev. 

ƏLAMƏTDARLIQ is. Əlamətdar olma, 
çox əhəmiyyətlilik. Hadisənin əlamətdarlığı. 

ƏLAN zərf [ər.] 1. Bu an, indi, hala. Ü rəf a 
məskəni olan Şirvan; Ciihəla xabgahıdır 
əlan. M. Ə. Sabir. [Şeyx Hadi:] Mən də 
yoldaşlarında bir yandan; Hində əzm etmək 
üzrəyəm əlan. H. Cavid. 

2. Hələ də, indiki halda. Əlan buradadır, 
getməmişdir. - Mədənlər yavrusu cəsur bir 
insan; Yerindən sıçrayıb danışır əlan. 

S.Vurğun. 

ƏLAVƏ [ər.] 1. sif. Əsas şeyin üstünə ar- 
tırılan; üstəlik. Əlavə xərc. Əlavə seans. Bu 
gün iki əlavə dərs oxuduq. Əlavə vaxt ver- 
mək lazımdır. - Məncə, bu .. otağa əlavə bir 
qapı açmaq lazımdır. M.S. Ordubadi. Cavan- 
ları tərbiyələndirmək, onları ölkə üçün yetiş- 
dirib boya-başa çatdırmaq əlavə diqqət və 
qayğı tələb edirdi. M.Hüseyn. □ Əlavə et- 
mək - üstünə artırmaq, qoymaq. Məbləğin 
üstünə iki manat əlavə etmək. Çaya qənd əlavə 
etmək; II üstəlik olaraq demək və ya yazmaq. 
Məktuba bir neçə söz əlavə etdi. Mən bu 
gündən işə başlayacağam, - deyə əlavə etdi. 
- Zeynal əlavə etdi'. - Biz bundan sonra bir 
damın altında bərabər yaşaya bilməyəcəyik. 
S. Hüseyn. Sonra əlavə etdi : - Mən bu səsi 
eşitməyi çox xoşlayıram. M.Rzaqulıızadə. 
Əlavə olaraq - üstəlik olaraq, əlavə kimi, 
əlavə şəklində. [Mirzə Qədir] öz istirahə- 
tini pozub otaqların birini də verməli, əlavə 
olaraq [Nəsirə] ailəsini keçiııdirə biləcək bir 
maaş da təyin etməli idi. S. Hüseyn. [Usta 
Qəzənfər:] Dəniz neftçiləri .. əlavə olaraq 
dövlətə tonlarla neft veriblər. Z. Xəlil. 
Əlavə olunmaq - üstəlik artmaq. [Onu] 
əridən araqla papiros idi. Son günlərdə 
qorxu da əlavə olunmuşdu. Ə.Vəliyev. 

2. is. Kitaba, ayrı-ayrı fəsillərə, yazıya və 
s.-yə artırılan hissə, bəhs və s. Kitabın axı- 
rında əlavəsi var. Dissertasiyanın hər fəslinə 
əlavə verilmişdir. - Xoşqədəm çay süzürdü. 
Mən əlavələrin yerini müəyyənləşdirirdim. 
Ə.Vəliyev. 

3. is. Məcmuə və ya qəzet abunəçilərinə 
artıq, üstəlik olaraq göndərilən kitabça və s. 



95 




ƏLAVƏSİZ 

4. Qoş. mənasında : ...başqa. İş bilməyən, 
ancaq yemək-içməkdən əlavə; Bu canlı də- 
yirmanlarına şiikr, xudaya! M.Ə.Sabir. Əlavə, 
Haşımdan başqa onların bir köməyi yox idi. 

B. Talıblı. □ Bundan əlavə - bundan başqa, 
üstəlik olaraq. Bundan əlavə, dəxi Yıısif şahda 
həzargunə özgə eyblər tapdılar. M.F.Axund- 
zadə. Bundan əlavə, Qaraca qız özü də oy- 
namağı tərk etmişdi. S.S.Axundov. 

5. Xüsusi terminologiyada: artım, törəmə, 
bir maddənin, məhlulun və s.-nin tərkibinə, 
üstünə əlavə edilən maddə və s. Dizel 
yanacaqlarına başqa əlavələr qatılır. 

ƏLAVƏSİZ sif. Əlavəsi olmayan, əlavə 
verilməyən. Əlavəsiz məcmuə {qəzet). 

ƏL-AYAQ top. Qollar ilə qılçalar bir- 
likdə. Əl-ayağını bağlamaq. Əl-avağı tit- 
rəmək {əsmək). - [Köməkçi dedi:] Şəriyin 
əl-ayağıııı, sürün onu bəri... Nə olubdur? 

C. Cabbarlı. Hatəmxan evin yerindən tər- 
pənmir, Pası əl-ayağını uzadır və onu yerə 
çırpırdı. S. Rəhimov. 

0 Əl-ayağa dolaşmaq - mane olmaq, 
ayağa dolaşmaq. Uşaqları aparın, yoxsa əl- 
ayağa dolaşarlar. - [Yaşlı kişi:] Şoğəribə 
qalmış əl-ayağıııa dolaşır, - deyərək [Şirin- 
nazın] çarşabını başından alıb yerə atdı. 
S. Hüseyn. [Hakim] səliqəli stolunun üstün- 
də gördüyü lazımsız kağızları bir-bir cırıb 
səbətə atırdı ki, “əl-ayağa dolaşmasın! ” Mir 
Cəlal. Əl-ayağa düşmək - təlaşa düşmək, 
təşvişə düşmək, həyəcanlanmaq. Mehdinin 
qaçmasını Naxçıvan və Gorus nəçənniklə- 
rinə xəbər verdilər. Nəçənniklər əl-ayağa 
düşdülər. "Qaçaq Nəbi”. Adamlar əl-ayağa 
düşdülər. Iskəndər kişinin cənazəsini sa- 
manlığa apardılar. M. Hüseyn. [Nəcəf:] Bəs 
sən niyə belə əl-ayağa düşmüsən? İ. Əfən- 
diyev. Əl-ayağı buza dönmək (soyumaq) 
- əlləri və ayaqları soyumaq, soyuqdan 
donmaq. Tahirin anası Gülşənəm aı-vad qaş 
qaralanda fermada sağını qurtarıb evə 
qayıdan zaman onun yanaqları gömgöy ol- 
muş, əl-ayağı buza dönmüş, az qala dili 
tutulmuşdu. M.Hüseyn. Əl-ayağı düz - 
tərbiyəli, əxlaqlı, ismətli. Anam, bacım, qız 
gəlin; Əl-ayağı düz gəlin; Yeddi oğul 
istərəm; Bircə dənə qız, gəlin. (Bayatı). Əl- 



ƏL-AYAQ 

ayağı soyumaq - 1) ölümü yaxınlaşmaq, 
ölmək; 2) həvəsdən düşmək, ruhdan düşmək. 
Lotul arın əl-ayağı işdən-gücdən soyudu... 
(Nağıl). Əl-ayağı sustalmaq- 1) zəifləmək, 
taqətsizləşmək. Yavaş-yavaş qulağıma tar- 
qaval səsləri də gəlməyə başladı. Əlim- 
ayağını sustaldı. M. Rzaquluzadə; 2) bax 
əl-ayağı soyumaq. Əl-ayağı titrəmək - 
1) qorxudan və ya soyuqdan əsmək, tit- 
rəmək; 2) zəiflik, qocalıq, xəstəlik üzündən 
əl və ayaqlan əsmək. Əl-ayağı üzülmək - 
bax əli üzülmək (“əF’də). Əl-ayağı yer- 
dən üzülmək - son dərəcə təəccüblənmək, 
heyrət etmək. Muxtarov Xanlara baxdıqca 
özü də məəttəl qalır, bəzən elə bil əl-ayağı 
yerdən üzülürdü. M.Hüseyn. Əl-ayağına 
düşmək - təzim etmək, qabağında diz 
çökmək, yalvarmaq. Əl-ayağını bağlamaq 
- hərəkət etməsinə imkan verməmək, mane 
olmaq. Əl-ayağını kəsmək - heç bir iş 
görməyə qoymamaq, mane olmaq. Əl-aya- 
ğını qayırmaq - hazırlaşdırmaq, hazırlıq 
görmək. [Hacı Həsən:] Ay qız, Fatma, 
Nazlının əl-ayağıııı qayır, bu gün gərək 
köçürək. C.Məmmədqulıızadə. Əl-ayağını 
toplamaq - 1) işə başlamaq, nədən başla- 
maq lazım gəldiyini müəyyən etmək. Çim- 
ııaz isə hələ də əl-ayağıııı toplaya bilmirdi. 
Ə.Əbülhəsən; 2) işi qurtarmaq üzrə olmaq, 
işi tamamlamağa yaxınlaşmaq. Əl-ayağını 
yığ(ışdır)maq - nizam və intizama tabe 
etmək, tabe olmağa məcbur etmək, qaba- 
ğını almaq, istədiyini etməyə qoymamaq, 
müəyyən çərçivə içərisinə almaq. Əl-ayaq 
açmaq - istədiyi kimi, sərbəst hərəkət et- 
mək. Əl-ayaq atmaq - bax əl-ayaq çal- 
maq. Əl-ayaq çalmaq - çırpınmaq, çapa- 
lamaq. Əl-ayaq çəkilmək - bax əl-ayaq 
yığılmaq. ..Gecə yarısı əl-ayaq çəkilir, hər 
şey yuxuya gedir, səs-səda kəsilir. M.S. Ordu- 
badi. Axşam əl-ayaq çəkiləndə bura gəlib, 
üzünü bu qayaya tutub “a qaya-qaya! ” deyə 
çağırsan, “ qaya-qaya !” deyən əks-səda eşi- 
dərsən. R.Rza. Çünki elə hər gecə, çəki- 
ləndə əl-ayaq; Qaranlıq döngələrdə onlar 
verir səs-səsə! Ə. Cəmil. Əl-ayaq eləmək 
(etmək) - 1) tərpənmək, hərəkət etmək, 
səy göstərmək, yubanmamaq, cəld tərpən- 



96 




ƏL-AYAQ 



ƏLBƏT 



mək. Bir əl-ayaq eləsək, işin cam almar. - 
Bədəlovun taqımı doğrudan da elə əl-ayaq 
elədi ki, Mədədov onları görəndə təəccübdə 
qaldı. Ə.Əbülhəsən; 2) tapmaq, əldə etmək. 
Zəhmət çək, mənə bir paket əl-ayaq elə. Mir 
Cəlal. Əl-ayaq kəsilmək - bax əl-ayaq 
yığılmaq. Kənddə əl-ayaq kəsilmişdi. 
Ə. Abasov. Əl-ayaq qoymaq -bax əl qoy- 
maq 2-ci mənada (“əl”də). Əl-ayaq oynat- 
maq - 1) çapalamaq; 2) məc. hədələmək. 
Əl-ayaq tərpətmək - cəld işləmək, tələs- 
mək, hərəkətə gəlmək, səy etmək. Bir əl- 
ayaq tərpət görək. - [Eyvaz kişi] bir qədər 
əl-ayağını tərpədərək üzdüsə də, birdən 
suların arasında yox oldu. Ə.Vəliyev. Əl- 
ayaq vermək - kömək etmək. Qonaqlıqda 
əl-ayaq verən çox olduğundan hər iş qay- 
dalı gedirdi. Əl-ayaq yetişməmək (çatma- 
maq) - çox uzaqda olmaq, görüşmək 
mümkün olmamaq. Cənnətin hurisi, ərzin 
mələki; Yetişməz, yüz qala, əl-ayaq sənə. 
Q. Zakir. Əl-ayaq yığılmaq (yığışmaq, 
yığışılmaq) - gediş-gəliş, hərəkət kəsil- 
mək, hamı evinə çəkilmək. Axşamdan xeyli 
keçmişdi, kənddə əl-ayaq çoxdan yığıl- 
mışdı. M. Hüseyn. Əl-ayaqda qalmaq - 
ortada qalmaq, başqalarının əvəzinə cavab 
verməli olmaq. Qadın bağırırdı: - ..Hərəniz 
özünüzü bir deşiyə soxun, əldə-oyaqda mən 
qalım! Ə.Əbülhəsən. Əl-ayaqda olmaq - 
hazırlıq görmək, tədbir görmək, amadə 
olmaq, hazır olmaq. Əl-ayaqdan düşmək - 
əldən düşmək, bərk yorulmaq. Mən səni 
izləməkdən düşmüşəm əl-ayaqdan. S.Rüstəm. 
Əldən-ayaqdan düşmək - bax əl-ayaq- 
dan düşmək. Əldən-ayaqdan getmək - 
bax əldən getmək 1-ci mənada ("əl”də). 
Onun üçün nə əldən-ayaqdan gedirsən? - 
Kimisi əldən-ayaqdan gedir, kimisi sadəcə 
gülür, kimisi də haylı-küylü danışığı ilə özü- 
nü gözə verməyə cəlıd edirdi. S. Rəhimov. 
Bəndalı ustasının xahişinə tez və dürüst 
əməl eləmək üçün əldən-ayaqdan gedir, 
kürə qabağında fır-fır fırlanırdı. Mir Cəlal. 
Əldən-ayaqdan olmaq - çox gəzməkdən 
yorulmaq, əldən düşmək. Əldən-ayaqdan 
salmaq - 1 ) çox gəzmək, hər yerdə olmaq; 
2) taqətdən salmaq, yormaq. [İkinci müha- 



fiz:] Tiiksiiz yapıncı .. [Ələmdarı] bu fırtınada 
lap əldən-ayaqdan salacaqdır. S. Rəhimov. 
Əlini-ayağını çəkmək - bir yerə daha 
gedib-gəlməmək, əlaqəsini kəsmək. 

ƏLBAQİ sif. [ər.] Artıq qalan, qalıq. 
..Qalan əlbaqi paraların kimlərə paylandığı 
haqqında hesab verir. M.S.Ordubadi. // is. 
Qalan pul, pulun verilməyib qalan hissəsi. 
Pulun əlbaqisi kimdən çatacaq? 

ƏLBƏƏL zərf 1. Əldən-ələ, birindən- 
birisinə. Kitab əlbəəl gəzdi. - Muradım, sə- 
ninlə verəm əlbəəl; Bu gülşən içində gəzəm 
əlbəəl. Aşıq Murad. 

2. Cəld, tez, əlüstü, dərhal, o saat. Xub- 
larııı yaxşısı olmaz kəmməhəl; İşarə edən 
tək gələr əlbəəl. Q. Zakir. [Rəhim xan:] Sən 
gərək Tehrana səfər edib Mirzə Rzanın qızını 
əlbəəl şaha təqdim edəsən. C.Cabbarlı. 

ƏLBƏSƏ is. [ər. “əlbisə” - “libas” söz. 
cəmi] köhıı. Libas, paltar. Dərhal dimdik 
qalxdım. Əlbəsəmi geydim. A. Şaiq. [Kor ki- 
şinin] .. əlbəsəsinin tərzi, biçimi avamlığını 
.. andırırdı. S. Hüseyn. 

ƏLBƏSƏLİ sif. köhıı. Əlbəsə geymiş, pal- 
tarlı, paltar geymiş. Gözəl əlbəsəli adam. - 
Önündən qələbəliyi yarıb keçən arabaları, 
isti əlbəsəli, şən çöhrəli insanları .. süzdü. 
A.Şaiq. 

ƏLBƏSƏLİK sif. köhıı. Əlbəsəyə yararlı, 
əlbəsə üçün olan; paltarlıq. Əlbəsəlik parça. 
- Onun içinə oğlan evi bir əlbəsəlik ipək 
parça, iki imperial və bunun əmsalı bir şey 
qoyub qaytaracaqlar. R.Əfəndiyev. 

ƏLBƏT [ər.] 1. Bax əlbəttə. Əlbət gələ- 
cəkdir. Dünyaya gələn əlbət gedər. - Demək 
olmaz dirilər tək yatıb, əlbət duracaq; Ölü- 
lər yatmağıdır, yox buna payan, ölüb... ə! 
M. Ə. Sabir. □ Əlbət ki - təbii ki, şübhəsiz. 
Əlbət ki, on il bundan qabaq belə provekt 
mühüm idi. Mir Cəlal. 

2. ara s. Yəqin (ki), görünür (ki). Əlbət, 
bunda bir sirr var. - Dəıyişəm, kəşkülüm var; 
Hər güldən beş gülüm var; Gəlmişəm mən 
qapına; Əlbət, bir müşkülüm var. (Bayatı). 
[Səlimə:] Əlbət, odunu satılmır nədi, kəsdi- 
rib bazarı ac-susuz. Ə. Haqverdiyev. Sevgi- 
siz, yoldaşsız bir gözəl kimi; Sükuta qərq 
olub yaşardın, əlbət. M.Dilbazi. 



97 




ƏLBƏTTƏ 



ƏLCƏK 



ƏLBƏTTƏ 1 . zərf Mütləq, hər halda. Əl- 
bəttə gəlməlidir. Getmək əlbəttə lazımdır. - 
Bir belə adamın içində yəqin ; Əlbəttə, bəd- 
nəzər var, oynamasın. Q. Zakir. [Müsyö 
Jordan:] Əlbəttə sehrdir, nıat qalmalı işdir, 
bir türfətüleyndə qəflətən Parij xarab 
olubdur. M.F.Axundzadə. 

2. ara s. Şübhəsiz, təbii ki. O, əlbəttə, 
haqlıdır. - Ol qədər cövr etmə üşşaqə ki, 
səndən çəksin əl; Şah rəiyyətsiz ola, əlbəttə, 
şövkətdən düşər. S.Ə.Şirvani. [Mazanda- 
ranski:] Əlbəttə, mən heç özümü səndən əs- 
kik adam bilmirəm. C.Cabbarlı. 

ƏLBƏYAXA 1 . is. Şiddətli dava, vuruşma; 
mübarizə. [Kərim] bilirdi ki, əlbəyaxa vaxtı 
dəmadəm yaxınlaşır. S. Rəhimov. Mən bu 
qara xəyallarla əlbəyaxa ikən, birdən, 
deyəsən, gözümə bir işıltı dəydi, yox oldu, 
yenə göründü. M.Rzaquluzadə. □ Əlbəyaxa 
olmaq - bərk vuruşmaq, çarpışmaq; müba- 
rizə etmək. Çar hökumətinin siyasəti çarın 
işğal orduları ilə bizi əlbəyaxa olmağa 
məcbur etdi. M. S. Ordubadi. Ər və arvad əl- 
bəyaxa oldular. C.Məmmədquluzadə. [Yusi- 
fin] cəbhədə keçirdiyi günlər, ölümlə əlbə- 
yaxa olub, ad-san qazandığı vaxtlar gözü- 
nün qabağına gəldi. B.Bayramov. 

2. sif. Şiddətli, amansız. Əlbəyaxa çar- 
pışma getdikcə şiddətlənirdi. Ə.Əbiilhəsən. 
□ Əlbəyaxa vuruş(ma) - silahsız halda və 
ya soyuq silahla aparılan döyüş. Pilləkəndə 
əlbəyaxa vuruşma uzun çəkdi. Mir Cəlal. 
Mən səni düşünərək getdiyim zaman huşa; 
Bəlkə də sən girirsən əlbəyaxa vuruşa. 
Ə. Cəmil. Əlbəyaxa vuruşmaq - bir- 
birindən yapışmaq, şiddətli vuruşmaq. Araz 
onlarla əlbəyaxa vuruşaraq təslim olmurdu. 
A. Şaiq. Müşkünaz təkliklə əlbəyaxa vuru- 
şur, bu təkliyi evdən qovub uzaqlaşdırmaq 
istəyirdi. Ə.Vəliyev. 

ƏLBİR 1 . zərf Bir-birinə kömək edərək; 
bərabər, birgə, birləşərək. Əlbir işləmək. - 
[Altunbay:] Elxan biləgənli, sən Solmazı sevir 
isən, özündə onu qoruyacaq bir cəsarət du- 
yur isən, and iç, əlbir çalışaq. C.Cabbarlı. 
[Nəbi:] Düşünüb bayaqdan tökmüşəm 
tədbir; Gərək sinə gərək düşmənə əlbir! 
S. Rüstəm. // Şərik, bir yerdə, birlikdə. Bu 
işi onlar əlbir görmüşlər. □ Əlbir olmaq - 



yoldaş olmaq, birgə hərəkət etmək, bir 
məqsəd üçün birləşmək. Əlbir olub bir ayı 
bir şir ilə; Ovladılar dovşanı tədbir ilə. 
A.Səhhət. [Nəbi:] Əlbir olub od salmaq 
üçün düşmənlərin canına; Sinən üstdən yol 
ver, keçim qardaşımın yanına! S.Rüstəm. 
Bir hökmdar deyil, yığılıb hətta; Yüzü əlbir 
ola, gələ, vermərəm! M.Rahim. 

2. sif. Həmrəy, çox yaxın, birgə işləyən. 
Əlbir yoldaşlar. Əlbir iş. - İndi, indisə sürət 
qatarında qızıl diplomla, əlbir və iirəkbir 
yoldaşlarında evə dönürəm. Mir Cəlal. 

ƏLBİR-DİLBİR b a x əlbir. [Nəcmi:] Bu 
vaxta kimi əlbir-dilbir, asayişlə yaşayan .. 
bu dinc camaatın arasına nə üçün iğtişaş 
düşsün? Ə.Əbülhəsən. [Hacı:] Buxaralı 
Buxaradan, Bağdaddan, Tehrandan - adını 
müsəlman qoyan gərək əlbir-dilbir səy elə- 
sin. Mir Cəlal. Elər halda gümanım budur 
ki, əlbir-dilbir olsaq, Xanpəri xalanı düz 
yola gətirə biləcəyik. Ə.Vəliyev. 

ƏLBOMBASI is. Əl ilə tullanılıb atılan 
bomba. Dəstə komandiri hər əsgərə 35 güllə 
və iki əlbombası payladı. Mir Cəlal. 

ƏLBORCU is. Tez ödənilmək şərti ilə 
verilən, ya alman azacıq borc pul, yaxud 
başqa şey. Əlborcu almaq. Mənə on manat 
əlborcu ver. - ..Yaşıdlarından və yaxın 
dostlarından biri, bu gün ondan əlborcu qa- 
zıma borusu istəməyə gələndə Qüdrətdən bu- 
nun da səbəbini soruşdu. M.Hüseyn. [Sur- 
xay:] ..Sən öləsən, Hüseyn, bu gün evimizdə 
çörək olmayıb, gəlmişəm, səndən bir az 
əlborcu pul alam. S.Rəhman. 

ƏLCƏ sif. Kiçik, azacıq, bir tikə, əl 
qədər. Əlcə çörək. Əlcə ət. - Anası bir əlcə 
əppəyə dönüb yoxa çıxıbdır. S. Rəhimov. 
Mövqeyə gələn kimi Abbas karandaşla bir 
əlcə kağıza ərizəsini yazdı, üç nəfərdən zə- 
manət aldı. Ə.Əbülhəsən. [Gülzar:] [Ağa- 
larov] dişini bizim o bir əlcə torpağa qıca- 
dıb. Ə.Məmmədxanlı. 

ƏLCƏCİK sif. Lap balaca, balaca əl 
boyda (adətən "bir” sözü ilə). Yun şalına 
bürünmüş bir əlcəcik çöhrəsində Ağcanın 
gözləri parlayıb yanırdı. Ə.Əbülhəsən. 

ƏLCƏK is. Əli soyuqdan və s.-dən qoru- 
maq üçün barmaqlı, ya barmaqsız əl geyimi. 
Uzun əlcək. Əlcək toxumaq. Meşin əlcək. 



98 




ƏLCƏKTİKƏN 



ƏLEYHDAR 



Qadın əlcəkləri. Beşbarmaq əlcək. Təkbarmaq 
əlcək. Bir corab, bir əlcək, bir isti köynək; Bir 
də ki yun başlıq göndərirəm, al! S. Vurğun. 

ƏLCƏKTİKƏN, ƏLCƏKTOXUYAN is. 
Parçadan əlcək tikən, yaxud yundan, iplik- 
dən əlcək toxuyan usta. 

ƏLÇATAN sif. 1. Hündür olmayan, əl 
çata bilən, alçaq. Əlçatan divar. Əlçatan rəf. 

2. Uzaq olmayan, yaxın. Əlçatan yer. 

3. Əldə edilə bilən, ələ düşə bilən, mü- 
nasib. 

ƏLÇATMAZ sif 1 . Hündür, uca, yüksək. 
Əlçatmaz minarə. Əlçatmaz lıasar. H məc. 
Yetişmək, nail olmaq, əldə etmək mümkün 
olmayan. [Adilə:] Mən yaxında, əlim altın- 
da olan səadətə qovuşmaq istəyirəm, uzaq- 
lara, əlçatmaz səadətlərə doğru qaçmaq 
istəmirəm. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Uzaq, gedib-gəlmək çətin olan. Əlçatmaz 
yer. - Cüməyəm, müşküldü aşıqla hallar; Ney- 
ləyim, əlçatmaz, uzaqdır yollar. Aşıq Cümə. 
Onları apardılar özlərilə dağlara; Kənd- 
lərə, şəhərlərə, əlçatmaz uzaqlara. S.Rüstəm. 

3. Möhkəm, alınması, tutulması, girilməsi 
mümkün olmayan, ya çətin olan. [Məhər- 
rəm:] Riistəm bəy evini eyləyib bir əlçatmaz 
qala. N.Vəzirov. 

ƏLÇATMAZLIQ is. Əlçatmaz şeyin halı, 
vəziyyəti; uzaqlıq, yaxud yüksəklik, hün- 
dürlük. 

ƏLÇİM, ƏLÇİN is. Bir dəfədə əldə tu- 
tulub cəhrədə ip halına gətirilə bilən qədər 
(yun). O arvad gündə yüz əlçim yun əyirir. - 
[Tapdıq] ..gah yun darağının qoynuna yı- 
ğılmış əlçimlərə, hərdənbir də cəhrənin 
tağalağına çox diqqətlə baxırdı. Ə.Vəliyev. 
Iııdi cəhrə uğuldayır, uğuldadıqca yun 
əlçimi eşilib sapa dönərək iyə toplanırdı. 
Ə.Əbülhəsən. □ Bir əlçim - bir əldə tutu- 
lacaq qədər. Göy açıq; Nə bir əlçim bulud; 
Nə bir qucaq duman. R.Rza. 

ƏLDARAĞI is. Yun daramaq üçün taxta 
altlığa bənd edilmiş, ucu şiş məftillərdən 
ibarət alət; daraq. 

ƏLDƏBİR sif. məli. Birinci növbədə nə- 
zərə alınmalı olan; vacib, lazım. 

ƏLDƏKİ sif. Əldə olan, ortada olan, möv- 
cud olan, nağd. Əldəki vəsaitdən lazımınca 
istifadə etməli. 



ƏLDƏQAYIRMA, ƏLDƏQAYRILMA sif. 
1 . Fabrik, ya zavodda deyil, əl ilə qayrılmış, 
düzəldilmiş, istehsal edilmiş. Əldəqayrılma 
şey. - Bəzi mağaza müdirləri .. əldəqayırma 
çəkmələri fabrik məhsulu adı ilə camaata 
satırlar. "Kirpi”. 

2. məc. Biliyi, hazırlığı, bacarığı olma- 
yan, öz sənətini, işini pis bilən; ləyaqətsiz. 
Bu əsərindən də görünür ki, bəzi əldəqay- 
rılma alimlər kimi, ordaıı-burdan çırpışdır- 
mır. M.Hüseyn. // Qeyri-həqiqi, yalançı. 
[Qənbərqulu:] Heç tikə də yaraşmır, çünki 
sən əldəqayırma bəysən. Bəyin gərək dədəsi 
də bəy ola. B.Talıblı. 

ƏLDƏN zərf 1. dan. Tez, arada, cəld. Əl- 
dən get, bazardan qənd al, gəl. 

2. Mağazadan yox, xüsusi şəxsdən, al- 
verçidən. Əldən almaq. 

ƏLDƏYİRMANI is. Un üyütmək, yarma 
çəkmək üçün əl ilə işlədilən kiçik dəyir- 
man. Axşam lampa işığında Telli əldəyir- 
manı ilə yarma çəkirdi. S. Hüseyn. // istiot, 
qəhvə, duz və s. kimi şeyləri üyütmək üçün 
əl ilə işlədilən kiçik maşın; kirkirə. 

ƏLDƏYMƏMİŞ f.sif Toxunulmamış. 
[Qərib:] Üç gözəlin biri bizə qohumdur; O 
birisi əldəyməmiş qovundur. "Aşıq Qərib”. 
Bizə bu dağ, bu dərə; Təslim olsun bir kərə! 
Əldəyməmiş yerlərə; İşləsin qüvvətimiz.. 
S.Vurğun. 

ƏLDƏYMƏZbax əlçatmaz. 

ƏLEYH [ər.] Adətən “əleyhinə” şəklində 
adlıq və yiyəlik hallardan sonra işlənir: ...zid- 
dinə, ...qarşı. Əleyhinə səs vermək. Əleyhinə 
getmək. Təklifin əleyhinə çıxmaq. Düşmən 
əleyhinə. - [Nəsir] də məlum fikirlər 
üzərində ləhinə və əleyhinə olmaq üzrə söz 
söyləyirdi. S. Hüseyn. Bəzi kəndlilərə də 
kimin lehinə, kimin əleyhinə, nəyə qarşı əl 
qaldırmağı başa salmaq çətin idi. Mir 
Cəlal. Əziz təklifin əleyhinə səs verdi. 
Ə.Əbülhəsən. 

ƏLEYHDAR sif. [ər. əleyh və fars. ...dar] 
Əleyhinə, ziddinə, əksinə olan; düşmən. O 
sizə əleyhdar adam deyil. Onda mən əleyh- 
dar bir hərəkət görmədim. H Is. mənasında. 
..Əleyhdarlar böyük ədibin kəlamına təslim 
olmuşdular. Mir Cəlal. 



99 




ƏLEYHDARLIQ 



ƏLƏLXÜSUS 



ƏLEYHDARLIQ is. Əleyhinə, ziddinə 
olma; düşmənçilik. ..Vəliəhdin [yerinə] rus 
əleyhdarlığı ilə məşhur olan Nizamülmülkü 
təyin etdilər. M. S. Ordubadi. 

ƏLEYKƏSSALAM, ƏLEYKÜMƏSSALAM 
nida [ar.] Sizə (sənə) də salam olsun! “Sa- 
laməleyküm”ə (salama) cavab ifadəsi. [Yu- 
sif:] Ay əleyküməssalam, qardaşlar, əylə- 
şiniz. N.Nərimanov. Əleykəssalam, keyfin 
yaxşı olsun. H.Nəzərli. 

ƏLEYHQAZ is. [ər. əleyh və fir. qaz] 
Zəhərləyici maddələrdən, qazlardan, tüstü- 
dən və s.-dən qorunmaq üçün filtrli maska. 
Bölük bir darvazanın tuşunda azacıq 
ləngidiyi vaxt, çiynində əleyhqaz darvazada 
dayanan arvad gülə-gülə Mahmuda dedi.. 
Ə.Əbülhəsən. 

ƏLƏF is. [ər.] bax alaf. Biri gedib ələf 
tökür kəllərə; Biri baxır xırmandakı vəllərə. 
A.Səhhət. Xanqulu mərəkdən ələf gətirib atın 
qabağına qoydu. S. Rəhimov. 

ƏLƏFİYYAT is. [ər. “ələf’ söz. cəmi] 
Cürbəcür otlar. O deyirdi ki, Avropa həkim- 
ləri ələfıyyatdan bixəbərdirlər. Qantəmir. 
Ha zamandansa Məsmə eşitmişdi ki, dər- 
manların yaxşısı ələfiyyatdır. Mir Cəlal. 

ƏLƏFİYYATÇI is. köhn. Keçmişdə nə- 
batatçıya verilən ad ..Bitki sistematikası öz 
başlanğıcını XVI əsrdən götürmüşdür. Bu 
əsrdə “ələfıyyatçılar” adlanan alimlər mey- 
dana çıxmışdı. M. Qasımov. 

ƏLƏGƏLƏN sif. Əldə edilə bilən, əldə 
edilmiş. Ələgələn şey. 

ƏLƏK is. Unun kəpək və qeyri zibillərini 
təmizləmək üçün sağanağa keçirilmiş sıx 
tordan ibarət alət. Ələk dairəvi qutu şək- 
lində olur. - Dağılıb çöllərə açdı hərə bir 
növ kələk ; Sac Lahıcdan qurtarıb, qalmadı 
Salyanda ələk. S.Ə.Şirvani. Nəhəng ələkdən 
un ələnən sayağı qar ələnir, dəqiqələr keç- 
dikcə yer təknəsi daha çox dolur, daha çox 
ağarırdı. Ə.Əbülhəsən. 

0 Ələyi ələnib, xəlbiri sulanıb - işi bitib. 

ƏLƏKÇİ sif. Ələk qayıran və satan adam. 

0 Ələkçinin qıl verəni isteh. - əslində 
heç bir ciddi işlə məşğul olmayıb, özünü 
iştirakçı, köməkçi kimi göstərməyə çalışan, 
yaxud ara qızışdıran adam haqqında. 

ƏLƏKÇİLİK is. Ələkçinin işi, peşəsi, 
sənəti. 



ƏLƏKEÇMƏZ sif. Əldə edilə bilməyən, 
ələ keçirmək mümkün olmayan, tapılması 
çox çətin olan. Ələkeçməz şey. Ələkeçməz 
fürsət. 

ƏLƏKEÇMƏZLİK is. Ələ keçməsi, əldə 
edilməsi, tapılması mümkün olmama, yaxud 
çətin olma. 

ƏLƏKLƏMƏ “Ələkləmək’’dən fis. 

ƏLƏKLƏMƏKbax ələmək. 

ƏLƏKLƏNMƏ “Ələklənmək’’dən fis. 

ƏLƏKLƏNMƏK bax ələnmək. 

ƏLƏKLİ sif. xiis. Ələyi olan. Əhkli kon- 
veyer. 

ƏLƏK-VƏLƏK is. Qarışıqlıq, alt-üst. Bu 
yerdə yer tapılmaz artıq qüssəyə, dərdə; O 
yerdəsə ürəklər dərddən ələk-vələkdir. 
S. Rüstəm. □ Ələk-vələk eləmək (etmək) 
- alt-üst etmək, dağıtmaq. Otaqları bir- 
birinə vurdular. Güman gələn yerləri ələk- 
vələk elədilər. Mir Cəlal. 

ƏL-ƏLBƏT zərf dan. Mütləq, lap yəqin, 
hər necə olur olsun, hər halda. Əl-əlbət gəlin. 

ƏL-ƏLƏ zərf 1 . Bir-birinin əlindən tu- 
taraq. Əl-ələ oynadılar. Əl-ələ yerimək. 

2. Birgə, bir yerdə, həmrəycəsinə, dost- 
casına. Əl-ələ işləmək. Əl-ələ çalışmaq. 

0 Əl-ələ, baş-başa - haqq-hesabı qur- 
tarma, alış-verişi və ya hər hansı bir işdən, 
oyundan və s.-dən həm ziyansız, həm də 
qazancsız çıxma. [Məşədi Möhsün:] Deməli, 
bir kasa da qaymaq gəlsə, əl-ələ, baş-başa 
çıxırıq. Mir Cəlal. Əl-ələ vermək - bir- 
birinə kömək etmək, köməkləşmək, birlikdə 
çalışmaq. Əl-ələ verib işləmək. - Qız xoş- 
bəxt, oğlan xoşbəxt - ikisi də əl-ələ verib şad 
və xürrəm .. ömür sürürdülər. Çəmənzə- 
minli. [Sara:] Sən ac, mən də ac, gedək, bir 
guşeyi-xəlvətdə əl-ələ verib işləyək, yaşa- 
yaq. C. Cabbarlı. Həmin gecə Əkbərlə Ayaz 
əl-ələ verib şəhərdən qaçdı. Mir Cəlal. Əl- 
ələ tutmaq - bax əl-ələ vermək. 

ƏLƏLXÜSUS zərf [əı;] Xüsusilə, xüsu- 
sən. [Cahan:] Xalan sənə qurban, evlənmək 
su içmək kimi asan şeydir, onda nə çətinlik 
var ki? Ələlxüsus sənin kimi cavana. 
Ü.Hacıbəyov. Ələlxüsus yazıq Nıırəddinin 
günü qara olmuşdu. S.S.Axundov. [Axund:] 
Bu nikah kəsməkdən və ya kəsdirməkdən 
zorba səvab yoxdur, ələlxüsus siğə ola. 
C. Cabbarlı. 



100 




ƏLƏM 



ƏLHƏD 



ƏLƏM 1 is. [ər.\ Dərd, qəm, kədər, qüssə. 
Ələm, məşəqqət adamı tez qocaldır. - Сапә 
yetdim alənıi-hicran ilə, ey zalim! Rəhm qıl, 
canını üçün var isə bir dərmanın. Füzuli. Cəm 
otsa yanınıda tamam sənəmlər; Dağılmaz 
könlümdən fikrü ələmlər. M.P.Vaqif. Qəhrə- 
manın gözləri yaşarmışdı, səsində dərin bir 
ələm və təəssüf duyulurdu. H.Nəzərli. 

ƏLƏM 2 is. [ər.] Bayraq (adətən dini 
ayinlərdə işlədilən bayraq). 

ƏLƏMAN bax əlaman. Haçanacan 
aman çəkim bu zalım hicran əlindən; Bu ev 
yıxan ələmdarın aman, ələman əlindən. 
Aşıq Xəlfə. 

ƏLƏMDAR sif. [ər. ələm və fars. ...dar] 
köhn. Bayraqtutan, bayraqçı, bayraqdar. 

ƏLƏMDARLIQ is. köhn. Bayraqdarlıq. 

ƏLƏMƏ “Ələmək”dən fis. 

ƏLƏMƏK/ 1. Ələkdən keçirmək. ..Qur- 
ban oturdu otağın bir küncündə və başladı 
gəci ələməyə. C. Məmmədquluzadə. 

2. məc. Səpmək, səpələmək, tökmək. Ya- 
ğış ələyir. - Günəş şəhərə od ələdiyi halda 
səkilər tez-tələsik yeriyən adamlarla dolu 
idi. M. Hüseyn. Bütün günü hər tərəfə od 
ələyən günəş təzəcə batmışdı. M. İbrahimov. 

ƏLƏMLİ sif. Qəmli, kədərli, qüssəli. 

ƏLƏMLİLİK is. Ələmli (qəmli, kədərli, 
qüssəli) adamın halı; qəmlilik, kədərlilik, 
qüssəlilik. 

ƏLƏMNAK [ər. ələm və fars. ...nak] bax 

ələmli. 

ƏLƏNGƏ is. Quru sümük. At-inəyiıı, kə- 
lin bəhsi düşəndə; Çoxu bir ələngə leşdən 
danışır. “Məsum”. 

ƏLƏNMƏ “Ələnmək”dən fis. 

ƏLƏNMƏK məcli. 1. Ələkdən keçiril- 
mək. Un ələnmişdir. 

2. məc. Çoxlu miqdarda tökülmək. Bir 
qədər sonra toz çoxaldı, sanki havadan un 
ələnirdi. Mir Cəlal. 

ƏLƏŞƏN-GÜLƏŞƏN is. dan. Mənasız, 
boş şey. Ələşən-giiləşən sözlər danışır. - Nə 
bilim, ələşən-giiləşən şeylər görmüşəm. 
S. Rəhimov. 

ƏLƏTDİRİLMƏ “Ələtdirilmək”don fis. 

ƏLƏTDİRİLMƏK məcli. Ələkdən keçir- 
dilmək. 

ƏLƏTDİRMƏ “Əlotdirmok”don f.is. 



ƏLƏTDİRMƏK b a x ələtmək. Unu ələt- 
dirmək. 

ƏLƏTMƏ “Ələtmək”dən f.is. 

ƏLƏTMƏK icb. Ələmə işi gördürmək, 
ələkdən keçirtdirmək. Un ələtmək. Bənna 
fəhləyə qum ələtdi. 

ƏLFƏCİN is. Kitabın səhifələri arasına 
nişan üçün qoyulan lentşəkilli kağız parçası. 
Kitabın ortasında qəzet kağızından qayrıl- 
mış əlfəcin vardı. M. Hüseyn. □ Əlfəcin 
qoymaq zar. - qurtarmaq, tamamlamaq, 
kəsmək, ara vermək. [Veys:] Bülənd, heç 
olmasa burda əlfəcin qoyasan. Bəs olma- 
dırnı? Ə.Əbülhəsən. 

ƏLHAL zərf [ər.] klas. İndi, bu halda, bu 
anda. Düşdün niyə bəs bu halə əlhal? Bil- 
məm nə səbəbdən olmusan lal? M.Ə. Sabir. 
Millət deyə ağlar, bir mərsiyəxandır; Anlar 
hələ sonra, əlhal cavandır. Ə.Nəzmi. 

ƏLHAN is. [ər. “ləlin” söz. cəıııi] klas. 
Gözəl səslər, gözəl nəğmələr, təranə. Quş- 
ların əlhanı, ey dil, bəs müəssərdir bu fəsi. 
Əmani. Bağda açdı üzündən o güli-tazə 
niqab; Çaşdırıb bülbül özün, eylədi əllıanı 
qələt. S.Ə.Şirvani. Bülbüllərin əlhanı, çiçək- 
lərdəki əlvan; Olmaz şu mənim çındıracaq 
könlümə əlan; Bir mənbəi-ilham. H.Cavad. 

ƏLHASİL is. [ər.] köhn. Sözün gödəyi, 
sözün qısası, xülasə, bir sözlə, nəhayət. Əl- 
hasil, gəlib şəhərə çatdıq. - Bil ki, məqsudə 
olarsan vasil; Yerdə, gögdə, nə isə, əlhasil. 
A.Səhhət. 

ƏLHAVASI zərf dan. Heç şey görmədən, 
əl duyğusu vasitəsilə. Əlhavası yerimək. - 
Nişançılar isə qaranlıqda əlhavası silahla- 
rını, xüsusən çaxmaqlarını təmizləyir(dilər). 
Ə.Əbülhəsən. 

ƏLHAY is. Hay-küy, təlaş, əl-ayağa 
düşmə. Şəbistan əlhayla (z.) içəriyə girdi. 
S.Rəhimov. □ Əlhaya düşmək - əl-ayağa 
düşmək, təlaşa düşmək, ora-bura qaçışmaq. 
Ancaq kim nə təhər əlhaya düşsə də, el-oba 
sevinir, Qaçaq Nəbinin şəninə məclislər 
qurulur. S.Rəhimov. Qadir .. Həmzənin əl- 
haya düşdüyünü, qəsəbəyə necə qaçdığını 
xəyalına gətirib öz-özünə acı-acı düşü- 
nürdü. Ə.Əbülhəsən. 

ƏLHƏD: əlhəd daşı - qəbirdə ölünün 
başı söykəndiyi daş. Qəbrimi özgə qazıb; 
Əlhədim dar düşübdü. (Ağı). 



101 




ƏLHƏQ 

0 Başı əlhəd daşına dəymək - bərkdən- 
boşdan çıxaraq, bir şeyin aqibətini 
təcrübədə görərək ayılmaq, özünə gəlmək. 
Əmirxanın başı dəydi əlhəd daşına; O ayıldı 
məclislərin gec yuxusundan. S. Vurğun. Başı 
əlhəd daşma dəyəndən bəri, yəqin ki, 
səhvlərini anlayıb. Ə.Vəliyev. 

ƏLHƏQ ara s. [ər.] köhn. Həqiqətən, doğ- 
rusu, doğrudan da. Əlhəq, münəccimbaşı 
dəxi, görünür ki, çox əlhəq imiş. M.F.Axund- 
zadə. Kuyinda görmək əğyari; Əlhəq, mənə 
cəfadır bu. Q.Zakir. Əlhəq, əlhəq, gözəl 
biııasən! M.Ə.Sabir. 

ƏLHƏMDÜLLAH is. [ər.] din. Allaha 
şükür olsun, şükür Allaha. [Məşədi İbad:] 
Qoca odur ki, dişləri olmaya, gözü gör- 
məyə, qulaqları eşitməyə, özü də yerindən 
tərpənə bilməyə; mən ki, əlhəmdüllah, quş 
kimiyəm. Ü.Hacıbəyov. İskəndər əmi payını 
yeyib qurtarandan sonra, ", əlhəmdüllah ” 
deyib dodaqlarını sildi. M.Hüseyn. 

ƏLHƏZƏR nida. 1. Qaç! qorx! uzaq ol! 
üzünü görmə! İkiüzlü adamlardan əlhəzər! 
- Aıyad üzlü kişidən, kişi üzlü aıyaddaıı 
əlhəzər. (Ata. sözü). Əlhəzər, yay qaşın şux 
peykanından; Vurar, yıxar, ötmək olmaz ya- 
nından. Q.Zakir. □ Əlhəzər etmək - uzaq 
olmağa çalışmaq. Əlhəzər et, bir yeni 
şeytandı bu! M.Ə.Sabir. 

2. Rədd olsun, uzaq olsun. Əlhəzər, 
haraya istəyir, qoy getsin. 

ƏLİAÇIQ sif Ürəkdən başqalarına pul, 
mal və s. ilə kömək edən; səxavətli, co- 
mərd. Əliaçıq adamın ürəyi də açıq olar. 
(Məsəl). Bir qədər gənclərlə oynadıqdan 
sonra əliaçıq tamaşaçılar [Altıaylığa] üç- 
lük, beşlik, onluq əskinas ( kağız pul) bağış- 
landılar. H. Sarabski. [Dilənçilər] tanıdıq- 
ları ərbablardan kiminin xəsis və kiminin 
əliaçıq olduğunu yaxşı bilirdilər.. Ə. Sadıq. 

ƏLİAÇIQLIQ is. Əliaçıq adamın hal və 
sifəti; səxavətlilik, comərdlik, səxavət. 
Əliaçıqlıq yaxşı sifətdir. - Nəbiniıı igidliyi, 
əliaçıqlığı dillərdə dastan olur. "Qaçaq Nəbi”. 

ƏLİAĞIR sif. 1. Qüvvətli, güclü, zorlu. 
Əliağır adam. 

2. məc. Bir işə uğursuzluq gətirən (əli- 
yiingül ziddi). Əliağır adam. 

ƏLİAĞIRLIQ “Əliağır”dan nıücər. 



ƏLİƏYRİ 

ƏLİALLAHI is. Müsəlman təriqətlə- 
rindən birinin adı və bu təriqətə mənsub 
adam. 

ƏLİALLAHILIQ is. Əliallahı təriqəti 
(bax əliallahı). 

ƏLİAŞAĞI sif. Yoxsullaşmış, maddi cə- 
hətdən çətinlik çəkən. Əliaşağı (z.) olmaq. 

ƏLİAŞAĞILIQ is. Əli aşağı düşmüş 
adamın hal və keyfiyyəti; yoxsulluq. 

ƏLİBAĞLI sif. 1 . Əlləri bağlanmış halda 
olan. Əlibağlı dustaq. 

2. məc. Hər cür hərəkət və təşəbbüs im- 
kanından məhrum. Əlibağlı (z.) olmaq. 

ƏLİBOŞ 1. sif. Yoxsul, heç bir şeyi olma- 
yan; fəqir. Əliboş adam. H Əlində heç bir 
şey olmayan, heç bir şeysiz. Əliboş Cəmil 
indi xəstə nənəsinin yanına hansı üzlə dönə- 
cək, ona necə cavab verəcəkdi? S.Rəhimov. 

2. zərf Əlində heç bir şey olmadan, özü 
ilə heç bir şey götürmədən. Əliboş evə gedə 
bilmərəm. Xəstənin yanma əliboş getmək 
yaxşı deyil. - Allahverdi Nəbiniıı yanına 
əliboş getmir. “Qaçaq Nəbi”. Züleyxanın 
əliboş olduğunu görcək aııası anladı ki, 
qonşularda da yeməli bir şey tapılmamışdır. 
T.Ş. Simurq. // məc. bax əliyalın. Cana- 
varlara qarşı əliboş çıxmaq. // Heç bir ov 
ələ keçirmədən. Ovdan əliboş qayıtmaq. 

3. zərf işsiz, bikar. Əliboş qalmaq. 
□ Əliboş gəzmək - boş-boş gəzmək, 
avara-avara gəzmək; veyillənmək. 

ƏLİBOŞLUQ is. 1. Yoxsulluq, fəqirlik, 
heç bir şeyi olmama. 

2. İşsizlik, bekarlıq. // Veyillik, avaralıq. 

ƏLİDOLU zərf 1 . Əlləri bollu şeylə dolu 
halda. Əlidolu evə gəldi. - Lakin mən onun 
evinə əliboş gəlib əlidolu gedən, əlidolu gə- 
lib əliboş gedən adamların kim olduqları ilə 
əsla maraqlanmıram. S. Rüstəm. 

2. məc. Müvəffəqiyyətlə, varlanmış halda. 
Gedin, gedin, uğurunuz xeyir olsun, əlidolu 
qayıdasınız! M.F.Axundzadə. 

ƏLİƏYRİ sif. Düz olmayan, təmiz ol- 
mayan, fürsət düşəndə oğurluq edən; oğru. 
Əliəyri adam. H Is. mənasında. Ticarət 
sisteminin əliəyrilərdən təmizlənməsi. - 
[Salman] əliəyrilərə hiss etdirirdi ki, bax, nə 
yuvanın quşu olduğunu bilirəm ha, yavaş 
ye. M.İbrahimov. 



102 




ƏLİƏYRİLİK 

ƏLİƏYRİLİK is. Təmiz, düzgün olmayan 
adamın hal və keyfiyyəti; oğurluq, oğurluğa 
meyil. Sambalovun özünii əliəyrilik üstə 
işdən çıxartdılar. S. Rəhman. 

ƏLİF 1 is [ər. əsli qəd. yəh.] 1. Ərəb əlif- 
basının I şəklində yazılan birinci hərfinin 
adı. Əlifi dirək sayır, cimi çəngəl. (Məsəl). 
Bilmək nə gərək kim, bıı əlifdir, bu da bey- 
dir? Həvvəz, sora hiitti, bu nə heydir, o nə 
heydir? M. Ə. Sabir. Mirzə Həsən : - Necə ki 
Avropa, habelə Asiya millətlərinin hürufa- 
tının əvvəlincisi “a ” sövtünün əlamətidir ki, 
biz ona “əlif” deyirik. C.Məmmədquluzadə. 

2. nıəc. Düz, şax, şaquli mənasında. Həs- 
rətindən əlif qəddim büküldü ; Cismim bəndi 
yerbəyerdən söküldü. M.V.Vidadi. □ Əlif 
qəddi dal (yay, nun) olmaq, əlif qəddi dala 
(yaya, nuna) dönmək klas. - beh bükülmək. 
Hicran gecələri qayğu çəkməkdən ; Əlif qəd- 
dim əyri yayə döniibdü. “Qurbani”. Həsrə- 
tindən əlif qəddi dal olub; Mat qalıbdır, şirin 
dili lal olub. M. P. Vaqif. Əlifdən başlamaq 
- lap əvvəldən, lap başdan başlamaq. 

ƏLİF 2 [yun.] Yağlı boya hazırlamaq üçün 
bişmiş kətan, ya çətənə yağı, yaxud süni 
surətdə hazırlanmış yağ. Əlif yağı. - Əlif 
yağları tünd və açıq rəngli, şəffaf olur. 
“Əmtəəşünaslıq” . 

ƏLİFBA is. [ər.] 1. Bir dildə işlənən və 
müəyyən qaydada sıralanan hərflərin məc- 
musu. Azərbaycan əlifbası. Ərəb əlifbası. 
Latın əlifbası. - Biz buna təəccüb etmirik ki. 
Hüseynzadə cənabları əlifbamızın bilmərrə 
dəyişilməsinə fitva vermir. C.Məmmədqu- 
luzadə. Köhnə ərəb əlifbasının çətinliyi 
geniş xalq kütləsinin savadlanmasına imkan 
vermirdi. S.S.Axundov. □ Əlifba sırası - 
əlifbada olan hərflərin müəyyən sistem 
üzrə düzülüş sırası. 

2. Əlifbanı öyrədən kitab. Əlifba kitabı. 

3. məc. Ən bəsit, ən sadə, hamıya məlum 
olan şey. Bu, cəbrin əlifbasıdır. 

0 Morze əlifbası - teleqrafda işlənən 
şərti işarələr sistemi. Not əlifbası - musiqi 
notlarında işlənən işarələr sistemi. 

ƏLİFBEY bax əlifba. Əlifbey də bilmir 
(heç savadı yoxdur). - Hər əlibey oxuyan 
gər ola peyğəmbəri-həqq; Mən də peyğəm- 



ƏLİQANLI 

bərəm, amma kim edir küfranı. S.Ə.Şirvani. 
[Həmzə:] Xeyr a!.. Yenə [axund] başladı 
əlifbeydən.. C. Cabbarlı. On yaşında ikən o 
da həmin zavodda işləməyə başlamış və 
orada da qoca fəhlələrdən əlifbeyi öyrən- 
mişdi. M. İbrahimov. 

ƏLİF-ƏLBƏT(TƏ) zərf dan. köhn. Müt- 
ləq, yəqin, şübhəsiz. Bəs nə səbəbə bu iş, 
əlbəttə, əlif-əlbəttə gərək sənin, mənim və 
şahidlərimin arasında qala, vəssalam! 
C.Məmmədquluzadə. Əlbəttə, əlif-əlbəttə 
əl əli yuyar, əl də üzü. S. Rəhimov. 

ƏLİGƏTİRƏN sif. Qumar və s. oyunlarda 
daim bəxti gətirən, həmişə udan. 

ƏLİGÖDƏK sif. dan. Əlinə pul keçmə- 
yən; yoxsul, fəqir. 

ƏLİİSTİ sif. Mahir atıcı, atıcılıqda cəld 
olan. Əliisti adamın əlindən ov qurtara 
bilməz. 

ƏLİİTİ sif. Əldən çapıq; zirək, cəld. 
Əliiti adam. - Bu iki işin ikisində də Leylək 
əliiti idi. S. Rəhimov. 

ƏLİK is. zool. Vəhşi keçi; keyik. Davanın 
şiddətli vaxtında dağın döşündə bir sürü 
əlik göründü. “Qaçaq Nəbi”. Görürsənmi 
bu guruldayan dağları, indi orada əliklər hür- 
kiişiir, dəstələnib dağları aşır, qalın meşələrə 
girirlər. S. Rəhimov. Əlik qayadan atılıb 
düzənlikdə ox kimi süzür. M. İbrahimov. 

ƏLİKASAD is. dan. Yoxsul, pulsuz. 

ƏLİKASADLIQ is. dan. Yoxsulluq, pul- 
suzluq. 

ƏLİQABARLI 1. sif. Cismani əməklə, 
xüsusilə əl əməyi ilə məşğul olan. Əliqa- 
barlı fəhlə. 

2. is. məc. Zəhmətkeş, əməkçi. 

ƏLİQAMÇILI sif. 1. Əlində qamçı olan, 
əlində qamçı tutmuş. Əliqamçılı süvari. Əli- 
qamçılı polislər. 

2. məc. Zalım, qəddar, zülmkar mənasında. 

ƏLİQANDALLI sif. Əllərinə qandal vu- 
rulmuş. // Dustaq, əsir. 

ƏLİQANLI sif. və is. Cinayətkar, qatil, 
cani. Əliqanlı cinayətkarlar öz cəzalarına 
çatacaqlar. - [Sultan] əliqanlı, .. bizim yol- 
daşlardan .. az-az həlak eləməmişdir. 
S. Rəhimov. Bürüyür ölkəni fəlakət seli; Bu- 
nun səbəbkarı əliqanlıdıı ; M.Rahim. 



103 




ƏLİL 

ƏLİL is. və sif. Xəstəlik və ya qocalıq 
nəticəsində əmək qabiliyyətini itirmiş; 
şikəst. Əlillər cəmiyyəti. Əlillər evi. Müha- 
ribə əlilləri. - Görürsiiz ki, qocalmışam, 
əliləm ; indi, camaat əhli, sizə dəxiləm. 
A. Səhhət. [Pəri xanım:] Bir atam var əlil. 
Kimə dərdimi söyləyim? Ə. Haqverdiyev. 
Pirlər, ocaqlarda Miinəvvər xanımın adı 
gələndə dilənçilər, əlillər qapıya hücum 
çəkərdilər. Mir Cəlal. 

ƏLİLLİK is. Əlil adamın hal və vəziy- 
yəti. Təqaüdün miqdarı əlillik dərəcəsinə 
görə təyin edilir. 

ƏLİMYANDI zərf dan. 1 . Çox tələsik, 
tez, qaçaraq. Bitmirəm keçən vaxt yaşılbaş 
sona niyə belə əlimyandı ilə axtarılırmış. 
Ə. Haqverdiyev. 

2. Darda, çıxılmaz vəziyyətdə. Biz mal- 
qara üçün bol yem ehtiyatı toplanılmasım 
təmin edəcək, heyvandarlarımızı qışın sərt 
günlərində əlimyandıda qoymayacağıq. 
(Qəzetlərdən). 

ƏLİRİŞMƏZ bax əlyetnıəz. Şu uzaq- 
larda parlayan yıldız; Əlirişməz ümidlər ki- 
midir. M.Hadi. 

ƏLİUŞAQLI sif. Körpə uşağı olan. Əli- 
uşaqlı qadııı. 

ƏLİUZUN sif. dan. 1. Başqasının malına 
xəyanət edən, əl uzadan, onu mənimsəmə- 
yə, əlinə keçirməyə təşəbbüs edən, çalışan; 
oğurluğa meyli olan. Əliuzun adam. 

2. Vurub-çatan, başqasını incidən. 

3. Ümumi süfrədə çox yeməklə, hər qaba 
əl uzatmaqla nəzakətsizlik göstərən adam 
haqqında. 

ƏLİUZUNLUQ is. Əliuzun adamın işi, 
hərəkəti; oğurluğa meyil. □ Əliuzunluq et- 
mək - başqasının əmlakına, malına əl uzat- 
maq, onu mənimsəməyə, ələ keçirməyə, 
götürməyə təşəbbüs etmək, çalışmaq. 

ƏLİYALIN zərf Əlində heç bir silah ol- 
madığı halda, silahsız-yaraqsız. 

ƏLİYUXA sif dan. Mayası, pulu az olan; 
kasıb. Əliyuxa adamdır. 

ƏLİYÜNGÜL sif. İştirakı ilə müvəffəqiy- 
yət, uğur gətirən ( əliağır ziddi). Əliyüngül 
adam. 

ƏLİYÜNGÜLLÜK “Əliyüngül”dən mücər. 



ƏL-QOL 

ƏLKİMYA is. [ər.] Orta əsrlərdə: guya 
iksir qatmaqla sadə metalları qiymətli me- 
tallara çevirmək mümkün olduğunu iddia 
edən, elmi kimyadan əvvəlki mistik elm. 

ƏLKİMYAÇI is. Qədimdə: əlkimya ilə 
məşğul olan adam. 

ƏLQABI is. dan. Aftafa. □ Əlqabına çıx- 
maq - təbii ehtiyac üçün çıxmaq. 

ƏLQƏRƏZ ara s. [ər.] Xülasə, sözün 
qısası, müxtəsər, bir sözlə. Əlqərəz, keçəl 
ilanı genə yeşiyə qoydu. (Nağıl). Bu qayğı- 
sız yaşamağı, əlqərəz; Bir şeylə etmək olar- 
ını əvəz ? A.Səhhət. [Soltan bəy:] Əlqərəz, 
arvad elə öz ayağı ilə yanıma gəlmişdi... 
Ü.Hacıbəyov. 

ƏLQİSSƏ ara s. [ər.] klas. bax əlqərəz. 
Əlqissə, vücudum oldu bərbad ; Bir ləhzə 
fələkdən olmadım şad. Füzuli. Əlqissə, çoxdu 
canını qurban edən, çocuq! Ey dilbəranə 
tərzdə cövlan edən çocuq! M.Ə. Sabir. 

ƏL-QOL is. Əllər və qollar. Əl-qolunıı 
çırmalamaq. - [Zənci:] Zəncirlə bağlıdır 
mənim əl-qolum. S. Vurğun. □ Əli-qolu 
açılmaq - geniş fəaliyyət göstərməyə im- 
kan tapmaq, maneələrdən azad olmaq. 
Amma ərə gedəndən sonra .. [Tükəzbanın] 
əli-qolu daha da açıldı və gəzib dolanmağı 
daha da artdı. B.Talıblı. [Pəri:] Hər halda 
Sara öldü, əlim-qolum açıldı. C.Cabbarlı. 
Əli-qolu bağlanmaq - hərəkət azadlığın- 
dan məhrum olmaq, heç bir şey edə 
bilməmək. Əl-qol açmaq - bax əli-qolu 
açılmaq. Yenə ayağa qalxıb əl-qol açdı və 
süzə-süzə Beyrəyə sarı gəlməyə başladı. 
M.Rzaquluzadə. Əl-qol atmaq - 1) çapala- 
maq; 2) həyəcanla, əsəbi halda danışmaq, 
əl-qolunu oynatmaq, özündən çıxmaq. Nə 
əl-qol atırsan? - [Səfər:] O yan-bu yana 
əl-qol atma, ay Xəlil. S.Rəhman. Kitabsa- 
taıı bunları etə ucadan deyir, elə qəzəblə əl- 
qol atırdı ki, dalaşmağa adam axtardığını 
güman etmək olardı. Mir Cəlal. Əl-qol 
ölçmək - əl-qolunu oynatmaq. Rəhim bəy 
səbir edə bilməyib əl-qolunu ölçərək qış- 
qırdı. M.Hüseyn. [Mirzə Şəfi] əl-qolunu 
ölçərək ifadəsini şiddətləndirirdi. Mir Cəlal. 
Əl-qolu gəlməmək - həvəsi gəlməmək, 
istəməmək. Əl-qolu gəlməyən, çəkilib mat- 
məəttəl qıraqda dayanan da olurdu. Mir 



104 




ƏLQUŞU 



ƏLLƏŞ-VƏLLƏŞ 



Cəlal. Əl(ini)-qolunu bağlamaq - sərbəst 
hərəkət imkanından məhrum etmək, fəaliy- 
yət göstərməsinə imkan verməmək. [Gül- 
nisə:] ..Əvvəl çalışıb. Pərini Bəhrama verib 
əl-qolunu bağlamaq lazımdır. C. Cabbarlı. 
Sözün açığı budur ki, intriqa, çəkişmə, şəxsi- 
qərəz sizin əl-qolunuzu bağlayıb işləməyə 
imkan vermir. "Kirpi”. 

ƏLQUŞU is. 1. Əhliləşdirilmiş quş. // Ov 
quşu. 

2. məc. dan. zar. Qucaqda saxlanmağa 
öyrənən, həddən artıq əzizlənib bəslənən 
uşaq haqqında. 

ƏLLAF [ər.] bax allaf. Əllaflar çuval- 
çuval arpa, buğda və saman alıb arabalara 
doldurur, eşşəklərə yükləyirdilər. A. Şaiq. 
[Cəfərqulu:] Yedi, içdi, axırıncı tikəsi ağzında 
idi ki, öz qəzalarından olan əllaf Məşədi 
Məmmədbağır içəri girdi. Qantəmir. 

ƏLLAMƏ is. və sif. [ər.] 1 . Çox bilən, hər 
elmi bilən (adam). 

2. məc. Yalançı alim. Qınamasınlar məni; 
Hər şeydən xəbər verən əllamə tənqidçilər. 

R. Rza. 

3. məc. Bic, hiyləgər. O, yaman əllamədir. 
- Anası heç qızından geri qalan deyildi. O 
da onun kimi əllamənin biri idi. (Nağıl). 

ƏLLAMƏLİK is. Özünü alim, bilici kimi 
göstərmə, alimlik satma. Əllaməlik etmək. 
Bu əllaməlik nə üçündür? - Əllaməlik ey- 
ləyənlər bu yerlərə ayaq basmaz ; Lakin 
sənin bu dağlardan yazdığına qələm çəkər. 

S. Rüstəm. Hacı Rəsul Tahirzadənin suallı 
baxışını görüb əllaməlik biiruzə vermək 
istədi. Mir Cəlal. 

ƏLLƏMƏ 1 “Əlləmək” den f.is. 

ƏLLƏMƏ 2 is. məh. Daş, qaya. 

0 Başına əlləmə düşsün - qarğış ifadəsi. 
[Hürü:] Evin yıxılsın, Mələk xanım, başına 
əlləmə düşsün, Mələk xanım, dincəldinmi? 
N.Vəzirov. 

ƏLLƏMƏK f 1 . Əllə yoxlamaq, əl sürtüb 
baxmaq, əl sürtmək, əl vurmaq, əl toxun- 
durmaq. Mirzə Rəhim ağa, Hacı xana mütə- 
vəcceh olub gülə-gülə çənəsini əlləyirdi. 
M. S. Ordubadi. Bir əli ilə anasının döşündən 
möhkəm yapışmış körpə o biri əli ilə ana- 
sının üzünü, çənəsini əlləyirdi. Ə.Vəliyev. 

2. Əllə çağırmaq. O, yoldaşını uzaqdan 
görüb əllədi. 



ƏLLƏM-QƏLLƏM sif. dan. Düz olmayan, 
qeyri-ciddi, etibar edilə bilməyən, cəncəl, 
hiyləbaz, fırıldaqçı, sözünün üstündə dur- 
mayan. Əlləm-qəlləm adam. - [ibrahim 
bəy:] Bir Kərbəlayı Qulam var, əlləm-qəl- 
ləm, .. nadürüst, hacını yaman dolaşdırıb. 
N.Vəzirov. 

ƏLLƏNMƏ “Əllənmək”dən f.is. 

ƏLLƏNMƏK məch. 1. Əllə yoxlanmaq, 
əllə sürtülüb baxılmaq. 

2. Əllə çağırılmaq. 

ƏLLƏŞDİRİLMƏ “Əlləşdirilmək”dən f.is. 

ƏLLƏŞDİRİLMƏK məch. 1. Əllə yox- 
lanmaq. 

2. Əllə qarışdırılmaq, axtarılmaq, tərpə- 
dilmək. Gəlib gördüm ki, masanın üstün- 
dəki kağızlar əlləşdirilmişdir. 

ƏLLƏŞDİRMƏ “Əlləşdirmək”dən f.is. 

ƏLLƏŞDİRMƏK/ 1. Bax əlləmək 1-ci 
mənada. Qara Hüseyn, Nıırəddinin qıçını 
əlləşdirib dedi.. S.S. Axundov. 

2. Əllə qarışdırmaq, yoxlamaq, axtarmaq, 
tərpətmək. Bu kağızları kim əlləşdirib bir- 
birinə qarışdırdı? - Müfəttiş kisənin qaba- 
ğında oturub işləri əlləşdirdi. S. Rəhimov. 
Katibin qarşısındakı kağızları əlləşdirən 
Dövlət .. Veysin üzünə baxdı. Ə.Əbülhəsən. 

3. icb. Dalaşdırmaq, vuruşdurmaq, qapış- 
dırmaq. Uşaqları bir-biri ilə əlləşdirmək. 

ƏLLƏŞMƏ “Əlləşmək”dən/w. 

ƏLLƏŞMƏK f. 1. Çalışmaq, çalışıb-ça- 
palamaq, bir şeylə məşğul olmaq. Səhərdən 
axşama kimi əlləşdi, bu yazını yazdı. Nə 
qədər əlləşdimsə, bir şey çıxmadı. - 
Buludların .. günün şüasını bizdən aldığını, 
bizi məhrum etdiyini görüb biz əlləşərdik, 
çalışardıq ki, o ııamərbut qara buludları 
başımız üstündən rədd edək. T.Ş. Simurq. 
Fatma arvad hələ də təndir başında əlləşir. 
Mir Cəlal. □ Əlləşib-vuruşmaq - çox ça- 
lışmaq, çox zəhmət çəkmək. 

2. Çəkişmək, mübarizə etmək, deyişmək. 
Sən onunla əlləşmə. - ..Yerdə qaçan şimşə- 
yin; Çirmərıib əlləşməyin; Carçısı mən olay- 
dım. Ə. Cavad. Yaşar bu yarımcan qurdla 
əlləşməkdə ikən birdən yan-yörədən səs 
gəldi. M.Rzaquluzadə. 

ƏLLƏŞ-VƏLLƏŞ: əlləş-vəlləş eləmək 
(olmaq) dan. - bir-biri ilə güləşən kimi 
sarmaşıb əlləşmək. 



105 




ƏLLƏTMƏ 

ƏLLƏTMƏ “Əllətmək”dən f.is. 

ƏLLƏTMƏK icb. ӘПө yoxlatmaq. 

ƏLLİ 1 Qırx doqquzdan sonra gələn rəqəm 

- 50. Əlli adam. Əlli manat. Yaşı əllini keç- 
mişdir. - Mahalda kənd bircədir; İçində əlli 
koxa. (Bayatı). Qafar yaşı əlliyə yaxın olan, 
xırdaca, arıq bir adamdı. Ə.Əbülhəsən. 

ƏLLİ 2 sif. 1 . Əli olan, iri əlli adam. 

2. məc. Qolu güclü, qüvvətli. Həm ağanın 
öziinə, həm də Zərrintac xanıma yad bir əl 
toxunmaması üçün möhkəm əlli bir mühafiz 
lazımdı. S. Rəhimov. 

3. məc. Cəld, əliiti, bacarıqlı. Əlli adam. 

ƏLLİ-AYAQLI 1 . sif. Diribaş, çox zirək, 

çox bacarıqlı, əlli-qollu. Əlli-ayaqlı adam. 

- Laçın hələ yeddicə yaşında ikən çox diri- 
baş, çevik, əlli-ayaqlı bir uşaqdı. M.Hüseyn. 

2. zərf İzsiz-soraqsız, tamam, bütün, büs- 
bütün. Əlli-ayaqlı itmək. -Naməlsəm məhəl- 
ləsindən üç adamı əlli-ayaqlı göndərdilər. 
N.Nərimanov. [Nazlı:] ..Cavan dayısı əlli- 
ayaqlı getdi.. Ə.Əbülhəsən. 

ƏLLİK is. 1 . B a x əlcək. 

2. Bir şeyin əllə tutulan yeri, tutacaq, 
qulp, dəstə və s. 

ƏLLİQRAMLIQ 1 . is. Əlli qram ağırlığın- 
da olan çəki daşı. Tərəziyə əlliqramlığı qoy. 

2. sif. Əlli qram ağırlığında olan, əlli qram 
tutan, çəkisi əlli qram olan. Əlliqramlıq çəki 
daşı. Əlliqramlıq çay. Əlliqramlıq qutu. 

ƏLLİLİK 1. is. Əlli manatlıq kağız pul. 
Əlliliyi xırdalamaq. Bir əllilik verdim, üç 
manat qaytardı, iki əllilik yüz manat edər. 

2. sif. Əlli manata dəyən, qiyməti əlli ma- 
nat olan. Əllilik kostyum (palto). 

3. sif. Çəkisi, həcmi, ölçüsü və s. əlli va- 
hiddən ibarət olan. Əllilik çən. Əllilik kisə. 

ƏLLİM ANATLIQ bax əllilik 1 və 2-ci 
mənalarda. 

ƏLLİNCİ Qırx doqquzuncudan sonra gə- 
lən sıra sayı. Əllinci adam. Əllinci illərdə. 
Əllinci sıra. 

ƏLMƏNDƏ is. Uşaq oyunlarından birinin 
adı. 

ƏLMUZDU is. Əllə görülən işin haqqı, 
qarşılığı. [Məstəli şah:] Xanım, divlərin əl- 
muzdusunu, ənamını kərəm edin. M.F.Axund- 
zadə. [Həkim] də [Qulamdan] əlmuzdu al- 
madı. S. Rəhimov. // Zərf mənasında. Əl- 
muzdu işləmək. 



ƏLVAN 

ƏLSİZ sif. 1 . Əli, ya əlləri olmayan. Bir 
Əlsiz adam. 

2. B a x əlsiz-ayaqsız. Cəlil ağa özü keç- 
mişdə fəqir olduğundan çox rəhmli idi və 
harada bir ittifaq düşsəydi, fəqirlərə, əlsiz- 
lərə kömək edərdi. İ.Musabəyov. 

ƏLSİZ-AYAQSIZ sif. və is. Bacarıqsız, 
aciz, yazıq, köməyə möhtac. Əlsiz-ayaqsız 
adam. - [Əmiraslan bəy:] O, nizami qoşun 
deyil, əlsiz-ayaqsız .. kasıb-küsublardan top- 
lanmış dəstədir. S.S.Axundov. Məni gön- 
dəribdir bura kəndin ağsaqqalları; Əlsiz- 
ayaqsızları, köməksiz yoxsulları. S.Rüstəm. 
[Bəbir bəy:] Mən əlsiz-ayaqsızlara könıək 
etmək istəyirəm. Mir Cəlal. 

ƏLTOPUbax həndbol. 

ƏLÜSTÜ zərf Tez, dərhal, o dəqiqə, o 
saat, dayanmadan, cəld, iti. Əlüstü ayağa 
qalxdı. Əlüstü yola düşdüm. - Məhəmməd- 
həsən əmi əlüstü girdi həyətə. C.Məmməd- 
quluzadə. [Səfər:] Ağa, mən də şəriət bilə- 
nəm ha... Çünki sözü deyən kimi əlüstü başa 
düşürəm. C. Cabbarlı. 

ƏL-ÜZ top. Əllər və üz. Əl-üzünü silmək. 
Uşaq əl-üzünü rəngə buladı. - Qaraca qız 
paltarını geyib dedi : - Baba, əl-üzümü ha- 
rada yuyum? S.S.Axundov. [Pəri Cadu:] Sən 
də get içəri, su töksünlər, əl-üzünü yu, bir az 
sərinləş. Ə. Haqverdiyev. Laçın, get su gətir, 
yoldaşlar əl-üzlərini yusunlar. H.Nəzərli. 

ƏLÜZSİLƏN is. Əl-üz silmək üçün 
dəsmal. 

ƏLÜZYUYAN is. Əl-üz yumaq üçün xü- 
susi quruluşlu lüləyi olan alət. Əlüzyuyanda 
boynunu yumaq. - Otaq pis deyil idi; 
student otağına məxsus hər bir şey var idi: 
yazı masası, kürsü, əlüzyuyan, çarpayı, hətta 
elektrik işığı da yerində idi. Çəmənzəminli. 
[Nəriman] ..şapkasını təkyənin üstünə 
ataraq ağ, tüklü biləklərini çirməyib əlüzyu- 
yana yaxınlaşdı. İ.Əfəndiyev. Fərman evinə 
iki yaxşı çarpayı, stol, stullar, paltar şkafı, 
kitab rəfi, əlüzyuyan və başqa avadanlıq 
almışdı. Ə. Sadıq. 

ƏLVAN 1 sif. [ər.] Cürbəcür rəngdə olan, 
rəngarəng, rəngbərəng, ala-bəzək. Əlvan 
kağız. Əlvan çiçəklər. Əlvan tüklü quş. Əlvan 
parça. Küçələr əlvan lampalarla bəzənmiş- 
dir. - Bunlar əlvan qiyafəli, dünyanın hər 



106 




ƏLVAN 



ƏMANƏT 



tərəfindən toplanmış diirlü xalqların birər 
nümayəndələri idilər. H.Nəzərli. Əlvan 
çiçək xalıları yamacda; Baş qaldırır nərgiz 
gözlü dolıısu. R.Rza. 

ƏLVAN 2 sif. Dəmirdən başqa bütün ma- 
terialların ümumi adı. 

ƏLVANBÜLBÜL is. zool. Sərçələr dəstə- 
sindən bəzəkli kiçik quş. 

ƏLVANÇIRAQ is. Əlvan (rəngbərəng) 
lampalarla bəzənmiş şey. 

ƏLVANLIQ is. 1 . Əlvan şeyin halı, görü- 
nüşü; rəngbərənglik, rəngarənglik. Çiçək- 
lərin əlvanlığı. 

2. Əlvan bəzənmiş şey, yer və s. Bayram 
münasibəti ilə şəhərin hər yeri əlvanlıqlarla 
dolu idi. 

ƏLVERİŞLİ sif. 1. Yararlı, münasib, uy- 
ğun, müvafiq. Əlverişli üsul. Əlverişli şərait. 
Üzümçülük üçün əlverişli iqlim. Muğan pam- 
bıq əkini üçün ən əlverişli yerlərdəndir. - Səba 
xanım çox lazımi və əlverişli bir zamanda 
Həmədana gəldiyinə inandı. M.S. Ordubadi. 
Hüseyn əlverişli vəziyyətdədir; Bəs atəş aç- 
mayır, nə niyyətdədir?! M. Rahim. 

2. Gəlirli, xeyirli, faydalı, mənfəətli. 
Əlverişli iş. - Şuşa şəhəri [Rəşid üçün] çox 
əlverişli (z.) oldu, yəni üç ay gəzəndən sonra 
əməlli-başlı sağaldı və kökəldi. Ə.Vəliyev. 

ƏLVERİŞLİLİK is. 1. Yararlılıq, münasib- 
lik, uyğunluq, müvafıqlik, işəyararlılıq. Yeni 
üsulun əlverişliliyi. Şəraitin əlverişliliyi. 

2. Gəlirlilik, xeyirlilik, faydalılıq, işin əl- 
verişliliyi. 

ƏLVERİŞSİZ sif. Əlverişli olmayan, işə 
yaramayan. Əlverişsiz şərait. Əlverişsiz iş. 

ƏLVERİŞSİZLİK is. Əlverişli olmama, 
işə yaramama. 

ƏLVİDA nida [ar.] Sağlıqla qal, xuda- 
hafiz. Əlvida, ey sevimli şəhər. - Əlvida! 
Əlvida! Daldığım uyğu; inanmam ölümmü, 
röyamı yoxsa. S.Vurğun. [Şəmsiyyə:] Göz- 
ləyəcəyəm, müəllim, hələlik əlvida! - deyib 
getdi. M.Ibrahimov. □ Əlvida etmək - 
1) görüşüb ayrılmaq, vidalaşmaq. Dostlarla 
öpüşüb əlvida etdi. - Axır, gözüyaşlı anam, 
bacım və sair əqrəbam ilə əlvida edərək yola 
düşdüm. S.S. Axundov. [Dərviş:] Hamımız 
qoca kişi ilə bir yerdə kənddən əlvida edib 
şəhərimizə varid olduq. A.Divanbəyoğlu; 



2) məc. tərk etmək, itirmək, həmişəlik ay- 
rılmaq. Altı ay keçmədi ki, biçarə övrət də 
canından artıq sevdiyi kiçik balalarına 
həmişəlik əlvida etməyə məcbur oldu. 
C.Cabbarlı. Polad qərq olaraq düşüncələrə; 
Əlvida elədi ilk məhəbbətə. M. Rahim. 
// Ayrılmaq, getmək münasibəti ilə düzəl- 
dilən mərasim. Əlvida konserti. H Ayrılıq, 
ayrılma. Əlvida gecəsi. 

ƏL YAZISI bax əlyazma(sı). Qədim əl- 
yazısı. 

ƏLYAZMA(SI) is. Əl ilə yazılmış mətn, 
kitab və s; əlyazısı. Əlyazmaları fondu (əl- 
yazmaları toplanılıb saxlanılan yer, idarə, 
şöbə və s.). M.F.Axundzadənin əlyazmaları. 
Fondda ən qədim əlyazma perqameııt üzə- 
rində qədim kufi əlifbası ilə yazılmış Quran 
surəsidir. 

ƏLYETMƏZbax əlçatmaz. 

ƏLYÖVM zərf [ar.] klas. 1. Bu gün, indi. 
Yoxsa Məlikov Həsənbəyi-pir ; Əlyövm olu- 
nur vətəndə təqdir? M.Ə. Sabir. 

2. Hələ də, indiyə qədər. 

ƏLZƏM sif. [ər.] klas. Daha lazım, ən 
vacib, çox gərəkli. □ Əlzəmdir - lazımdır, 
çox vacibdir. Əlbəttə, elm təhsil eləmək hər 
bir babətdən lazımdır və padşahi-mehriba- 
nımızın dilini bilmək dəxi əlzəmdir. 
C. Məmmədquluzadə. Hacı Rəsul: - Elm 
həm ünasa, həm ziikura eyni dərəcədə 
əlzəmdir. Mir Cəlal. 

ƏMAN [ar.] bax aman. Böylə gedərsə 
Bakı əldən gedər; Qalmaz o məvadə əman, 
hiç, lıiç! M. Ə. Sabir. 

ƏMANƏT is. [ar.] 1. Birinə inanıb bir şeyi 
müvəqqəti olaraq tapşırma, vermə. Bu üzük 
sizdə əmanət qalsın. □ Əmanət almaq - 
müvəqqəti istifadə üçün almaq. Kitabı əma- 
nət almışam. Əmanət vermək - müvəqqəti 
istifadə üçün vermək. Əmanət qoymaq - 
bir şeyi müvəqqəti olaraq inandığı adama, 
ya yerə tapşırmaq, qoymaq. Kağızlarını 
yoxladığım zaman sərrafların yanında yüz 
min tümən əmanət pul qoyduğunu gördüm. 
M.S. Ordubadi. Əmanət saxlamaq - başqa- 
sının malını, pulunu müvəqqəti olaraq ol- 
duğu kimi qoruyub saxlamaq. // Saxlanmaq 
üçün birinə müvəqqəti olaraq tapşırılan şey, 
özgənin tapşırdığı şey. Özgənin əmanətidir, 



107 




ƏMANƏTÇİ 

verə bilmərəm. - At elin, torba əmanət; 
Bizim daha nəyimiz var? (Ata. sözü). Qışda 
sorağını uzaqdan aldım; Dedim: - Əmanə- 
tim, eşqim səndədir. N.Rəfıbəyli. □ Allah 
əmanəti, Allaha əmanət - saxlamaq, 
qorumaq üçün müvəqqəti olaraq başqasına 
verilən qiymətli şey. Ərz etdi: - Səlamət ol, 
anacan! Allaha əmanət ol, anacan! A.Səhlıət. 
// Sif mənasında. Əmanət qoyulmuş, mü- 
vəqqəti tapşırılmış. Ənıanət şey. 

2. Banka faizlə qoyıılan pııl. Əmanətlərin 
qəbulu, verilişi. □ Əmanət kassası - əha- 
linin artırıb yığdığı pulları müəyyən imti- 
yazlarla qoruyub saxlayan maliyyə müəssi- 
səsi. Pulunuzu əmanət kassasına qoyun. 
Əmanət kassası kitabçası. Ənıanət kassa- 
sından pul götiirnıək. 

3. Bax amanatabənd. Oturuşu o qədər 
əmaııətdi ki, balaca bir təkanla onu arxası 
üstə aşırmaq olardı. Ə.Əbülhəsən. 

4. nida köhn. Allah eləməsin. Əmanət, 
ənıanət, dəyməsin ara; Düşməsin ədavət bir 
də diibara. Q. Zakir. 

ƏMANƏTÇİ sif. 1. Əmanət verən adam. 
// Əmanət kassasında pulu olan adam. Əma- 
nətçilərə xidmət. - [Müstəntiq:] Yox, sən 
qurtar get, indi uzaq kəndlərdən gəlmiş əma- 
nətçilər kassa qabağındadırlar, sizi gözlə- 
yirlər. S. Rəhimov. 

ƏMANƏTDAR is. [ ər . əmanət və fars. 
...dar] 1. Əmanət saxlayan adam, əmanətçi. 

2. тәс. klas. Əmanət. Dün Füzuli arizin 
görgəc, rəvan tapşırdı can; Laf edib derdi 
ki, canım var; əmanətdar imiş. Füzuli. 

ƏMANƏTƏN zərf [ər.] 1. Əmanət yolu 
ilə, əmanət olaraq. 

2. Bax amanatabənd. 

ƏMANƏTİ sif 1 . Əmanət olaraq verilən. 

2. Bax amanatabənd. 

ƏMBİZ is. Piramida şəklində yığılmış 
məhsul topası. 

ƏMCƏK is. Məmə, döş. Fəxrəddin!.. Mən 
səni bu əmcəklərimlə bəsləmişəm, Fəxrəd- 
din! N.Vəzirov. İnəyin əmcəyindən çıxan 
siid balaca bulaq kimi şırhaşırla sərniclərə 
tökülürdü. Ə.Vəliyev. □ Əmcək uşağı - 
südəmər uşaq. Övrətlər əmcək uşaqlarını 
bağırlarına basıb tökülmüşdülər küçəyə. 
C. Məmmədquluzadə. Vaqonumuzun o ba- 



әмәк 

şında bir əmcək uşağı hərdənbir ağlayırdı. 
Ə.Haqveıdiyev. Əmcəkdən kəsmək - süd 
verməyi dayandırmaq, süddən kəsmək, daha 
süd verməmək. Uşağı əmcəkdən kəsmək. 

0 Anasının (nənəsinin) əmcəyini kəsən 

- çox bic, fırıldaqçı, dələduz adam haqqında. 
Bir şahıya nənəsinin əmcəyini kəsənlər var. 
M. İbrahimov. Anasının əmcəyini kəsmək 

- fırıldaqçılıqla məşğul olmaq. Adam da 
anasının əmcəyini belə kəsərmi? S. Rəhman. 

ƏMCƏKLİ sif. 1. Əmcəyi olan; məməli. 
Cücə ağgünlii olsaydı, toyuq əmcəkli olardı. 
(Ata. sözü.) 

2. məh. Hələ sağılmamış. İnək əmcəklidir. 

ƏMDİRİLMƏ “Əmdirilmək”dən fis. 

ƏMDİRİLMƏK məch. Əmməyə məcbur 
edilmək. 

ƏMDİRMƏ “Əmdirmək”dən/w. 

ƏMDİRMƏK icb. Əmməyə məcbur 
etmək; döş vermək, döşdən süd vermək. 

ƏMƏK is. İnsanın əqli və cismani gər- 
ginlik tələb edən məqsədəuyğun və ictimai 
cəhətdən faydalı fəaliyyəti; zəhmət. Zehni 
əməklə fiziki əmək arasındakı ziddiyyətin 
aradan qalxması. □ Əmək aləti - işləmək 
üçün lazım olan alət, karastı. Əmək 
çəkmək- bax əmək qoymaq. [Altunbay:] 
[Solmaza] mən səni almaq üçün nə qədər 
əməklər çəkdim, altunlar tökdüm. C.Cabbarlı. 
Vəfalıya əmək çəksən itirməz; Bədəsil 
nəsihət, öyüd götürməz. Xəstə Qasım. Ata 
əmək çəkdi, bir bağ becərdi; Oğlu ordan şirin 
meyvələr dərdi. M.Dilbazi. Əmək haqqı - 
zəhmət müqabilində alman (verilən) pul, 
maaş və s. Ayda nə qədər əmək haqqı alır- 
san? - Hər sahibkar öz istəyinə görə iş 
saatının müddətini və əmək haqqını təyin 
edir. M.İbrahimov. Əmək intizamı - hər 
hansı bir kollektivin bütün üzvlərinin qo- 
yulmuş olan qanun və qaydalara tabe olması 
zəruriyyəti. Əmək intizamını yüksəltmək. - 
Bu zəngi Sübhanverdizadə əmək intizamını 
möhkəmləndirmək məqsədi ilə buraya 
vurmuşdu. S.Rəhimov. Əmək qabiliyyəti - 
işləmək, iş görmək qabiliyyəti. Əmək qa- 
biliyyətini itirmək. Əmək qoymaq - zəh- 
mət çəkmək, zəhmət sərf etmək. Bu işə çox 
əmək qoymuşam. — Əsədin sözünə nəzər 
yetirin; Yaxşı əmək qoyun, məhsul götürün. 



108 




ƏMƏKÇİ 



ƏMƏKSEVƏNLİK 



Aşıq Əsəd. Əmək məhsuldarlığı iqt. - 
vahid zaman ərzində fəhlənin istehsal etdiyi 
məhsulun miqdarı. Əmək mükəlləfiyyəti - 
əhalinin görməli olduğu ictimai, ya dövləti 
vəzifə. Əmək-islah düşərgəsi - məhbus- 
ların əməklə islah edildikləri cəza yeri. 
Əməyi itmək (zay olmaq, əlində qalmaq, 
zaya getmək, bada getmək) - zəhməti 
boşa getmək, zəhmətinin nəticəsini görmə- 
mək. [Koroğlu dedi:] Əməyim zaya getməyi; 
Yandırır məni, yandırır. “Koroğlu”. O zaman 
anladım itib əməyim; Qaldı bir də qiyamətə 
diləyim. A. Səhhət. Öz zəhmətimi demirəm, 
Gülqədəmin əməyi əlində qaldı. Ə.Vəliyev. 
Əməyi(m) gözündən gəlsin! - qarğış 
ifadəsi. // Ümumiyyətlə, zəhmət, səy, cidd- 
cəhd. Mən sizə yaxşılıq etmək fikrindəyəm, 
siz mənim əməyimi və cəfamı zaye etmək fik- 
rindəsiniz! M.F.Axundzadə. Bu əmək hər 
yerdə torpağın iizünii eyni ehtirasla dəyişir. 
M. İbrahimov. 

0 Əmək kitabçası - fəhlə və xidmətçinin 
əmək stajını göstərən sənəd (kitabça). Əmək 
ordusu məc. - əməkçilər, zəhmətkeşlər. 
Əmək sazişi - hər hansı bir işi görmək haq- 
qında tərəflər arasında bağlanan müqavilə. 
Əmək tərbiyəsi - yetişən nəslin əmək əsa- 
sında tərbiyəsi sistemi. Məktəblərdə əmək 
tərbiyəsini yüksək səviyyəyə qaldırmaq. 

ƏMƏKÇİ sif. Öz əlinin zəhməti ilə dola- 
nan, öz əməyi ilə yaşayan, zəhmətkeş. 
Əməkçi bəşəriyyət. - Haydı, əməkçi qız, gəl 
məni dinlə. M. Müşfiq. Əməkçi insanlar 
daim qardaşdır; Bir məslək uğrunda onlar 
sirdaşdır. Z.Xəlil. // ts. mənasında. Kənd və 
şəhər əməkçiləri. - [Almaz:] Yoldaşlar, bi- 
zim çalışdığımız kəndin əməkçiləri üçündür. 
C.Cabbarlı. Hər bir zaman əməkçilər çəkdi 
cəfamı. Ə.Cavad. 

ƏMƏKÇİLİK is. Əməklə keçinmə, zəh- 
mətlə yaşama, zəhmətkeşlik. 

ƏMƏKDAR sif 1 . Böyük xidmətləri olan. 
Əməkdar alim. 

2. rəs. Elm, incəsənət, maarif, idman və s. 
sahəsində özünü göstərən qabaqcıl adamlara 
dövlət tərəfindən verilən fəxri ad. Əməkdar 
artist. Əməkdar elm xadimi. Əməkdar idman 
ustası. Əməkdar müəllim. Əməkdar həkim. 
Əməkdar aqronom. Əməkdar inşaatçı. 



ƏMƏKDARLIQ is. 1 . Bir işdə böyük xid- 
mətləri olma. 

2. dan. Əməkdar adı (bax əməkdar 2-ci 
mənada). Ənıəkdarlıq almaq. 

ƏMƏKDAŞ is. 1 . Birisi ilə bir yerdə işlə- 
yən və ya ona kömək edən adam, iş yoldaşı. 
Mənim əməkdaşını. - [Elxan:] Qonmaz, za- 
vallı əməkdaşlarım məhv oldular.. C.Cabbarlı. 
Qəzaya getdikdə [Eldar] qızı əməkdaş sifəti 
ilə öz yanınca aparır. S. Hüseyn. 

2. Bir idarədə, müəssisədə çalışan şəxs, 
xidmətçi. Əməkdaşların siyahısı. Əməkdaş- 
ların iştirakı vacibdir. 

3. Bəzi ixtisas işçilərinin adı. Jurnal əmək- 
daşı. H Elmi tədqiqat institutunda vəzifə 
adı. institutun elmi əməkdaşı. 

ƏMƏKDAŞLIQ is. 1. İşləmə, çalışma. 
□ Əməkdaşlıq etmək - 1) birinə kömək 
etmək. Təcrübə işlərində professora əmək- 
daşlıq etmək; 2) əməkdaş olmaq, işləmək. 
Qəzetdə əməkdaşlıq etmək. Jurnalda əmək- 
daşlıq etmək. 

2. Birgə fəaliyyət, iş, birgə çalışma. Hər- 
bi əməkdaşlıq. Kosmosu tədqiq etmək 
sahəsində ölkələrin əməkdaşlığı. □ Əmək- 
daşlıq etmək - birgə işləmək. 

ƏMƏKGÜN is. tar. işçilərin əməyini he- 
sablama vahidi. Kərim işləyən, öz işinin haqq- 
hesabını çox yaxşı bilən, bir əməkgiinünü 
itirməyən, əyriliyə qarşı vuruşan bir adanı 
idi. S. Rəhimov. [Qulu:] Deyirəm, Cimi, vic- 
danın olsun, elə etə ki, mən də sənə əməkgünii 
yazanda utanıb tər tökməyim. I. Əfəndiyev. 

ƏMƏKÖMƏÇİ is. bot. Uzun gövdəli, sün- 
bül kimi iri parlaq rəngli çiçəkləri olan çox- 
illik bitki. Payızlıq sovka tırtılları .. çil və 
əməköməçi bitkilərini çox sevir. “Pambıq- 
çılıq”. □ Əməköməçi fəsiləsi bot. - 
bölümlüləçəkli ot və ağackimilərin daxil 
olduğu bitki fəsiləsi. 

ƏMƏKPƏRV ƏR sif. bax əməksevən. 

Əməkpərvər qız. 

ƏMƏKSEVƏN sif. Əməyi, zəhməti, işlə- 
məyi sevən, çalışqan. Əməksevən xalq. - 
Əməksevən gənc nəsillər; Dönür şeyda bül- 
bülə. Aşıq Hüseyn. Ana sevsin, əzizləsin; 
Əməksevən balasını. M.Dilbazi. 

ƏMƏKSEVƏNLİK is. Əməyi, zəhməti, 
işləməyi sevmə; çalışqanlıq. Öz ıışaqların- 



109 




ƏMƏKSEVƏR 



ƏMƏLƏ 



da .. əməksevətılik, qayğıcıllıq sifətləri tərbiyə 
etmək hər bir ananın müqəddəs borcudur. 

ƏMƏKSEVƏR bax əməksevən. O, çox 

əməksevər adanıdır. 

ƏMƏKSEVƏRLİK bax əməksevənlik. 

Əməksevərliyi ilə fərqlənmək. 

ƏMƏKSİZ zərf Zəhmət çəkmədən, işlə- 
mədən. Ənıəksiz dolanır. H sif. Zəhmətsiz, 
asan. Əməksiz iş yoxdur. 

ƏMƏL 1 is. [ər.] Iş, feil. Onun sözü ilə 
əməli düz gəlmir. - [Cənnətəli ağa:] Onu 
bura çağır görüm, bu nə əməldir, mənim ba- 
şıma gətirir. N.Vəzirov. 

2. İcra, yerinə yetirmə. □ Əməl etmək 
(eləmək) - yerinə yetirmək, icra etmək, 
riayət etmək. Göstərişə əməl etmək. Təlimata 
əməl etmək. Həkimin göstərişlərinə əməl et- 
mək. - Vaizi-şəhr öz iqrarına etsəydi əməl ; 
Düşməz idi bu qədər din ilə düııyavə xələl. 
S.Ə.Şirvani. Sözlərinə əməl eləməyənə 
lənət! N.Vəzirov. Zeynal .. Mehriban və onun 
atasına verdiyi sözlərin heç birinə əməl et- 
məyirdi. S. Hüseyn. Əməl olunmaq (edil- 
mək) - yerinə yetirilmək, riayət edilmək, 
icra olunmaq. Qaydaya əməl olunur. Əmələ 
gəlmək - 1) baş vermək, meydana gəlmək, 
doğulmaq, törəmək, hasil olmaq. Bataqlıq 
durğun sudan əmələ gəlir. - Rəngarəng gül- 
lükdə, çəmənlikdə hamar və ııaxışsız bir ağ- 
lıq, bir düzənlik əmələ gəlmişdi. S.Rəhimov; 
// mümkün olmaq, başa gəlmək, həyata keç- 
mək. Əmələ gələn şey deyil; 2) kökəlmək, 
yaxşılaşmaq, qıvraqlaşmaq, düzəlmək. 
Buzov süd əmə-əmə əmələ gəldi. O, kurort- 
dan sonra əmələ gəldi. - Arvad məsləhət 
gördü ki, quzunu ötürsünlər, bir neçə vaxt 
bağçada otlasın, əmələ gəlsin. C. Məmməd- 
quluzadə. Əmələ gətirmək - 1) həyata ke- 
çirmək, yerinə yetirmək, icra etmək. [Hacı 
Mehdi:] Bir təvəqqəm var, amma qorxuram, 
əmələ gətirə bilməyəsən. Ə. Haqverdiyev. 
[Lütfəli bəy:] Gözlərinə dönüm, .. gör necə 
mənim xahişlərimi əmələ gətirir? İ.Musabə- 
yov; 2) düzəltmək, vücuda gətirmək, təşkil 
etmək. [Əntiqənin] özünün də qara, şəvə 
kimi saçları uzun və qalın bir hörük əmələ 
gətirmişdi. Mir Cəlal. 

3. Rəftar, hərəkət, iş. Əməlləri ilə lıamını 
özündən incitdi. Əz əməlinə görə cəzasını 



alacaqdır. - Elm insanlara eyni zamanda 
onların əxlaqını, rəftarını və əməlini yaxşı- 
laşdırmaq üçün təcrübədən keçirilmiş bil- 
vasitədir. M.F.Axundzadə. Sənə cəza verən 
əməllərindir. M. Rahim. [Salmanova] Cuma- 
nın .. bütün əməllərini gözünün içinə deyə- 
cəkdi. Ə.Əbülhəsən. 

4. məc. Hiylə, kələk, biclik mənasında. 
Bu sənin əməlindir. - Xalq bir-bir gedib 
öpürlər əlin; Anlamaz kimsə hiyləsin, əmə- 
lin. A. Səhhət. Bir neçə kazak əsgərləri də 
onların dalınca gedirlər ki, görsünlər bu nə 
əməldir. C.Məmmədquluzadə. Əlbəttə, şey- 
tan əməlinə qurşanan gərək axırda belə 
olsun. Ə.Haqverdiyev. 

5. Hesabda tətbiq edilən əsas qayda. He- 
sabda əsas dörd əməl var. cəmləmə, çıxma, 
vurma, bölnıə. 

0 Əməli azmaq - pozğunlaşmaq, yoldan 
çıxmaq, həddini azmaq. Əməli ayağına ci- 
dar olmaq - gördüyü işin cəzasını çəkmək, 
pis nəticəsini görmək. 

ƏMƏL 2 is. [ər.] Qayə, məqsəd, şiddətli 
arzu. [Ağa Bəşir:] Bilirsiııizmi ki, dünən şika- 
yətə gələn arvadın əməli nə imiş? M.F.Axund- 
zadə. Əməli, fikri bütün kəsbi-kamal; Nə 
müqəddəs ənıəlü fikrü xəyal! M. Hadi. Min 
bir əməl arxasınca qoşmağı; Dürlü-dürlü 
ürəklərdən öyrəndim. M. Müşfiq. 

ƏMƏLBAZ sif. [ər. əməl və fars. ...baz] 
dan. Tədbirli, tədbir və hiylə ilə iş görən, 
hiyləgər. Ənıəlbaz adam. - Demək, bu əməl- 
baz arvad oturduğu yerdə həm qızını söz- 
sovdaıı qurtardı, həm də bu vilayətin böyüyü 
elədi. S.Rəhimov. 

ƏMƏLBAZLIQ is. dan. Hiyləgərlik, təd- 
birlilik, tədbir və hiylə ilə iş görmə. □ Əməl- 
bazlıq etmək - tədbir və hiylə ilə iş gör- 
mək, hiylə işlətmək. 

ƏMƏLDAŞ is. Əməli, məqsədi, qayəsi 
bir olan, bir məqsəd arxasınca qoşan adam- 
lardan hər biri. Toplayaraq başına öz əməl- 
daşlarını; Qoydu böyük firqəııin ilk təməl 
daşlarını. R.Rza. 

ƏMƏLƏ is. [ər.] Fəhlə, işçi. Molla .. çı- 
xıb gedəndə hamampulunu on-on beş qat 
artıq verir, hamamçını da, əmələləri də 
utandırır. “M.N. lətif’. [Odabaşı:] Neçə yüz 
əmələ onun fabrikində və kəndlərində iş- 



110 




ƏMƏLƏCAT 



ƏMƏLLİCƏ 



lərdi. Ə. Haqverdiyev. Xanlar Həsənoğluna 
atılan güllə tək bir ona yox, biz neft əmə- 
ləsinin hamısına atılıbdır. S. Rəhimov. 

ƏMƏLƏCAT is. [ər. “əmələ” söz. cəmi] 
köhn. işçilər, fəhlələr, əmələlər. ..İdarəsin- 
də çalışdırdığı əmələcatını da özü kimi pak, 
etiqadlı, dindar bir müsəlman görmək is- 
tərdi. S. Hüseyn. 

ƏMƏLƏGƏLMƏ is. Yaranma, düzəlmə. 
Molekulun əmələgəlmə istiliyi. 

ƏMƏLİ sif 1 . İcrası (tətbiqi) lazım olan, 
həyata keçirilməli olan; işgüzar, praktik. 
Əməli təklif. Əməli iş. - Mən dərhal onunla 
əməli söhbətə başladım. M. S. Ordubadi. 

2. Sırf nəzəriyyəyə, elmə aid olmayıb 
işlə, əməliyyatla, təcrübə və tətbiq ilə də 
bağlı olan; tətbiqi, praktiki. Aktyor sənətinin 
əməli məktəbi. Əməli işin elmi tədqiqat işi 
ilə əlaqələndirilməsi. Lüğətçiliyin nəzəriy- 
yəsini bilmək kifayət deyil, onun əməli cə- 
hətini də bilmək vacibdir. 

3. Yalnız sözlə deyil, işlə, əməllə olan. 
..Zavodun kollektivi respublikanın bəzi uşaq 
evlərinə hamilik edərək, onlara əməli var- 
dım göstərir. 

0 Əməli katib - cari yazı işlərini aparan 
katib; kargüzar. Daldaya gələndə isə, əziz 
dostu, arası saz olduğu əməli katibin de- 
diklərini xatırlardı. Mir Cəlal. 

ƏMƏLİSALEH sif. dan. Əməlində, işin- 
də, hərəkətində düz olan, doğru hərəkət 
edən, əyriliklə işi olmayan (adətən istehza, 
kinayə və ya zarafatla deyilir). Əməlisaleh 
adam. Bunu əməlisaleh adamlar bilər. - 
İndi bilmirəm, sən necə əməlisaleh adamsan 
ki, yenə də məni adam elədin. “M.N. lətif.” 
[Qarı:] A qız, Çimııaz, ey! Sən ki əməlisaleh 
kişinin qızısan, özün də yazığın biri! Necə 
oldu ki, axı uşağını qoydun onlara qoşuldu? 
Ə.Əbülhəsən. // is. mənasında. Əməlisa- 
lehlər cənnətə və bədəməllər cəhənnəmə da- 
xil olacaqlar. C. Məmmədquluzadə. 

ƏMƏLİYYAT is. [ər. “əməliyyə” söz. 
cəmi] 1. Müəyyən bir məqsəd güdən və 
bir-biri ilə əlaqəli olan işlər. Təmizləmə əmə- 
liyyatı. - Qulu Bəhramın vasitəsilə bəzi əmə- 
liyyat yapmaq fikrində idi. Çəmənzəminli. 

2. tib. Bəzi xəstəliklər, yaxud yaralanma- 
lar zamanı müalicə məqsədi ilə bədənin hər 



hansı bir yerində icra edilən cərrahlıq işi. 
Cərrahlıq əməliyyatı. Plastik əməliyyat. 

3. Müharibədə bir məqsədi, tapşırığı 
yerinə yetirmək üçün aparılan döyüş işləri. 
Hərbi əməliyyat. Hücum əməliyyatı. Müha- 
sirə əməliyyatı. Quruya qoşun çıxarma 
əməliyyatı. - ..Dəstə .. əməliyyatdan qayıdıb 
dincəlməkdə idi. Ə.Əbülhəsən. Müharibə 
dövründə toplarımız hücum əməliyyatının 
carçısı olmuşdur. (Qəzetlərdən). 

4. Maliyyə, ticarət idarəsinin gördüyü 
işlərin məcmusu. Bank əməliyyatı. Kredit 
əməliyyatı. Mal mübadiləsi əməliyyatı. Birja 
əməliyyatı. 

ƏMƏLLİ sif. və zərf Yaxşı, layiqli, 
ləyaqətli. Əməlli hədiyyə. Əməlli işləmək. - 
[Mozalanbəy:] Ancaq “ Molla Nəsrəddin ” 
qəzetinin yazısını gözüm əməlli seçmir. 
Ə. Haqverdiyev. [Əcəb xalanın] nə gözü 
yaxşı görürdü, nə də qulağı əməlli eşidirdi. 

S.Hüseyn. // Qaneedici, təminedici, məm- 
nunedici, məqbul. Ondan əməlli bir cavab 
ala bilmədik. - [Səftərqulu:] Yoxsa yenə 
içmisən, a gedə? Əməlli danış, elə iş ola bil- 
məz! N.Vəzirov. [Yusif:] Və bir elə ittifaq 
düşməyib ki, mən [Şamdan bəyi] əməlli ta- 
nıyam. N.Nərimanov. 

ƏMƏLLİ-BAŞLI sif. və zərf Olduqca 
yaxşı, bütün tələbata cavab verən, mükəm- 
məl, nöqsansız, bütün, tam, ciddi. Əməlli- 
başlı bir şey. Əməlli-başlı bir usta tapmaq. 
Əməlli-başlı işləmək. П Əsaslı surətdə, 
lazımınca, lazımi kimi, istənildiyi kimi. Heç 
bir şeyi əməlli-başlı demir. - Pəri burada 
əməlli-başlı məclis qurdu, yemək-içmək dü- 
zəltdi. (Nağıl). [Sitarə xanımın] əməlli-başlı 
kirayə gətirən evi də vardı. S.Hüseyn. [Koxa:] 
Siz cavab axtarın, mən də əyləşim ; Bir əməlli- 
başlı bığımı eşim. S.Rüstəm. Çimnaz yüngül 
adam olsaydı, bu qarı ilə elə buradaca 
əməlli-başlı tutuşa bilərdi. Ə.Əbülhəsən. 
// Mükəmməl surətdə, olduqca, lap. Qara 
kişini bu soyuq hava üşütdü, nəşəsini 
əməlli-başlı korladı. Ə.Əbülhəsən. 

ƏMƏLLİCƏ bax əməlli-başlı. Əməllicə 
geyinmək. Əməllicə bina. Əməllicə yemək. 
Əməllicə yorulmaq. Bu gün əməllicə işlədik. 
Çox yaxşı olar, gündüz əməllicə yorulmu- 
şam, - deyə [dostumun] təklifini şadlıqla 
qəbul etdim. M. Rzaquluzadə. 



111 




ƏMƏLPƏRVƏR 

ƏMƏLPƏRVƏR is. [ər. əməl və fars. 
...pərvər] klas. Müəyyən bir əməl (qayə, 
məqsəd) uğrunda çarpışan, konkret bir 
məqsədə xidmət edən. Mirzə Fətəli bir ədib 
və bir naşir olmaqdan daha artıq bir cəmiy- 
yətçi, bir əməlpən’ərdi. C. Cabbarlı. 

ƏMƏLSİZ sif Sözünə, vədinə əməl 
etməyən, yaxııd bir şeyə inandığı halda, onu 
yerinə yetirməyən, ona əməl etməyən. 
Əməlsiz nəsihətçi. Əməlsiz adam. II Əməli 
əhəmiyyəti olmayan, həyata keçməyən. 
Əməlsiz sözdə fayda olmaz. (Ata. sözü). 
// Dini ehkama sözdə inanıb, işdə onları 
yerinə yetirməyən, onlara əməl etməyən. 
Əməlsiz müsəlman. - Məni yarsız görmə, 
mənim pərim var; Əməlsiz deyiləm, haqdan 
karım var. Aşıq Rəcəb. 

ƏMƏZƏK sif. 1 . Anasını өттәтөк, ya- 
xud əmə bilməmək nəticəsində arıq olan; 
zəif, cılız. Əməzək quzu. Əməzək adam kimi 
tərpənir. 

2. məc. Key, maymaq, qorxaq, bacarıqsız. 
[Bahar:] Ay əməzək, Allah səni döysün! Niyə 
qoyurdun qaçsın, indi nə tövr eləyək? 
Ə. Haqverdiyev. 

ƏMGƏK is. Kəllə sümüyünün ön və orta 
hissəsi. Qiyas əmgəyindən peysərinə qədər 
qırxılmış .. başını əlləri ilə tutdu. Ə.Abasov. 

ƏMİ is. 1. Atanın qardaşı. Çünki Fərəc 
xan Bağır xanın əmisi oğlu və damadıdır, 
heç bir əmrdə onun rəyinə müxalifət etməz. 
M.F.Axundzadə. ..Əmiləri dövləti bir ilin 
içində dağıtdılar, axırda bir barnıaqhesabı 
göstərdilər. C.Məmmədquluzadə. 

2. Yaşlı, yaxın adama müraciət kimi işlə- 
dilən söz. Əmi, saat neçədir? - [Sona:] Əmi, 
bizim bu Qadir yaman qorxur. Ə.Əbülhəsən. 
// Hörmət üçün özündən yaşlı kişinin adma 
qoşulur. İki saat yol gedib Qasım əmi yetişdi 
Təzəkəndə... C.Məmmədquluzadə. 

ƏMİARVADI is. Əminin arvadı. 

ƏMİCAN(I)bax əmidostu. 

ƏMİCİ sif. 1 . Əmən, soran. Əmici uşaq. 

2. Xüsusi terminologiyada: sorucu, soran, 
xüsusi orqanları vasitəsilə içəriyə çəkən. 
□ Əmici tel - bitkinin kökündə olan incə, 
sorucu kökcük. Kökün əmici telləri uzun 
ömür sürmür. 



ƏMİN-AMANLIQ 

ƏMİDOSTU is. 1 . Əmiarvadı yerində işlə- 
nən ləqəb. [Şahbaz bəy:] Şərəflisə, qadan 
alım, bilirsən ki, ənıidostum bu gün nə tufan 
elədi? M.F.Axundzadə. [Rəşid:] Dünən 
bizim başımız yaman qarışıq oldu, əmidostu! 
M. Hüseyn. 

2. Özgə qadını hörmətlə çağırmaq üçün 
işlənən ləqəb. Əmidostu, bu uşaq kimlər- 
dəndir? 

ƏMİGƏLİNİ is. 1 . Hörmət üçün əmi ar- 
vadına verilən ləqəb. 

2. Əmioğlunun arvadının ləqəbi olan ad. 

ƏMİK sif. Çox əmilməkdən xarab olmuş, 
zədələnmiş. 

ƏMİQIZI is. 1. Əminin qızı. Tamam da 
əmiqızının uşağını saxlayacaqdır. S.S.Axun- 
dov. // Əminin qızına müraciət. [Bəhram:] 
Xoş gördük, əmiqızı, yəqin məni çox gözlə- 
misən. C.Cabbarlı. [Tahir:] Yox, əmiqızı, qız- 
dırmanın qalxmağı ondan deyil. M.Hüseyn. 

2. məc. Özgə qızlara hörmət və mehri- 
banlıq göstərərək, çağırmaq üçün işlənən 
ləqəb. 

ƏMİLMƏ “Əmilmək”don (is. 

ƏMİLMƏK "Əmmək”dən məcli. 

ƏMİN sif. [ər.] 1. Qorxusuz, xətərsiz, 
etibarlı, dinc, sakit. Əmin yol. Əmin yer. 

2. Tamamilə xatircəm, arxayın, qane. Bu 
işin baş tutacağına biz əminik. - [Məhər- 
rəm:] Mən əminəm ki, Səriyyə heç vaxt razı 
olmayacaq və Rüstəmdən ayrılmayacaq. 
C.Cabbarlı. izzət qarı əmin idi ki, .. o gülün 
kökünü qazıb çıxarmaq lazımdır. Ә.Мөт- 
mədxanlı. □ Əmin etmək - inandırıb rahat 
etmək, tamamilə inandırmaq, xatircəm et- 
mək, arxayın etmək, inandırıb qane etmək. 
Mən sizi əmin edə bilərəm ki, o yazıq gənc 
təmiz bir adamdır. M. S. Ordubadi. Budur, 
mən səni öz tərəfimdən əmin edirəm.. 
H.Nəzərli. Əmin olmaq - tamamilə inan- 
maq, inanıb rahat olmaq, xatircəm olmaq, 
arxayın olmaq. Siz buna əmin ola bilərsiniz. 
-Mina cavab verdi ki, əmin olunuz, əzizim! 
İ.Musabəyov. 

3. İnanılacaq, inanıla bilən, düz, etibarlı. 
Əmin adam. 

ƏMİN-AMANLIQ is. Sakitlik, asayiş, bir 
yerdə qayda və nizamın hökm sürdüyü hal. 
Nədənsə sizin dəstəniz Təbrizə girdiyi gün- 



112 




ƏMİN-ARXAYIN 



ƏMİZDİRMƏK 



dən bəri əmin-amanlıq yarada bilmədi. 
M. S. Ordubadi. Müşavirənin gedişindən gö- 
rünürdü ki, heç bir qəzada əmin-amanlıq 
yarana bilməmişdir. S. Rəhimov. 

ƏMİN-ARXAYIN sif. və zərf Sakitcə, ra- 
hatca, arxayınca. Bir dəqiqə çəkmədi ki, qara 
əjdaha ləhləyə-ləhləyə çaparaq, yüyürərək 
platforma qabağında əmin-arxayın dayandı. 
S.M.Qənizadə. 

ƏMİNƏVƏSİ is. Əminin oğlunun və ya 
qızının oğlu (qızı). 

ƏMİNLƏŞMƏ “Əminləşmək”dən fis. 

ƏMİNLƏŞMƏK f. 1 . Qorxusuz (təhlükə- 
siz) hala gəlmək. Səngər dalına girib əmin- 
ləşnıək. H Asayiş düşmək, əmin-amanlıq 
düşmək. 

2. Arxayınlaşmaq, xatircəmləşmək, rahat 
olmaq. Oğlundan məktub alandan sonra 
ənıinləşdi. 

ƏMİNLİK is. 1. Sakitlik, əmin-amanlıq, 
qorxusuzluq. 

2. Xatircəmlik, arxayınlıq. 

ƏMİOĞLU sif. 1. Əminin oğlu. Qızlar 
şərti pozan əmioğlunu danladılarsa da, yenə 
gülüşməyə məcbur oldular. M.Hüseyn. 

2. Özündən yaşlı əmisi oğluna, yaxud 
başqa bir adama müraciət sözü. Əmioğlu, 
bir bura zəhmət çək. - [Sara:] Bəhram! 
Əmioğlu, özün bilirsən ki, mənim dünyada 
bir kimsəm yoxdur. C. Cabbarlı. 

ƏMİR sif. [ər.] 1. Bir tayfanın və ya öl- 
kənin başçısı. Qəbilənin əmiri. - Şairin qə- 
zəllərinə məftun olmuş Dərbənd əmiri onu 
bu xaraba kənddən öz sarayına dəvət edir. 
Ə.Məmmədxanlı. 

2. tar. Bəzi Şərq hökumətlərinin başçı- 
larına və yüksək vəzifəli şəxslərə rəsmi 
olaraq verilən ad. Qabaq cərgələrdə əmir- 
lər, vəzirlər və kübar ailələr yerləşmişdi. 
M. S. Ordubadi. 

ƏMİRAXUR is. tar. bax miraxur. 

ƏMİRİ sif. 1 . Əmirə mənsub, məxsus olan. 

2. məc. Ən yaxşı, ən əla mənasında. 
Əmiri xörək. Əmiri paltar. 

0 Əmiri papaq köhn. - dəridən tikilən 
hündür papaq növü. Başında əmiri papaq 
vardı. 

ƏMİRLİK is. 1 . Əmir vəzifəsi. 

2. Əmirin idarəsi altında olan yerlər, ölkə. 



ƏMİRÜLÜMƏRA is. [ər.] tar. Əmirlər 
əmiri (xəlifələr dövründə yüksək rütbə adı). 

ƏMİR-ÜMƏRA top. [ər.] Əmirlər. Vəzir, 
vəkil, əmir-üməra nə qədər çox dedi, Şah 
Abbas az eşitdi. (Nağıl). 

ƏMİŞ is. 1. Əmmək işi, əmmə prosesi. 
Quzuların əmişi. - Zəng çalınanda, əmişdəıı 
sonra ayrılan qoyun-quzu kimi uşaqlar 
böyüklərdən ayrıldılar. Mir Cəlal. 

2. Əmmə vaxtı. Əmiş yaxınlaşanda qu- 
zuları ağıldan çıxardırlar. Qoyun əmişində 
gəl, süd apar. 

ƏMİŞDİRİLMƏ “Əmişdirilmək”dən fis. 

ƏMİŞDİRİLMƏK məcli. Əmizdirilmək, 
əmişə salınmaq (çoxları haqqında). Qoyun 
və quzular əmişdirildi, sonra qoyunlar sa- 
ğılmağa başlandı. 

ƏMİŞDİRMƏ "Əmişdirmək”dən fis. 

ƏMİŞDİRMƏK f. Quzuları analarını 
əmişməyə buraxmaq, əmizdirmək. Quzu- 
ları çobanlar əmişdirdilər. - Azərbaycanda 
və ümumiyyətlə, Zaqafqaziyada bir qayda 
olaraq camışları balaları əmişdirməklə 
sağırlar. A.Ağabəyli. 

ƏMİŞMƏ “Əmişmək”dən fis. 

ƏMİŞMƏK f. Kütləvi halda analarını 
əmmək. Quzular ( buzovlar ) əmişirlər. 

ƏMİUŞAĞI is. Əminin oğlu, ya qızı. O, 
bizində əmiuşağıdır. 

ƏMİZADƏ [əmi və fars. ...zadə] köhn. 
1 . B a x əmiuşağı. O mənim əmizadəmdir. - 
[Pəricahan xanım:) Ah, harada qalmışsan, 
ey sevgili əmizadəm! S.S.Axundov. Hatəm 
xanın əmizadəsi Yədulla xan evdə işsiz 
oturmaqdan çox darıxdığı üçün bir ziyafət 
düzəltmək qərarına gəldi. S.Rəhimov. 

2. Ata-babanın əmiləri nəslindən olan. 
Onlar bizim əmizadələrimizdir. - Tağı əmi 
sair əmizadələrinə nisbətən məndə böyük 
təsir buraxmışdı. S.S.Axundov. 

ƏMİZDİRİLMƏ “Əmizdirilmək”dən fis. 

ƏMİZDİRİLMƏK məcli. Döşdən süd 
verilmək. 

ƏMİZDİRMƏ “Əmizdirmək”dən fis. 
Əmizdirmə zamanı. 

ƏMİZDİRMƏK f. Döşdən süd vermək. 
Ana körpəsini əmizdirir. - Əvvəl əmizdirir 
öz körpəsini; Uşaq gülümsəyib kəsir səsini. 
S.Vurğun. Nərgiz quymaq yedi və ıışağı 
əmizdirdi. Ə.Vəliyev. 



113 




ƏMİZDİRTMƏ 

ƏMİZDİRTMƏ “Əmizdirtmok”don/./,s. 

ƏMİZDİRTMƏK icb. 1 Bax əmizdir- 
mək. Uşağı əmizdirtdinmi? 

2. Əmməsinə imkan vermək. İnəyi əmiz- 
dirtdi. 

ƏMİZMƏ “Əmizmək”dən f.is. 

ƏMİZMƏK bax əmizdirmək. 

ƏMLAK is. [ər. “mülk” söz. cəmi] 
1 . Mülklər (torpaq, əkin yerləri, malikanə 
və s.). [Mirzə Kərim:] Dövlətlilərin mal, 
əmlakı keçir ümum camaat ixtiyarına. 
Ə. Haqverdiyev. 

2. Birinin sahib olduğu pula dəyər şeylə- 
rin, varın, mal və mülkün məcmusu. Dövlət 
ənılakı. Cinayətkar əmlakı müsadirə olun- 
maqla cəzaya məhkum olundu. - Dövlətli- 
yik. əlbəttə, şərafət də bizimdir; Əmlak 
bizimdirsə, əyalət də bizimdir. M.Ə. Sabir. 

ƏMLİK is. Yenicə ota düşən və eyni za- 
manda anasını əmən quzu, keçi. Əmliklər 
çəkdirəm şişə ; Bir ağır yığnağını ola! 
“Koroğlu”. Bir əmliyin bir tümənə satılır; 
Xəzəl oldu yenə pulların, dağlar! Aşıq 
Ələsgər. Gəl oturma belə tək; Kürdə bir 
əmlik kəsək. M.Rahim. // Sif. mənasında. 
Əzizim, baliar barı; Şirindir bahar barı; 
Kəsmə əmlik quzunu; Qoy gəlsin bahar, 
barı. (Bayatı). Yaylağın sərin havası, əmlik 
quzunun əti kazakları kefləndirib şirin yu- 
xuya vermişdi. “Qaçaq Nəbi”. Yaxşı əmlik 
quzu kəsmişəm, çox gözəl İsfahan şərabı da 
vardır. M.S. Ordubadi. □ Əmlik kimi - 
bəslənmiş quzıı kimi, lap gənc, gözəl, şux. 
Yalan ha deyil, bəxtli olmasan, belə əmlik 
kimi qızı almazdın. A. Şaiq. [Uşaqlar] .. 
bəslənmiş əmlik kimi analarının yanma 
düşüb yüyürürdülər. Mir Cəlal. 

ƏMMA [ər.\ 1. Bax amma. Şeir bir zi- 
vərdir, əmma biz kimi naqislərə; 01 ki na- 
qisdir, onu möhtaci-zivər qılmamış. Füzuli. 
Çox kimsənin əgər ki kəsibdir qərarını; 
Əmma mənim təki o gülün biqərarı yox. 
S.Ə.Şirvani. 

2. Bir şeyə mane olan, əngəl törədən key- 
fiyyət, hal, səbəb. Burada bir balaca əmma 
var. - Yusif huşi-guşiııən qulaq asıb gördü: 
adə, deyəsən, burda bir əmma var. (Nağıl). 
Bəs bu gözəllikdə otaqları beş yüz manata 
alanda demədinmi bunım ənıması var? Mir 



әммәк 

Cəlal. □ Əmması çıxmaq (olmaq) - 1) nöq- 
sanı, əgər-əskiyi olduğu məlum olmaq; 
2) sonradan xatası çıxmaq, əngəli çıxmaq. 

ƏMMAMƏ is. [ər.] Bəzi Şərq ölkələ- 
rində: sarınmış ıızun ağ parça, yaxud tirmə 
zolağından ibarət baş geyimi; sarğı; çalma. 
// Axımdlarm və başqa ruhanilərin başlarına 
qoyduqları bu cür sarğı. Elə ki tək qaldılar, 
Koroğlu abanı, əmmaməni çıxardıb bir 
tərəfə tulladı. “Koroğlu”. Molla İbrahim- 
xəlil sabah vaxtı səccadə üstündə, başında 
əmmamə, əlində uzun təsbeh, dizi üstə otu- 
rub övrad oxumağa məşğuldur. M.F.Axund- 
zadə. Qoydun əmmamə başına, dandın 
həqiqəti; Alati-həcvii məsxərə qıldın şəriəti. 
Ə. Qəmküsar. 

ƏMMAMƏDAR [ər. əmmamə və fars. 
...dar] bax əmmaməli. [Baş nazir:] Bu əın- 
manıədarlar hamıdan bədtərdirlər. P.Makulu. 

ƏMMAMƏLİ 1. sif. Başında əmmamə 
olan. Bunlar keçəndən sonra əmmaməli 
həşəratı nə eləyək? C.Məmmədquluzadə. 
Mənim əmmaməli yoldaşım birdən ucadan 
müsəlmanca səsləndi. Ə. Haqverdiyev. 
Sonra da bir tirmə əmmaməli molla gəlib 
salam verdi. Mir Cəlal. 

2. is. Ruhani, molla, seyid və b. 

ƏMMƏ 1 is. [ər.] klas. Bibi. Aya, onlar de- 
yil idi ki, analarını, bacılarını və qızlarını və 
əmmələrini və xalələrini nikah edərdilər. 
M.F.Axundzadə. [Pəricahan xanım:] Biçarə 
əmməm şam kimi əriyir. S.S.Axundov. 

ƏMMƏ 2 “Əmmək”dən /A. 

ƏMMƏK f. 1. Dodaq və dilin müvafiq 
hərəkəti vasitəsilə döşdən südü soraraq iç- 
mək. Quzular qoyunları əmirdilər. Uşaq 
anasını əmir. - Südünü əmmişəm mən qaııa- 
qana; Ana, ınəıı yazığı nə dindirirsən? "Aşıq 
Qərib”. Aslan gah əmir, gah da döşdən ay- 
rılıb hıçqırırdı. Ə. Vəliyev. // Bir şeyi ağzına 
salıb sormaq, sümürmək. Barmağını əmmək. 

2. məc. Qidalanmaq, qüvvət almaq. Daş- 
lar yarılanda günün telindən ; Əmərsən dağ- 
ların qarlı selindən. S.Vurğun. Bahar çağı 
güllər günəş əməndə; Görüş təyin eləmişəm 
çəməndə. M.Rahim. 

0 Anadan əmdiyi süd burnundan 
(burnunun dəliklərindən) gəlmək - 

olmazın əziyyət və əzablara məniz qalmaq, 



114 




ƏMN 

əziyyət və əzab çəkmək. Zeynəb Xudayar 
bəyin evində altı ay yarım qaldı. Və bu altı 
ay yarımın ərzində Zeynəbin anadan əmdiyi 
süd burnunun dəliklərindən gəlib töküldü. 
C.Məmmədquluzadə. 

ƏMN is. [ər.] klas. Əminlik, əmniyyət, asa- 
yiş, sakitlik. // Rahatlıq, asudəlik. Meyxanə- 
dir, Füzuli, cəhaııda məqami-əmn; Cəhd et, 
bir ev hübab kimi onda tut məqam. Füzuli. 

ƏMNİYYƏ is. [ər.] İranda: jandarm, polis 
(məmuru). Bir anda əmııiyyələr soxuldular 
otağa; Hamısı çəkib birdən tüfəngləri 
ayağa. S. Rüstəm. Ərdəbildə Hikmət İsfaha- 
ninin kəndlərindən birində kəndçilər üsyan 
edib əmııiyyəni öldürmüşlər. M.İbrahimov. 
// Polis idarəsi, jandarm idarəsi. 

ƏMNİYYƏBAŞI is. İranda: polis başçısı, 
jandarm başçısı. 

ƏMNİYYƏT is. [ər.] 1. Təhlükəsizlik, qoı- 
xusuzluq, əminlik, sakitlik, ictimai asayiş. 
Düşmən sərhədimizdən nə qədər uzaqda olsa, 
səadət və əmniyyətimiz də o qədər yaxını- 
mızda olar. M.S. Ordubadi. 

2. xiis. Qoruyucu. ..Elektrik xətlərini çox 
diqqətlə yoxlamaq, vaxtlı-vaxtında təmir et- 
mək və əmniyyət cihazlarının sayını artır- 
maq lazımdır. M.Hüseyn. 

3. İnanma, etimad, etibar. 

ƏMNİYYƏTLİ sif. Qorxusuz, əmin, sakit. 

Əmııiyyətli yer. 

ƏMNİYYƏTSİZ sif. 1 . Əmniyyət və asa- 
yişi olmayan; qorxulu və təhlükəli olan. 
Əmniyyətsiz yer. 

2. Etibarsız, inanıla bilməyən, bel bağ- 
lana bilməyən. 

ƏMNİYY ƏTSİZLİK is. 1. Əmniyyət və 
asayiş olmadığı hal, vəziyyət. 

2. Etibarsızlıq, inanıla bilməmə, bel 
bağlana bilməmə. 

ƏMR 1 is. [ər.] 1. Bir işin görülməsi üçün 
verilən hökm, göstəriş. [İskəndər:] Gərək 
hər əmrimə baş əysin cahan; Ovcumda top 
kimi oynasın dövran. A.Şaiq. ..Miiqim bəy 
xanımın tapşırığını bir əmr kimi yerinə ye- 
tirmişdi. S.Rəhimov. □ Əmr etmək - bir 
işin görülməsini hökmlə tapşırmaq, buyur- 
maq. Onun eşqiylə mən ki dərbədərəm; Hər 
nə əmr etsəniz qəbul edərəm. H.Cavid. ..Mənə 
də müəllimimiz .. bir hekayə düzəldib yaz- 



ƏMRİ-VAQE 

mağı əmr etmişdi. S.S.Axundov. // Bir işi 
yerinə yetirmək haqqında əmr, sərəncam 
yazılmış kağız; əmrnamə. Nazirlikdən əmr 
alnıdı. Əmrə tabe olmaq. Əmri yerinə 
yetirmək. - Vahidin məktəbdən kənar edil- 
məsi haqqındakı əmri oxuyanda Muxtar 
təəccüb elədi. Mir Cəlal. □ Əmr vermək - 
əmrnamə, sərəncam yazmaq, nəşr etmək, 
elan etmək. Təyinat haqqında əmr vermək. 

2. Hökumət orqanının, idarə, müəssisə, 
təşkilat və s. rəhbərlərinin rəsmi sərən- 
camı. Hərbi komissarlığın əmri. İnstitut 
direktorunun əmri. - [Komandir:] Göz-qu- 
laq ol! - əmrini verdikdən sonra ordugaha 
döndü. H.Nəzərli. Tapşırıq görüldü yoldaş 
komissar! Mən yenə hazıram, nə əmriniz 
var? S. Vurğun. Dəstə öz komandirinin əmri 
ilə irəliləyirdi. Ə. Vəliyev. 

0 Əmr siğəsi - “əmr formasT’nm köhnə 
qrammatikada adı. Əmr forması qram. - 
zaman və xüsusi əlaməti olmayan, yalnız 
şəxs şəkilçiləri qəbul edən feil qrupu. Əmr 
cümləsi qram. - əmr ifadə edən cümlə. 
Əmrdən çıxmaq - tabe olmamaq, 
göstərişə, əmrə əməl etməmək. Əmri-qaib 
- köhnə qrammatikada: üçüncü şəxsə 
edilən əmr. Əmri-hazır - köhnə qramma- 
tikada: ikinci şəxsə edilən əmr. Əmrinə 
vermək - ixtiyarına vermək. Komandanın 
əmrinə çoxlu sursat və qoşun verilmişdir. 

ƏMR 2 is. [ər.] Iş. [Şah:] Sizi bir əmrdən 
ötrü məsləhətə çağırmışam, gərək haman 
xüsusda bir tədbir göstərəsiniz. M.F.Axund- 
zadə. Olmaz bu ki hər əmrə dəxalət edə fələ; 
Dövlətli olan yerdə cəsarət edə fələ. 
M. Ə. Sabir. Mən istəmirəm, Xudayar bəyin 
keçəcəyindən danışam, çünki özü də heç bu 
əmrə razı olmaz. C.Məmmədquluzadə. 
□ Əmri aşmamaq - işi keçməmək, çə- 
tinlik çəkmək. Əvvəl əmrdə köhıı. - ilk ola- 
raq, birinci növbədə, əvvəlcə, əwəl başdan. 

ƏMRAZ is. [ər. “mərəz” söz. cəmi] köhn. 
Azarlar, xəstəliklər. Sirayətli əmraz. - Mən 
çəkirəm onun işvəylə ııazın; Gör canda ar- 
tırdı necə ənırazın. Aşıq Maqsud. 

ƏMRİ-VAQE is. Olmuş, olub bitmiş iş. 
Əmri-vaqe qarşısında qalmaq. Əmri-vaqe 
qarşısında qoymaq. - Zeynal heç inanma- 
yırdı ki, Mehriban öz çocuqlarından əl çəkə 



115 




ƏMRNAMƏ 



ƏNAM 



bilər, fəqət bu, bir əmri-vaqe idi. S. Hüseyn. 
[Əli:] Din bir əmri-vaqe olaraq, insaniy- 
yətlə bərabər doğulmuş və əsrlərdən bəri 
dolanbac tarix yollarında onu təşyi edir. 
Çəmənzəminli. 

ƏMRNAMƏ is. [ər. əmr və fars. ...namə] 
Əmr yazılmış kağız, yazılı əmr. Əmmaməyə 
görə. Əmmamə ilə tanış olmaq. - // Əmr. 
Əmmamə dəftəri. - Əmmamə yazılmış və Ba- 
lacayev tərəfindən imzalanmışdı. S.Rəhimov. 

ƏMSAL is. [ər. “misal” söz. cəmi] 1 . klas. 
Oxşar(lar), bənzər kimi(lər). Şiəyəm, əmma 
nə bu əşkaldən; Sünniyəm, əmma nə bu əm- 
saldan. M.Ə. Sabir. 

2. Misl, tay-bərabər. Əmsalı görünməmiş 
(misli görünməmiş). 

3. riyaz. Cəbri ifadədə ədədi (ya hərfi) 
cəmlənmə. // Axtarılan ədədi əldə etmək 
üçün müəyyən kəmiyyətə vurulmalı olan 
ədəd. // Fiziki cismin hər hansı bir xüsu- 
siyyətini təyin edən kəmiyyət. 

ƏMTƏƏ is. [ər. “məta” söz. cəmi] iqt. kit. 
Mübadilə üçün istehsal edilən əmək məh- 
sulları; mal. Əmtəə insanın lıər hansı bir eh- 
tiyacını təmin edən, habelə başqa şeyə də- 
yişdirilən şeydir. - [Ömər Liitfı:] Şəhərdə 
olan bütün əmtəə təcili surətdə ixrac edil- 
məlidir. H.Nəzərli. □ Əmtəə dövriyyəsi iqt. 
- malların xalq təsərrüfatında dövr etməsi. 
Şəhərlə kənd arasında əmtəə dövriyyəsinin 
artnıası. Əmtəə istehsalı iqt. - səciyyəvi 
xüsusiyyəti, alğı-satqı yolu ilə mübadilə 
üçün məhsul istehsal etməkdən ibarət olan 
ictimai istehsal. Əmtəə mübadiləsi iqt. - 
mal mübadiləsi, mal dəyişmə. Beynəlxalq 
ənıtəə mübadiləsi. 

ƏMTƏƏLİK sif. iqt. Əmtəə kimi satıla- 
caq; satlıq, bazarlıq. Əmtəəlik heyvan. 

ƏMTƏƏŞÜNAS is. [ər. əmtəə və fars. 
...şünas] Əmtəəşünaslıq mütəxəssisi. Əm- 
təəşiinas vəzifəsi. 

ƏMTƏƏŞÜNASLIQ is. Malların növlə- 
rindən, keyfiyyətlərindən, istehlak dəyə- 
rindən bəhs edən elmlərin məcmusu. 

ƏMUD [ər.] 1. riyaz. Şaquli olaraq yuxa- 
rıdan aşağıya enən və düzbucaq əmələ gə- 
tirən xətt; şaquli xətt. 

2. Polad toppuz. Qılıncdan murad hasil 
olmadı, əmuda əl atdılar. “Koroğlu”. Riis- 



tənı Zal dastanları, Hüseyn Kürd əmudları, 
ovçu Pirim sərgüzəştləri, Bəhranı Gurun ov 
səyahətləri ayrı-ayrı lövhələrdə təsvir edil- 
mişdi. S.Rəhimov. 

ƏMUDİ sif. [ər.] Şaquli. Əmudi xətt. 

ƏMVAL is. [ər. "mal” söz. cəmi] köhn. 
Mallar. Biz məgər açlara vəqf eyləmişik ma- 
lımızı? Ta ki hər miistəhəqə bəzi edək əmva- 
lımızı. M. Ə. Sabir. Onda məxluqat nəinki bu 
faııi dünyanın əmvalındaıı, hətta öz əyalın- 
dan və canından belə keçər. S.Rəhimov. 

ƏMZİK is. 1 . Sormaq üçün körpə uşağın 
ağzına verilən içiboş rezin borucuq. Uşağa 
əmzik ver, ağlamasın. - [Xarrat:] Uşaqlar 
əmziklə bəslənirdilər.. T.Ş. Simurq. Qaragöz 
körpələri sakit edib əmzik vermiş, nənniyə 
salmışdı. M. İbrahimov. 

2. İçində süd, çay və s. olan şüşənin ağ- 
zına keçirilən deşikli rezin borucuq. Əm- 
ziyin südünü boşaltmaq. 

ƏMZİKLƏMƏK f. məh. Döş kimi sal- 
lanmaq. 

ƏMZİKLİ sif. 1. Südəmər uşağı olan. Ənı- 
zikli qadın. 

2. Əmzik keçirilmiş, əmziyi olan. İnək və 
camışları, xüsusən ilkinə doğan düyələri müt- 
ləq balasız sağmağa, balası isə əmzikli qab- 
dan süd içməyə öyrətməlidir. “Qaramal”. 

3. Mayeni tökmək üçün ağzında yarıq 
şəklində yeri olan. Əmzikli şüşə. 

ƏN ədat. Keyfiyyət bildirən sifətlərin və 
zərflərin əvvəlinə gətirilərək üstünlük, şid- 
dət bildirir. Ən böyük çay. Ən iti uçan təy- 
yarə. Ən sağlam adam. Ən qısa. Ən uzun. 
Ən gözəl. Ən axırda. Ən əvvəldə. Ən sonra 
(lap axırda). Əlin ən uzun barmağı orta 
barmaqdır. - Mədən işlərinə olan böyük hə- 
vəsi sayəsində [Araz] artıq ən təcrübəli bir 
usta olmuşdu. A.Şaiq. Aralarında ən yaşlı- 
ları olan Rəşid atı saxladı. H.Nəzərli. İnsan 
orqanizminin ən həssas və işlək üzvü olan 
ürək azad döyünməyi çox sevir. Ə.Vəliyev. 

ƏNAM is. [ər. “nemət” söz. cəmi] Bəx- 
şiş, hədiyyə, mükafat. Ənam almaq. Ənam 
vermək. - [Odabaşı:] Hətta Mirzə Əhməd 
ağa qız üçün ənam göndərmişdi. Ə. Haqver- 
diyev. [Rəhim xan:] Əgər Nəsrəddin şahın 
ənamı olmasaydı, bu saat səni həlak edər- 
dim. C.Cabbarlı. □ Ənam eləmək klas. - 



116 




ƏNBƏR 



ƏNCÜMƏN 



bağışlamaq, vermək. Haq mənim ömrümü 
kəssin, sənə ənam eləsin. S.Ə.Şirvani. 

ƏNBƏR is. [ər.] 1. Kaşalota oxşar bir ba- 
lığın mədəsindən çıxarılan gözəl qoxulıı 
maddə. Ənbər qara, boz, sarı rəngli, çox 
yağlı maddədir. 

2. Xoş qoxu, ətir. Ənbər qoxumaq. H Sif. 
mənasında. Mən qurbam olum ənbər tellərin; 
Qönçə dodaqların, püstə dillərin. Nəbati. 

3. məc. klas. Gözəlin saçına, zülfünə işarə. 
Ləblərin görən neylər; Görə bir də ənbəri. 
(Bayatı). 

ƏNBƏRBAR^ı/i [ər. ənbər və fars. ...bar] 
klas. şair. Ənbər saçan, ətir saçan. Əııbər- 
bar zülf. - Görməmişəm belə bir səfalı zülf; 
Çox sütıbüli-ənbərbarı tutmuşam. M.P. Vaqif. 

ƏNBƏRBU sif. [ər. ənbər və fars, bu] 
1. klas. şair. Ənbər qoxulu, ənbər kimi ətirli. 

2. Ağ, parlaq, ipi dənəli əla düyü növü. 
Ağ ənbərbu. Ənbərbu düyü. 

ƏNBƏRÇƏ is. kölın. Qızıldan döş bəzəyi. 
Keçmişdə bir çox kəndlərdə qadınlar döşlə- 
rinə ənbərçə taxırdılar. 

ƏNBƏRFƏŞAN sif. [ər. ənbər və fars. 
...fəşan] klas. şair. Ənbər saçan, ətir səpə- 
ləyən; ənbər qoxuyan. Badi-səba İsa kibi 
gərçi dirildir ölüyü; Ənbərfəşaıı zülfün dəmi 
badi-səbayə tən edər. Ə.Nəbati. 

ƏNBƏRƏ is. Dəyirman çarxını işlədən 
suyun yığılıb şiddətlə töküldüyü nov. Dəyir- 
manın suyu ənbərəy ə yığılır, oradan tökülür 
və çarxı işlədir. 

ƏNBƏRİ sif. [ər.] Ənbər kimi, ətirli, xoş- 
iyli. 

ƏNBƏRİN sif. [ər. ənbər və fars. ...in] 
klas. şair. Ənbər kimi ətirli, ətir saçan. Cən- 
nətin ənbərin qapıları usta Ağabalanın üzü- 
nə açıldı. Çəmənzəminli. 

ƏNBİR is. Dəmirçi tutğacı, maşası. Dəmir- 
çilər qızğın dəmiri ənbiıiə tutub döyürlər. 

ƏNBİYA is. [ər. “nəbi” söz. cəmi] Nəbi- 
lər, peyğəmbərlər. 

ƏNCAM is. [fars.] 1. Son, axır, nəhayət, 
nəticə. Hər işi əncamı ilə ölçərlər. Əncamı 
xeyir olsun (axın xeyir olsun). □ Əncam 
qılmaq (vermək) - sona vardırmaq, nəti- 
cələndirmək. [Böyükxanım:] Allah rizasına, 
bizi dil-dişə salma! İşlərə əncam verginən! 
M. S. Ordubadi. Əncam tapmaq - sona 



varmaq, nəticələnmək. [Ağamərdan:] Amma 
Zeynəb xanım gərək mənim hər sözümə, hər 
tədbirimə əməl etsin ki, bu iş əncam tapa. 

M.F.Axundzadə. 

2. Kömək, vasitə, yol, tədbir. □ Əncam 
etmək (çəkmək) - həllinə, başa gəlməsinə, 
qaydaya düşməsinə kömək etmək, çıxış 
yolu tapmaq, tədbir görmək. İndi naxoşdu 
milləti-islam; Ona lazımdır eyləmək əncam. 
S.Ə.Şirvani. [Aslan bəy:] Sən ehtiyatlı ol, 
mən özüm bu işə əncam çəkərəm, — dedi. 
A. Şaiq. [Hacı Murad:] Məhərrəm bəy 
gəlsin, görək işə nə əncam çəkirik. 
S.S.Axundov. Əncama qoymaq (salmaq) 
- yoluna qoymaq, yoluna salmaq, qaydaya 
salmaq. Məktəb işlərini əncama saldınmı? - 
O, Tütünçiioğlu və Həsənağanın vasitəsilə hər 
bir işi əncamına salmışdı. M. S. Ordubadi. 

ƏNCAMƏ is. Qapı və pəncərə qanadla- 
rını çərçivəyə bağlayan və onların açılıb- 
örtülməsinə imkan verən dəmir hissə; rəzə. 
Qapı əncanıəsindən çıxmışdır. □ Dişi 
əncamə - əncamənin qapı açılıb-örtüləndə 
onunla bərabər dönən hissəsi. Erkək ən- 
camə - əncamənin qapı açılıb-örtüləndə 
çərçivədə hərəkətsiz duran hissəsi. 

ƏNCİR is. [fars.] içində xaş-xaş kimi 
xırda tumları olan ətli, şirin, yumşaq qabıq- 
lı, yumru meyvə. Əncir mürəbbəsi. Əncir 
doşabı. Əncir ağacı. Əncir qurusu (quru- 
dulmuş əncir). - [Molla] gedib, var-yox 
pulunu verib bir səbət yaxşı əncir alır, apa- 
rır Teymura. “M.N. lətif.” Bir-iki dəqiqədən 
sonra böyük bir əncir ağacının yanından, 
haman şəhərdən tanıdığım Əhmədin çıxdı- 
ğını gördüm. T.Ş. Simurq. // Həmin meyvə- 
nin ağacı. Əncirin altında oturmaq. 

ƏNCİRLİ sif. 1 . Əncir ağacları olan. Mən 
səni çox görmüşəm cavanlıq çağlarında; Bol 
əncirli, üzümlü Novxanı bağlarında. 
S. Rüstəm. Kərim bəy burada, bu əncirli hə- 
yətdə nəvəsini məşğul edən bir şey olduğunu 
duydusa da, üz vurmadı. Mir Cəlal. 

2. Tərkibində, içində əncir olan. Əncirli 
konfet. 

ƏNCÜMƏN is. [fars.] kit. kölın. Məclis, 
cəmiyyət, şura. Səttar xan məsələni əncü- 
nıəndə qoymaq üçün bir söz demədi. 
M. S. Ordubadi. // Camaat. Hər söz ki gəlir 



117 




ƏNDAM 



ƏNDƏRMƏK 



ziihurə məndən ; Min tənə bulur hər əncü- 
mandan. Füzuli. 

ƏNDAM is. [fars.] 1. Bədən. Qaşı, gözü, 
əndamı, təmamən əl-ayağı; Hər bir sənəmin 
başına yüz naz kimindir? M. V. Vidadi. Uşa- 
ğın əndamına quru xına sürtməyə başlar- 
dılar. H. Sarabski. 

2. Boy, qədd, qamət, boy-buxun, bədən 
quruluşu. Əndamı olduqca düzgündür. - 
Bunların şirin ləhcələri, duzlu danışıqları, 
mütənasib əndamları və alıcı, xumar gözləri 
vardır. M. S. Ordubadi. □ Əndamın yansın 
(açılsın), əndamı yanmış (açılmış) - qarğış 
ifadəsi. Aııası Gülpərinin təpəsinə iki əlli 
qapaz vurub deyərdi : - Əndanıı açılmış, bir 
bax, gör uşağı nə günə salmısan! H. Sarabski. 
Əndamına lərzə düşmək - titrəmək, əs- 
mək (qorxudan). 

ƏNDAMLI sif. 1 . Boylu, boylu-buxunlu, 
biçimli, bədən quruluşu çox düzgün, gözəl 
bədənli. 

2. Bir qədər dolğun, bədən quruluşu yerli- 
yerində. [Sultan bəy:] Əsil mən deyən arvad 
elə o idi ki, hallıca, dul, əndamlı.. Ü.Hacıbə- 
yov. ..Əndamlı xanını xalata oxşar, qırmızı 
güllü, sarı paltar geymişdi. M. İbrahimov. 

ƏNDAMSIZ sif. Bədən quruluşu yerli- 
yerində olmayan; biçimsiz. // Boysuz, qısa- 
boylu. 

ƏNDAMSIZLIQ is. Əndam çirkinliyi, bə- 
dən nöqsanı, bədən quruluşunun düzgün ol- 
maması; biçimsizlik. 

ƏNDAZƏ is. [fars.] 1. Kağızdan, karton- 
dan kəsilmiş ülgü. // Ölçü, miqyas, ölçü 
vahidi. □ Bir əndazədə - bir ölçüdə, bir 
qaydada. [Qızların] hamısının libası bir qiy- 
mətdə, bir əndazədə və bir ölçüdə idi. 
M. S. Ordubadi. 

2. Tənasüb, simmetriya, quruluş düzgün- 
lüyü. Onun bədən əndazəsi yerli-yerindədir. 

3. тәс. Hədd, hüdud; norma. Hər şeyin 
əndazəsi olmalıdır. Əndazədən artıq. - Ən- 
dazə qoyaq, üç gün oturaq. (Ata. sözü). Tü- 
kün əndazədən artıq görünür; Quyruğun gör 
necə yerlə sürünür. A. Səhhət. □ Əndazə- 
dən çıxmaq - əndazəni aşmaq, həddini aş- 
maq. Görsən tanımazsan yarımsaqqalı; Çı- 
xıb əndazədən dövləti, malı. Q.Zakir. [Süb- 
hanverdizadə] hər hansı bir qonaqlıqda ən- 



dazədən çıxmaz və öz hörmətini gözlərdi. 
S. Rəhimov. Əndazəyə düşmək - lazımi 
şəklə düşmək. Əndazəyə salmaq - yöndə- 
mə, qaydaya salmaq, lazımi şəklə salmaq. 

ƏNDAZƏLİ sif. Biçimli, düzgün, mütə- 
nasib, qaydalı, hər cəhətdən yerli-yerində. 

ƏNDAZƏSİZ sif. 1. Biçimsiz, ölçülmə- 
miş, tənasübsüz, ölçüsüz, indi bizim evin 
quruluşu sənə olduqca ölçüsüz-biçimsiz və 
əndazəsiz görünür. M. S. Ordubadi. 

2. Hesabsız, saysız, çox qeyri-məhdud. 

ƏNDƏLİB is. [ər.] klas. Bülbül. Hər 
qanda eşitdi bir təbibi; Gülzarının oldu ən- 
dəlibi. Füzuli. Ey əndəlib, səndə bu nə qa- 
nundur; Fəğan çəkmək novbaharı görəndə. 
Q.Zakir. Əndəliblər yaz axtarar ; Ovçu 
ördək, qaz axtarar... Aşıq Şəmşir. 

ƏNDƏ-MƏNDƏ: əndə-məndə demək 
dan. - yersiz danışmaq, artıq-əskik danış- 
maq. Pulsuz rəncbər atar bir fitə ortası dəlik; 
Əndə-məndə desə, ombasına beş-on da 
təpik. M.Möcüz. 

ƏNDƏR-DÖNDƏR: əndər-döndər elə- 
mək dan. - alt-üst etmək, yoxlamaq, axtar- 
maq, araşdırmaq. Rövşən getdi, dağları, 
daşları əndər-döndər elədi. “Koroğlu”. 

ƏNDƏRİLMƏ “Əndərilmək”dən f.is. 

ƏNDƏRİLMƏK f. 1 . Hamısı birdən-birə 
tökülmək. Başına bir vedrə su əııdərildi. 

2. Birdən yıxılmaq, aşmaq. Ağacın üs- 
tündə olan uşaq birdən yerə əııdərildi. - Atlı 
köklü ağac kimi əııdərildi, lakin sol ayağı 
üzəngiyə ilişib qaldığından, at onu sürüyə- 
sürüyə apardı. Çəmənzəminli. 

ƏNDƏRQƏLİB: əndərqəlib eləmək 

dan. - başdan eləmək, rədd eləmək. Necə, 
nə təhər eləyim? Get, at çölə, əndərqəlib elə 
çıxsın getsin. M.İbrahimov. 

ƏNDƏRMƏ “Əndərmək” dən f.is. 

ƏNDƏRMƏK f. 1. Duru, yaxud səpələ- 
nən şeyləri qabdan və s.-dən birdən-birə 
və bütünlüklə tökmək, boşaltmaq. Vedrənin 
suyunu əndərmək. Çuvalın ağzını açıb unu 
təknəyə əndərdi. - Lakin ansızın bir təsadüf 
Ağabəyimin düşüncə kasasını əndərdi, sa- 
kit və fərəhli həyatına zəhər qarışdırdı. 
Çəmənzəminli. 

2. Bax endirmək. Ceyran çəkib qılıncı 
endirdi divə, div əl atıb. Ceyranın biləyin- 
dən tutub sıxmağa başladı. (Nağıl). 



118 




ƏNDƏRUN 



ƏNƏNƏVİLİK 



ƏNDƏRUN [fars.] 1. sif. köhn. İç, içəri, 
daxil. Pişxidmətbaşı və xacə Mübarək düş- 
dülər qabağa, bir-bir əndərun otaqlarını 
göstərməyə şiiru etdilər. M.F.Axundzadə. 

2. is. İran evlərində: evin ailə və qa- 
dınlara məxsus hissəsi. [Yusif şah:] [Xacə 
Miibarəkə:] Çünki sən həmişə Şah Abbasın 
əndərunıında olubsan, mümkün deyil ki, bu 
qəziyyə sənə məlum olmasın. M.F.Axund- 
zadə. Məclislə əndərunun arasında dolaşan 
Fərman idi. Ə. Haqverdiyev. 

3. is. Ümumiyyətlə, otaq mənasında. Mirzə 
öz əııdərununa getdi, mən də soyunub yat- 
dım. Ə.Haqverdiyev. 

ƏNDƏRUNİ bax əndərun 1-ci mənada. 
Şərq şəhərlərinə məxsus əndəruni və biruııi, 
iki həyətli, bağçası evlərinə yanaşı, boz pal- 
çıqdan tikilmiş yoxsul və zəhmətkeş əhali ya- 
şayan daxmacıqlar da çoxdur. M.İbrahimov. 

ƏNDƏRZ is. [fars.] köhn. Nəsihət, və- 
siyyət. 

ƏNDİŞƏ is. \fars.] 1. Fikir, qayğı. Mənəm 
qalan haman bu əııdişədə; Zəmanə dönüb- 
dür, qovğayə bir bax. Q. Zakir. Aldılar cümlə 
əllərə tişə; Yox könüllərdə özgə əndişə. 
M. Ə. Sabir. İnsanın əndişəsi çoxaldıqca 
onun yuxu görməyi də artır. S. Rəhimov. 

2. Narahatlıq, təlaş, nigarançılıq, təşviş, 
iztirab, qorxu. [Yusif:] Musanın, o bədbəxt 
qardaşımın iztirab və əndişələri həp sönüb 
bitdiyinə bir aydııı şahiddir. H. Cavid. Firi- 
dun bir zaman parlaq ay işığında Gülnaz- 
gilin yatdığı səkiyə çıxdı, əndişə ilə dolu o 
gecəni xatırladı. M.İbrahimov. □ Əndişə 
etmək, əndişəyə düşmək, əndişə çəkmək 

- narahat olmaq, nigaran qalmaq, təşvişə 
düşmək, iztirab çəkmək, qorxmaq. Doyun- 
ca zövq alaq nazii qəmzədən ; Əndişə çək- 
məyək heç bir kimsədən. M. P. Vaqif. [Yusif 
şah:] Deyərsən ki, mənim cəhətimdən əndişə 
etməsin, sabah oğlanlarını hüzura göndər- 
sin. M.F.Axundzadə. Əndişə oyandırmaq 

- narahatlığa, təşvişə səbəb olmaq, qorxu, 
ehtiyat doğurmaq. // Şübhə, vəsvəsə, təlaş. 

ƏNDİŞƏLİ sif. Əndişəsi, ürəyində fikri 
olan; dərdli, qayğılı, iztirablı. Əııdişəli 
adam. - Sonra qızııı gözləri ovçunun əndi- 
şəli və sualedici baxışlarına sataşarkən, o, 
dilə gəldi. Ə.Məmmədxanlı. 



ƏNDİŞƏLİLİK is. Əndişəli, dərdli, fikir- 
li, qayğılı, mənəvi iztirab çəkən, təşviş 
içində olan adamın hal və vəziyyəti. 

ƏNDİŞƏSİZ sif. Əndişəsi, fikri, qayğısı, 
qorxulacaq bir şeyi olmayan; fikirsiz, qay- 
ğısız, dərdsiz, sakit, rahat. Əııdişəsiz adanı. 

ƏNDİŞƏSİZLİK is. Fikirsizlik, qayğısız- 
lıq, dərdsizlik. 

ƏNDUH is. \fars.] köhn. Qəm, qüssə, kədər. 

ƏNƏK is. 1. Yük atı, qoşqu atı, minik atı. 

2. Heyvanın qulağına vurulan nişan. 
Çoban ənəklərindəıı qoyunlarını tanıyır. 

3. B ax ənk. 

ƏNƏNƏ is. [ər.] Tarixən meydana gələ- 
rək nəsildən-nəslə keçən adətlər, əxlaq 
normaları, görüşlər, zövqlər və s. Pis ənə- 
nələri ortadan qaldırmaq. Azərbaycan xal- 
qının gözəl ənənələri var. Teatrımızın özünə 
məxsus ənənələri vardır. H Cəmiyyətdə, 
həyatda, məişətdə və s.-də müəyyənləşib 
sabitləşmiş qayda, üsul, norma, dəb. Ənənə 
halım almaq. - [Nüşabə:] Bilər öz həddini, 
artıq anlar; Flər elin ənənəsi, mənliyi var. 
A.Şaiq. Ənənə uzun müddət ərzində bir 
neçə nəslin bədii dühası, coşqun yaradıcı 
əməyi nəticəsində yaranır. 

ƏNƏNƏÇİbax ənənəpərəst. 

ƏNƏNƏÇİLİKbax ənənəpərəstlik. 

ƏNƏNƏPƏRƏST sif [ər. ənənə və fars. 
...pəıəst] Adətən vaxtı keçmiş ənənələrə 
sadiq olan, ənənə saxlayan, ənənələrə riayət 
edən; mühafizəkar. Ənənəpərəst adam. - 
[Xosrov:] İran xalqı olduqca mütəəssib, 
ənənəpərəst, mövhumatpərəst bir xalqdır. 
A.Şaiq. 

ƏNƏNƏPƏRƏSTLİK is. Adətən vaxtı 
keçmiş ənənələrə sədaqət, ənənələrə riayət 
etmə; mühafizəkarlıq. 

ƏNƏNƏVİ sif. [ər.] Ənənə şəkli almış, 
ənənə mahiyyətində olan. Ənənəvi adət. 
Ənənəvi şeir. H Ənənə üzrə keçirilən, ke- 
çən. Ənənəvi görüş. Ənənəvi yarış. Ənənəvi 
müsamirə. Ənənəvi qonaqlıq. H Ənənəyə 
əsaslanan, ənənə üzrə gələn; ata-babadan, 
nəslən. Ənənəvi paltar. - Əlbəttə, bu 
ənənəvi bir matros ailəsi üçün son dərəcə 
böyük bir dərddi. Ə.Əbülhəsən. 

ƏNƏNƏVİLİK is. Ənənə mahiyyətində 
olma, ənənə kimi nəsildən-nəslə keçmə. 
Adətlərin ənənəviliyi. 



119 




ƏNFİYƏ 

ƏNFİYƏ is. [ər.] Burunotu. 

ƏNFİYƏDAN is. [ər. ənfiyə və fars. ...dan] 
köhn. Burunotu qabı. Qızıl Arslan ənfivə- 
danı götürüb baxdığı zaman rəngi ağardı, 
çünki ənfiyədan onun qardaşı Atabəy Mə- 
həmmədin ənfiyədanı idi. M.S. Ordubadi. 

ƏNFÜSİ sif. [ər.] köhn. kit. Şəxsən düşü- 
nənə, onun düşüncəsinə, nəfsinə aid olan; 
subyektiv. 

ƏNG is. Alt çənə. Əng sümükləri. - Nə 
qoyarsan ənginə ; Rəngi çıxar rənginə. (Ata. 
sözü). [Usta Həsən:] Ay Hacı, dəllək nədir? 
Çağıracaqsan, gəlib bir at kəlbətinini sala- 
caq dişinə, dartıb əngini də dişinin üstündə 
çəkəcək. Ə. Haqverdiyev. Kazım isə qoz 
ləpəsini o əngindən o biri ənginə aparıb, onu 
əzməyə çalışırdı. Çəmənzəminli. 

0 Əngi qızışmaq - çox danışmaq, uzun- 
çuluq eləmək, çərənləmək. Ənginə ver- 
mək, əngini yormaq - bax əngi qızış- 
maq. Boşla, xala, cəfəngini; Müftəcə yorma 
əngini. Ə. Nəzmi. 

ƏNGALTI is. Əngin alt tərəfi. 

ƏNGƏBƏNGƏ is. dan. Bütün keçmiş və 
indiki nəsil. Mən onun əngəbəııgəsini tanı- 
yıram. 

ƏNGƏBU is. [fars.] Bal qoxuyan bir ot 
bitkisi. Əııgəbu ilə arı beçələrini səbətə yığ- 
maq olur. 

ƏNGƏC is. Su hövzəsindən suyu axıtmaq 
üçün nov, boru. 

ƏNGƏDUŞ is. köhn. Ucu toppuzlu uzun 
dəmir. Dəmirçilər əııgəduşla kürəni qarış- 
dırırlar. 

ƏNGƏL is. 1. Bir şeyin başa yetməmə- 
sinə, ya təxirinə səbəb olan şey; maneə, 
çətinlik. [İblis:] Get, get, daha durma, artar 
əngəl. H. Cavid. Bu qüvvənin qarşısında heç 
bir əngəl dayana bilməz. S. Rəhman. □ Ən- 
gəl çıxarmaq (törətmək) - çətinlik törət- 
mək, ləngitmək, mane olmaq. Məmləkət 
işinə əngəl törətmək üçün düşünən başları 
vurmaq lazımdır. M.S. Ordubadi. Əngəl 
çıxmaq - 1) maneə törəmək; 2) cəncəl 
çıxmaq. [Leyla:] Qorxuram, axırda çıxa bir 
əngəl; Deyəsən, başını girləyib əcəl. 
S. Rüstəm. Əngəl olmaq - bir şeyin başa 
yetməsinə, həyata keçməsinə mane olmaq, 
başa çatmağa, həyata keçməyə qoymamaq, 
çətinlik törətmək. Əngələ düşmək - çətin 



ƏNGİN 

vəziyyətə düşmək; pis, xoşagəlməz bir işə 
dolaşmaq. ..Çünki özümüzün əngələ diişmə- 
məyimiz üçün amerikalı qızı müdafiə etmək 
qərarına gəlmişdim. M.S. Ordubadi. Əngələ 
salmaq - çətin vəziyyətə salmaq, pis, xo- 
şagəlməz bir işə dolaşdırmaq. Başına əngəl 
açmaq - çətin vəziyyətə salmaq, cəncəl 
açmaq. [Əsgər:] Biçarə Gülçöhrənin başına 
əngəllər açdım. Ü.Hacıbəyov. [Səlim bəy:] 
Ah, Mahmud bəy, qoyma, qoyma qaçsınlar; 
Qaçıb başımıza əngəl açsınlar. S. Rüstəm. 

2. dan. Azar, xəstəlik, yaxud nöqsan, ça- 
tışmazlıq mənasında. Malda əngəl var. - 
Xanım, sizdən təvəqqe eləyirəm, oğlunuzun 
sözünə çox da qulaq asmayasınız, çünki 
onun əqliııdə bir az əngəl var. N.Vəzirov. 

ƏNGƏLLƏMƏK f. 1 . Əngəl törətmək, 
çətinlik törətmək, əngəl olmaq. 

2. dan. Azarlı olmaq, zəifləmək, səhhəti 
korlanmaq. Caııı əngəlləyibdir. 

ƏNGƏLLİ sif. Əngəli olan, çətin, dolaşıq, 
cəncəl, xatalı. Əııgəlli məsələ. Bir əngəlli iş 
vardı. - [Müsafir:] Heç zərər yox, burax 
asılsınlar; Daha əngəlli bir xəbər var, əvət! 
H. Cavid. Mahrunun mənə qarşı nə kimi 
vəziyyət alacağı, doğrudan da, bir az əngəlli 
və maraqlı məsələ idi. M.S. Ordubadi. 

ƏNGƏLSİZ sif. Əngəli olmayan, ma- 
neəsiz, asan başa gələn, çətinliklə bağlı ol- 
mayan, xatasız. Əngəlsiz iş. 

ƏNGƏL-ÜZAR sif. тәһ. Çox çətin düzə- 
lən, böyük çətinliklərlə, əngəllərlə bağlı 
olan. Əngəl-üzar iş. 

ƏNGƏNƏK is. məh. Saxsı ləyən, laxan, 
paltar yumaq üçün təknə; tabaq. Həyətin bir 
səmtində var idi əııgəııək, yanında çoxluca 
yuyulmuş paltar qalanmışdı. C.Məmməd- 
quluzadə. 

ƏNGİBOŞ sif. və is. dan. Çoxdanışan, 
boşboğaz, çənədən boş, naqqal. 

ƏNGİN sif. şair. 1. Geniş, vüsətli, açıq, 
ucu-bucağı olmayan. Əngin səma. Əngin 
üfüqlər. - Bizimdir bu əngin, atlaz ovalar; 
Qoynunda qartal bəsləyən qayalar. A.Şaiq. 
Mənimsə qəlbimə doğur bir səhər; Açılır 
qarşımda əngin üfüqlər. S. Vurğun. ..Bu 
səadət səhəri o qədər əngin və işıqlıdır ki, 
başlanan günəşli gündüzün əbədiliyinə şüb- 
hə etmirsən. Mir Cəlal. 



120 




ƏNGİNLİK 

2. Bax ənginlik. Xəyalımın qanadında 
ənginlərə yol açdım; Gəzdim döyüş meyda- 
nını, səhraları dolaşdım. R.Rza. Dalıram, 
daldıqca boş ənginlərə ; Rənglərə boyanan 
xoş ənginlərə. N.Rəfıbəyli. 

ƏNGİNLİK is. şair. Genişlik, vüsət, açıq- 
lıq; dənizin sahildən uzaq nöqtələri. Yadım- 
dada; mən uzun zaman daş bənd üzərində otu- 
rub qaldım, heyran-heyran dənizin qaran- 
lıqda itən ənginliklərinə baxdım. Ə.Məmməd- 
xanlı. Midhət göylərə baxdı. Ovçu gözləri 
göyün ənginliklərini seçir, sirli və dərin hava- 
nın içinə girə bilirdi. Ə.Vəliyev. 

ƏNHAR is. [ər. “nəhr” söz. cəıııi] şair. 
Çaylar. 

ƏNİK sif. Yırtıcı, sərt heyvan balası. 
Həyətlərində ənik bir it var. 

ƏNİN is. [ar.] şair. İnləmə, inilti, zarıltı. 
Pianinodan həzin bir ənin qalxıb, bağçanın 
sükutu içində titrəyərək söndü. İ. Əfəndiyev. 
Ceyran baxışlı dilbər, durna gözlü nazənin; 
Ömründə görməmişdir nə göz yaşı, nə ənin. 
N.Rəfıbəyli. 

ƏNİS is. [ər.] şair. Yaxın dost, ürək dostu, 
həmdəm. Olsam qəmi-aləmə giriftar; Ancaq 
sən idin ənisü qəmxar. Füzuli. [Xumar:] Dur- 
ma, yüksəl, əııisi-ruhim, gəl! Mütərəddid gö- 
rünmə! Gəl, yüksəl! H.Cavid. Hələ bomboş 
otaqların qalın divarları arasında anasının 
yeganə ənis və munisidir. A.Şaiq. 

ƏNKƏBUT is. [ər.] klas. Hörümçək. Cida 
düşüb ulusundan, elindən; Ənkəbut tək can 
asılır telindən.. Aşıq Ələsgər. 

ƏNQA is. [ər.] klas. 1. Əsatirə görə Qaf 
(Elbrus) dağında yaşamış əfsanəvi çox iri 
bir quş; simurq. 

2. Adı olub özü olmayan şey haqqında. 

ƏNQAZ is. [ər.] klas. Uçulmuş binanın, 
ümumiyyətlə, dağılmış, sökülmüş, yıxılmış 
bir şeyin qalıqları, töküntüləri. Kor gözün, 
şil əllərin bir qövmü məhv etməkdədir; Bax, 
onun əııqazidir bu ahü əfğan, bir utan! 
H.Cavid. 

ƏNQƏRİB zərf [ər.] klas. Tezliklə, lap 
yaxında, yaxın zamanda. Qəm çəkmə ki, mən 
olunca qəmxar; Yarın sənə ənqərib olur 
yar. Füzuli. 

ƏNLİK is. 1 . Qadınların yanaqlarına sürt- 
dükləri toz və ya yağ halında olan kosmetik 



ƏNTİQƏBAZLIQ 

maddə - al boya. Ənlik vurmaq. Ənlik sürt- 
mək. - Fati geyindi. Aynanı götürüb üzünə 
baxdı. Yanaqlarına ənlik sürtüb qızartdı. 
Ə.Abasov. 

2. Kökü tünd-qırmızı bir bitki. Ənlik otun- 
dan qırmızı boya hasil edirlər. 

ƏNLİK-KİRŞAN is. Qadınların üzlərinə 
sürtdükləri ənlik və kirşandan ibarət kos- 
metik maddələr. Sənin kimi mah-camal; 
Ənlik-kirşanı neylər? (Bayatı). 

ƏNLİKLİ sif. Üzünə ənlik vurmuş. 

ƏNLİKLİ-KİRŞANLI sif. Üzünə ənlik və 
kirşan vurmuş. Yaşı qırx beşdən artıq, lakin 
yanaqları ənlikli-kirşanlı bir qadın içəri 
girdi. M.Ibrahimov. 

ƏNÖV is. Dalağın ağrılı şişməsi. Ənöv 
basmaq. Ənöv tutmaq (dalaq şişmə azarına 
tutulmaq). İsitmədən dalağı şişib, ənöv olub. 

ƏNTƏR is. 1 . Bədəninə nisbətən çox uzun 
qolları olan meymun. Gözünün üstündə bu- 
xara papaq; Əntərə bənzəyir o kor yapalaq. 
S.Vurğun. 

2. тәс. Çox çirkin, eybəcər, kifır adam 
haqqında. 

ƏNTİQ sif. [ər. “ətiq”dən; ətiq - qədim] 
Qiymətli, dəyərli, nadir tapılan, çox gözəl, 
görünməmiş, hamının marağına səbəb olan. 
Orada Hüseynqulu ağanın babasından qal- 
nıa əntiq şeyləri saxlanırdı. S.S.Axundov. 
[Aslanov] istəsəydi, otaqların hər tərəfini 
əntiq şeylərlə bəzəyib, yaraşığa sala bilərdi. 
M. Hüseyn. 

ƏNTİQƏ 1. Bax əntiq. [Fizzə:] Çox sağ 

ol, çox gözəl, çox əntiqə hədiyyələr gətirib- 
sən nıənə. Ə.Məmmədxanlı. Səhər Bağdad 
bazarını gəzib bu xaııım üçün əntiqə bir hə- 
diyyə almaq lazım idi. M. S. Ordubadi. // Çox 
gözəl, çox qəşəng. Əntiqə bir qız. - Toppu- 
şuıı .. başı üçün, lap əntiqə bir yumru oğlan 
oldun! - deyə dəllək onun döşündən açdığı 
ağı küncə tullayıb, başqa döşlük götürdü. 
S. Rəhimov. 

2. Qəribə, əcibə. Əntiqə adamsan. Əntiqə 
şeydir. 

ƏNTİQƏBAZ [ər. əntiqə və fars. ...baz] 
bax əntiqəçi. 

ƏNTİQƏBAZLIQ b a x əntiqəçilik. Onun 
əntiqəbazlığına bələd Ыап səhiyyə şöbə- 
sinin işçiləri göz qabağında şey qoymağa 
qorxurlar . “Kirpi”. 



121 




ƏNTİQƏÇİ 

ƏNTİQƏÇİ is. Əntiqə şeylərlə maraq- 
lanan, onları yığıb saxlayan adam. 

ƏNTİQƏÇİLİK is. Əntiqə şeylərlə ma- 
raqlanma, onları yığıb saxlama. 

ƏNTİQƏFÜRUŞ is. [ər. əntiqə və fars. 
...füruş] Əntiqə şeylər alverçisi, əntiqə 
şeylər alıb-satmaqla məşğul olan adam. 

ƏNTİQƏFÜRUŞLUQ is. Əntiqə şeylər 
alveri, əntiqə şeylər alıb-satmaqla məşğul 
olma. 

0 Əntiqəfüruşluq eləmək - özünü yeni- 
yeni və maraqlı xəbərlər bilicisi kimi gös- 
tərmək. [Sirat:] Bəri gəl, bəydadaş, əntiqə- 
füruşluq eləmə! Ə.Əbülhəsən. 

ƏNVA is. [ər. “növ” söz. cəmi] Cürbəcür, 
növbənöv. Ənva və əqsam quşlar ağacların 
bir budağından o biri budağına qalxıb, 
qonub mövzun ııəğəmat ilə dərəyə qiilğülə 
salırlar. M.F.Axundzadə. Nökər Səfi stolun 
üstünə boşqablar və ənva məşrubat düzür. 
Ə. Haqverdiyev. □ Ənvai-müsibətlə - çox 
çətinliklə, çox böyük əziyyətlə. Min ənvai- 
müsibətlə qayaya dırmaşdı. “Koroğlu”. Kişi 
ənvai-müsibətlə qapının qıfılını sındırar və 
açardı. H. Sarabski. 

ƏNVAR is. [ar.] köhn. işıqlar. 

ƏNVƏR sif. [ər. ] klas. Ç ox nurlu, çox işıqlı, 
çox parlaq. Tənha yürür oldu ol səmənbər ; 
Zülmətdə misali-mahi ənvər. Füzuli. 

ƏNZAR is. [ər. “nəzər” söz. cəmi] klas. 
tənt. Nəzərlər, baxışlar. Açma gözün, baxma 
bir öz halına ; Cəlb elə ənzarı yoğun şalına. 
Ə.Qəmküsar. 

ƏNZƏLİ is. [iranda şəhər adından] 
Azərbaycan xalq oyun havalarından birinin 
adı. Tərəkəmə oyun havası ilə ənzəli oyun 
havasını müqayisə etsək, burada hər iki 
havanın vəzninin eyni və çalınmaq sürətinin 
də təxminən bərabər olduğunu görərik. 
Ə.Bədəlbəyli. 

ƏPPƏK is. [“ətmək”dən.] Çörək. Ət ye- 
məz, suywıa əppək doğrar. (Məsəl). [Qur- 
banəli:] Bir əppəkdən-zaddan ver, zəqqum- 
lanaq. N.Nərimanov. 

0 Әррөк olub göyə uçmaq - yox olmaq, 
qeyb olmaq, yoxa çıxmaq. Məlikməmmədin 
düz on dörd yaşı tamam olan gecə o otaqda 
ki yatmışdı, elə o otaqda bir əppək oldu, uçdu 
göyə. (Nağıl). 



ƏRAQ 

ƏPPƏKLİ is. Qabıqlarında aşı maddəsi 
olan, meşə rayonlarında və orta dağ qur- 
şaqlarında bitən ağac. 

ƏPRİMƏ "Əprimək”dən/w. 

ƏPRİMƏK f. 1 . Çürüyüb tökülmək, çürü- 
yüb didilmək, didik-didik olmaq. Çadırın 
vanları əprinıişdir. 

2. məc. Əldən düşmək, tökülmək, üzülmək. 

ƏPRİMİŞ f.sif. 1 . Çürüyüb tökülmüş, çü- 
rüyüb didilmiş, didik-didik olmuş. Bəndalı 
taxt üstündə, tüfəng yanında, Məsmə də oğlu 
ilə yanaşı, yerdə əprimiş, yamaqlı bir palaz 
üstündə uzanıb yatmışdılar. Mir Cəlal. 

2. məc. Əldən düşmüş, tökülmüş, üzgün. 

ƏR 1. is. Arvadın qanuni və məhrəm yol- 
daşı olan kişi; zövc. Dedi kim, bu məzarıdır 
ərimin ; O! üzü gül, boyu sənubərimin. 
S.Ə.Şirvani. Zeynəb .. ərinə deyirdi: - Bil- 
mirəm, mən olmasaydım, sən .. necə yaşıya 
bilərdin? S.S.Axundov. Arvad qab dəsmalı 
ilə yaşarmış gözlərini silib ərinin qabağında 
döyükə-döyükə qaldı. S. Rəhman. □ Ərə 
getmək - nikahlanmaq, birinin arvadı 
olmaq. [Nənəcan] bir qarından ötrü ərə 
getməkdən dul yaşamağı əfzəl bilirdi. 
N.Nərimanov. [Pəri:] Fəqət ərə getmək 
asanını? C. Cabbarlı. [Gülnaz:] Yox, yox, 
mən səndən başqa özgəsinə ərə getməyəcə- 
yəm. Ü.Hacıbəyov. Ərə vermək - nikah- 
latmaq, öz qızının, bacısının və s.-nin biri 
ilə nikahlanmasına razı olmaq. [Sərvər:] 
..Atan səni bir özgəsinə ərə vermək istəyir. 
Ü.Hacıbəyov. 

2. sif. və is. Sözündə möhkəm, mərd; 
qəhrəman, igid, qoçaq. Yaxşılığa yaxşılıq 
hər kişinin işidir: Yamanlığa yaxşılıq ər ki- 
şinin işidir. (Ata. sözü). [Orxan:] Ər kişidə 
olur bir söz, bir məram. H. Cavid. [Altun- 
bay:] Səndə doğrudan da bir ər ürəyi varsa, 
açıq söylə; Solmazı çoxmu sevirsən? 
C. Cabbarlı. 

0 Ər oğlu ər - igid, qəhrəman. [Nəbi:] 
Bizimkilərdir ; Qəhrəmanla Vəli ər oğlu 
ərdir. S. Rüstəm. 

ƏRAF is. [ər.] Dinə görə cənnətlə cə- 
hənnəm arasında olan yer. 

ƏRAQ is. [xüs. w.-dən] ımıs. 1. Azərbay- 
can klassik muğamlarından birinin adı. 12 
əsas muğam bunlar idi: iişşaq, ııəva, bıısəlik. 



122 




ƏR-ARVAD 

rast, Əraq, İsfahan, zirəfkənd, büzürg, zən- 
gulə, rəhavi, Hüseyni və Hicaz. Ü.Hacıbəyov. 

2. Bax araq. 

ƏR-ARVAD is. Kişi ilə arvadı bir yerdə. 
Ər-arvad bizə qonaq gəlmişdilər. Ər-arvad 
çox yaxşı yaşayırlar. - Nəhayət, ər-arvad 
yorulur və daş kimi yıxılıb yatırlar. S.Rüstəm. 
Ər-arvad belə qərara gəlmişdilər ki, Həmzə 
gizlənməyib hərdən lap bazara da çıxsın, 
kəndlərə gedib tanış-bilişinə də baş çəksin.. 
Ə.Əbülhəsən. Ər-arvad ha fikirləşdilər, 
qulluğa olan ümidlərini söndürə bilmədilər. 
Mir Cəlal. 

ƏR- ARVADLI zərf Ər və arvad bir yerdə 
olduqları halda. Ər-arvadlı gəldilər. 

ƏR-ARVADLIQ is. Ərlə arvadın qohum- 
luq münasibəti; izdivac. 

ƏRAZİ is. [ər. “ərz 1 ” söz. cəmi] Müəy- 
yən hüdudları olan torpaq sahəsi. Respubli- 
kamızın ərazisi. - Rey məmləkəti bir pad- 
şahın sahib ola biləcəyi ərazidən bir neçə 
qat artıqdır. M. S. Ordubadi. 

ƏRBAB sif. [ər. "rəbb” söz. cəmi] köhn. 
Ağa, cənab; sahib. [Əliqulu:] Ancaq ərba- 
bın bir balaca nəqahəti var. S.S.Axundov. 
Sevinc qapınızdan çox uzaq keçdi ; Yalnız 
ərbabların günü ağ keçdi. S.Rüstəm. Ərba- 
bın sükutu Ağarzaya bir qədər də cürət .. 
verdi. Mir Cəlal. // dan. Bəzən zarafatla, 
masqara ilə deyilir. 

ƏRBƏİN is. [ər.] Müsəlman təqvimində: 
məhəiTəm ayının birindən başlayaraq qırx 
gün davam edən müddət. □ Ərbəin günü 
din. - Kərbəla hadisəsinin (Hüseynin qətli- 
nin) qırxıncı günü. 

ƏRCANLI sif Ərini çox sevən və ona 
yaxşı qulluq edən (arvad). 

ƏRCİK “Ər”dən oxş. 

ƏRDƏM is. dan. Hövsələ, səbir, həvəs, 
girdar. Ərdəmi yoxdur. - [Molla dedi:] 
..Pilləkənləri düşüb-çıxmağa ərdəmim gəl- 
mir. “M.N. lətif.”. Ərdəmin var, bu yollarda 
yüz tufana döz bir, qoçaq! Bu meydandan 
xəcil gedib mənəm deyən yüz bir qoçaq! 
R.Rza. Səndən hərəkət, məndən bərəkət. Təki 
səndə ərdənı olsım. S. Rəhimov. 

ƏRDO 1 is. mif Qorxunc vücud; qulyabanı. 
Qorxma oğlum! Ər do yoxdur, yalandır; 
O ağaran su üzündə dumandır. A.Səhhət. 



ƏRƏBÇİLİK 

// тәһ. Iribədənli, qorxunc, çirkin adam haq- 
qında. Ərdodu, qabandı, qovma, gəldi! 
M. Ə. Sabir. 

ƏRDO 2 is. dan. 1 . Paltar yuyulmuş çirkli su. 

2. məc. Horra, yal. Xörək deyil, ərdodur. 

ƏRƏB is. 1 . Ön Asiyada və Şimali Afri- 
kada yaşayan, sami dilləri qrupuna daxil olan 
xalq və bu xalqa mənsub adam. Ərəb dili. 
Ərəb xalqı. Ərəb ölkələri. - Türk, hindu, ərəb, 
əcəm bilməz; Nuri hər yanda artar, əskil- 
məz. H. Cavid. Haqq yolunda mübarizə 
şiiarıyla çıxdın yola; Ərəb qızı, bu əzmində 
sənə min-min uğur ola! N.Rəfıbəyli. 

2. məc. Qara adam, zənci mənasında. Bu 
lap ərəbdir ki. 

0 Ərəb atı - xüsusi cins, əla minik atı. 
Səyirtdi düzlərdə ərəb atları; Ayaqlar altın- 
da insan başları. S.Vurğun. Ərəb rəqəm- 
ləri - Rum rəqəmlərinə qarşı olaraq indi 
işlənməkdə olan rəqəmlər (1, 2, 3 və s.). 
Ərəb rəqəmləri qədim vaxtlarda heç bir mil- 
lət arasında mütədavil deyildi. F.Ağazadə. 

ƏRƏBCƏ 1. sif. və zərf Ərəb dilində. 
Ərəbcə kitab. Ərəbcə danışmaq. - [Murad] 
bir qismi ərəbcə və farsca, bir qismi türkcə 
yazılan məzar daşlarının sahiblərinin vəfat 
tarixlərini oxuyurdu. S.Hüseyn. 

2. is. Ərəb dili. Ərəbcəni yaxşı bilir. Ərəb- 
cədən tərcümə. 

ƏRƏBCƏLƏŞDİRİLMƏ “Ərəbcələşdi- 
rilmək”dən/w. 

ƏRƏBCƏLƏŞDİRİLMƏK məch. Ərəb 
dili qaydalarına uyğunlaşdırılmaq. 

ƏRƏBCƏLƏŞDİRİLMİŞ fsif Ərəb dili 
qaydalarına uyğunlaşdırılmış. 

ƏRƏBCƏLƏŞDİRMƏ “Ərəbcələşdiı- 
mək”dən fis. 

ƏRƏBCƏLƏŞDİRMƏK / Ərəb dilinin 
qaydalarına uyğunlaşdırmaq. 

ƏRƏBCƏLƏŞMƏ “Ərəbcələşmək”dən 
fis. 

ƏRƏBCƏLƏŞMƏK/ Ərəb dilinə uyğun- 
laşmaq, öz şəklini ərəb dilinin təsiri ilə də- 
yişmək. 

ƏRƏBÇİLİK is. dilç. Heç bir lüzum və eh- 
tiyac olmadan Azərbaycan dilinə çoxlu ərəb 
söz və ifadələri gətirmə və bu yolda göstə- 
rilən fəaliyyət. Dilimizin tarixində ərəbçilik 
tərəfdarları ilə ciddi mübarizə aparılmışdır. 



123 




ƏRƏBDOŞANI 



ƏRƏN 



- 1905-ci il inqilabı dövründə nisbətən art- 
mış olan burjua mətbuatının dil siyasətində 
biz iki meylə rast gəlirik : 1) farsçılıq və 
ərəbçilik; 2) osmançılıq. M. İbrahimov. 

ƏRƏBDOŞANI is. İncə belli, quyruğu 
qotazlı, uzunsov bir heyvan. 

ƏRƏBİ sif. [ər.] Ərəbcə; ərəb dilinə və 
xalqına mənsub; ərəb üslubunda, ərəb 
qaydasında. Ərəbi bir uzun don əynində. 
A. Səhhət. İki nəfər 10-12 yaşında uşağı ge- 
yindirib başına ağ əmmamə, əyinlərinə də 
ərəbi köynək taxardılar. H.Sarabski. [Əh- 
məd:] Qara saçları, eşqlə dolu uzun kirpikli 
gözləri, ərəbi burnu, hamısından artıq gözəl 
balaca ağzı, qırmızı dodaqları mənim xo- 
şuma gəldi. T.Ş. Simurq. 

ƏRƏBİST is. 1. Bax ərəbşünas. 

2. Ərəbçilik tərəfdarı. 

ƏRƏBİSTİKA b a x ərəbşünaslıq. 

ƏRƏBİZM is. 1. Bax ərəbçilik. 

2. dilç. Azərbaycan dilinə girmiş ərəb söz 
və ifadələri, yaxud ərəb dili qaydalarına ox- 
şadılaraq işlədilən söz və ifadələr. 

ƏRƏBLƏŞDİRİLMƏ “Ərəbləşdirilmək”- 
don f.is. 

ƏRƏBLƏŞDİRİLMƏK “Ərəbləşdiımək”- 
dən тәсһ. 

ƏRƏBLƏŞDİRMƏ 1 . "Ərəbləşdirmək”- 
don f.is. 

2. Ərəb hakim millətçilərinin ərəb olma- 
yan xalqları ərəblərin içində əritmə (assi- 
milyasiya etmə) siyasəti. 

ƏRƏBLƏŞDİRMƏK /. 1 . Ərəb dilini, adət 
və ənənələrini qəbul etdirmək, ərəb milləti 
içərisində əritmək. 

2. Dilə çoxlu ərəb söz və ifadələri gə- 
tirmək, yaxud ana dilinin söz və ifadələrinə 
ərəb dili xüsusiyyəti vermək. 

ƏRƏBLƏŞMƏ "Ərəbləşmək"dən f.is. 

ƏRƏBLƏŞMƏK f. Ərəb dilini, adət və 
ənənələrini qəbul etmək. 

ƏRƏBŞÜNAS is. [ər. və fars. ...şünas] 
Ərəb dili və ədəbiyyatı mütəxəssisi, ərəb 
filologiyası mütəxəssisi. 

ƏRƏBŞÜNASLIQ is. Ərəb dilini, ədəbiy- 
yatını, tarixini və s. tədqiq edən elmlərin 
məcmusu. 

ƏRƏFƏ is. [ər.] Bayramdan əvvəlki gün, 
bayram axşamı. Bayram ərəfəsi. // Hər hansı 



bir hadisədən qabaqkı vaxt. - [Cəmilə] özü- 
nə həyat yoldaşı intixab etmək ərəfəsində 
idi. S. Hüseyn. Atabəy məmləkətləri müha- 
ribə ərəfəsində idi. M. S. Ordubadi. Sonra isə 
o, sanki neft mədənlərində, burııqlar meşə- 
sində itmiş və müharibə ərəfəsində böyiik 
bir mədənin miidiri vəzifəsinə qədər yüksəl- 
mişdi. Ə.Məmmədxanlı. 

ƏRƏĞAC sif. və zərf dan. Tezyetişən, 
tez əmələ gələn; tez əkilən. Ərəğac tarla. - 
Yağ, ağaclar çiçək açsın ərəğac; Başını, bəhrə 
verib, qoy yerə diksin hər ağac. S. Rüstəm. 
Bir qədərdəıı qoçu qatmaq lazımdır, qoy 
quzu ərəğac olsun! S. Rəhimov. 

ƏRƏQ is. [ər.] klas. 1. Tər. Ol giilüzardə 
ərəqin xoş səfası var; Tiirfə budur ki, saziş 
edər atəş ab ilə. Q.Zakir. 

2. B ax araq. Yürütməyin ərəqi məclis içrə 
badə ilə; Haramzadəni qoymuıı halalzadə 
ilə. Füzuli. 

ƏRƏMİK sif. 1 . Doğmayan, uzun müddət 
qısır qalan. Ərəmik inəkdən öküz olmaz. 
(Məsəl). Kəllər və bəzən ərəmik [uzun müd- 
dət qısır qalan) camışlar iş və nəqliyyat hey- 
vanı kimi istifadə edilir, qocaldıqda, yara- 
landıqda və 5. hallarda isə ətliyə təhvil 
verilir. A.Ağabəyli. 

2. məc. Doğmayan, sonsuz. Ərəmik arvad. 

3. Məhsul verməyən, bar verməyən, 
bərəkətsiz. Ərəmik yer [torpaq). 

4. məc. Faydasız, səmərəsiz, nəticəsiz. 

ƏRƏN is. (adətən cəm şəklində). 1. Ər, 

qoçaq, igid. Ərənlər kimi döyüşmək. - 
Ərənlər əlindən badə içdinmi? Bulanlıq çay- 
ları üzüb keçdinmi? "Aşıq Qərib". Əsrlər 
boyunca ərlər, ərənlər; Hünər dünyasından 
doymadı, getdi. S. Vurğun. 

2. Dünyagörmüş, müdrik, ağıllı adam. 
[Həcər:] Bizlərdə ərənlər üçə deyərlər. 

S. Rəhimov. 

3. Dini etiqada görə Allaha və övliyalara 
yaxın olmaq şərəfinə nail olmuş adam. 
Çağıraram ərənləri, pirləri; Arzularam bi- 
zim əziz yerləri. Aşıq Rəcəb. Ərənlər söy- 
ləyən, Allah yazanı; Duymadan yox olan 
imana yazıq! Ə.Cavad. [Gülşənəm:] Ərən- 
lər mənə kömək, - deyə qıy çəkdi : - Ay ana, 
mənə kömək! S. Rəhimov. 

4. Mövhumi təsəvvürlərə görə suda 
yaşayan mövhum bir vücud. Suya söylə ərən 



124 




ƏR-ƏR 



ƏRİMƏK 



eşitsin, köməyinə çatsın. Yalan desən, səni 
suyun ərənləri vursun! (mövhumatçı qa- 
dınların dilindən). 

ƏR-ƏR is. [ər.] Ardıc ağacı. Qəddintək 
nə ər-ər, nə şimşad olur; Onu görcək qəm- 
dən can azad olur. M. P. Vaqif. Qəddin şüm- 
şadı ı ər- ərdir, üzün qızılgüldən tərdir... Rən- 
cur. Çayın kənarında cərgə ilə boy atmış ər- 
ərləri guya sünbüllər üstündə qarovul qoy- 
muşdular. Ə. Haqverdiyev. Ətrafında ər-ər 
ağacları düzülmüş xiyabanda bir neçə 
dəqiqə yol getdik. M. S. Ordubadi. 

ƏRƏSAT is. [ər. “ərsə” söz. cəmi] 1. Dini 
etiqada görə məhşər (qiyamət) günü yeni- 
dən diriləcək insanların öz əməllərinə dair 
haqq-hesab vermək üçün toplaşacaqları yer, 
meydan. 

2. məc. Davalı, iğtişaşlı, gurultulu hadisə 
haqqında. A balam, bu nə ərəsatdır. II məc. 
Gurultulu təntənə, bayram, şənlik. Küçəyə 
çıx, gör nə ərəsat var? □ Ərəsati-məhşər 
-bax ərəsat. Bir qiyamət qopurdu ki, lap 
ərəsati-məhşər. “Koroğlu”. 

ƏRƏŞ is. köhn. Dirsəkdən barmaqların 
ucuna qədər olan uzunluq ölçüsü. 

ƏRƏVÜŞ is. dan. Budama, ağacların bu- 
dağını kəsmə, yan-yörəsini təmizləmə. 

□ Ərəvüş etmək - budamaq, budağını kəs- 
mək, yan-yörəsini təmizləmək. Ağacları 
ərəvüş etmək. 

ƏRƏZƏN sif. dan. Gecyetişən, gec əmələ 
gələn; gec əkilən. Ərəzən taxıl. - Əkin ki 
ərəzəııə düşdü, məhsul az olacaq. 

ƏRGƏN sif. Həddi-büluğa çatmış, lakin 
hələ evlənməmiş və ya ərə getməmiş. Onun 
iki ərgəıı oğlu var. - Ziba hələ bir qədər də 
subay gəzə bilməzdimi? Yaxud Ziba özü 
üçün daha münasib bir ərgən oğlan seçə bil- 
məzdimi? S. Rəhimov. Rəhmətliyin qızı, 
adam ərgən oğlana gedəndə bu qədər çəm- 
xəm eləməz ki.. Ə. Vəliyev. Bəııdalı gələndə, 
elə bil daş-divar da dilə gəlir, deyəsən, ər- 
gən oğlanla zarafatlaşırdı. Mir Cəlal. 

□ Ərgən olmaq - evlənmək və ya ərə 
getmək vaxtı çatmaq. 

ƏRGƏNLİK is. 1 . Həddi-büluğa çataraq, 
hələ evlənməmiş oğlanın və ya ərə getmə- 
miş qızın hal və keyfiyyəti. 

2. Yeniyetmə qız və oğlanların üzündə 
çıxan sızanaqlar. 



ƏRGİN sif Əriyib maye halına gəlmiş, 
ərinmiş, əridilmiş. Ərgin qurğuşun. 

ƏRGİNLİK is. Əriyib maye halma gəlmiş 
şeyin halı. 

ƏRĞƏNUN is. [əsli yun.] İçərisində olan 
borulara körüklər vasitəsilə hava verilərək 
çalınan klavişli böyük musiqi aləti; orqan. 
Ərğənuıı çalmaq. 

ƏRİDİCİ is. xüs. 1. Başqa maddələri öz 
daxilində əridə bilən maddə, məhlul. Aptek 
təcrübəsində əridici kimi ən çox su, spirt, 
efir və yağlar işlənir. R.Əliyev. 

2. Metal əridən fəhlə. 

ƏRİDİLMƏ “Əridilmək”dən/w. Poladın 
əridilməsi yeni üsulla - sürətli əritmə üsulu 
ilə başa çatacaqdır. (Qəzetlərdən). 

ƏRİDİLMƏK “Əritmək” dən məch. 

ƏRİK is. 1 . Sarı, ətli, şirin, birçəyirdəkli 
meyvə və bu meyvənin ağacı. Ərik ağacı. 
Ərik qurusu (qurudulmuş ərik). Azərbaycan 
ərikləri sarı, narıncı və qırmızıyanaq olur. - 
Yay fəslində ərik, gavalı, böyürtkən dəyirdi. 
S.S.Axundov. Ərik və tut ağacları baş-başa 
verərək günün qabağını çətir kimi tutar, ya- 
şıl otların, tər yoncanın üzərinə sərin kölgə 
salırdı. İ. Əfəndiyev. □ Ərik yağı - əriyin 
tumundan alınan yağ. 

2. məh. Cır alça. 

ƏRİKGÜLÜ is. bot. Sarı, çəhrayı və tünd- 
qırmızıya çalan çiçəkləri olan bitki və onun 
çiçəyi. Ərikgülü .. Azərbaycanda bir bəzək 
bitkisi kimi becərilir. M.Qasımov. 

ƏRİKLİ sif 1. Ərik ağacları olan. Ərikli 
dərə. - Nəbi bu dəfə özünü ərikli dağına 
verir. “Qaçaq Nəbi”. 

2. Tərkibində, içində ərik olan. Ərikli 
konfet. 

ƏRİKLİK is. Ərik ağacları olan bağ, ərik 
bağı. 

ƏRİMƏ “Ərimək”dən fis. 

ƏRİMƏK / 1. Hərarətin təsiri ilə bərk, 
yaxud donmuş haldan maye halma keçmək; 
ərgin hala gəlmək. Qar əriyir. Yağ əriyir. - 
Dağ başında qala var; Əriməyib hələ qar. 
(Bayatı). Ocağın yaxınlığındakı qar yığın- 
ları yavaş-yavaş əriyirdi. Ə. Vəliyev. Əridi, 
töküldü hər tərəfdə qar; Söylədim, xoş gəl- 
din, bahar, ay bahar! M. Dilbazi. //Yanaraq 
azalmaq. Şam əriyir. - Eləmi yağ əridi; 



125 




ƏRİMƏZLİK 

Piltədə yağ əridi. (Bayatı). [Turxan bəy:] 
Bir şam yanıb, əriyib də sönmək üzrə ikən. 
Xəyala sığmaz bir şiddət göstərir. H.Cavid. 

2. Məhlulun içində həll olmaq. Şəkər ça- 
yın içində əridi. Duz suyun içində əridi. Toz 
dərman məhlulun içində əridi. 

3. məc. Arıqlamaq, zəifləmək, sınıxmaq. 
Xəstə gündən-günə əriyir. Yazıq bir həftə- 
nin içində əridi. - Qarı baxdı ki. əvvəlki 
şahzadə Miitalibdən bir ad qalıb. Elə əriyib 
ki, lap elə bircə quru nəfəsdi, gedir, gəlir. 
(Nağıl). [Böyükxanım:] Dağ kimi qızım 
yorğan-döşəkdə əriyib qalıb, rənginə bax- 
maq olmur. M. S. Ordubadi. [Çəpəl:] Qız, bu 
nə gündür, sınıxıb əriyibsən? Mir Cəlal. 
□ Əriyib çöpə (muma, şama) dönmək, 
əriyib mum (çöp) olmaq - son dərəcə 
arıqlamaq. Axır bu eşq odundan; Əriyib mum 
olmuşam. (Bayatı). [Mirzə Turab:] Mən sizin 
dərdinizi çəkməkdən əriyib çöpə döndüm. 
B.Talıblı. [Yaqub] burada onsuz da əriyib 
şama dönmüşdü. S. Vəliyev. Şam (mum) 
kimi ərimək - gündən-günə arıqlamaq. 

4. məc. Utanmaq, xəcalət çəkmək. Heç 
ərimirsən? Sənin yerinə mən əriyirəm. - Böh- 
tanını geriyə ud! Əriyərsən bir sözümdən. 

S. Vurğun. 

5. məc. Yavaş-yavaş yox olub getmək, 
çəkilmək, çəkilib-getmək, itib-getmək, du- 
yulmaz olmaq. Zülmət əridi. Qaranlıq əri- 
yir. - Qanadlar yavaş-yavaş əriyib axırda 
tamam yox oldular. “Koroğlu”. Hamı sakit 
durub xortdanın əriyib məhv olmasını göz- 
ləyirdi. B.Talıblı. Gecənin nə cür əridiyin- 
dən xəbər tutmayaraq birdən səhərin soyuq 
nəfəsini hiss etdik. Ə.Məmmədxanlı. 

6. məc. dan. Ürəyinə yatmaq, ləzzət al- 
maq, həzz almaq, valeh olmaq. 

7. məc. dan. Cürbəcür yollarla işə veril- 
mək, satılmaq. Bu yollarla çox mallar əridi. 

ƏRİMƏZLİK is. Əriməyən şeyin hal və 
keyfiyyəti. 

ƏRİNCƏK sif. Tənbəl, kahal, başısoyuq, 
canını işə verməyən. Şişmaıı məmur uzun 
bir sükutdan sonra ərincək (z.) halda ağır- 
ağır sözə başladı. M.Hüseyn. 

ƏRİNCƏKLİK is. Tənbəllik, kahallıq, 
canını işə verməməzlik. 

ƏRİNGƏN bax ərincək. 



ƏRİŞLİK 

ƏRİNİK 1 . B a x ərincək. 

2. Ərimiş, ərgin. 

ƏRİNMƏ “Ərinmək” dən. fis. 

ƏRİNMƏK L / Tənbəllik etmək. Dur- 
mağa ərinmək. Hətta danışmağa ərinir. - 
[Rüstəm kişi] ..samovara su tökməyə, kömür 
salmağa ərindi. M.İbrahimov. Bəzi tənbəl 
uşaqlar səhər-səhər isti yorğan-döşəkdən 
çıxmağa ərinir. M.Rzaquluzadə. 

2. məcli. Ərgin hala salınmaq. 

3. t-siz. Arıqlamaq, çox sınıxmaq. 

4. t-siz. Utanmaq, xəcalət çəkmək. Elə 
sözlər dedi ki, ərinib torpağa girdim. - 
Dostunla görüşməyə; Yad kimi ərinmə, gəl 
(Bayatı). Biz də hamımız onun yanına get- 
məyə ərindik. S. Rəhimov. Kərbəlayı .. 
[uşağı] bir neçə addım aşağıya tərəf qov- 
duqdan sonra ərinib dayandı. M.Hüseyn. 

ƏRİNMƏZ sif. Ərinməyən, tənbəllik 
etməyən. 

ƏRİNMƏZ-ƏRİNMƏZ zərf Utanmadan, 
həyasızcasına, sırtıq-sırtıq. O məni görüb 
söyər, bəzən də ərinməz-ərinnıəz yüyürüb 
məni tutar. M.Hüseyn. 

ƏRİNMİŞ f.sif. 1 . Əridilərək saflaşdırıl- 
mış; ərgin. Ərinmiş yağ (sarı yağ). 

2. Əridilmiş. Ərinmiş qurğuşun. 

ƏRİNTİ is. tex. İki və ya bir neçə metal 
(yaxud başqa cisimlər) əridildiyi zaman 
onların qarışması nəticəsində alman xəlitə. 
Yüngül ərintilər. Qızıl ilə mis ərintisi. - 
Təyyarələrin qanadını yüngül əriııtilərdən 
hazırlamaq üçün on minlərlə qaynaq etmək 
tələb olunduğu halda, plastik kütlədən bütöv 
qanadlar hazırlanır. P. Rüstəmov. 

ƏRİŞ is. toxuc. Xalçada və başqa toxun- 
ma mallarda uzununa müvazi gedən əsas 
iplər. Xananın ərişi. - Toxunmalar üçün iş- 
lənən saplar, başlıca olaraq, iki qrupa ay- 
rılır. 1) əriş sapları; 2 ) arğac sapları. 
Bunlardan birincisi toxunmaların boyu, 
ikincisi eni üçündür. Ə.Quliyev. 

ƏRİŞ-ARĞAC is. toxuc. Əriş və arğac, 
ərişlə arğac birlikdə. 

ƏRİŞLƏMƏ “Ərişləmək”dən fis. 

ƏRİŞLƏMƏK/ toxuc. Xananın əsas ip- 
lərini çəkmək. 

ƏRİŞLİK sif. toxuc. Ərişə yarayan, əriş 
üçün olan. Ərişlik ip. 



126 




ƏRİŞMƏK 



ƏRİZƏÇİ 



ƏRİŞMƏK/ dan. Sataşmaq. Gahdan qal- 
xır, uşaqlara ərişir ; Abırından, saqqalından 
utanmır. Aşıq Hüseyn. 

ƏRİŞTƏ is. \fars.\ 1. Nazik-nazik kəsilib 
qurudulmuş xəmir parçalarından ibarət mə- 
mulat. Əriştə bəylər aşı; Quymaq onıın 
yoldaşı. (Ata. sözü). Dilbər pəncərə arasına 
qoyulan məcməyidəki əriştəni götürüb ocaq 
üstündə pıqqapıqla qaynayan qazana tökdü. 
Ə. Sadıq. 

2. Bu xəmir parçalarından bişirilən sulu 
xörək, şorba. Əriştə şorbası. 

0 Əriştə doğramaq məc. - bir işi görmək 
üçün gizli hazırlıq aparmaq. Özünə umac 
ova bilmir, özgəsinə əriştə kəsir. (Ata. sözü). 
[Səfər:] indi [Həmzə və Çimnaz] əriştə doğ- 
rayırlar, amma qız heç razı deyil. C.Cabbarlı. 

ƏRİŞTƏÇİ is. köhn. Əriştə bişirib satan 
adam. 

ƏRİŞTƏÇİLOV is. aşp. Əriştə xəmirləri 
qovmlduqdan sonra, düyü ilə qarışdırılıb 
bişirilən xörək. 

ƏRİŞTƏLİ sif. Tərkibində əriştə olan, 
əriştə qarışığı olan. Əriştəli plov. 

ƏRİŞTƏLİK sif. Əriştə kəsmək üçün 
hazırlanan, əriştəyə yarar. Əriştəlik xəmir. 
Əriştəlik un. 

ƏRİŞTƏPLOV is. aşp. Əriştə ilə düyüdən 
bişirilən plov. 

ƏRİTDİRMƏ “Əritdirmək”dən fis. 

ƏRİTDİRMƏK “Əritmək” dən icb. Yağı 
əritdirnıək. 

ƏRİTMƏ “Əritmok”don /.7,s. Əritmə sexi. 

ƏRİTMƏK f. 1 . Hərarət təsiri ilə bərk, 
yaxud donmuş halda olan şeyi maye halına 
salmaq. Yağ əritmək. Qır əritmək. Mumu 
əritmək. Qurğuşunu əritmək. Buzu əritmək. 
- [Xoca Əziz] ocağı asıb qır-saqqızı tökdü 
tiyana, əridib elədi mum kimi. “Koroğlu”. 
Dağda ərit qarları; Bağda ərit qarları. 
M. Ə. Sabir. Qərənfil xala yağı əritmək üçün 
sapılcanı ocağın üstünə qoydu. Ə.Vəliyev. 

2. Həzm etdirmək, həll etmək. İstisu xö- 
rəyi yaxşı əridir. - [Bürcəliyev:] Əritməkdə, 
həzmə verməkdə bu Ağbulaq turşsuyunun 
əsla misli-bərabəri yoxdur. S. Rəhimov. 

3. işə getməyən malı cürbəcür yollarla işə 
vermək, satmaq. Köhnədən qalan malları 
əritmək. - O, möhkəm inanır ki, iki ton 
buğdanı lap iki həftədə əridər. “Kirpi”. 



4. məc. Arıqlatmaq, üzmək; arıqlamasına, 
zəifləməsinə, əldən düşməsinə səbəb ol- 
maq. Nola qeyrət atəşi canım əritsə mum 
tək. Füzuli. Gürşadı əridən araqla papiros 
idi. Ə.Vəliyev. 

5. məc. Utandırmaq. Sözlərim onu utan- 
dırıb əritdi. 

6. məc. Yavaş-yavaş batırmaq. Gözüm- 
dən günlər keçir əsrlərə bərabər; Zülmətləri 
əridən, qaynar şəfəqli günlər. R.Rza. Tiflis 
üzərində boranlı bir qış günü qanadlarını 
geniş açıb, ətrafı qəmgin bir yalqızlıq içində 
əridirdi. M.Hüseyn. 

7. məc. Hiss edilmədən keçirmək. Son- 
ralar o, gecələrini bu çırağın işığında əridər 
və sübhə kimi kənddə yalnız bu pəncərədən 
işıq çəkilməzdi. Ə.Məmmədxanlı. 

8. dan. Xərcləmək, korlamaq, israr etmək 
(əsasən pul haqqında). Varis hər dəfədə uduz- 
mağa və pulları əritməyə başladı. A.Şaiq. 

ƏRİYİCİ sif. 1. Maye və s. içində əriyə 
bilən, həll ola bilən. Əriyici maddə. 

2. Asanlıqla əriyən, tezəriyən. Əriyici 
metal. 

ƏRİZƏ is. [ər.\ rəs. Bir arzu və ya xahiş 
ifadə edən məktub, yazılı müraciət. Ərizə 
vermək. Müdirin adına ərizə yazmaq. - Bir 
baş çəkin dərdiməndin halına; Ərzə yazsın, 
qələm alsın əlinə. M.V.Vidadi. [Kərbəlayı:] 
Hökumətdən narazısınız, ərizə yazın. 
H.Nəzərli. Ikram maarif nazirliyinə ərizəni 
tək yazmışdı. Ə.Əbülhəsən. 

ƏRİZƏBAZ is. [ər. ərizə və fars. ...baz] 
Müxtəlif idarələrə, təşkilatlara və s.-yə 
daha çox yalandan, çox vaxt böhtan məqsədi 
ilə ərizə yazmağı özünə peşə etmiş adam. 
Ərizəbazın biridir. Ərizəbazları ifşa etmək. 

ƏRİZƏBAZLIQ is. Ərizəbazın işi, peşəsi. 
Ərizəbazlıqla məşğul olmaq. Ərizəbazlıq 
işimizə mane olur. - Ərizəbazlıqla hərbi 
xidmətdən qurtara bilməyən Imaıızadəyə, nə- 
hayət, bir təsadüf kömək etdi. Ə.Əbülhəsən. 

ƏRİZƏÇİ is. 1. Ərizə verən, ərizə ilə 
müraciət edən adam; şikayətçi. Ərizəçi öz 
ərizəsinə imza etdi. Ərizəçilərin qəbulu. - 
[Eşikağası:] Qədir bəy, ərizəçiləri növbət ilə 
qabağa gətir. M.F.Axundzadə. [Kəndli:] 
Hövsələli ol, a kişi, gəlin bu tərəfə, elə biz 
də sizin tək ərizəçiyik. P.Makulu. 

2. köhn. Keçmişdə pulla ərizə yazan adam. 

127 




ƏRİZƏÇİLİK 

ƏRİZƏÇİLİK is. 1. Bax ərizəbazlıq. 

Ərizəçilikh məşğul olmaq. 

2. köhn. Keçmişdə savadsız adamlara pulla 
ərizə yazma peşəsi. Ərizəçilikh güzəranını 
keçirmək. 

ƏRİZƏYAZAN is. köhn. Keçmişdə savad- 
sız adamlar üçün pulla ərizə yazan adam. 

ƏRK 1 1. is. Bir şəxsin yaşca böyüklüyü, 
yaxın qohumluğu, yaxud dostluğu səbəbi 
ilə başqa birisi ilə sərbəstcə davranmasına, 
rəftar etməsinə (söz deməsinə, nəsihət 
verməsinə, məsləhət verməsinə, acıqlan- 
masına və i.a.) yol verən yaxınlıq münasi- 
bəti. Bəyimin ərki və gileyi Məmməd bəyi 
oxşadı. Çəmənzəminli. Qonşu, sizə bir söz 
deyəcəyəm, ya ərk bilin, ya da tənqid sayın. 
Mir Cəlal. □ Ərk etmək (eləmək), ərki 
çatmaq (yetmək) - həmin münasibətə 
əsasən özünə yaxın bilib dostcasına bir şey 
etmək, demək, öz adamı bilmək. [Gəray:] 
Yar sənə ərk edərək əyləndi ; Qəlbinə sevgi 
səfası endi. A.Şaiq. Tiikəz arvad ərki yetənləri 
getməyə qoymadı.. Ə.Əbülhəsən. Ərk edib 
guya sənə; Zəng vuracaq evinə. Z.Xəlil. 

2. zərf Ərklə şəklində - ərk edərək, ərk 
edərcəsinə. Salman ərklə əlini uzatdı. Aslan 
isə dayanıb baxdı. S. Rəhimov. İmran kişi 
əlini qaldırıb ərklə [Tahirin] dizinə çırpdı. 
M. Hüseyn. Sona ərklə stəkanı [Qadirin] 
əlindən aldı.. Ə.Əbülhəsən. 

ƏRK 2 is. İç qala, möhkəm hasar. Laxla- 
yan daş ərkdə qalmaz. (Ata. sözü). 

ƏRKAN is. [ər. “rükn” söz. cəmi] top. 
1 . Yüksək vəzifəli dövlət məmurları, dövləti 
idarə edən adamlar. Onun qabağında tamam 
ərkaııi-dövlət durmuşdular. M.F.Axund- 
zadə. Hökumət ərkanınm ciblərini doldur- 
maq sayəsində İskəııdər bəy dağlarda pad- 
şahlıq edirdi. Ə. Haqverdiyev. [Hacib:] Alp 
Arslan ətrafını saran saray ərkanı və ordu 
ilə bərabər gələr. H.Cavid. 

2. məc. dan. Ədəb qaydaları; rəsm, adət. 
Hər kəsin ərkanı var; Oduna gedənin örkəni. 
(Ata. sözü). Bu necə adətdir, necə ərkaııdır? 
M.P.Vaqif. Adam var ki, yol, ərkanı bəyən- 
məz. Aşıq Abbas. 

ƏRKANLI sif. dan. Ədəbli, qanacaqlı, 
ədəb gözləyən, ciddi. 



ƏRKÖYÜNLƏŞMƏK 

ƏRKANSIZ sif. 1. Dinsiz, imansız. 

2. Söyüş, qarğış məqamında işlənir. Yas- 
sar qışqırdı : - Ay ərkansızın qızı, bəri qayıt, 
vurdum! Mir Cəlal. 

ƏRKƏ is. Uşaq, çocuq, tifil. [Bəypolad:] 
Miskin bir ərkəyə rast gəlsəm, dərhal sinir- 
lərimə toxunur. H.Cavid. 

ƏRKƏSÖYÜN is. Ərköyün, xudpəsənd, 
özünü sevən. Xanım Balacayeva Əlisanın 
kənara sürütlədiyi peçi qalamaqla məşğul 
olduğundan, Gülöyşə ərkəsöyün adam kimi 
o biri otağa keçdi. S. Rəhimov. 

ƏRKƏVAN is. bot. Paxlaya oxşar mey- 
vəsi, parlaq çəhrayı rəngli çiçəkləri olan, 
qışda yarpağı tökülən ağac, ya kol. Ərkəvaıı 
7-8 metr hündürlükdə, qışda yarpağı 
tökülən ağac və ya koldur. 

ƏRKLƏMƏ “Ərkləmək”dən fis. 

ƏRKLƏMƏK f. Əzizləmək, ərköyün 
öyrətmək. 

ƏRKLƏNMƏ “Ərklənmək”dən/w. 

ƏRKLƏNMƏK məcli. Ərköyün böyüdül- 
mək, əzizlənmək. 

ƏRKLİK is. Ərk etmə, yaxınlıq. Ərkliklə 
(z.) gəlmişdim ki, səni qardaşınla barışdırım. 

ƏRKNAZ 1 . is. Naz, qəmzə. Öldüm nazın 
çəkməkdən; Belə ərknaz olmaz. (Bayatı). Yar 
inciyib küsəndə onun başqa zövqü var; Hər- 
dənbir ortalıqda gərək ərknaz ola. Ə.Vahid. 

2. zərf Ərk-nazla şəklində - nazla, naz- 
lana-nazlana, qəmzə ilə. ..Məşuqə qalib bir 
sərkərdə kimi qürurla dayandı, sonra cazibəli 
gözlərini ərk-nazla dolandırdı. S. Rəhimov. 

ƏRKÖYÜN sif. Həddindən artıq əzizlən- 
mək, bütün arzu və şıltaqları yerinə yeti- 
rilməsi nəticəsində xudbin böyümüş. - 
Ərköyün uşaq. Ərköyün (z.) böyümüş övlad. 
- Ananın ərköyün oğlu hambal olar. (Ata. 
sözü). [Sərvinaz xanım:] Onun tək qalma- 
ğına görə mən onu bir az ərköyün (z.) sax- 
lamışam. N.Vəzirov. Beş qardaşın yalnız 
bir bacısı olduğundan, ata-ana onu ərköyün 
(z.) böyütmüşdü. A.Şaiq. 

ƏRKÖYÜNCƏSİNƏ zərf Ərköyün kimi, 
xudbincəsinə. 

ƏRKÖYÜNLƏŞMƏ “Ərköyünləşmək”- 

dən fis. 

ƏRKÖYÜNLƏŞMƏK f. Ərköyün olmaq, 
həddindən artıq əzizlənmək, hər bir arzu və 



128 




ƏRKÖYÜNLÜK 



ƏRSƏ 



şıltağı yerinə yetirilmək nəticəsində xudbin 
olmaq. 

ƏRKÖYÜNLÜK is. Ərköyün adamın hal 
və keyfiyyəti; xudbinlik. Evdəki ərköyünlük 
əlamətləri məktəbin ciddi tələbləri qarşı- 
sında əriməyə başlayırdı. S. Rəhimov. 

ƏRKYANA zərf Ərki olan adam kimi, 
ərk edərək, ərklə, özünə çox yaxın bilərək. 
Bayram kişi ərkyana [cavanı] danladı : - Yax- 
şı. nə quruyub durmusan. Gəl otur, üzüm ye, 
söhbət elə. M. Rzaquluzadə. Bəbir bəy 
ərkyana bir ahənglə üzünü qadına tərəf tu- 
tııb deyirdi : - Qumru bacı, bunu ayrı yerdə 
deyib, camaatı özünüzə güldürməyin. Mir 
Cəlal. Şüşə tək sınmış eşitdim xatirin mən- 
dən, gülüm! Söylədim, gəzmə rəqibimlə, sənə 
ərkyanə mən. Ə.Vahid. 

ƏRQƏVAN is. {fars.} şair. Qırmızı rəngli 
gözəl bir gül (klassik şeirdə gözəlin dodağı 
bu çiçəyə oxşadılır). Səmən iyli, səhabi zülf 
ay qabaq ; Qönçə dəlıan, dürr diş, ərqəvan 
dodaq. M.P.Vaqif. 

ƏRQƏVANİ sif. \fars.} şair. Ərqəvan çi- 
çəyi rəngində, qırmızı və parlaq. Öldürdü 
məni qəmi-nihani; Yoxdurmu şərabi-ərqə- 
vani? Füzuli. 

ƏRLİ sif. Əri olan. Ev tikdirənlər təkcə 
ərli qadınlar deyildi. Ə.Əbülhəsən. // İs. mə- 
nasında. Ərli qadın. Ərliləriıı əri var; 
Dulların da Allahı. (Ata. sözü). 

ƏRLİ-ARVADLI zərf. Ərlə arvad bir 
yerdə; bütün ailəliklə. 

ƏRLİK is. 1 . Ərin öz qadınma olan müna- 
sibəti, vəzifəsi, haqqı. Onun ərliyiııdən nə 
olacaq? Ərliyə qəbul etdi. - [Şah Abbas:] 
Əgər sizdən hər biriniz .. Abbas Məhəmməd 
oğlunu ərliyə qəbul edirsə, təzədən bu 
ibarət ilə ona siğeyi-nikah oxutdurram. 
M.F.Axundzadə. ..Müqim bəy getdikcə 
Zərrintac xanımın ərliyiııdən tamamilə çıxıb, 
.. saqqalı taxıl tozuna bulanmış darğala- 
rından birinə çevrilirdi. S. Rəhimov. 

2. Mərdlik, qoçaqlıq, namusluluq. Ərlik 
göstərmək. - Bəylərimizə dəmirdonlu deyər- 
lər; Daim içimizdə ərlik işlənir. “Koroğlu”. 

3. sif. Ərə getmək vaxtı çatmış. Ərlik qız. 
Ərlik vaxtı (qızın ərə getmə vaxtı, həddi- 
büluğa çatdığı vaxtı). - Dilşadın .. təşkilata 
girməsi, ərlik qız ikən oğlanlarla gəzməsi - 



bütün bunlar Kərbəlayı Əzimin boynuna 
vəzifə qoyur. T.Ş. Simurq. Ərlik yekə qızdır, 
deyirəm, get ərə, getmir. Ə.Nəzmi. 

ƏRLİLİK is. Əri olan qadının hal və 
vəziyyəti. 

ƏRMƏĞAN is. [fars. j bax armağan. 

Əzəl başdan Bəsrə, Bağdad eliniz; Bəylər 
üçün ərməğandır teliniz. M.V.Vidadi. [Dər- 
viş:] Arzusunu çəkdiyim zat məni doydurdu, 
könül usandı, özgə bir ərməğan axtarmaq 
xəyalından nə xilas və nə də doya bildim. 
A.Divanbəyoğlu. Ərməğanım yaslı nəğmə; 
Bir quş oldum, çıxdım yola.. Ə.Cavad. 

ƏROV is. Çirkli, sabunlu paltar suyu. Ərov 
axıb gəlib qapının yanında göl durmuşdu. 
C. Məmmədquluzadə. 

ƏRP is. 1. Sirkənin, abqoranm və s.-nin 
üzərinə yığılan çirkli qəliz maye qatı. 

2. içində su qaynadılan qabların dibində 
və divarlarında daşlaşan, həll olmayan duz- 
lar çöküntüsü. Buxar qazanından ərpi təmiz- 
lədilər. Çaydan ərp bağlayıb. 

3. Daranarkən başdan tökülən kəpək, qo- 
vaq. Darağın dibi ərplə doludur. 

4. Dişlərin dibində əmələ gələn çöküntü. 
Dişi ərp tııtııb. H Bəzi boğaz xəstəliklərində 
əsnək üzərində əmələ gələn sərt pərdə. 
Xəstənin əsnəyi qızarır və şişir, bozumtul ağ 
rəngli ərp əmələ gəlir. 

ƏRPLƏNMƏ “Ərplənmək”dən f.is. 

ƏRPLƏNMƏK/ Üstü ərplə örtülmək, ərp 
bağlamaq. Sirkənin ağzı açıq qalanda ərplə- 
nir. Çaydanın divarları və dibi ərplənmişdir. 

ƏRRADƏ is. [əı;} köhn. 1. Təkərlər üzə- 
rində yerləşdirilmiş top, mancanaq və s. 
altlığı. Çəkilməkdə ərradədə tuplər; Təbil- 
lərdə fəryad gup-guplər. M.Ə. Sabir. 

2. Araba. Aşura günü tək bir səhər çağı; 
Yığdı ərradəyə övrət, uşağı. Q. Zakir. 

ƏRRƏ is. {fars.} İkidəstəli iri mişar, bıçqı. 
Kərki olub öz tərəfinə yonma; Ərrə ol, iki 
tərəfə yon. (Ata. sözü). 

ƏRRƏÇİ is. Mişarçı, bıçqıçı. 

ƏRSƏ is. [ər.} 1. Meydan, açıq yer, boş 
yer; düzən. Bir ərsədə hər əsər ki gördüm; 
Sənsən deyib ol əsər, yügürdiim. Füzuli. 
Mahi-rəmazandır, yenə meydan da bizim- 
dir; Meydan da bizim, ərsədə cövlan da 
bizimdir. M.Ə. Sabir. 



129 




ƏRSƏMƏK 



ƏRZ 



0 Ərsəyə gəlmək - meydana gəlmək, 
ortalığa çıxmaq. Bir cavan təzədən gəlib 
ərsəyə; Əcavib oğlandır, adı Məhəmməd. 
M.P. Vaqif. ' 

2. Kamala yetmə, müstəqil həyat sür- 
məyə başlama. 

0 Ərsəyə çatmaq - kamala yetmək, bö- 
yümək. [Dövlətlilər] boy atıb ərsəyə çatma- 
mış alverə elə qurşanırdılar ki, .. heç bir peşə 
öyrənməyə də fikir verməyə macalları ol- 
murdu. Ə.Əbülhəsən. Ərsəyə yetirmək 
(çatdırmaq) - böyütmək, yetişdirmək, 
ortalığa çıxartmaq. Ərsəyə yetmək (çat- 
maq) - böyümək, kamala çatmaq, müstəqil 
həyat sürməyə başlamaq. 

ƏRSƏMƏK is. qəd. Böyümək, kamala çat- 
maq. Ərsəmiş nər öldürdün; Qanlısan, gö- 
zəl maya. (Bayatı). 

ƏRSİN is. Xəmir işlərində və s.-də işlə- 
dilən dəmir kiirəkcik şəklində alət. Təknə- 
dən xəmiri ərşinlə qazımaq. - Hər sözü 
təlim eləyir tərsinə; Dəyməz o bir paslı 
dəmir ərşinə. M. Ə. Sabir. 

0 Ərşinlə qazıyıb çıxarmaq - güclə, çox 
zəhmət çəkərək çıxarmaq, rədd etmək. [Mtir- 
şüd:] Yox, Sadıq, mənim arvadımı sən yaxşı 
tanımırsan, bir məsələ ki onun beyninə girdi, 
ərşinlə qazıyıb çıxarmaq olmaz. S. Rəhman. 

ƏRSİNLƏMƏ “Ərsinləmok”don /is. 

ƏRSİNLƏMƏK/ Ərşinlə qazımaq (qazı- 
yıb çıxarmaq). Qazanın dibini ərsinləyib qaz- 
maqları çıxarmaq. 

ƏRSİNLƏNMƏ “Ərsinlənmok”don fis. 

ƏRSİNLƏNMƏK məciı. Ərşinlə qazınıb 
çıxarılmaq. 

ƏRSİZ sif. Əri olmayan, dul. Ərsiz qadın. 
- Bir bölük atlar; Çəməndə otlar; Ərsiz 
arvadlar; Bu balama qurban. (Bayatı). Mən 
[qızın] ailəsiz, ərsiz (z.), çocuqsuz olduğunu 
zənn edirdim. S.Hüseyn. 

ƏRSİZLİK is. Ərsiz qadının hal və və- 
ziyyəti; dulluq. 

ƏRŞ is. [ər.\ şair. Göy, asiman. Təsbeh kimi 
qatarınız düzərsiz; Havalanıb ərş üzündə sü- 
zərsiz. M. V. Vidadi. Müqtədirsən ucalıb 
ərşə qədər getməyə də; Cənnəti, həm də 
cəhənnəmləri seyr etməyə də. A.Səhhət. 

0 Ərşə bülənd olmaq -bax ərşə çıx- 
maq. [Qərib:] Səbrə taqətim yox, gəlməz 



qərarım; Ərşə bülənd olub ah ilə zarım. 
“Aşıq Qərib”. Ərşə çıxmaq - ucalmaq, 
göylərə qalxmaq. Göy üzündə açanda biz 
qanadı; Ərşə çıxar yağıların fəryadı. 
R.Rza. Ərşə dayaq olmaq - bax ərşə 
dayanmaq. Ərşə dayanmaq - bax ərşə 
çıxmaq. Fərraşlarııı küçələrdə səsi hər 
dəqiqədə ərşə dayandı. M.F.Axundzadə. 
Ərşə qalxmaq - bax ərşə çıxmaq. Məz- 
lumların ah və naləsi ərşə qalxdı. 
C. Məmmədquluzadə. Ərşə ucalmaq - 
bax ərşə çıxmaq. Zülfün qəmi bir halə 
salıbdır məni, ey m əh! Naləm ucalır ərşə 
şəbi-tar gələndə. S.Ə.Şirvani. Ərşi-əla 
şair. - uca göy, səma, asiman. Hər düşəndə 
qəddin yada, ağlaram; Ünüm çıxar ərşi- 
əlayə, pəri! M. P. Vaqif. Ərşi-fələk - bax 
ərşi-əla. [Ağamərdan:] Əyər bu iş mən 
deyən kimi baş tutsa, Təbrizdə mənim 
şöhrətim ərşi-fələkə çıxacaq. M.F.Axund- 
zadə. Hələ dan ulduzu batmayıb ərşi- 
fələkdə öz dövrünü edirdi. A.Divanbəyoğlu. 
Ərşi-müəlla şair. - bax ərşi-əla. Arizin 
gün əvəzi aləmi nurani edər; Gər mələklər 
çəkələr ərşi-müəllavə səni. S.Ə.Şirvani. 
Başı ərşə durmaq (qalxmaq, dayanmaq) 
- çox uca, hündür, yüksək şey haqqında. 
[Nigar:] Başı ərşə duran dağlar; Dağlar, 
Eyvazı neylədiz?! “Koroğlu”. 

ƏRUS is. [ər.] Gəlin; yeni ərə getmiş və 
ya getmək üzrə olan qız. Bu gün sən özünə 
ərııs gətirirsən. C. Məmmədquluzadə. [Gür- 
cülər:] Oyan, ərusi-növbahar! Ayıl, ey 
afəti-cahan! Oyan, Xumar!.. H. Cavid. 

ƏRUZ is. [ər. ] 1. Şeir vəznlərindən 
(ölçülərindən) bəhs edən elm. Əruz elmi. 

2. Ritmik hecalardan, yəni qısa mədli 
hecalarla uzun mədli və ya qapalı hecaların 
müntəzəm düzülüşündən əmələ gələn şeir 
vəzni. Əruz vəzni. 

ƏRVAH is. [ər. “ruh” söz. cəmi] Ruh. 
Məcnun ilə Leyliyi qılıb yad; Ərvahlarını 
eylədin şad. Füzuli. Biçarə münəccimba- 
şının ərvahı uçub, başladı yarpaq kimi 
titrəməyə. M.F.Axundzadə. 

ƏRVƏZ is. məh. İməcilik. 

ƏRZ 1 is. [ər.] 1. Yer ( səma müqabili). 
Ərzii səmadə yoxdur bir zərrə səndən ayru. 
Nəsimi. Sanki ərz kürəsi vulkanları, zəlzə- 



130 




ƏRZ 



ƏSARƏT 



lələri, daşqınları ilə ölmədə idi. H.Nəzərli. 
□ Ərzdən-səmaya qədər köhn. - Yer ilə 
göy qədər. Dünənki gün də gün idi, bu gün 
də bir gündür; Vəli təfavütü var ərzdən- 
səmayə qədər. S.Ə.Şirvani. 

2. Dünya, Yer üzü. Ərzin bu gözəl feyzinə 
son yox. M. Müşfiq. Ərzin iqbalını bizik dü- 
şünən. M.Rahim. // köhn. Məmləkət, ölkə, 
diyar. 

ƏRZ 2 is. [ar.] 1. klas. Təqdim etmə, önünə 
qoyma, göstərmə; izhar. □ Ərz etmək 
(qılmaq) - təqdim etmək. Daşə çəkmiş xəlq 
üçün Fərhad Şirin surətin; Ərz qılmış xəlqə 
məhbubin, əcəb biar imiş. Füzuli. 

2. köhn. dan. Söylənilən, nəzərdə tutulan 
fikir, söz, mətləb. Ərzimi başa düşmədin. 
Ərzimə mültəfit ol Ərzimə qulaq ver. □ Ərz 
etmək (eləmək) - bildirmək, anlatmaq, 
məlum etmək, ifadə etmək. Əhvalatı ərz 
etdi. - [Həsən bəy:] Xeyr, Məşədi İbad, ərz 
eylədim ki, çirkindir. Ü.Hacıbəyov. Yazıq 
muzdur qolu boynunda sıınqçıdan qayıdıb 
birbaşa öz xozeyninin yanma gəldi və ba- 
şına gələn qəziyyəni ərz etdi. S.M.Qənizadə. 
[Məşədi Qədir:] Bəli, ərz eləyirəm, yatmışıq, 
heç şeydən xəbərimiz yoxdur. T.Ş. Simurq. 
Ərz olsun... - məlum edirəm ki, nəzərinizə 
çatdırıram ki... (hörmətlə müraciət). Ərz ol- 
sun, məlaikələr padşahının qızı bir birə olub. 
Qəmərin qoynuna girdi, onu sancdı. (Nağıl). 
Ərz olunmaq - deyilmək, anladılmaq, 
məlum edilmək, ifadə olunmaq. 

3. Acizanə şikayət, xahiş, rica. Ərzim var. 
Ərzimə qulaq as. - Mixək əkdim mərzə mən; 
Bağlamadım dərzə mən; Bivəfa yar əlindən; 
Kimə gedim ərzə mən? (Bayatı). Bizdən həq- 
qə ərzlər yetirdin; Həqdən bizə müjdələr gə- 
tirdin. Füzuli. [Dilmanc:] ..Qoy ərzin qalsın 
soıırava və bu saat get, oğlun Süleymanı gətir 
nəçərnikin qulluğuna. C.Məmmədquluzadə. 

ƏRZ 3 is. [əı;] köhn. 1. En, genişlik ( tul 
müqabili). 

2. coğı; köhn. En dairəsinin köhnə coğ- 
rafiya kitablarındakı adı. 

ƏRZAQ is. [ər. “rizq” söz. cəmi] Yeyi- 
ləcək şeylər, yeyinti məhsulları. Ərzaq ehti- 
yatı. Ərzaq bolluğu. Ərzaq mağazası. Ərzaq 
anbarı. - Ağanın pambıq, ərzaq və xıışgəbar 
karvanının başı, ayağı məlum olmayırdı. 



Ə. Haqverdiyev. İraq və Bağdad qoşunu 
bütün qərargahını və ərzaq şeylərini, silah 
və yük mallarını buraxıb nizamsız və pozğun 
bir surətdə qaçmışdı. M. S. Ordubadi. Biz 
çalışırıq ki, nə qədər mümkünsə, ərzaq şey- 
lərimiz çox olsun. M.İbrahimov. 

0 Ərzaq şapalağı tar. - Rusiyada 
1918-1 92 1 -ci illər hərbi kommunizm 
dövründə ərzaq tədarükü sistemi. 

ƏRZƏN sif. Gecikmiş, dünyaya gec 
gəlmiş, gec yetişmiş. 

ƏRZ-HAL [ər.] bax ərizə. Və qələm 
götürdüm, ərz-hal yazıb Tiflis qubernato- 
runa verdim. C.Məmmədquluzadə. Şükür 
əvvəllərdə Güləlinin əsgərliyə alınmasım 
bir yanlışlıq zənn etmişdi. Hətta onun ana- 
sının dilindən mərkəzə bir ərz-hal da 
yazmışdı. S.Hüseyn. [Ədalət:] Mən sənə 
xəbər göndərmişdim, nə üçün ərz-halını 
yazdırıb gətirmənıisən? ! Ə.Məmmədxanlı. 

ƏRZİNDƏ zərf İçərisində, müddətində. 
Üç gün ərzində. Bir il ərzində. Bu iki həftə- 
nin ərzində. - O qədər ləziz xörəklər ki bircə 
ramazan ayında ortalığa gəlir, qeyri bu bir 
ayın ərzində gəlmir. C.Məmmədquluzadə. 
Muzdur Məşədi Əsgər iyirmi səkkiz ilin 
ərzində su ilə od arasında bişib-bərkidikdə 
əsla azar-bezar bilməzdi. S.M.Qənizadə. 

ƏSA is. [ər.] Əl ağacı. Çiyninə aldı bir 
lətif əba; Əlinə aldı bir zərif əsa. S.Ə.Şirvani. 
Molla Kərim də dişlərini qıcırdıb, əsasının 
şiş ucu ilə çuvalın o yan-bu vanına bir-iki 
dəfə vurdu. B.Talıblı. Hacı Rəsul, qonağın 
əsasını alıb divara söykəmək istədi. Mir Cəlal. 

ƏSALI sif. Əlində əsa olan. Anamdır, - 
deyə Qeybalı alacalanmış gözləri ilə boz 
adamları süzüb dəmir əsalı adama cavab 
verdi. S. Rəhimov. 

ƏSARƏT is. [ər.] 1. Əsirlik, köləlik, qul- 
luq; kölə, qul vəziyyəti. Əsarət zənciri. Əsa- 
rətdən qurtarmaq. - ..Zahiri əsarətdən xilas 
olduğumuz kimi, batini əsarətdən də xilas 
olmalıyız. C.Məmmədquluzadə. 

2. məc. Qəfəs, zindan, dustaqlıq. Quş əsa- 
rətə çox tez alışdı. - Könül bir quşdur ki, sev- 
məz əsarət; Daim çırpınır, istəyir hürriyyət. 
A. Səhhət. Qaratoyuq əsarətə tez öyrənişir, 
sonra oxumağa başlayır, hətta onu tar ilə 
oxumağa öyrədirlər. S.S.Axundov. 



131 




ƏSAS 

ƏSAS is. [ar.] 1. Bünövrə, özül, bina, tə- 
məl. Evin əsası çox möhkəmdir. II məc. Bir 
şeyin özülünü, təməlini, özəyini təşkil edən 
şey; kök. Operanın əsasını xalq dastanı 
təşkil edir. 

2. Sif. mənasında. Başlıca, ən mühüm, zə- 
ruri. Əsas əlamət. Əsas səbəb. Əsas məsələ. 
Ağacın əsas budağı. Əsas qüvvələr. Əsas iş 
yeri. İnkişafın əsas mərhələsi. Əsas şərtlər. 
-Xilqətin əsası olan analıq duyğusunun bəzi 
qadınlara yabançı olması həyatın anlaşıl- 
maz sirlərindən biridir. M.İbrahimov. Səriyyə 
xalanın Qərənfilə müştəri gözü ilə baxma- 
sının əsas səbəbi Bahadır idi. S. Rəhman. 

3. Bir hərəkətin və s.-nin düzgünlüyünü, 
gerçəkliyini izah edən, əsaslandıran, ona 
haqq qazandıran, ağlabatan ciddi səbəb, bə- 
hanə, dəlil, sübut. Qorxmağa əsası var. Əsas 
yoxdur. Hansı əsasla? H istinad nöqtəsi. 

4. Adətən cəm şəklində: əsaslar - hər 
hansı bir elmin başlıca müddəaları, prinsip- 
ləri, elementləri. Kimyanın əsasları. Nəzəri 
mexanikanın əsasları. - ilk həndəsənin 
əsasları ilə oxucu orta məktəbdə tanış ol- 
muşdur. Z.Xəlilov. 

5. qram. Sözün, sözdəyişdirici şəkilçidən 
qabaq gələn başlıca (sadə, düzəltmə və ya 
mürəkkəb) hissəsi. 

6. kim. Turşularla birləşəndə duz əmələ 
gətirən kimyəvi birləşmə. Qələvi əsaslar. 

7. riyaz. Həndəsi fiqurun hündürlüyünə 
perpendikulyar olan tərəfi. Üçbucağın əsası. 

0 Əsas etibarilə - əsasən, başlıca olaraq, 
ümumiyyətlə. C. Məmmədquluzadənin 

"Şərqi-Rus "dakı fəaliyyəti əsas etibarilə 
ədəbi xarakter daşımışdır. M.İbrahimov. 
Əsas götürmək (almaq, tutmaq) - bir əsas 
kimi qəbul etmək, əsaslanmaq. Siz mənim 
xahişimi əsas ala bilərsiniz. Mir Cəlal. Əsas 
kapital iqt. - kapitalın istehsal vasitələrinə 
sərf edilən hissəsi. Əsas qanun - konsti- 
tusiya. Əsası qoyulmaq - 1) təsis edilmək, 
bünövrəsi, təməli, özülü qoyulmaq; 2) baş- 
lanmaq. Əsasına qədər - tamamilə, bü- 
tünlükdə, büsbütün, kökündən. Əsasını qoy- 
maq - 1) bünövrəsini, özülünü, təməlini 
qoymaq; 2) təsis etmək. ...əsasında dur- 
maq, ...əsasını təşkil etmək - bir şeyin 
mənbəyi, onun əmələ gəlməsinin başlıca 
səbəbi olmaq. 



ƏSASLI 

ƏSASƏN [ər.] 1. zərf Əsli, kökü etibarilə, 
əsas etibarilə, ümumi cəhətdən. Fikir əsa- 
sən doğrudur. Əsasən onunla razılaşmaq 
olar. - Maarif sahəsində mübarizə əsasən 
tədris ocaqlarına münasibətdə meydana 
çıxırdı. A. Şaiq. Çayqırağı məhəlləsində 
əsasən qəsəbənin yoxsulları .. yaşayırdılar. 
Ə.Əbülhəsən. // Həqiqəti etibarilə, ger- 
çəklik nöqteyi-nəzərindən. Hadisə əsasən 
belə olmamışdır. 

2. Qoş. mənasında. Görə, əsaslanılaraq. 
Onun fikrinə əsasən. Xahişinizə əsasən. Təx- 
minlərə, fərziyyəyə əsasən hökm vermək ol- 
maz. Ərizəyə əsasən qərar çıxarılmışdı. 

ƏSASİ sif. [ər.] kölın. bax əsas 2-ci mə- 
nada. Əsasi cəhətlər. - Həyat əsasi bir 
dəyişikliyə uğrayınca ədəbiyyat büsbütün 
başını itirdi. C.Cabbarlı. 

ƏSASLANDIRILMA “Əsaslandırılmaq”- 
dan f.is. 

ƏSASLANDIRILMAQ məch. 1. Təməli 
atılmaq, möhkəm təməl üzərində qurulmaq. 

2. İnandırıcı sübutlarla və ciddi dəlillərlə 
möhkəmləndirilmək. İrəli sürülən fikirlər 
möhkəm dəlillərlə əsaslandırılmışdır. 

ƏSASLANDIRMA “Əsaslandırmaq”dan 
f.is. 

ƏSASLANDIRMAQ/ 1. Təməlini atmaq, 
bünövrəsini (özülünü) qoymaq, möhkəm 
təməl üzərində qurmaq. 

2. İnandırıcı sübutlarla və ciddi dəlillərlə 
möhkəmləndirmək, təsdiqləndirmək, inan- 
dırıcı sübutlar, dəlillər göstərmək (gətirmək). 
Müddəalarını nəzəri dəlillərlə əsaslan- 
dırmaq. Öz görüşlərini əsaslandırmaq. - 
..Dikbığ Dadaş Lələşov öz sözünü əsaslan- 
dırmağa çalışdı. S. Rəhimov. [Cuma] lazım 
gələrsə, qatardan qalmasını əsaslandır- 
mağa inandırıcı bəhanə də hazırlamışdı. 
Ə.Əbülhəsən. 

ƏSASLANMA “Əsaslanmaq”dan f.is. 

ƏSASLANMAQ/ 1. Bir təmələ söykən- 
mək, bir əsasa istinad etmək. 

2. Özü üçün əsas götürmək, istinad et- 
mək. Ciddi dəlillərə əsaslanmaq. Belə bir 
qənaətə gəlməkdə nəyə əsaslanmısınız? 
Qanunlara əsaslanmaq. 

3. Kök salmaq, yerini möhkəmlətmək. 

ƏSASLI sif. 1. Əsası, bünövrəsi, təməli, 

özülü olan; köklü, möhkəm. 



132 




ƏSASLICA 



ƏSƏB 



2. Kifayət dərəcədə əsası olan, ciddi, 
tutarlı, inandırıcı, lazımınca əsaslandırılmış. 
Əsaslı səbəb. Əsaslı sübut. Əsaslı təklif. 
- Belə mühüm bir məsələni Telli kimi avam 
bir qadına qandırmaq üçün əsaslı dəlillər və 
sübutlar lazını gələcəkdir. S. Hüseyn. 

3. Doğru, gerçək, həqiqi; əsli, əsası olan. 
Əsaslı hadisələr. Əsaslı şayiələr. 

4. Dərin, ciddi, çox mühüm, prinsipial. 
Əsaslı fikir ayrılıqları. Aralarında əsaslı ix- 
tilaf vardır. Əsaslı məsələ. □ Əsaslı su- 
rətdə - kökündən, ciddi surətdə, prinsipial. 
Fikirlər əsaslı surətdə ayrılır. - ..Göndəri- 
lən təftiş komissiyası aylarla oturar, .. bu 
dairə ittifaqın işini əsaslı surətdə yoxlardı. 

S. Rəhimov. 

5. Hərtərəfli, incədən-incəyə. Baxış 
bəygildə ildə iki dəfə ev tökülür, əsaslı ytr- 
yığış olur. Ə.Abasov. 

0 Əsaslı kapital qoyuluşu iqt. - əsaslı 
(ən mühüm) inşaat üçün buraxılan vəsait 
(pul). Əsaslı təmir - binanın (qurğunun, 
maşının) əsas hissələrinin tam təmiri. Kabi- 
net çox səliqəli, təmiz, əsaslı təmirdən çıx- 
mış bir otaqdı. Ə.Vəliyev. Əsaslı tikinti - 
xalq təsərrüfatının əsas fondlarının geniş- 
lənməsini təmin edən sənaye müəssisələri 
və mənzil inşaatı. 

ƏSASLICA zərf Əsaslı surətdə. 

ƏSASLILIQ is. 1 . Əsaslı şeyin halı. 

2. Ciddilik, tutarhlıq, inandırıcılıq. Sübut- 
ların əsaslılığı. Təklifin əsaslılığı. Dəlillərin 
əsaslılığına şübhə ola bilməz. 

ƏSASNAMƏ is. [ər. əsas və fars. ...namə] 
Qanun, qayda, nizamnamə. Seçkilər haqqın- 
da əsasnamə. 

ƏSASSIZ sif. 1 . Bünövrəsiz, təməlsiz. 

2. Heç bir sübuta, dəlilə, həqiqətə istinad 
etməyən, əsilsiz; inandırıcı olmayan, yalan, 
tutarsız. Əsassız ittiham. Əsassız şübhə. 
Əsassız nəticə. - Onun verdiyi xəbərlərin 
bir çoxu əsassız xəbərlər idi. M.S. Ordubadi. 

ƏSASSIZLIQ is. 1 . Bünövrəsizlik, təməl- 
sizlik. 

2. Heç bir sübuta, dəlilə, gerçəkliyə isti- 
nad etməmə; əsilsizlik, həqiqətdən məh- 
rumluq, tutarsızlıq. Şayiənin əsassızlığı. Çı- 
xarılan nəticənin əsassızlığı, irəli sürülən 
təqsirin əsassızlığı. 



ƏSATİR is. [ər. əsli yun.] Allahlar, əf- 
sanəvi qəhrəmanlar və Yer üzündə insan- 
ların əmələ gəlməsi haqqında qədim xalq 
nağıl və əfsanələri; mifologiya. Zərdüşt haq- 
qında əsatir. Yunan əsatiri, iran əsatiri. - 
Xalqın həqiqi tarixi, əfsanələr və əsatirlərin 
dumanları içərisində itib getmiş, hər şey şüb- 
hələrin paltarına bürünmüşdür. M.S. Ordu- 
badi. Mən uymadım əsatirlər xülyasına ; Səc- 
də qıldım insanlığın mənasına. S.Vurğun. 

ƏSATİRİ sif. [ər.] Əsatirə aid olan, əsatir 
qəbilindən olan; əfsanəvi, mifoloji. 

ƏSBAB is. [ər. “səbəb” söz. cəmi] köhn. 
1 . Səbəblər, dəlillər; səbəb, dəlil. 

2. Silah, yaraq. [Zalxa Tarverdiyə:] Əl- 
bəttə, sənin də yaraq, əsbabın olacaq. 
M.F.Axundzadə. // Alət, hacət, avadanlıq, 
ləvazimat. 

ƏSBABLI sif. Silahlı, yaraqlı, silahlanmış. 
[Tarverdi:] Görəsən, sövdəgər tayfası ya- 
raqlı, əsbablı yola çıxar, ya elə bomboş? 

M.F.Axundzadə. 

ƏSBƏ is. Qızdırma ilə başlayıb, səpgiyə 
çevrilən bir xəstəlik. Əsbə xəstəliyi ən çox 
uşaqlarda olur. Əsbə çıxarmaq. 

ƏSBƏGÜLÜ, ƏSBƏÇİÇƏYİ is. Tarlalarda, 
çöllərdə bitən bənövşə rəngli bir çiçək. 
Xalq təbabətində əsbəgülünü əsbə azarının 
müalicəsində işlədirlər. 

ƏSDƏMİbax ərsin. 

ƏSDİRİLMƏ “Əsdirilmək”dən fis. 

ƏSDİRİLMƏK “Əsdirmək”dən məcli. 

ƏSDİRMƏ “Əsdirmək”dən fis. 

ƏSDİRMƏK 1. icb. Əsməyə, titrəməyə 
məcbur etmək; əsməsinə, titrəməsinə səbəb 
olmaq; titrətmək, silkələndirmək. Külək 
yarpaqları əsdirdi. - Zərrintac xanım şəha- 
dət barmağını qaldırıb ilan başı kimi 
əsdirdi. S. Rəhimov. 

2. t-siz. dan. Veyil-veyil gəzmək, avara- 
lanmaq. 

0 Özünü əsdirmək - özündən çıxmaq, 
əbəs yerə hirslənmək, çığır-bağır salmaq. 
Nə özünü əsdirirsən? 

ƏSƏB is. [ər.] aııat. flziol. 1. insan, ya 
heyvan orqanizmində təxərrüşləri periferi- 
yadan beyinə, yaxud beyindən periferiyaya 
ötürən xüsusi incə tellərdən ibarət törəmə 
sistemi; sinir. Eşitmə əsəbi. Dişin əsəbini 



133 




ƏSƏBANİ 

öldürmək. Görmə əsəbi. İynə əsəbə toxun- 
muşdur. - Əsəb və yorğunluq onu elə hal- 
dan salmışdı ki, kətilin üstündə otura bil- 
mədi. S. Rəhman. 

2. Cəm şəklində: əsəblər - insanın hal və 
hərəkətini müəyyən edən həmin törəmələ- 
rin bir sistem kimi rolu. Əsəbləri möhkəmdir. 
Əsəbləri pozulmaq. Əsəbləri gərginləşdir- 
mək. - Kağızı oxudu və bütün əsəbləri 
gərildi. H.Nəzərli. Çöl havasının təsiri ilə 
getdikcə acığı soyuyur, əsəbləri rahat olur- 
du. M. İbrahimov. Elə bi! birisi əsəblərimin 
saplarını bir-birinə qarışdıraraq düyün 
salmışdı. Ə.Məmmədxanlı. 

0 Əsəblərinə təsir etmək (toxunmaq) - 
hirsləndirmək, əsəbiləşdirmək. Lakin Toğ- 
ruldan bir xəbər olmaması onun əsəblərinə 
toxunmuşdu. M. S. Ordubadi. İçərişəhərin 
damları üstündə yatanlardan bəzisi xorul- 
dadıqca Tıırabııı əsəblərinə toxunurdu. 
M.Hüseyn. Əsəbləri ilə oynamaq - bax 
əsəblərinə təsir etmək (toxunmaq). 

ƏSƏBANİ zərf [ər. əsəb və fars. ...ani] 
bax əsəbi. [Şeyx Yəhya:] Ağacan, nə üçün 
əsəbani olursan, bu nə işdir? S. Hüseyn. 

ƏSƏBİ sif. [ər.] 1. Sinirləri son dərəcə 
həssas olduğu üçün cüzi bir şeydən çox tez 
əsəbiləşən, təsirlənən, hirslənən. Əsəbi 
adam. Əsəbi qadın. Qırmızı işıqda ıızım müd- 
dət işləyən adamlar get-gedə əsəbi olurlar. 

- Mollayev qaraqabaq, zəhmli və əsəbi bir 
adamdı. M.Hüseyn. // Əsəb xəstəliyi olan. 
Əsəbi xəstə. 

2. Daxili həyəcan və iztirab ifadə edən, 
əsəbilik ifadə edən. Əsəbi yeriş. Əsəbi 
hərəkətlər. Əsəbi gülüş. Əsəbi göz yaşları. - 
Ayaz .. əsəbi bir hərəkətlə papirosunu yerə 
çırpdı. Ə.Məmmədxanlı. Gecənin süku- 
tunda kağız üzərində əsəbi hərəkətlə gəzən 
qələmin xəfif səsi eşidilirdi. Mir Cəlal. 

3. Əsəbiləşdirici, əsəbiləşməyə, həyə- 
canlanmağa səbəb olan; narahatlıq və izti- 
rabla dolu. Əsəbi iş. Əsəbi dövr. - Keçmiş .. 
o ölüm hissi verən kinli zamanlar; Xırçın, 
əsəbi, sisli xəzanlarla süründü. A.Şaiq. 

ƏSƏBİCƏSİNƏ zərf Əsəbi halda, əsəbi 
adam kimi. Əsəbicəsiııə qollarını oynatmaq. 

- Sənəm xala ahəngini dəyişdirir və bir az 
da əsəbicəsiııə danışır. Mir Cəlal. 



ƏSƏBİMƏZACLIQ 

ƏSƏBİLƏŞDİRİCİ sif. Əsəblərə pis təsir 
edən, əsəbləri qıcıqlandıran, əsəbiləşdirən, 
sinirləndirici. Əsəbiləşdirici təsir. 

ƏSƏBİLƏŞDİRİCİLİK is. Əsəbiləşdirici 
şeyin hal və keyfiyyəti. 

ƏSƏBİLƏŞDİRİLMƏ “Əsəbiləşdiril- 
mək”dən fis. 

ƏSƏBİLƏŞDİRİLMƏK məch. Əsəbləri 
qıcıqlandırılmaq, əsəbi hala salınmaq; sinir- 
ləndirilmək, hirsləndirilmək. 

ƏSƏBİLƏŞDİRMƏ “Əsəbiləşdirmək”- 
dən fis. 

ƏSƏBİLƏŞDİRMƏK/ Əsəblərini qıcıq- 
landırmaq, əsəblərinə toxunmaq, əsəbi hala 
gətirmək; sinirləndirmək, hirsləndirmək. 
Maşınların səsi adamı əsəbiləşdirir. Onun 
hərəkəti bizi əsəbiləşdirdi. - [Zeynal] bilirdi 
ki, Mehribanı təqib edəcək olsa, onu daha 
da əsəbiləşdirər. S.Hüseyn. Onun bir verdə 
.. durması Atabəy Məhəmmədi həddindən 
artıq əsəbiləşdirdi. M. S. Ordubadi. Həkim 
ağır addımları ilə Ramazanı əsəbiləşdirdi. 
Mir Cəlal. 

ƏSƏBİLƏŞMƏ “Əsəbi ləşmək”dən/«. 

ƏSƏBİLƏŞMƏK/ Əsəbləri qıcıqlanmaq, 
əsəbilik halına gəlmək, əsəblərə təsir edən 
bir şey nəticəsində həyəcanlanmaq, darıx- 
maq, ya hirslənmək; sinirlənmək. Adam hər 
şeydən ötrü əsəbiləşməz. Əsəbiləşmək cana 
zərərdir. - Şəngül bəzi vaxt, ələlxüsus Tağı 
əmi gecikdikdə əsəbiləşərək ovu izıısiz qal- 
dırardı. S.S.Axundov. Zeynal üçüncü kərə 
ona faytona oturmağı təklif etdikdə Mehri- 
ban əsəbiləşdi. S.Hüseyn. Eldar bu hərəkə- 
timdən, mənim əsəbiləşdiyimi başa düşdü. 
M.Rzaquluzadə. 

ƏSƏBİLİK is. Əsəbi olma, əsəbi adamın 
halı; əsəblərin hər bir şeydən təsirlənməsi, 
qıcıqlanması; sinirlilik. Həddindən artıq 
əsəbilik. - indi Toğrulun qəvi əzələləri tə- 
pədən dırnağa kimi qorxunc bir əsəbilik ilə 
titrəyirdi. H.Nəzərli. Səlimin əsəbiliyi artır, 
narahatçılığı çoxalırdı. S. Rəhimov. 

ƏSƏBİMƏZAC sif. [ər.] köhn. Əsəbi 
xasiyyətli. Əsəbiməzac adam. - [Səfi bəy:] 
Dayıqızı doğru deyir, sən əsəbiməzacsan. 
S.S.Axundov. 

ƏSƏBİMƏZACLIQ is. Əsəbiməzac ada- 
mın hal və keyfiyyəti; əsəbilik. 



134 




ƏSƏBİYYƏT 



ƏSGƏRİ 



ƏSƏBİYYƏT is. [ər.] bax əsəbilik. 

Çarpışmaq üçün lazını ikən mərdə cəsarət ; 
Bilməm, neçin olmuş sana qalib əsəbiyyət? 
H. Cavid. 

ƏSƏL is. [ər.] klas. Bal. Baqqal .. əsəl 
qiymətinə satar ayranı. Q.Zakir. 

ƏSƏN sif. qəd. Sağ, salamat. Verdi xələt 
çün anı gördi əsən. Yusif Məddah. 

ƏSƏR is. [ər.] 1. Iz, nişanə, əlamət, bir 
şeyin varlığına dəlalət edən hal. Əsər 
qalmamaq. Yorğunluqdan əsər yox idi. 
Üzündə həya əsəri yoxdur. - Cırıldayan 
arabanın çərxləri; Qazmış yolu, yerdə 
qalmış əsəri. A.Səhhət. Könlündə qalmadı 
iıısaf əsəri ; Dürdanənin qəlbi sal buza 
döndü. M. Rahim. 

2. insan əməyi, insan yaradıcılığı, icadi 
məhsulu. İncəsənət əsərləri. Heykəltəraşlıq 
əsərləri. Memarlıq əsərləri. Ixtiraçıların 
əsərləri. Musiqi əsərləri. // Yazılı əmək 
məhsulu; ədəbi, elmi kitab, məqalə və s. 
Bədii əsər. Füzulinin əsərləri. Kimyaya dair 
əsər. Əsərlər külliyyatı. Elmi əsərlərin 
nəşri. - Buna görə də sizin mənə tövsiyə 
etdiyiniz “Məmunun xülasələri " adlı əsəri 
açıb məşğul oldum. M. S. Ordubadi. 

3. Təsir. Bu hadisənin ona heç bir əsəri 
olmadı. - Bunlar hamısı qohumluğun 
əsərləridir! C. Məmmədquluzadə. □ Əsər 
eləmək (etmək) - təsir etmək. Nə üçün söz 
sənə əsər eləmir. - Ol səngdilə naleyi-zarım 
əsər etmiş. Füzuli. Sənin də başında 
məhəbbət beyni; Əgər olsa, eylər əsər, 
ağlarsan. M.V.Vidadi. Sözün ona etməz 
əsər; Aralıqda başın gedər. A.Şaiq. 

4. Bax asar. 

5. Yadigar mənasında. Yaxşı övlad ata- 
ana üçün ən əziz bir əsərdir. 

0 Əsəri gəlmək dan. - isitmə dayanan- 
dan sonra, yüngülcə və az zaman titrəmək. 
Əsəri gəlmiş, indi ötəcək. 

ƏSƏRBƏXŞ sif. [ər. əsər və fars. ...bəxş] 
köhn. Təsirli, təsir edən, təsir bağışlayan. 

ƏSƏR-ƏLAMƏT b a x əsər 1-ci mənada. 
□ Əsər-əlamət qalmamaq - heç bir izi, 
təsiri qalmamaq. Gündüzkü buluddan, 
çiskindən heç bir əsər-əlamət qalmayıb. 
R.Rza. Nə keşikçilərdən, nə qapıçılardan, 
nə də sair xidmətkarlardan əsər-əlamət yox 
idi. M.Rzaquluzadə. 



ƏSƏRLƏNMƏK f. dan. 1. Səndələmək, 
yıxılan kimi olmaq, titrəmək (yuxusu gə- 
ləndə, üşüyəndə). 

2. Təsirlənmək. 

ƏSƏRLİ sif. Təsirli, təsir edən, təsiri 
olan, təsir bağışlayan; iz buraxan. 

ƏSƏRSİZ sif. 1 . Təsirsiz, heç bir təsiri ol- 
mayan, təsir etməyən, heç bir iz buraxmayan. 

2. Heç bir icad və yaradıcılıq məhsulu 
olmayan, heç bir əsəri olmayan. Əsərsiz ya- 
zıçı olmaz. - Arxayın-arxayın gəzmə əsərsiz 
(z.); Deməsinlər halı pərişan gedir. M.Rahim. 

ƏSGƏR is. [ər.] 1. Sıravi hərbi qulluqçu; 
soldat. Milli ordunun əsgəri. Bir bölük əs- 
gər. Əsgər və matroslar. - Komandan əsgər- 
lərdən geri qalmamaq üçün yoluna davam 
edir. M. Hüseyn. Hələ əmr alıb işə başla- 
mazdan əvvəl əsgər soyuqdan bir-birinə sı- 
xılır. Ə.Əbülhəsən. □ Əsgər aparmaq - 
hərbi qulluğa çağırmaq. Onu əsgər apar- 
dılar. - Vətən müharibəsinin lap əvvəlinci 
günlərində Dilbərin atası Qulaməlini əsgər 
apardılar. Ə.Sadıq. Əsgər düşmək köhn. - 
bax əsgər getmək. Əsgər getmək - hərbi 
qulluğa götürülmək. Onun yaşı çatdı, əsgər 
getdi. - El məscidə yığılmışdı. Əsgər getmə 
məsələsinə baxırdılar. Mir Cəlal. Əsgər 
yığmaq - əsgərlik vaxtı çatanları və əsgər- 
liyə lazım olanları hərbi qulluğa toplamaq, 
səfərbərliyə almaq. Əsgərə götürülmək - 
bax əsgər getmək. 

2. Silahlı adamlar dəstəsi; qoşun. [Ko- 
roğlu:] Çay kimi coşmuşam, daha sön- 
mərəm; Əsgər nədi, qoşun nədi, qanmaram. 
“Koroğlu”. 

3. Hərbi adam, hərbi xidmətdə olan adam, 
ümumiyyətlə, hərbi xidmətçi. O, əsgər 
adanıdır. Bir əsgər kimi hərəkət etmək. Bü- 
tün əsgərlərə müraciət. □ Əsgər paltarı - 
hərbi geyim. [Səfərəli:] Hamı o biri otağa 
əsgər paltarı geyməyə marş! H.Nəzərli. 
Geyib əsgər paltarını, silahlandı qəhrəman; 
Onun polad sinəsinə sığışmadı iirəyi.. 
S.Vurğun. 

ƏSGƏRCƏSİNƏ bax əsgərvari. Bülənd 
əsgərcəsinə əlini yanına salmış, uzun boy- 
nunu dala qanırmışdı. Ə.Əbülhəsən. 

ƏSGƏRİ' sif [ər.] Əsgərə, əsgərliyə, 
hərbi xidmətə, qoşuna aid; hərbi. Əsgəri 



135 




ƏSGƏRİ 

forma. Əsgəri qarovul. Əsgəri xidmət. - 
Əsgəri andın saf və səmimi sözləri döyüşçü- 
lərin qəlbində düşmənə qarşı olan qığılcımı 
alova çevirdi. Ə. Vəliyev. Birdən aşağıdakı 
əsgəri düşərgə yanındakı düzənlikdən bir 
gurultu ucaldı. M. Rzaquluzadə. 

ƏSGƏRİ 2 is. Üzüm növlərindən birinin 
adı. Baba isəxatını, .. əsgəri, möviicü üzüm- 
ləri dərib gətirər, tapdalayar və şirə 
yığardı. H. Sarabski. 

ƏSGƏRLİK is. Hərbi qulluq, hərbi xid- 
mət, hərbi mükəlləfiyyət. Əsgərlik adamı 
intizama öyrəşdirir. Əsgərlik illəri. Əsgər- 
likdən qayıtmaq. - Ax, əsgərliyə o qədər 
həvəsim var ki? H.Nəzərli. [Xanmurad:] 
Əsgərliyə gedən kimi arvadını boşayıb qıza 
elçi göndərdik. İ. Əfəndiyev. Əsgərliyə 
gəldiyi gün qucağında körpə Aslan, boy- 
nunu bükərək onun dalınca su atan Zəhra 
Cavadın yadından heç çıxmırdı. Ə.Vəliyev. 

ƏSGƏRSAYAĞI zərf Əsgər kimi, əsgər- 
vari. [Şahmar:] Buyur, nə sərəncamın varsa, 
deyinən, bir dəqiqənin içində lap əsgərsa- 
yağı yerinə yetirim. M.Hüseyn. 

ƏSGƏRVARİ sif. Əsgər kimi, özünü əs- 
gərə oxşadaraq. ..Bayram əsgərvari, qolla- 
rını sallayaraq ayaqlarını yerə vura-vura .. 
sol tərəfdəki qapıdan içəri girər. H.Cavid. 

ƏSGİ is. 1 . Körpə uşaqları bələmək üçün 
parça. 

2. Köhnə paltar və s. parçalan. Əsgi ilə 
döşəməni silmək. - [Dərviş] biletini bir əs- 
giyə büküb yenə cibinə tulladı. A.Divan- 
bəyoğlu. ..Onun içərisindən əsgiyə bükül- 
müş bir şey götürdü. H.Nəzərli. Tüfəng 
yağlı bir əsgiyə sarılıb küncdə qoyulmuşdu. 
M.Rzaquluzadə. 

ƏSGİÇİ is. 1 . Əsgi paltar, ev əşyası və s. 
yığıb (alıb) satan adam. 

2. B ax əntiqəçi. 

ƏSGİLƏŞMƏ “Əsgiləşmək”dən fis. 

ƏSGİLƏŞMƏK f. Köhnəlmək (paltar 
haqqında), əsgiyə dönmək. 

ƏSGİLİK is. Köhnəlik (paltar haqqında). 

ƏSGİNAS \fr. “assignation”-dan] köhn. 
Kağız pul. Bir cibimdə əsginasım, bir ci- 
bimdə ağ manat ; Olsun, olsun, qoy çox olsun 
böylə ləzzətli həyat. M. Ə. Sabir. [Salamov:] 
Ala, hələlik bu əsginası verim, .. çıxanda 



ƏSİL 

yenə verərəm. C. Cabbarlı. Bir qədər gənc- 
lərlə oynadıqdan sonra əliaçıq tamaşaçılar 
[Altıaylığa] üçlük, beşlik, onluq əsginas ba- 
ğışlandılar . H. Sarabski. 

ƏSGİ-PÜSGÜ, ƏSGİ-ÜSGÜ is. Köhnə, 
cındır parça(lar). [Hacı Murad:] Di gəl bax, 
gör burada əsgi-iisgüdən başqa nə var? 
S.S.Axundov. [Firidunbəy:] Əlacım kəsildi, 
getdim, oradan bir neçə əsgi-iisgüdən alıb 
məni yüklədi. Ə.Haqverdiyev. [Ələmdar] .. 
gizlətdiyi qızıl dür-düyiinçələrini dartışdı- 
rıb dəyirmi stolun üstünə tökdü, əsgi- 
iisgüdən azad etdi. S. Rəhimov. 

ƏSHAB is. [ər.] köhn. 1 . Sahibkar. 

2. Tərəfdarlıq. 

3. Həmsöhbətlər, müsahiblər. 

ƏSHABƏ is. [ər. "sahib” söz. cəmi] 1. din. 

Məhəmməd peyğəmbərin və imamların 
yaxın adamları. 

2. zar. Tərəfdar, daim birinin yanında olan 
adam, yoldaş. Bütün bunları Həmzə danış- 
maqdan, əshabələri isə dinləməkdən yorul- 
murdu. Ə.Əbülhəsən. 

ƏSİL is. [ər.] 1. Əsas, təməl, özül, bü- 
növrə. Əsli çürükdür. H Mahiyyət, kök. işin 
əsli budur. 

2. sif. Əsilli, nəcabətli, əsil-nəcabət sa- 
hibi, nəcib. Əsil adam. - Əsil al, çirkin ol- 
sun; Bədəsil gözəl alma. (Ata. sözü). Övlad 
nəcib, əsil (z.) çıxsa; Xoşbəxt olar həm ata- 
lar. N.Rəfıbəyli. 

3. Mənbə, çıxış, başlanğıc. Bu işin əsli 20 
il qabaqdan hesab edilməlidir // məc. Hə- 
qiqət, gerçəklik, doğruluq. Bu xəbərin əsli 
yoxdur. - [Müəllim:] Sizin barənizdə yeni 
bir söz eşitmişəm. Amma bilmirəm, əsli var, 
ya yox. Ə.Vəliyev. 

4. Surət, yaxud tərcümə olmayan, ilk ha- 
lında olan yazı; orijinal. Surəti əslinə uyğun- 
dur. Məqalənin əsli. Məktubun əsli. H Sif. 
mənasında. Əsil məktubu isə yenə də Toğ- 
rula göndərmək lazımdır. M. S. Ordubadi. 

5. sif. Həqiqi, doğru, düzgün. Əsil adın 
nədir? Əsil gözəl buna deyərlər. Əsil mə- 
rəkə başlandı. □ Əslinə baxsan (baxdıq- 
da, qalanda) - əslində, həqiqətdə, həqi- 
qətə gəldikdə. Əslinə baxsan, günah onda- 
dır. H Həqiqətən, nə cür lazımsa, o cür, bir 
şeyin ən yaxşı nümunəsini, idealını təmsil 



136 




ƏSİLLƏNMƏK 



ƏSİR 



edən, həqiqi. Əsil sənətkar. Əsil insan. Əsil 
şair. - [Nadir bəy:] Lakin yenə təkrar 
edirəm, məncə ; Əsil qəhrəmanlıq yara bağ- 
lamaqdadır, abad etməkdədir. H. Cavid. 
// Başlıca, əsas, ən mühüm. Əsil məsələ bu- 
dur. Əsil mətləbə keç. Onun əsil sənəti 
müəllimlikdir. - Tahir nə qədər fikirləşirdisə 
də, əsil mətləbini demək üçün münasib bir 
ifadə tapa bilmirdi. M. Hüseyn. // Həqiqə- 
tən, gerçəkdən. Əsil iş görən kənarda qalıb. 

6. Nəsil, soy, nəsəb, mənşə. Əslin qara- 
bağlıdır; Sinəm çarpaz dağlıdır; Nə gedən 
var, nə gələn; Deyən, yollar bağlıdır? 
(Bayatı). Mən də öyrəndim ki, [qızın] əsli 
mərdəkanlıdır. S. Hüseyn. Bir gün dedim: - 
Gözəlim; Sənin əslin haralı? Ə. Cavad. 

7. sif. Ən birinci, ən köhnə, ilk. Onun əsil 
vətəni Qarabağdır. Əsil yurduna dönmək. 

8. sif. Xalis, saf, təmiz, qatışıqsız. Əsil 
kərə. Əsil motal pendiri. Əsil qızıl. Əsil şal 
parça. -Xonçada olar .. üç pud qənd, bir pud 
şirni və bir ədəd əsil tirmə şal. R.Əfəndiyev. 

9. Məhz, həmin, lap. [Qasım:] Əsil bu pal- 
tarda oynamaq lazımdır. S. Rəhman. 

10. Əslində şəklində - 1) kökündə, 
bünövrəsində; 2) ibtidada, başlanğıcda, lap 
əvvəlində. Əslində o, dərzi olmuşdur. Əs- 
lində o, xanəndə idi; 3) həqiqətdə, əslinə ba- 
xılarsa. Əslində o da bıı fikirdə idi. - Əslində 
anası onlara çox az-az görünər. S.Rüstəm. 
Əslində isə rəisin hirsi soyumadı. Mir Cəlal. 

ƏSİLLƏNMƏK bax əsilləşmək. 

ƏSİLLƏŞMƏ “Əsilləşmək”dən f.is. 

ƏSİLLƏŞMƏK/ dan. 1 . Yıırd-yuva sal- 
maq, yerləşmək, kökləşmək, yerli adət və 
ənənələri qəbul etmək. Onlar başqa yer- 
lərdən gəlib Azərbaycanda əsilləşmişlər. 

2. Xalisləşmək, saflaşmaq. 

ƏSİLLİ sif. 1. Əsil-nəcəbi olan, nəca- 
bətli, əsil. Əsilli adam. - Xotkar qızı, şah 
nəsilli; Ağır elli, xan əsilli. “Koroğlu”. 

2. Əsli olan, saxta olmayan, inanılacaq, 
doğru, gerçək. 

ƏSİL(Lİ)LİK is. 1 . Xalislik, saflıq. Bu qızı- 
lın əsilliyi məhəkdə məlum oldu. 

2. Təmizlik, nəciblik, alicənablıq, co- 
mərdlik. 

ƏSİL-NƏSƏB bax əsil 5-ci mənada. Bir 

gün bazar tacirlərinin birisi Mahmudun gö- 



zünə çox şirin gəldi. Mahmud bu tacirnəıı 
yaxın olub, onun əsil-nəsəbini öyrənəndən 
sonra, həmin tacir ilyası çəkdi dükanına. 
(Nağıl). Pinəçi .. evində əsil-nəsəbi məlum 
olmayan adamları saxlaya bilməyəcəyini 
bildirdi və ev kirayəsi tələb etdi. M.İbrahi- 
mov. [Şeyx Amiri:] Sən ki əsil-nəsəbimə 
yaxşı bələdsən, sərvətimdən, xəzinəmdən də 
xəbərin var. Ə.Məmmədxanlı. 

ƏSİLSİZ sif. 1. Əsli, əsası olmayan; doğ- 
ru, gerçək olmayan; yalan, uydurma. Əsilsiz 
xəbər. Əsilsiz şayiələr. - Əsilsiz söz sahi- 
binə üz qarası gətirər. (Ata. sözü). // Heç bir 
şeylə əsaslandırılmayan. Əsilsiz tələb. 
Əsilsiz iddialar. - ..Biz onun verdiyi xəbər- 
ləri bir də Mirzə Ələkbər xan vasitəsilə 
yoxlayır və əsilsiz olduğunu təyin edirdik. 
M.S.Ördubadi. 

2. Əsli, nəcabəti olmayan. 

ƏSİLSİZLİK is. 1 . Əsassızlıq, həqiqətdən 
uzaqlıq. Xəbərin əsilsizliyi. 

2. Əsli-nəsəbi olmama, nanəciblik. 

ƏSİLZADƏ is. [ər. əsil və fars. ...zadə] 
köhıı. 1 . Zadəgan, kübar (xan, bəy). Bir adam 
ki .. Müqim bəy Cavanşir kimi bir əsilzadə- 
nin mühafizi ola, daha nə üçün vəziyyə- 
tindən razı olmasın? S. Rəhimov. 

2. Nəcib, nəcabətli, alicənab. 

ƏSİM-ƏSİM: əsim-əsim əsmək - bərk 
titrəmək. Əynində paltarı əsim-əsim əsir. 
Hirsindən əsim-əsim əsmək. - [Telli:] 
Bədənim əsim-əsim əsir.. Heç əqlimə gəl- 
məyən işə düşmüşəm. N.Vəzirov. Körpünün 
tiri o tərəf-bu tərəfdən görsənir. Hər dəfə 
yeni dalğalar ona toxunduqda əsim-əsim 
əsirdi. Ə.Vəliyev. Əsim-əsim əsirdi. Katibə 
tapşırdı ki, Vahidin dediyini bir yerə yazıb 
saxlasın. Mir Cəlal. 

ƏSİR is. [ər.] 1. Müharibədə ələ keçirilən 
düşmən əsgəri, zabiti və s. Hərbi əsir. Əsir 
düşmək. Əsir olmaq. Əsir tutmaq. Əsirlərin 
azad edilməsi. Hərbi əsirlər vətənlərinə 
döndülər. - [Səlim bəy:] Bax, yenə əlimdə 
əsirsən, əsir; Duyuram, qorxudan ürəyin 
əsir. S.Rüstəm. 

2. Kölə, qul, məhkum. Dedim: - Ey gül, 
niyə etdin məni zülfündə əsir? Dedi: - Di- 
vanə olan şəxsə gərəkdir zəncir. S.Ə.Şirvani. 
Özünü insan əlində əsir görən kəklik qurtul- 



137 




ƏSİRGƏMƏ 

maq üçün .. əllərimizi dimdik! əyirdi. A.Şaiq. 
Ey dilsiz gözlərin qara röyası; Ardınca 
qarğadı qullar, əsirlər. S. Vurğun. 

3. məc. Dustaq, azadlıqdan, sərbəstlikdən 
məhrum edilmiş. □ Əsir olmaq - 1) azad- 
lıqdan məhrum olmaq; 2) tamamilə tabe 
olmaq. Qız qayııı- qudanın, qayınatanın, bal- 
dızın, qayınananın hökmiiııə əsir olar, onla- 
rın dedi-qodusuncı düşərdi. H. Sarabski. 

4. məc. Vurğun, məftun, mübtəla. Eşq 
əsiri. Gözəllik əsiri. - Görməmişəm belə 
ziilfü dəhəntək; Yüz min əsiri var, əlbəttə, 
mən tək. Aşıq Məhəmməd. Bir ahu baxışlı 
gözələ çoxdan əsirəm; Ahimlə şikar olsan, 
mən neyləyə billəm. Ə. Vahid. □ ...əsiri ol- 
maq - ...vurğunu olmaq, ...düşkünü olmaq, 
...mübtəla olmaq. [Bəhram:] Belə də insaf 
olar ki, biçarə Saranın illərlə divanı edən 
məhəbbətin sındırıb da, əhdimi buraxıb da, 
bir başqasına əsir oldum? C.Cabbarlı. 

ƏSİRGƏMƏ “Əsirgəmək”dən f.is. 

ƏSİRGƏMƏK f 1 . Rəhmi gəlib qoru- 
maq, saxlamaq, hifz etmək, himayə etmək. 
[Səlim qızı:] Ulu tanrım, sən bu yetim yav- 
rucuğu əsirgə!.. C.Cabbarlı. [Orxan:] İsmət! 
Allah əsirgəsin, nədir bu halət? H. Cavid. 

2. Qıymamaq, qıyıb verməmək, heyfi gəl- 
mək, xəsislik etmək, qızırqamaq. Şeylərini 
çox əsirgəyir. - Dağlar sənin ilə həmdəm 
olmaya; Əsirgərsən indi qarı da məndən. 
Qurbani. [Xudayar bəy:] Bax, ey qazı ağa, .. 
mən məlun adamam əgər başımı da sənin 
yolunda əsirgəyim. C. Məmmədquluzadə. 
Camaatdan ötrü, doğrudan, Qurbanqulu 
heç bir şeyin əsirgəmədiyi kimi, canından 
belə keçməyə hazır idi. T.Ş. Simurq. // Qənaət 
etmək, qənaətlə işlətmək. 

ƏSİRGƏNMƏ “Əsirgənmək” dən f.is. 

ƏSİRGƏNMƏK məcli. 1 . Qorunmaq, sax- 
lanmaq, himayə edilmək, hifz edilmək. Pə- 
riyəm, durmuşam mərdii mərdanə; Əsir- 
gətmə bu meydandan, ey Qədir! Aşıq Pəri. 

2. Qıyılmamaq, qıyılıb verilməmək. Əsir- 
gənəcək şey deyil. H Qənaət edilmək. 

ƏSİRLİK is. 1. Əsir düşmüş adamın hal 
və vəziyyəti, bu vəziyyətdə keçirilən həyat. 
Əsirlikdən qayıtmaq. Əsirlikdə olmaq. Əsir- 
lik həyatı. - [Şofer:] Qardaşımdan əlimi üz- 
müşdüm. ..Səıı demə, partizan olubmuş. 



ƏSKİ 

Əsirlikdən qaçıb, düz iki il vuruşub.. 
M.Hüseyn. .."Əsir" sözünün özü, ", əsirlik " 
məfhumunun özü dəhşətlərin ən böyüyü idi. 
Ə.Əbiilhəsən. 

2. Köləlik, qulluq, məhkumluq, dustaqlıq, 
əsarət. Əsirlik həyatı. Əsirlikdən qurtar- 
maq. - [Bədəl:] Bircə qeydim bacımın 
əsirlikdən qurtarmasıdır. Ə.Haqverdiyev. 
O, heç bir vaxt əcnəbi himayəsində qaza- 
nılan istiqlalın əsirlikdən ibarət olduğunu 
anlamır. M. S. Ordubadi. [Elxan:] Lakin kim 
bilir, yazıq Solmaz indi əsirlikdə nələr çəkir. 
C.Cabbarlı. 

ƏSİR-YESİR top. dan. Yoxsul, hüquqsuz, 
yazıq, aciz, kimsəsiz adamlar. □ Əsir-yesir 
eləmək dan. - əsir etmək, məftun etmək. 
[Münəvvərin] təsəllisi bircə bu idi ki, gözəl 
idi! Öz dediyi kimi, şəkli-şəmayılı ilə Hacını 
əvvəl gündən əsir-yesir eləmişdi. Mir Cəlal. 

ƏSKEŞ is. [fars?] məh. Arabanın at qo- 
şulan iki uzun tirlərindən hər biri. Arabanın 
əskeşi sınmışdır. 

ƏSKİ 1 sif. 1. Keçmiş, köhnə. Əski adət- 
lər. Əski qayda və ənənələr. Əski moda. 
Əski üsullarla işləmək olmaz. - Zeynal əski 
bir şkafı köndələn qoymaqla şiişəbəndi ikiyə 
bölmüş, açıq qalan yerinə də bir pərdə as- 
maqla Səlimi öz ailəsindən ayırmışdı. 

S. Hüseyn. Hər əski ənənə, hər əski adət; 
Məhəbbət, iztirab, gülüş, qiyafət: Məncə, 
bıqdırırdı bəşəri hər an. S.Vurğun. // Köh- 
nəlmiş, yıpranmış, xarab olmuş. Əski 
şeylər. Əski paltar. Əski bir bina. 

2. Qədim, keçmiş dövrlərə aid. Bu yer- 
lərin əski əhalisi. Ölmüş əski dillər. Əski 
dinlərin qalıqları. Əski abidələr. - Bu əski 
əfsanə gülünc olsa da; Qalmış əsrlərcə qoca 
yadigar. S.Vurğun. 

3. Çoxdankı, köhnə. Əski dost. - [Nadir] 
bir cəhətdən də [Məcidin] gəlməsinə və əski 
yoldaşı ilə görüşməyinə şad idi. B.Talıblı. 
Bu gün mən başqa bir dünyaya çıxdım; O 
əski, lap əski qərargahımdan. S.Vurğun. 

4. Təcrübəli, qocaman. Əski müəllim. Əski 
usta. Əski həkim. - [Möhsünzadə] yenə Zey- 
nalın vəziyyətinə girmək, ona bir az yardım 
etmək istəyirdi. Hər necə olsa o, əski bir işçi 
idi. S.Hüseyn. //Yaşlı. Əski adamdır, cavan 
görünməsinə baxma. 



138 




ƏSKİ 



ƏSKİKLİK 



0 Əski hamam, əski tas - heç bir şey 
dəyişməyib, köhnə halında qalmışdır. Əski 
hamamdır, əski tas, bəs yeni rənginiz ham? 
Dinmə, danışma, yat, balam, sən deyən 
olmayıb hələ! M. Ə. Sabir. [Surxay Aydına:] 
Sənin isə düşündüyün fədəm-dəmə, istək- 
lərin damdaıı-dama, etdiklərinə gəlincə, 
əski tas, əski hamam. C. Cabbarlı. [Azər:] 
Artdıqca bilgilər, artır ehtiras; Heç fərqi 
yox - əski hamam, əski tas. H. Cavid. Əski 
qapı, əski daban - b ax əski hamam, əski 
tas. Qəzetçi, molla yazığın ağzını lap 
ovuşdurub; indi yazır əski qapı, əski dabanı 
birbəbir. C.Cabbarlı. 

ƏSKİ 2 bax əsgi. 

ƏSKİK sif. 1 . Bütiin olmayan, naqis, na- 
tamam, çatışmayan. Üç manatdan otuz qəpik 
əskik. Parça 3 santimetr əskikdir. □ Əskik 
çəkmək - düzgün çəkidən az çəkmək, çə- 
kidə aldatmaq. Əskik çəkən satıcı cəzala- 
nar. Əskik çıxarmaq - müəyyən olan 
miqdardan az hesab etmək. Əskik çıxmaq - 
müəyyən miqdardan, yaxııd təxmin edildi- 
yindən əskik olduğu meydana çıxmaq. 
Əskik deyil - daim vardır, həmişə möv- 
cuddur. Çünki tən durduqca məndən dərdü 
qəm əskik deyil. Füzuli. Gəhi hicrin, gəhi 
vəslin vurar od qəlbi-suzanə; Heç əskik 
deyil bu guş eyi-viranədən atəş. S.Ə.Şirvani. 
Əskik etmək (eləmək) - 1) azaltmaq; 
2) kəsmək, fasilə vermək, davam etdirmə- 
mək, arasını kəsmək. Məktubunu əskik 
etmə. Əskik gəlmək - bax əskik çıxmaq. 
Əskik olma, əskik olmayasan (olmaya- 
sınız və s.) - sağlıq, salamatlıq arzusu 
bildirən ifadə. [Şeyx Sənan:] Cümlə ikramü 
lütfünüz məlum; Sağ olun, əskik olmayın, 
oğlum! H.Cavid. [Vidadi:] Yaxşı, nə tap- 
mısan o saraylarda? Sağ ol, əskik olma, sən 
yaşa ban. S. Vurğun. [Kazım:] Dostluqdan 
əskik olmayasınız. Mir Cəlal. Əskik olma- 
maq - həmişə var olmaq, mövcud olmaq, 
daim olmaq. Hindistanda Qanq çayı bizim 
Kür çayından çox böyükdür, .. amma bu 
çaydan vəba zəhəri heç əskik olmur.. 
C.Məmmədquluzadə. Çeşmələr başından 
heç əskik olmaz; Zurna-balabanı bizim 
dağların. S.Vurğun. Əskiyini doldurmaq 
(tamamlamaq) - çatışmayan cəhəti, his- 



səni əlavə edib tamamlamaq. Başından əs- 
kik olmamaq - bax əskik olmamaq. Heç 
əskik olmasın - həmişə olsun, yox olma- 
sın. Köməyiniz heç əskik olmasın! - Vəsfini 
söylərəm həddən ziyadə; Heç əskik olmasın 
mülkü mal sənə. Aşıq Pəri. 

2. Nöqsanlı, qüsurlu, eyibli, çatmayan, 
yarımçıq. Onun ağlı bir qədər əskikdir. 
H Alçaq, pis, əskiklik gətirən. Əskik söh- 
bətlər. - Gül dilləndi : - Salmayın səs; 
Danışmayın əbəs-əbəs; Qəlbə dəymək əskik 
işdir. M. Dilbazi. 

3. Başqasından az, kiçik, alçaq, aşağı. Sə- 
nin boyun onunkundan bir az əskikdir. Onun 
pulu mənimkindən əskikdir. - [Mazanda- 
ranski:] Əlbəttə, mən heç özümü səndən əs- 
kik adam bilmirəm. C.Cabbarlı. Xanın həyə- 
tində qaravaşlar, nökərlər çox idi. Hamı- 
sından kiçiyi və vəzifəcə əskiyi Budaq idi. 
Ə. Vəliyev. 

4. Qiymətsiz, dəyərsiz. Demin əskik məni; 
tədric ilə yaqut olan daşlar; Boyandıqca 
ciyər qanilə qədrii qiymətim artar. Füzuli. 

5. İs. mənasında. Əskik gələn miqdar, 
çatışmayan miqdar, tam olmaq üçün əlavə 
edilməli olan miqdar. Əskiyi doldurmaq. Əs- 
kiyi çoxdur. Onun da beş manat əskiyi var. 
H Çatışmayan şey, gərəkliyi duyulan şey, 
əgər-əskik. Evin əskiyi qurtarmır. 

ƏSKİK-ARTIQ zərf Lüzumsuz, artıq, 
yersiz, namünasib; ədəb, nəzakət həddini 
aşan. Əskik-artıq danışmaq. 

ƏSKİK-ƏSKİK zərf Pis-pis, alçaq-alçaq, 
pis adamlar kimi. Əskik-əskik danışmaq. 
H sif. İnsanı alçaldan. Əskik-əskik söhbətlər. 

ƏSKİK-GƏRƏK is. Qüsur, nöqsan, çatış- 
mayan cəhət. Düzəlib işlərin əskik-gərəyi; 
Millətin dərdinə dərman oldu. M. Ə. Sabir. 

ƏSKİKLİK is. 1. Çatışmazlıq, azlıq, nata- 
mamlıq, naqislik. □ Əskikliyə düşmək - 
ehtiyaca düşmək, yoxsullaşmaq. 

2. Eyib, nöqsan, qüsur; çatışmayan cəhət. 
Onun heç bir cəhətdən əskikliyi yoxdur. - 
[Əkbər] özündə bir əskiklik duyurdu. Mir 
Cəlal. □ Əskiklik gətirmək - alçaltmaq, 
eyib olmaq, hörmətdən salmaq. Belə hərə- 
kətlər insana əskiklik gətirər. H Alçaqlıq, 
rəzalət, həqarət. ..Birisi alçaqdan ucaya qal- 
xa, kasıbçılıqdan dövlətə çata, əskiklikdən 



139 




ƏSKİLDİLMƏ 

hörmətə minə, heç vaxt atadan, babadan 
danışmağı dost tutmaz. C.Məmmədquluzadə. 

3. Yoxluq, olmama. Onun əskikliyi indi 
hiss edilməkdədir. 

ƏSKİLDİLMƏ “Əskildilmək”dən fis. 

ƏSKİLDİLMƏK məch. Azaldılmaq, 
əskik edilmək, əskik hala salınmaq. 

ƏSKİLMƏ “Əskilmək”dən/A. 

ƏSKİLMƏK f. 1 . Bütöv bir şeyin bir qis- 
mi yox olmaq. Şüşənin ağzını möhkəm qa- 
pamasan, spirt uçub əskiləcək. H Azalmaq. 
Adamların sayı getdikcə əskilir. - Əskil- 
məsin təravətin ey əşki-laləgun. Füzuli. Gü- 
nəş qüruba doğru əyilmiş, hərəkət əskil- 
mişdi. S. Hüseyn. 

2. məc. Alçalmaq, özünü alçaltmaq, hör- 
mətdən, nüfuzdan salmaq. 

ƏSKİLTMƏ “Əskiltmək”dən/A. 

ƏSKİLTMƏK f. 1 . Əskik etmək, azalt- 
maq. Lampanın işığını bir az əskilt. Sürəti 
əskiltmək. Tələblərini əskiltmək. - Səlim bəy 
qazancını əskiltmək üçün işçilərin zəhmət 
haqqım azaltmağa başladı. H. Nəzərli. 
// Gödəltmək, qısaltmaq. Paltarın ətəyindən 
əskiltmək lazımdır. 

2. məc. Hörmətdən, nüfuzdan salmaq, 
alçaltmaq. Bu hərəkət kollektivin yanında 
onu çox əskiltdi. 

ƏSKİMƏ “Əskimək”dən/A. 

ƏSKİMƏK bax əsgiləşmək. Ən yaxşı 
sözləri seçərək bir-bir, Bunlar əskimişdir, - 
deyə ııduxur. S. Vurğun. 

ƏSKİMİŞ f.sif. Köhnəlmiş. Şamil [Aslan 
bəyi] diqqətlə müayinə etdi, .. onda əskimiş, 
gəmiklərinə qədər işləmiş beş-altı xəstəlik 
tapdı. A.Şaiq. Əyilsin səcdənə ulduzlar, aylar; 
Əskimiş məbədlər, yeni saraylar. S. Vurğun. 

ƏSLA zərf [ər.] Heç, heç bir vaxt, 
qətiyyən. Bu işdən onun əsla xəbəri olma- 
mışdır. - [Rüstəm bəy:] Sizin şimalda 
kişilər həlimdirlər ki, arvadları və ya qızları 
özgələri ilə gəzib danışdıqda qanları əsla 
coşmavır. Çəmənzəminli. [Xəyyam:] Alnı, 
əsla ələ keçməz bu kitab. H.Cavid. ..Şagird- 
lərin savadı müxtəlif idi. Aramızda əsla 
savadı olmayanlar da var idi. T.Ş. Simurq. 

ƏSLƏHƏ is. [ər. “silah” söz. cəmi] Silah. 
Evlərə od vurulduqda gizlin əsləhə anbarı 



ƏSMƏK 

partladı, çox qiymətli şeylər tələf oldu. 
M.S. Ordubadi. 

ƏSLƏHƏLİ sif. Silahlı, silahlanmış. Əs- 
ləlıəli adamlar. - [Sadıq bəy:] Tamam kənd 
əhli də yaraqlı, əsləhəli onun buyruqlarına 
itaət eləməkdədirlər. Ə. Haqverdiyev. 

ƏSLƏN zərf [ər.] 1. Nəsli, əsli etibarilə, 
əsilcə, soyca. O, əslən azərbaycanlıdır. 
Bəsrədə böyümüşdür, lakin əslən gürcüs- 
tanlıdır. - Əsləıı əmsarlı olan bu adamın 
hər sözündə .. gələcəkdə nələr görüləcəyinə 
yaxşı vaqif olan bir adamın təmkini və 
sakitliyi vardı. Ə. Sadıq. 

2. B a x əsla. [Məşədi Həsən:] Bilsə idim, 
əslən özümü dolaşdırmaz idim. Ə. Haqver- 
diyev. Maya zəhərləndi, qaşqabaq və kədər 
əslən ona yaraşmadığından üzünün dumanı 
artdı. M. İbrahimov. 

ƏSLİBAHAR is. Yaya yaxın açan və gö- 
zəl iyli gül. Əslibahar qızılgülə çatmaz. 

ƏSMƏ 1. “Əsmok”don fis. 

2. Bax əsməcə. Əsmə azarı. Əsmə tut- 
muşdur. - Məs geyinib, məsi var; Canında 
əsməsi var. (Bayatı). ...Salamın vücudundan 
bir əsmə keçdi. Mir Cəlal. 

ƏSMƏCƏ is. Bədənin və ya onun ayrı- 
ayrı hissələrinin titrəməsi şəklində təzahür 
edən xəstəlik. Başladı əsməcə tutmuş adam- 
lar kimi titrəməyə. “Koroğlu”. Mühasib əs- 
məcə tutmuş kimi ayağa qalxdı və dişlərini 
qıcayaraq Sübhanverdizadəvə tərəf pis-pis 
baxıb .. çıxdı. S. Rəhimov. 

ƏSMƏCƏLİ sif. Əsməcə xəstəliyinə 
tutulmuş, əsməsi olan. 

ƏSMƏK/ 1. Titrəmək. Soyuqdan yarpaq 
kimi əsirdi. Dodağı əsmək. Əli əsmək. Başı 
əsmək. - Xədicə əli əsə-əsə (z.) torbanın 
ağzını açdı. S.S. Axundov. ...Dərvişin əlləri 
yarpaq kimi əsirdi. A.Divanbəyoğlu. Hər 
vətən deyəndə yaşarıb gözün; Dodağın 
titrəyib dilin əsibdir. R.Rza. 

2. Hərəkət etmək, dalğalanmaq. Bərk kü- 
lək əsir. - Səhər zamanıydı əsərkən yellər; 
Düşərkən jalələr oyatdı səni. H.Cavid. Hava 
qaranlıqlaşırdı. Gündüzdən əsməyə başla- 
mış külək yatmışdı. T.Ş. Simurq. Əsdikcə 
gilavar, oynardı bulvar. M. Müşfiq. 

3. məc. Əsəbiləşmək, özündən çıxmaq, 
hirslənmək. Nə əsirsən? - ..Qoca kişi acıq- 



140 




ƏSMƏQOVAQ 



ƏSRAR 



dan əsdi. Bir söz deməyə nə qədər qəsd et- 
disə, nitqi bağlandı. A.Divanbəyoğlu. 

4. Həddindən artıq qayğısını çəkmək, 
gözündən İraq qoymamaq, həddindən artıq 
əzizləmək, istəmək. Ana balanın üstündə 
əsir. Oğlu üçün əsir. - [Kitabxanaçı:] 
Kitabların üstündə qırx ildir əsmirəmmi? 
Mir Cəlal. 

ƏSMƏQOVAQ is. bot. Qovağın bir növü. 

ƏSMƏR sif. [ ər .] Qarabuğdayı, qaraya- 
ğız. Əsmər qadın. Əsmər bəııizli. - Yenə də 
bir vuraydı qəlbimiz gizli-gizli; Sən, ey əsmər 
bənizli! M. Müşfiq. İstərəm şəfqətlə hər sə- 
hər, axşam; Əsmər saçlarını sevəm, oxşa- 
yam. O. Sarıvəlli. 

ƏSMƏRLƏŞMƏ “Əsmorloşmok’’don /. ы. 

ƏSMƏRLƏŞMƏK f Qaralaşmaq, qara- 
buğdayı olmaq. O gənc qadının .. günəşdən 
əsmərləşən gənc çöhrəsində bir bahar təra- 
vəti duyulurdu. I.Əfəndiyev. 

ƏSMƏRLİK is. Qarabuğdayılıq, qaraya- 
ğızlıq. 

ƏSNA is. [ər.] Vaxt, zaman, an. Bu əs- 
nada küçədə hay-küy qalxdı. - Bu əsnada 
yaxındakı uca dağııı təpəsində gözəl bir qız 
surətində nurani bir kölgə zahir olur. 
A. Səhhət. [Mirzə] .. söhbət əsnasında ci- 
bindən qozdan, fındıqdan, kişmişdən çıxarıb 
ortalığa tökərdi. Ə. Haqverdiyev. Bu əsnada 
qapı ehmal açıldı, içəri on yeddi-on səkkiz 
yaşlarında, qırmızıyanaq, burnunun dəlik- 
ləri geniş bir gənc girdi. Çəmənzəminli. 

ƏSNAF is. [ər. “sinf’ söz. cəmi] Sənət- 
karlar, peşəkarlar (dükançılar, dəmirçilər, 
misgərlər və s.); kustar - ..Məclisdə oturan 
əsnaflar .. rusca danışılan mətləbləri başa 
düşmürdülər. C. Məmmədquluzadə. Papaq- 
ların bəzisi uzun qovan çeşnisində idi, 
bunlar əsnaf papağı idi. Çəmənzəminli. 

ƏSNAFLIQ is. Sənətkarlıq, peşəkarlıq, 
kustarlıq. 

ƏSNƏGÜLÜ bax əspərək. Keçmişdə 
xalq təbabətində qızılcaya qarşı çox işlənən 
əsnəgülii bitkisinin tərkibində alkoloidin 
tapılmasını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 
Ə.Abasov. 

ƏSNƏK 1. sif. Çox əsnəyən. 

2. is. Əsnəmə. Əsnək gəlmək. - Əsnək əs- 
nək gətirər. (Ata. sözü). 



3. aııat. Ağız boşluğundan qırtlağa gedən 
deşik. Xəstənin əsnəyi qızarır və şişir, 
bozumtul ağ rəngli ərp əmələ gəlir. 

ƏSNƏMƏ “Əsnəmək”dən fis. Darı- 
xanda adamı əsnəmə tutar. - Əsnəmə, gər- 
nəşmə əl çəkməz, çıxar guya canın; Hansı 
pünhanındadır bu aşikarın ləzzəti? Ə.Nəzmi. 
Mövlamqulunun nəfəsi yavaş-yavaş geniş- 
lənir, onu əsnəmə tuturdu. S. Rəhimov. 

ƏSNƏMƏK f Yuxu gəldikdə, yaxud 
yuxudan təzə ayılanda, yaxud da yorğunluq 
nəticəsində qeyri-iradi olaraq ağzını geniş 
açaraq dərindən və davamlı surətdə nəfə- 
sini içəri çəkib dərhal buraxmaq. Mənim 
yuxum qaçır, nənəm əsnəyir. A.Səhhət. Öv- 
rət bikar oturub başlayır əsnəməyə. 
C. Məmmədquluzadə. Katibə yorğunluğunu 
gizlədə bilməyib əsnəyəndə əlini ağzına 
tutdu. M. Hüseyn. 

ƏSNƏŞMƏ “Əsnəşmək”dən fis. Məc- 
lisdə əsnəşmə düşdü. 

ƏSNƏŞMƏK qarş. 1. Bərabər, birlikdə 
əsnəmək, hamı bir-birinə baxıb əsnəmək. 

2. məc. Boş-boşuna vaxt keçirmək. 

ƏSPƏRƏK is. bot. Quru və daşlı yamac- 
larda bitən bitki. 

ƏSR [ər.] 1. 100 illik dövr. On səkkizinci 
əsr. İndiki əsr. Keçən əsrdə. Əsrlər boyufıca). 
- Əsrlərdən bəri, dərdinə qaldığım yerdir 
bu yerlər. M. Müşfiq. Gözümdən günlər 
keçir; Əsrlərə bərabər; Zülmətləri əridən; 
Qaynar, şəfəqli günlər. R.Rza. 

2. Dövr, zaman, vaxt, çağ. [Heydər bəy:] 
Pərvərdigara, bu necə əsrdir, bu necə 
zamandır? Nə at çapmağın qiyməti var, nə 
tüfəng atmağın hörməti var. M.F.Axund- 
zadə. ..Bunu istəyirik bilək ki, aya bu pa- 
paqlar hansı əsrdən və nə vaxt bu tövr bizim 
içimizdə adət olubdur? C. Məmmədqulu- 
zadə. [Bəypolad Cəmil bəyə:] Sən bu əsr 
üçün deyil, bəlkə başqa bir zaman üçün 
yaradılmışsan. H. Cavid. 

3. Hər hansı bir cəhətdən səciyyəvi olan 
dövr; epoxa. Orta əsrlər. Atom əsri. Nizami 
əsri. 

4. İkindi vaxtı, axşamüstü. 

ƏSRAR is. [ər. “sin'” söz. cəmi] Sirlər. 
Mən belə əsrarı qana bilmərəm; Qanmaz 
olub da dayana bilmərəm. M.Ə. Sabir. Səndə 



141 




ƏSRARƏNGİZ 

var, bəlli, bir yığın əsrar; Söylə, aç söylə, 
bivəfa, qəddar! H. Cavid. 

ƏSRARƏNGİZ sif. [ər. əsrar və fars. ...ən- 
giz] Sirli, əsrarlı, sirr ilə dolu; anlaşılmaz. 
Bu qızın jitnəli və əsrarəngiz gözləri var idi. 
M. S. Ordubadi. Həyətə girdikdə əsrarəngiz 
və heyrətamiz sükut insanı vahiməyə salırdı. 
M.İbrahimov. 

ƏSRARƏNGİZLİK is. Sirlilik, sirlə dolu 
olma, anlaşılmazlıq. Qəhrəman təbiətin bu 
əsrarəngizliyi içində düşünür. S. Rəhimov. 

ƏSRARLI sif. Sirli. ..Sehrli, əsrarlı bu 
həyat nədir? Həm gülünc, həm qorxunc bir 
əfsanədir... A.Şaiq. Əsrarlı və boğucu sükut 
yenə məhbəsi bürümüşdü. M.İbrahimov. 
[Əhıııəd] Cəmilənin öz iş otağına çəkildiyini 
görüb ayağa durdu, hərləndi, yavaşca yenə 
həmin əsrarlı künc otağa keçdi. S. Rəhimov. 

ƏSRDİDƏ sif. [ər. əsr və fars. ...didə] 
Qoca, köhnə, qədim. ..Bazarın başında, 
yanından şırhaşırla bulaq axan əsrdidə bir 
çinar ağacı vardı. Ə.Əbülhəsən. Hələ gecə 
ikən [Qaraca Çoban] meşədən iri gövdəli 
əsrdidə ağaclardan qırdırdı. M.Rzaquluzadə. 

ƏSRİ sif. Müasir, əsrə müvafiq, yaxud 
əsrə aid olan. 

ƏSRİK sif. 1 . Kökəlib yekəlmiş. 

2. Qızmış. 

ƏSRİMƏ “Əsrimok”dən fis. 

ƏSRİMƏK/ Qızmaq, coşmaq, azğınlaş- 
maq. Əsriyib-əsriyib, kükrəyib axan; Ağzı 
ağköpüklü divanə Samur! Aşıq Valeh. 

ƏSRİMİŞ f.sif. Qızmış, coşmuş. Əsrimiş 
pələng. - Çənlibel üstündə əsrimiş nərsən; 
Düşmən qabağında dayanan ərsən. “Ko- 
roğlu”. Girəndə meydan içinə; Əsrimiş 
aslanı gördüm. Aşıq Teymur. 

ƏSRİYİB-KÜKRƏMƏK / Özündən çıx- 
maq, hiddətlənmək, bərk hirslənmək, qızı- 
şıb hədələmək. 

ƏSRLƏRCƏ zərf. Əsrlər boyu, əsrlər ər- 
zində. Əsrlərcə əsarət altında qalan müs- 
təmləkə xalqları azadlığa qovuşdular. 

ƏSRLİK sif. Bir əsr davam edən, yaşa- 
yan, sürən. Qış günəşi isə ağır-ağır, əsrlik 
təmkini ilə qalxır. Mir Cəlal. 

ƏSSALAM nida [ər.] köhn. Sizə salam- 
lar) olsun. 

ƏSTƏĞFÜR(ULLAH) nida [ər.] Əsil mə- 
nası "Allahdan bağışlanmağımı istəyirəm” 



ƏŞİ 

deməkdir. Bəzən Azərbaycan dilində 
“Allah eləməsin, haşa, əsla, qətiyyən, heç 
vaxt, heç elə şey ola bilməz, heç elə şeyə 
razı ola bilmərəm” mənalarında da işlənir. 
Əstəğfürullah, heç kəs getməyəcək və öy- 
rənməyəcək, bu dərd-qiissədir məni bu hala 
salan.. N.Vəzirov. 

ƏŞ is. 1. Tay, bərabər, misil, bənzər. Yox- 
dur mənə göydə əş; Deyərkən, getdi sərkəş. 
Ə. Cavad. 

2. Dost, yar, həmdəm, yoldaş. Mənim də 
var baharım; Çiçəklərim, günəşim; Qəlbim, 
ruhum, işarım : Tapındığım şux əşim. A.Şaiq. 
Söylədilər səni könlümün əşi; Həqiqətini, o 
da xülyamı yoxsa? S. Vurğun. Ey dostluqdan 
yorulmaz mənim sevimli əşim; Sənə olan 
eşqimi söndürmədi illər də. N.Rəfibəyli. 

ƏŞAR is. [ər. “şeir” söz. cəmi] Şeirlər. 
Şairəm, çünki vəzifəm budur əşar yazım; 
Gördüyüm ııikü bədi eyləyim izhar, yazım. 
M.Ə. Sabir. ..Hərəmiz bir istəkan çay içən- 
dən sonra .. yoldaşım Teymur mirzə yazdığı 
aşarından bir neçəsini bizə oxudu. C. Məm- 
mədquluzadə. Cavan Hüseyn hərdən-hər- 
dən; Yazır öz əşarın, dağlar! Aşıq Hüseyn. 

ƏŞƏDD sif. [ər.] Şiddətli, güclü, son də- 
rəcə (çox). [Rza bəy:] Əfəndilər, müsaidə- 
ııizlə bir qaç kəlmə söz ifadəsinə əşəddi 
ehtiyacım vardır. Ü. Hacıbəyov. 

ƏŞƏR is. [ər.] tar. Keçmişdə müəyyən 
məqsədlər üçün gəlirin onda biri miqda- 
rında verilən vergi. 

ƏŞXAS is. [ər. “şəxs” söz. cəmi] köhn. 
Şəxslər, adamlar. Əşxas fərmavişi əmələ 
gətirdilər. M.F.Axundzadə. Xərc edir bir 
para əşxas pulun bayramdə; Zəfərana, yağa, 
razyaııaya, xaşxaşa, ətə. M.Ə. Sabir. Bizim 
müsəlmanlar arasında arif və qanacaqlı əş- 
xaslar çoxdur. N.Vəzirov. Əşx asi-hökıımət 
lıamı heyran olur olsa; Hər qüvvətin üstün- 
də də bir qüvvət olarmış! Ə.Nəzmi. □ Əşxa- 
si-məclis - bax əhli-məclis (“əhl”də). 

ƏŞİ nida. “A kişi” sözünün canlı dildə 
işlənən ixtisar şəkli olub, yerinə görə 
etinasızlıq, narazılıq, yaxud təkid və s. hiss- 
ləri ifadə edir. Əşi, tez ol da! Əşi, mən nə 
bilim. Əşi, o da yoldaşdır! Əşi, qoy getsin! 
- [Sultan bəy:] Əşi, xan ilə aş yemirəm ki, 
bığım yağa batar... Ü.Hacıbəyov. [Hüseyn:] 



142 




ƏŞİRƏT 

Mən nə bilim, əşi, onun qolu necə olub?.. 
S. Rəhman. [Qulu:] Əşi, o açarları bir bəri 
gətir. İ. Əfəndiyev. [Camal:] Əşi, ay Nəbi 
dayı, indidən niyə toyuq təkin hinə girmisi- 
niz? Günün qulağı təzə batıb ki. Ə.Abasov. 

ƏŞİRƏT is. [ər.] Bir əsildən törəyib 
birlikdə yaşayan və köçəri (bədəvi) həyat 
sürən ailələr toplusu; qəbilə, oymaq. Əşirət 
dövrü. Ərəb əşirətləri. Əşirət şeyxi (ağası, 
bəyi). Əşirət halında yaşayan tayfalar. - 
Bütün Azərbaycan xanları və əşirətlər öz 
atlısı ilə Marağaya və Savııcbulaq ətrafına 
gəlmişdi. M. S. Ordubadi. 

ƏŞK is. [fars.] klas. Göz yaşı. Hicran ge- 
cəsi gəldi ki, hər qətreyi-əşkim; Pərvanə- 
lərə şəmi-şəbistaıı olacaqdır. Qövsi. Gecə- 
gündüz ağlamaqdan əşki-xuıı ; Saralıb gül 
rəngi solubdu, gördüm. Q.Zakir. Gözümdə 
cari edib əşk həm rəvan, getmə! X.Natəvan. 

ƏŞKAL is. [ər. “şəki” söz. cəmi] Şəkil- 
lər, şəkil. [Məstəli şah:] Xurcunu yerə qoy, 
ağzının bağını aç, içindən üstündə əşkal çə- 
kilmiş taxta parçalan çıxart. M.F.Axundzadə. 

ƏŞKBAR sif. [fars.] klas. Göz yaşı tökən, 
çox ağlayan. Yağma, canım, naleyi-biixti- 
yarımdan saqın; Tökmə qanını, abi-çeşmi- 
əşkbarımdan saqın. Füzuli. Saldı məni damə 
zülfün xəyalı; Məni qoydun əşkbarda. 
gəlmədin. Sarı Aşıq. □ Əşkbar olmaq klas. 
- göz yaşı tökmək, çox ağlamaq. Bir sürü 
cəllad əlindən əşkbar olmuş сәһап. M.Fladi. 

ƏŞRAF is. [ər. “şərif’ söz. cəmi] köhn. 
Əyanlar, nüfuzlu adamlar, kübarlar. Ərkaııi- 
dövlət, üləma, .. əyan və əşraf və ərbabi- 
mənasib otağın qabağında səf çəkib əl-əl 
üstə durdular. M.F.Axundzadə. Bütün əşraf 
ikən qızın vurğunu; Bəbir xan kimsəyə ver- 
mədi onu. FL Cavid. 

ƏŞRƏF sif. [ər.] köhn. Ən şərafətli, ən 
əziz, çox hörmətli. [Arif:] Bir fəzilətsə 
öldürüb ölmək; Canavar bizdən əşrəf olsa 
gərək. H. Cavid. Budur, Yer üzünün əşrəfi 
insan; Yaradır gündə bir hicranlı dastan. 
S.Vurğun. [Gülyanaq:] Təbiətdə mövcud 
olan bütün gözəlliklərin gözəli, həyatın 
əşrəfi olan insandır. Ə. Vəliyev. 

ƏŞRƏFİ is. [ər.] köhn. Keçmişdə: beş 
manatlıq qızıl pul. Əşrəfi keçmişdə zinət 
olaraq işlənirdi. - Zərxaradan arxalıq; 



ƏT 

Əşrəfidən yaxalıq; Bir busə ver o xaldan; 
Dadına çatsın xalıq. (Bayatı). [Koroğlu 
Qırata:] Əzəldən bilsəydim sənin halını; 
Əşrəfidən kəsdirərdim nalını. “Koroğlu”. 
[Xanımın] ətəyində bir sıra əşrəfi, boy- 
nunda qızıllı şəvəsi vardı. Çəmənzəminli. 
// Ümumiyyətlə, qızıl pul. Pəri Soltan gü- 
lüb, Əhmədnən xudafiz eləyəndən sonra, 
zindandan çıxdı. Bir çəngə əşrəfi də zindan- 
banın ətəyinə töküb, qəmli-qəmli gəldi 
mənzilinə. (Nağıl). 

ƏŞRƏFİLİ sif Bəzək üçün əşrəfi taxıl- 
mış, əşrəfi asılmış. Ətəyi əşrəfidi paltar. - 
Ucu əşrəfili bulud kimi saç; Dal gərdəndə 
hər hörüyü bir qolac. M.P.Vaqif. 

ƏŞSİZ sif. 1 . Tayı, bərabəri, misli olmayan. 

2. Dostu, yaxın adamı, həmdəmi olma- 
yan; tək. 

ƏŞSİZLİK is. 1 . Tayı, bərabəri, misli ol- 
mama. 

2. Dostu, həmdəmi olmama; təklik. 

ƏŞYA is. [ər. “şey” söz. cəmi] 1 . Şeylər. 
Ev əşyası. - Nişandan toya qədər qız evi 
qıza veriləsi cehiz əşyasını tədarük etməklə 
məşğul olur. R.Əfəndiyev. Məsməniıı otağı 
ev əşyasından tamamilə boş imiş. S.Flüseyn. 
Səttarxan Tehrana köçdükdə ev əşyasını 
aparmamışdı. M.S. Ordubadi. [Qadir] bütün 
süslü-bəzəkli əşyasını bir boğçaya bağladı 
və hamamçıya tapşırdı. H. Sarabski. 

2. fəls. Hiss orqanları tərəfindən qavra- 
nılan hər hansı bir konkret maddi hadisə, 
şey, obyekt. Əşya ilə onu ifadə edən söz 
arasında əlaqə. - [Divanə:] Məncə həm 
malıiyyəti-əşya bütün; Başqa rəng almaq- 
dadır guya bu gün. H. Cavid. 

0 Əşyayi-dəlil lıiiq. - müttəhimin günah- 
kar olub-olmadığını sübut edən hər hansı 
bir şey, maddi sübut. Məhkəməyə əşyayi- 
dəlil təqdim etmək. 

ƏT is. 1. Canlıların bədənində sümüklə 
dəri arasındakı maddə; əzələ toxumalarının 
adi adı. // Fleyvan və insan bədəninin yum- 
şaq hissəsi. Əti sümükdən ayırmaq. 

2. Kəsilmiş heyvan bədəninin xörəyə iş- 
lənən qismi. Qoyun əti. Toyuq əti. Mal əti. 
Bişmiş ət. Çiy ət. - ..Əti, çörəyi, qəndi bizə 
birə-iki qiymətə satırlar. C. Məmmədqulu- 
zadə. Ət almır, arvaddan küftə istəyir; 



143 




ƏT 

Olmayanda tutur toy, bizim kişi. Aşıq 
Hüseyn. □ Ət baltası - ət doğramaq üçün 
balta. Ət daşı - üstündə ət döymək üçün 
bərk daş. Ət döymək - ətin sümüksüz 
qismini xırda-xırda doğramaq. Ət taxtası - 
üstündə ət döyülən və ya doğranan girdə və 
ya dördkünc qalın və bərk taxta. Ülfət yerdə 
oturub ət taxtasını təmizləyirdi. Mir Cəlal. 

3. Bədən, vücud, əndam mənasında. 
Ətindən elə bil kəsdilər. Güllə ətə dəydi. - 
[Fərəc:] Bu ət, bu əndam mənim başıma lap 
bəla oldu. H.Arif. 

4. Meyvənin qabığı altında olan yeməli 
yumşaq hissəsi. Almanın əti. Şaftalının əti. 

0 Ət asmaq - bişmək (qaynamaq) üçün 
əti qazanda od üstünə qoymaq. Ət basmaq 
- çox kökəlmək, ətlənmək. [Firidun] uzun- 
boylu, canlı və bütün boynunu ət basmış 
Hikmət İsfahanini diqqətlə süzdü. M. İbrahi- 
mov. Ət gəlmək - bədənin yaralanmış yeri- 
nin üstü ətlə örtülmək, sağalmaq, yarası qa- 
panmaq. Ət tökmək - çox arıqlamaq. Ətdən 
düşmək - arıqlamaq, zəifləmək. Ətdən- 
qandan olmaq - çox arıqlamaq, zəifləmək. 
Ətə dönmək - süstləşmək, keyləşmək, 
atilləşmək, hərəkət edə bilməyəcək bir 
hala gəlmək. Ətə gəlmək - bir qədər kö- 
kəlmək. Ətə gətirmək - kökəltmək. Ətə- 
cana (ətə-qana) dolmaq - bir qədər 
kökəlmək, yaxşılaşmaq, sağlamlaşmaq. 
..Səkinə otuz yaşma çatmışdı, ətə-caııa 
dolmuş, gözəlləşmiş, gərdəııli bir qadın 
olmuşdu. M.İbrahimov. [Tahir] son illərdə 
ətə-qana dolmuşdu. M. Hüseyn. Ətə-cana 
gəlmək -bax ətə-qana dolmaq. Nıırəd- 
din kəndə gələndən sonra, bir ayın ərzində 
tanımaq olmurdu. Ətə-cana gəlib üzü lalə 
kimi qızarmışdı. S.S.Axundov. İnsafsız qurd 
gülə-gülə ; Dedi sevinə-sevinə: - Bu uşaqlar 
kökəlsinlər: Ətə-cana gəlsinlər. M. Dilbazi. 
Ətə-cana (ətə-qana) gətirmək - bir qədər 
kökəltmək, sağlamlaşdırmaq, canlandırmaq. 
Əti çimçişmək - 1 ) iyrənmək, çiyrənmək. 
[Əşrəfin] əti çimçişdi, bu rütubətli zirzəmi- 
də qalmağı şəninə sığışdırmadı, ayağa du- 
rub qapını sındırmaq və birbaş yataqxanaya 
yollanmaq istədi. İ.Şıxlı; 2) ürpərmək. Ya- 
ğışın suyu [Seymurun] boynuna, bədəninə 
süzüldü, əti çimçişdi. İ.Məlikzadə. Əti 



ƏTALƏT 

tökülmək - 1) arıqlamaq, zəifləmək; 2) xo- 
şagəlməz bir iş, hərəkət və s. qarşısında 
özündə iyrəndik, xəcalət hissi duymaq. O 
danışanda adamın əti tökülür. Əti ürpər- 
mək - qorxmaqdan, hürkməkdən və s. 
Hisslərdən tükləri qabarıb biz-biz durmaq, 
dəhşətə gəlmək. Həmzənin əti ürpərdi, 
vücudu titrəyib lərzəyə gəldi. Gözləri ala- 
qara çaldı. Ə. Vəliyev. Ətimi (ətimizi) 
tökmə! - utandırma! xəcalət vermə! ..indi, 
bu saat bizim övrətlərimiz evdə oturub 
saqqız çeynəyirlər. Onlar bizim sözümüzü 
başa düşməyəcəklər və bizə belə cavab ve- 
rəcəklər: “Sən allah, a kişi, ətimizi tökmə! ” 
C. Məmmədquluzadə. Ətin tökülsün! - 
utan! xəcalət çək! həyan olsun! Ətini 
kəsmək (didmək) - çox əziyyət vermək, 
çox incitmək. [Əbdül:] Vallah, o qədər 
yanmışam ki, istəyirəm [Gülnisənin] ətini 
didəm. C. Cabbarlı. Fati birdən ətini kəsir- 
lərmiş kimi fasiləsiz qışqırdı. Ə.Abasov. 
Ətlə dırnaq arasına girmək - bir-birinə 
çox yaxın olan adamların işinə qarışmaq. 
Ətini şişə çəkmək - çox incitmək, çox 
əziyyət vermək. [Mahmud bəy:] Başına 
and olsan, əlimə düşə ; Mən onun ətini çəkə- 
rəm şişə. S. Rüstəm. Bir köynək ət tökmək 
-bax köynək-köynək ət tökmək. Tey- 
mur saqi olmaq istəmədiyini deyənəcən bir 
köynək ət tökdü. M.Hüseyn. Köynək-köy- 
nək ət tökmək - son dərəcə utanmaq, 
xəcalət çəkmək. Əziz Giilsabahın eşqini 
soyuq səngərlərdə qönçə halında saxlayıb 
qaytardığını Bayram kişi biləndə köynək- 
köynək ət tökməli idi. Ə.Vəliyev. 

ƏTA is. [ər.] klas. Vermə, veriş. // Bağış- 
lanma. Kiçikdən xəta, böyükdən əta. (Ata. 
sözü). □ Əta etmək (eləmək) - bağışla- 
maq. Təmir üçün etdi çox ətalər; Tədric ilə 
qıldı çox binalər. Füzuli. [Mirzə:] Amma ağa- 
dan [xahişim] budur, əgər iltifatınız olsa, bən- 
dəyə bir yabı əta eləyəsiniz. Ə.Haqverdiyev. 

ƏTALƏT is. [ər.] Hərəkətsizlik, fəaliy- 
yətsizlik, süstlük, boş durma; tənbəllik. Hə- 
vəs sövq evlər insanı həyatə; Ətalət cəlb edər 
şəxsi məmatə. M.Ə. Sabir. Qəlyan xorıılda- 
dıqca yuxuya bənzər qəribə bir ətalət [Hik- 
mət isfahaninin] bütün bədənini bürüyürdü. 
M.İbrahimov. İsti və bürkü adamlarda tən- 



144 




ƏTALƏTLİ 



ƏTƏK 



bəllik, ətalət əmələ gətirmiş və onlar harada 
isə gizlənmişdilər. S. Rəhman. □ Ətalət bas- 
maq - tənbəllik basmaq, işləməyə, hərəkət 
etməyə həvəsi olmamaq, tənbəllik etmək. 

ƏTALƏTLİ sif. 1 . Hərəkətsiz, fəaliyyət- 
siz, süst; tənbəl. [Uzundərə] əski Şərqin tə- 
ləsmək bilməyən ətalətli ruhunu özündə 
saxladığı üçün maraqsız deyildi. S. Hüseyn. 

2 .fiz. Hərəkətdə olan cismin xarici təsir 
olmadan öz müntəzəm hərəkətini, süku- 
nətdə olan cismin isə öz sükunətini saxlama 
xassəsi; inersiya. Ətalət qanunu. 

ƏTBALA bax ətcəbala. Ətbala qaran- 
quş. - Uşaqlıq həyatı! Ətbala quş qanadlar 
altında pərvəriş tapan kimi, sən də isti ana 
qucağına sığınır, bütün dünyanın səadətini 
bu doğma yuvada tapırsan. Mir Cəlal. 

ƏTBAŞ sif. dan. Ağılsız, gec anlayan, gec 
başa düşən; kütbeyin. 

ƏTCƏ is. 1 . Çılpaq uşaq bədəni. 

2. Bax ətcəbala. Yuvada yumurtadan ye- 
nicə çıxmış ətcə kəklik balaları vardı. 

ƏTCƏBALA is. Yumurtadan lələksiz və 
gözləri açılmamış halda çıxan quş balası. 
..Əlimi yuvaya soxdum və tiiksüz ətcəbala- 
ların üstündən ana alacəhrəııi tutub .. ağac- 
dan endim. S.S.Axundov. ..Orada bala-bala 
cücələr var, bax belə-belə, cıb-cıbılı, ətcə- 
bala. S. Rəhimov. Ətcəbala bir dolaşa; Dili 
dolaşa-dolaşa; Çcıldı uzun bir fışqırıq. 
M. Dilbazi. // Lüt körpə uşaq haqqında. 

ƏTÇƏKƏN is. Əti xırda-xırda doğramaq 
üçün maşın. 

ƏTÇİ is. Ətsatan. 

ƏTÇİLİK is. Ətlik heyvan yetişdirmə işi. 
Ətçilik təsərrüfatı. 

ƏTDOĞRAYAN is. 1 . Ət döymək, doğra- 
maq üçün kiçik kəsərti; qiyməkeş. Qonşu- 
dan ətdoğrayanı gətir. 

2. Kəsilmiş heyvanın ətini doğrayan adam; 
qəssab. 

3. B ax ətçəkən. 

ƏTDÖYƏN bax ətdoğrayan 1 və 3-cü 
mənalarda. 

ƏTƏC is. тәһ. Yun təmizləyən alət. 

ƏTƏK is. 1. Paltarın beldən aşağı tərəfə 
uzanan hissəsi. Paltonun ətəyi uzundur. Pen- 
cəyin ətəyini bir qədər qısaltmaq lazımdır. — 
Sancıb belə nazənin ətəklər; Cəm eyləyəlim 



gözəl çiçəklər. Füzuli. Dəli Səməd ətəklərini 
çırpıb, durub getdi və dala baxa-baxa gü- 
lümsünüb deyirdi.. Çəmənzəminli. Bacı və 
qardaş ətəklərinə yığdıqları qulancarları 
yerə töküb oturdular.. S.S.Axundov. // Pal- 
tar ətəyinə oxşayan hər şey. Şeyxin anası 
çadırın ətəyini qaldırıb hara isə baxır, 
sonra oğluna tərəf dönür. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Dağın, yamacın və ümumiyyətlə, hün- 
dür yerin aşağı tərəfləri. Dağ ətəyi. - Qara- 
bağda dağın ətəyində, .. çəməndə atlı dəstəsi 
sərkərdəsi Qəhrəman yiizbaşı .. fikirli otu- 
rubdur. C. Məmmədquluzadə. Uzaqda bir 
təpə ətəyində beş-on alaçıqdan ibarət bir 
oba görünürdü. A.Şaiq. Getdikcə ağacların 
sayı artır və dağların çılpaq ətək və zirvələri 
də yaşıl dona bürünür. M.İbrahimov. // Bir 
yerin yaxmı, yaxın tərəfi. Meşənin ətəyi. - 
Hər il bu zaman yolun ətəklərinə qədər 
çadırlar, obalar düşərmiş. Mir Cəlal. 

3. Ağac budaqlarının, qalxandan sonra 
aşağı əyilən yerləri, alçaq hissəsi. Ağacın 
ətəyini qırnıaq. Tut ağacının ətəklərindəki 
tutları uşaqlar yeyib qurtarmışlar. 

4. Adətən “bir” sözü ilə - qeyri-müəy- 
yən çoxluq bildirir. [Məşədi İbad:] Zarafat 
deyildir, bir ətək pul verirəm, bir baxım gö- 
rüm, mal nə cür maldır, verdiyim pula də- 
yərini? Ü.Hacıbəyov. [Seyid Əhməd:] Mən 
iki dəfə bu şəhərə gəlib, hər dəfəsində bir ətək 
pul aparmışam. Ə. Haqverdiyev. [Gileygü- 
zarov:] Bir görün nadan yenə bir ətək pul 
qazandı. Mənimsə sandıqda xoruz səsi 
eşitməmiş gül kimi əsərlərim çap olunmamış 
yatıb qalır. S. Rüstəm. 

0 Ətək altdan ötürmək - 1) xəlvəti, 
gizli vermək; 2) yaddan çıxarmaq, unutmaq. 
Bəzən böyük kitablardan nümunələr gətirir; 
Lakin vicdan kitabını ətək altdan ötürür. 
S. Vurğun. Ətəyin tutmaq - bax ətəyin- 
dən tutmaq (yapışmaq). Əğyar ətəgiıı tutma 
və əğş’arə yapışma. Nəsimi. Ətəyindən 
tutmaq (yapışmaq) - yalvarmaq, himayə, 
kömək istəmək, pənah gətirmək. Sığın 
Allahına, tut ətəyindən; Olmuş qulaqların 
yoxsa kar sənin. Aşıq Məhəmməd. [Mərcan:] 
Tapmısan, tut ətəyindən, bərk tut; Başqa 
dilbərləri artıq sən unut. A.Şaiq. Balama 
sən kömək ol; Ətəyindən tutmuşam; Qadan 



145 




ƏTƏKALTI 



ƏTİACI 



alım, tək sənin. B. Vahabzadə. Ətəyini 
buraxmaq - əl çəkmək, boşlamaq. [Sərdar 
Rəşid:] Qoy mənim bacım Mahı-unun ətə- 
yini buraxsın, onun üçün haradan istəyirsə, 
mən qız tapıb evləndirim. M.S. Ordubadi. 
Ətəyini çəkmək - qarşısını almaq, müba- 
rizə aparmaq, yol verməmək. Qanun pozan- 
ların ətəyini çək; Şəhər nəfəs alsın körpələr 
kimi! S. Rüstəm. Abrını ətəyinə bükmək - 
bax abır. [Hafizə xanım:] Vallah, bu saat 
abrını ətəyinə bükərəm. Ə. Haqverdiyev. 
[Mürşüd:] Sadıq! Sənin arvadın mənim ab- 
rımı bükdü ətəyimə, saldı yola. S.Rəhman. 
Daşı ətəyindən tökmək - bax daş. Can- 
lar alan cəlladbaşı; Ətəyindən tökdü daşı. 
Aşıq Həsən. Əl mənim, ətək sənin - bax 
əl. [Fatmanisə:] Molla Əlyar, atam-anam 
sənə qurban, qələminə mənim canım qurban 
olsun, əl mənim, ətək sənin. Ya ətəyini kəs, 
ya mənim əlimi. Ə. Haqverdiyev. 

ƏTƏKALTI 1. is. Gizlicə toplanılıb sax- 
lanılan ehtiyat - pul və başqa şey. O, köhnə 
adanıdır, onun çox ətəkaltısı olar. 

2. zərf. Gizlicə, xəlvəti. 

ƏTƏKDOLUSU sif. Lap çox, həddən ar- 
tıq çox. 

ƏTƏK-ƏTƏK zərf. Çoxlu, çoxlu miqdar- 
da; bol, bolluca, ətəkdolusu. Ətək-ətək pul. 
- Bağlarında, bax, gül-gülü çağırır; Ətək- 
ətək noğul səpər hər ağac. A.Şaiq. [Nəbi:] 
Yığırdıq meşədən biz ətək-ətək; Yanağın, 
dodağın rəngdə çiyələk. S. Rüstəm. Meşədə 
dadlı çiyələk; Yığılırdı ətək-ətək. M. Dilbazi. 

ƏTƏKLƏMƏ “Ətəkləmək” dən f is . 

ƏTƏKLƏMƏK f. 1. Ətəyindən tutmaq, 
tutub saxlamaq. [Zərbəli:] Usta, getdim, 
yolda ətəklədim, bir qapaz vurdu, yıxıldım.. 
Ə. Haqverdiyev. Pası mollam ətəkləyib da- 
yandırdı. S. Rəhimov. Sazandalar şuluqluq 
düşdüyünü, toyun pozulduğunu yəqin etdilər, 
Məşədi Cahangiri ətəklədilər. Mir Cəlal. 

2. Ətəyinə yığmaq. 

3. məc. Yaxalayaraq əl çəkməmək, yal- 
varıb xahiş etmək. 

4. məc. Yarısını keçmək, getmək (yol haq- 
qında). Düzəldi mənzilə yenə dəstəmiz; 
Ətəkləyib yolu, vardıq birbaşa. S. Vurğun. 
Əyninidə boz şinel, belimdə yaraq; Gedi- 
rəm, yolları ətəkləyərək. M. Rahim. 



5. Ətəklə yelləmək. Manqalı, ocağı ətək- 
ləmək. - Cəm olubdur tamam əqli seyrəklər; 
Kimi odun qalar, kimi ətəklər. Q.Zakir. 
Birisi sacııı altını gah piləvir, gah ətəkləyir. 
Ə.Vəliyev. 

ƏTƏKLƏNMƏ “Ətəklənmək”dən fis. 

ƏTƏKLƏNMƏK məcli. Ətəyindən tutul- 
maq, tutulub saxlanmaq. 

ƏTƏKLİ sif. 1 . Ətəyi geniş və uzun. Ətək- 
li paltar. 

2. Ətəyi, ətəkləri olan. Yaşıl ətəkli təpə- 
lər. - [Həcərin] gözləri qabağından yaşıl 
ətəkli, təpəsi qarlı dağlar, ara-sıra "üç təpə ”- 
lərdə düşən alaçıqlar gəlib keçdi. S.Rəhimov. 

ƏTƏKLİK is. köhn. Zinət üçün qadın 
paltarının ətəyinə düzülən pul və s. Ə təki iy i 
altun, qəsabəsi zər; Çəhrayı çarqatı qəddə 
bərabər. M. P. Vaqif. Düzülüb yaxasına qızıl 
yaxalıq kəsilib; Qolda qolbağı, ətəgində 
ətəklik asılıb. Aşıq Zakir. 

ƏTƏNƏ is. Məməlilərdə: ana bətnində 
balanı bürüyən və bala onun içindən çıx- 
dıqdan sonra cırılıb düşən ət pərdəsi; son. 
Son (ətənə) əsas etibarı ilə inəklərdə 2-6 
saatdan, camışlarda isə 2-4 saatdan sonra 
düşür. 

ƏTƏNƏLİ sif. Ətənəsi olan (məməlilər 
haqqında). 

ƏTƏNƏSİZ sif. Ətənəsi olmayan (məmə- 
lilər haqqında). 

ƏTƏR is. dan. Iz, əsər, əlamət, xəbər. 
Ondan heç bir ətər yoxdur. - Ancaq Arzu- 
nun nəbzi çox zəif vururdu, çünki onda qan 
ətəri qalmamışdı. S.Rəhimov. 

ƏTƏŞ is. [fars.) Susuzluq, bərk susama. 
Suyun səsi [Gəldiyevdə] ətəş oyatdı. Mir 
Cəlal. □ Ətəşini söndürmək - su içməklə 
susuzluğunu rəf etmək. 

ƏTF is. [ər.] köhn. Əymə, çevirmə, meyil 
etdirmə, yönəltmə. 

ƏTFAL is. [ər. “tifl” söz. cəmi] klas. 
Uşaqlar, tifillər. Bunlar bizim zükur və ünas 
ətfalımıza mürəbbi olurlarını? M.F.Axund- 
zadə. Olsun, olsun səninlə xoşhal; Yetsin, 
yetsin kəmalə ətfal. M.Ə. Sabir. Hər dəqiqə 
düşər bir əhvalə; Oxşayır tərbiyəsiz ətfalə. 
A. Səhhət. 

ƏTİACI sif. Öz rəftarı, hərəkəti, münasi- 
bəti, danışığı ilə başqalarını özündən inci- 



146 




ƏTİACILIQ 

dən; diliacı. Ətiacı adam. - Ax, necə ətiacı 
arvadsan, - dedini, lakin birdən Yaqutu dü- 
şünüb səsimi yumşaldaraq ona yalvardım.. 
Ə.Məmmədxanlı. [Gülzar] çox hövsələsiz 
və ətiacı (z.) olmuşdu. İ. Hüseynov. // Is. 
mənasında. Ətiacının biridir. 

ƏTİACILIQ is. Ətiacı adamın hərəkəti, 
xasiyyəti. Ətiacılıq etmək. - Gah [Hüseyni] 
hər kəsə yazığı gələn, qarışqanı belə incit- 
məkdən çəkinən bir rəhmdil olur, gah da bir 
anda anlaşılmaz bir ətiacılıq edirdi. 

M. İbrahimov. 

ƏTİAÇIQ sif. köhn. dan. Döşü, qolları, qıç- 
ları açıq qadın, ya qız haqqında. Mən elə dərd 
çəkirəm, elin qız-gəlinini ətiaçıq görəndə 
mənim ürəyim cızıldayır. S.Rəhimov. 

ƏTİQ(Ə) sif. [ər.] Qədim, köhnə, əski. 
□ Asari-ətiqə-bax asar. H Is. mənasında. 
Qədim şey, tapıntı. Misir ətiqələri ilə uğra- 
şan alimlər ehramlarda, mədfənlərdə və sair 
yerlərdəki şəkilləri və yazıları araşdıraraq 
iyirmi iki şəkil ( hərf) tapmışlar. F.Ağazadə. 

ƏTİR is. [ər.] 1. Gözəl iy, rayihə. Çiçək- 
lərin ətri. - Qərənfil açdı, getdi ; Ətrini saçdı, 
getdi; istədim qucanı yarı; Əlimdən qaçdı, 
getdi. (Bayatı). Axşam küləyi qalxar, əsər 
xeylicə yüngül ; Gül ətrini duyduqca ötər 
şövqlə bülbül. A.Səhhət. Sərin-sərin din 
yelləri əsdikcə dənizin xoş rayihəsini, ucsuz- 
bucaqsız düzlərdəki güllərin-çiçəklərin ətrini 
yayırdı. M.Rzaquluzadə. Çöldə hər çiçəyin 
bir ətri olar; Hər gülün öz yeri, öz xətri olar. 

N. Rəfıbəyli. □ Ətir çəkmək - distillə yolu 
ilə ətirli maddə istehsal etmək. Bütün aləm 
çiçək dərsin, ətir çəksin bu gülşəndən; Za- 
manın, varlığın, hüsnün rübabından yaran- 
dım mən! S.Vurğun. Çiçəklərdən ətir çək; 
Quşlardan nəğmə öyrən. N.Rəfıbəyli. Ətir 
saçmaq (yaymaq, səpmək) - xoş iy 
vermək. Cəh-cəh vurar çəməndə bülbülləri; 
Meh əsdikcə ətir saçar gülləri. A.Səhhət. 

2. Spirtdə hazırlanmış ətirli cövhərlərin 
məhlulu. Üzünə ətir vurmaq. - Onlar saç- 
larına zinət verməklə bərabər, özlərini 
Şərqin ən qiymətli ətirləri ilə ətirlənıişdilər. 
M. S. Ordubadi. Ətirli qoxu vermək üçün 
kremlərə bəzən ətir qatırlar. R.Əliyev. 

3. Bax ətirşah. 

ƏTİR-ƏNBƏR is. [ər.] bax ətir 1-ci 
mənada. 



ƏTLƏNMƏ 

ƏTİRLƏMƏ “Ətirləmək”dən fis. 

ƏTİRLƏMƏK f. Ətir vurmaq. Yaylığını, 
saçını ətirləmək. 

ƏTİRLƏNDİRMƏ “Ətirləndirmək”dən 

fis. 

ƏTİRLƏNDİRMƏK / Ətir saçmaq, ətirlə 
doldurmaq. Sübhün təmiz havası, güllərin 
və çiçəklərin qoxusu otağı ətirləndirdi. 
S.S.Axundov. 

ƏTİRLƏNMƏ “Ətirlənmək”dən fis. Pər- 
vaz həmişəki kimi şıq geyinmişdi və həmi- 
şəki kimi də pərt və məyus idi. Lakin məyus- 
luğuna baxmayaraq, yenə də ətirlənməni 
unutmamışdı. Çəmənzəminli. 

ƏTİRLƏNMƏK 1 . qayıd. Özünə ətir vur- 
maq, özünü ətirləmək. [Şəmsiyyə] üz-gözü- 
nü yumuş, yenidən ətirlənmişdi. M.İbrahi- 
mov. Zərrintac xanım .. güzgü qabağına keçdi, 
özünə tumar verdi, ətirləndi.. S.Rəhimov. 

2. f. Ətir iyi vermək, ətir kimi qoxu ver- 
mək. Hər gül ətirlənib bir gülşən olsun; Gül- 
şənin çiçəyi, gülü şən olsun. S.Vurğun. 

ƏTİRLİ sif. 1. Özündən ətir saçan; ra- 
yihəli. Ətirli çiçəklər. Ətirli otlar. - Bu bağ- 
çalarda ev sahibləri ətirli güllər və çiçəklər 
əkmişdilər. S.S.Axundov. Sizi bir elçimi 
göndərmiş bahar; Yoxsa məftunsunuz ətirli 
gülə? N.Rəfıbəyli. Gənc qızlar yüyürüşüb 
oğlanın başına ətirli dağ çiçəklərindən .. 
hörülmüş çələnglər qoydular. M.Rzaqulu- 
zadə. // Xoşiyli, gözəl iyi olan. Ətirli alma. 
- Doğrudan da, tütün çox ətirli .. idi. 
M.Rzaquluzadə. 

2. Ətir vurulmuş, ətirlənmiş. Ətirli yay- 
lıq. Ətirli saç. 

ƏTİRŞAH is. [ər. ətr və fars, şah] bot. 
Ətirli yarpaqları olan çoxillik çiçək (əksə- 
rən otaqlarda becərilir). Ətirşah zəngin qol- 
budaqları olan, gövdəsinin aşağı hissəsi 
odunlaşmış kol bitkidir. - Səfər kişi .. göy- 
göyərti əkib biçir, şimala, cənuba gəlib-ge- 
dən yolçuların çoxunu .. söyüdgülü, ətir- 
şahla qarşılayıb yola salır. Mir Cəlal. 

ƏTLAS bax atlaz. Ətlas nimtənəli, ipək 
köynəkli ; Üstü-başı tirmə şallı Sənəm, gəl! 
Xəstə Qasım. 

ƏTLƏNMƏ “Ətlənmək”dən fis. Tədqiqat- 
larımıza görə camışlarda tezyetişgənlik, ət- 
lənmə, daha doğrusu, diri çəkinin artması .. 
iş heyvanlarında olduğu kimidir. A.Ağabəyli. 



147 




ƏTLƏNMƏK 

ƏTLƏNMƏK f. Ətə dolmaq, kökəlmək. 
Yayda göyə buraxdan heyvanlar ətlənir. - 
[Şahın] sifəti o qədər ətlənmişdi ki, göyəm 
çərdəyi boyda gözləri güclə görünürdü. 

P.Makulu. 

ƏTLƏŞMƏ “Ətloşmok”dən f.is. 

ƏTLƏŞMƏK f. 1. Ətə dönmək, ət kimi 
olmaq. 

2. Qalıb yumşalmaq, çürüməyə başlamaq. 
Armud ətləşmişdir. Qovun ətləşdi. - [Ayı- 
döşəyikimilərin] toxumları yetişəndə qoza- 
ları ağaclaşır və ya giləmeyvə şəklini alaraq 
ətləşir. H.Qədirov. 

ƏTLİ sif. 1 . Ətcə dolğun; kök, ətli-canlı. 
[Kərim baba] yaşlı olduğu halda, daima 
açıq, geniş çöllərdə yaşamış bu adamın üzü 
ətli, yanaqları qıpqırmızı, vücudu sapsağ- 
lam idi. A.Şaiq. Çırağın tutqun işığında 
[Qaragünənin] iri, ətli üzündəki çopurlar 
daha dərin görünürdü. M. Rzaquluzadə. 
// Yaxşı, bol əti olan. Ətli qoyun. 

2. Üstünü, yanlarını ət basmış. Ayrım qızı 
kiçik, qunıral və yanları ətli gözləri ilə gülüm- 
səyərək dedi : - Qoy istədiyi qədər şikayət 
eləsin. A.Şaiq. // Qalın. Carçıyev ətli, qırmızı 
dodaqlarını yayıb qımışdı. İ. Hüseynov. 

3. Ətdən hazırlanmış, içərisində ət olan. 
Ətli xörək. Ətli dovğa. 

4. məc. dan. Varlı. 

ƏTLİ-CANLI sif. Kök, dolğun və iri. Ay 
keçdi, il dolandı, Araz böyüdü, ətli-canlı, ya- 
şma görə irigövdəli bir oğlan oldu. A.Şaiq. 
Maşından gödək, ətli-canlı, eni ilə uzunu 
bir olan, girdəsifət bir adanı zorla bayıra 
çıxdı. M. Rzaquluzadə. [Nazxanım] .. ətli- 
canlı bir gəlin idi. İ.Əfəndiyev. 

ƏTLİÇİLOV is. aşp. Ətlə düyü qarışdırı- 
laraq bişirilən çilov. 

ƏTLİK sif. Kəsilmək (əti yeyilmək) üçün 
saxlanılan. Ətlik mal. - Öküzün cütə getmə- 
yənini ətlik adına satarlar. (Ata. sözü). Qor- 
xum budur ki, bu çalhaçalda Talib pristav 
sizin bu ala öküzü də, üstəlik hələ mənim bu 
yabımı da qoşuna ətlik adına versin. 
S. Rəhimov. 

ƏTLİ-QANLI sif. Dolğun, sağlam. 

ƏTLİK-PİYLİK sif. k.t. Ət və piy verən, 
ət və piy əldə etmək üçün saxlanılan. Ətlik- 
piylik donuz. 



ƏTRAFLI 

ƏTLİK-SÜDLÜK sif. k.t. Ət və süd verən, 
ət və süd əldə etmək üçün saxlanılan. Ətlik- 
südlük canıış. 

ƏTLİLİK is. Ətli heyvanın hal və key- 
fiyyəti. 

ƏTMƏK is. köhıı. Çörək. Yannıış ətmək 
yeməz idin əsla. M.Ə. Sabir. [Birinci işçi:] 
Bunu gördükdə hər insan utanır? Bu qabar- 
lar sizə ətmək qazanır! H. Cavid. 

ƏTMƏTƏN is. məh. Tüklənməmiş quş 
balası; ətcəbala. 

ƏTRAF is. [ər. “tərəf’ söz. cəmi] 1. Cə- 
hətlər, tərəflər. 

2. Dörd tərəf, yan-yörə; hər tərəf. Ətra- 
fına göz gəzdirmək. Ətrafda heç kəsi gör- 
mədik. - [Səltənət:] Ətrafı gözdən keçir- 
dikcə insanın könlü açılır. H. Cavid. Ətraf 
kölgəli bir səhər qədər işıqlı idi. H.Nəzərli. 
Eldar ətrafa yaxşı bələd olduğundan yaxın- 
da iri, sərin kölgəli bir söyüd ağacını gös- 
tərərək: - Gedək, bir az dincələk, - dedi. 
M.Rzaquluzadə. □ Ətrafını almaq (tutmaq, 
sarımaq, əhatə etmək) - əhatə etmək, 
dövrələmək, mühasirə etmək; çulğalamaq. 

3. Yanlar. Təkərin ətrafı dəmirlə qurşan- 
mışdır. Yolun ətrafı. 

4. Yaxında olan yerlər. Ətrafa qar düş- 
müşdür. Ətrafda taxıllar göyərib. Bu ətraf- 
da (bu yerlərdə). - O ətrafda bir yolkəsmə, 
bir oğurluq olmazdı ki, Əmiraslanın orada 
əli olmamış olaydı. S.S.Axundov. Ətrafı 
kəsif bir duman bürüdü. H.Nəzərli. Qərənfil 
xala balkonda durub bir müddət kəndə, 
onun ətrafındakı dağlara, meşələrə baxdı. 
Ə.Vəliyev. 

5. Sif mənasında. Yaxın, bir şeyin yaxı- 
nında olan. Ətraf kəndlər. Ətraf evlər. Ətraf 
yerlər. - Orada ətraf şəhərlərdən az-maz 
yeni xəbərlər eşitmək mümkün olurdu. 
H.Nəzərli. 

6. Ətrafında şəklində - ...xüsusunda, 
...dair. Məsələ ətrafında xeyli mübahisə 
getdi. Mövzu ətrafında müzakirələr oldu. 

ƏTRAFLI sif. Müfəssəl, hərtərəfli, təfsi- 
latlı, geniş. Ətraflı məktub. Ətraflı izahat. 
И Zərf mənasında. Ətraflı məlumat vermək. 
Ətraflı şərh etmək. - Müdir klinikanın mə- 
sələlərindən ətraflı danışdı. Ə.Vəliyev. 



148 




ƏTRAFLICA 



Ə VAM 



ƏTRAFLICA zərf Çox ətraflı. Lakin bu 
xüsusda ətraflıca düşünmək tazım idi. 
T.Ş. Simurq. Hər kəs ətraflıca mülahizə 
olunmuş müəyyən bir fikir Hə gəlsin. 
Ü.Hacıbəyov. 

ƏTRAK is. [ər. “türk” söz. cəmi] klas. Türk 
elləri, türk tayfaları, türk ölkələri. “Leyli- 
Məcnım ” əcəmdə çoxdur ; Ətrakdə ol fəsaııə 
yoxdur. Füzuli. 

ƏTRƏNGİ sif. Ət rəngində olan. Ətrəngi 
corab. 

ƏTRİYYAT is. [ər. “ətr” söz. cəmi] Ətirli 
maddələr, ətirlər. Ətriyyat mallarına ətirlər, 
odekolonlar, xoşiyli sular və qeyriləri daxil- 
dir. Ətriyyat istehsalı. - Sona ətriyyat ma- 
ğazasına keçib iki balaca şüşə ətir aldı. Mir 
Cəlal. 

ƏTSİZ sif. 1 . Arıq, əti az. Ətsiz qoyun. 

2. Ətdə bişməmiş, əti olmayan. Ətsiz xin- 
gal. Ətsiz xəmiraşı. Ətsiz şorba. Ətsiz xörək. 

ƏTSİZLƏMƏ “Ətsizləmək”dən fis. 

ƏTSİZLƏMƏK f. 1 . Arıqlamaq, ətini tök- 
mək. Qışda qoyunlar ətsizləşir. 

2. dan. Ürəyi ət, ətli xörək istəmək. Axır 
vaxtlar lap ətsizləmişəm. 

ƏTSİZLİK is. 1 . Arıqlıq. 

2. Ət olmaması, ət qıtlığı. 

3. Xörəkdə ət olmaması. 

ƏTSUYU is. aşp. 1 . Əti qaynadıqdan sonra 
hasil olan yağlı və qidalı su; bulyon. 

2. Bozbaş. 

ƏTTAR is. [ər.] köhn. 1. Ətirli şeylər, ədə- 
vat və s. satan adam. Elm və maarif., hamı- 
nın arasında yayılmalıdır, çoban da, əkinçi 
də, tacir də, əttar da nazirlərin əlində olan 
iqtidara malik olmalıdırlar. M.F.Axundzadə. 
□ Əttar dükanı - bu cür şeylərin satıldığı 
dükan. Sinəm əttar dükanı; Hər nə desən, var 
məndə. (Bayatı). Molla Qasımın dükanına 
universal adı versək səhv etmərik, çünki bu 
dükanda əttar, baqqal, bəzzaz, davacat və 
qeyri ticarət şeyləri var idi. S.S. Axundov. 

2. Keçmişdə bitkilərdən və s.-dən dər- 
man hazırlayıb satan adam. Gülün gülabını 
axır gün çəkər əttar ; Qalır sənə bu əvəz ahii 
zar, ey bülbül! S.Ə.Şirvani. Birdən Kərbə- 
layı Rzanın yadına düşdü ki, əttar Məşədi 
Hüseyn gərək çox dərs oxumuş adam ola. 
C . Məmmədquluzadə . 



ƏTTARLIQ is. köhn. Əttarın işi, sənəti, 
peşəsi. Əttarlıq etmək. - [Mirzə Turab:] 
..Amma [İsmayıl bəyin] nə həkinılikdən başı 
çıxır, nə də əttarlıqdan. B.Talıblı. 

ƏTTÖVBƏ is. [ər.] Etdiyi əməlindən peş- 
man olub tövbə etmə, bir daha etməyəcə- 
yinə söz vermə. Tövbə, əttövbə, xəta rahinə 
getdiklərimə; Bilib etdiklərimə, bilməyib 
etdiklərimə. M. Ə. Sabir. 

ƏTÜRPƏRDƏN sif. Çox ağır təsir edən, 
insanda dəhşət oyadan. Hanı o buzlu Sibirə 
doğru uzanan boz geyimli dustaqların ətür- 
pərdən qandal səsləri? M.Flüseyn. Leyla- 
dan ətürpərdəıı bir səs çıxdı: - Bu ola bil- 
məz! Müalicə zamanı həkimin qəlbində özgə 
hiss baş qaldıra bilməz! B. Bayramov. 

ƏTÜRPƏRDİCİ bax ətürpərdən. 

ƏTVAR is. [ər. “tövr” söz. cəmi] Davra- 
nış, adamlarla münasibət. Cəlıd eylə, sən 
ancaq nəzəri-xalqda pak ol; Məxluqu inan- 
dır; Xasiyyətin od olsa da, ətvarda xak ol; 
Sök, aləmi yandır. M.Ə. Sabir. Bahadırın 
gözəl əxlaq və ət\>anna görə yoldaşları onu 
çox sevirdilər. N.Nərimanov. [Çadırçı usta:] 
Buna bax, lıalına, ətvarına bax; Sanki zən- 
cirini qırmış dustaq. H. Cavid. 

ƏT-YAĞ top. dan. Ət və yağ. Qara çın- 
qılın köbəsində qalanmış ocaqlardan gur 
tüstü qalxır, .. ət-yağ ətri ətrafı bürüyürdü. 
Ə.Vəliyev. □ Ət-yağ içində böyümək - 
gen-bolluqla, rifah içərisində böyümək, hər 
cəhətdən təmin olunmaq. 

ƏTYEMƏZ sif. Ət yeməyən, kəsilmiş 
heyvan ətini yeməyən. 

ƏT YEYƏN sif. Ətlə qidalanan. 

ƏVAXİR is. [ər. “axir" söz. cəmi] klas. 
Axır, son vaxtlar. 

ƏVAXİRDƏ zərf klas. Axırda. Miinəc- 
cimbaşıya əvaxirdə bu bəhsi varid edirdilər, 
cavab verirdi. M.F.Axundzadə. 

ƏVAXİRİNDƏ zərf klas. Axırlarında. Ha- 
man ilin yaz fəslinin əvaxirində, elə yadım- 
dadır ki, may ayının axırı idi. C.Məmməd- 
quluzadə. 

ƏVAM [ər.] bax avam. [Məmmədağa:] 
Əvam da var, əvam da... Amma bunlar kimi 
əvam mən görməmişəm. N.Nərimanov. 
[Əxistan:] Əvam camaatı aldatmaq üçün; 
Bəzi tədbirlərə əl atmalıyam. M.Rahim. 



149 




ƏVAMLIQ 



ƏVƏZEDİCİLİK 



ƏVAMLIQ bax avamlıq. 

ƏVAMÜNNAS is. [ər.] köhn. Avam qara 
camaat. Ədəbdən, elmdən gər feyzyab olsa 
əvamiimıas; Düşər şənii şərəfdən, mollalar, 
işanlar, insanlar! M.Ə. Sabir. [Hacı Rəsul:] 
indi budur, bir para .. əvamünnas deyir. 
- Yox, ünas tayfasına oxumaq caiz deyil. 
Mir Cəlal. 

ƏVAYİL zərf [ər. “əvvəl” söz. cəmi] 
klas. Əvvəllər, ilk vaxtlar. [Molla Həmid:] 
Sən iki pudu dəxi misin tortasına-zadına çıx, 
gələn ayın əvayilində otuz pud gümüş möv- 
cuddur. M.F.Axuııdzadə. ..Ortancı əsrlərin 
əvayilində məşhur filosof Demokrit birinci 
dəfə olaraq söylədi.. C. Məmmədquluzadə. 

ƏVƏLİK is. bot. Xalq təbabətində işlə- 
nən, habelə qurudulmuş yarpaqları aşa qatı- 
lan, enliyaıpaq, birillik ot bitkisi. Acı əvəlik. 
Şirin əvəlik. - ..Qızlar əvəlik, boymadərən, 
qaymaqotu dərirlər. Ə.Vəliyev. 

ƏVƏLİKÇİLOV is. Əvəlik qatılmış düyü- 
dən bişirilən çilov. Əvəlikçilovu qatıqla 
yeyirlər. 

ƏVƏLİKLİ sif. Əvəlik qatılaraq bişiril- 
miş. Əvəlikli çilov (aş). 

ƏVƏLİKPLOV is. Əvəlik qatılmış düyü- 
dən bişirilən plov. 

ƏVƏT əd. [türk. ] Təsdiq bildirir - bəli, hə. 
Baxdım ki, əzim bir cəmaət; Eyzəıı ürəfa, əvət, 
həqiqət. M. Ə. Sabir. [Rauf:] Əvət, şaşqınlar 
daim əsəbi və bədbin olurlar. H. Cavid. 

ƏVƏZ is. [ər.] 1. Qarşılıq, bir şeyin (ada- 
mın) yerini tuta bilən şey (adam). Bu şeyin 
əvəzi yoxdur. Onun əvəzini tapmaq çətindir. 

□ Əvəz etmək (eləmək) - 1) yerini tuta 
bilmək. Belə bir zamanda Müqim bəy hansı 
bir hünərlə zabitəli xanımı əvəz edə bilərdi? 
S. Rəhimov; 2) ardınca gəlmək, yerini tut- 
maq. Çiskinli və qaranlıq gecəni aydın bir 
səhər əvəz etdi. M.Ibrahimov. Bəzən ən so- 
yuq günü ən isti gün əvəz edir. Mir Cəlal; 
3) dəyişdirmək. Növbətçini əvəz etmək ; 
H müvəqqəti olaraq yerini tutmaq, vəzifə- 
sini icra etmək. Müdiri kim əvəz edir? Uzun 
müddət o, rəisi əvəz etdi. H Tay, bərabər. 
Gözəllikdə sənin əvəzin hanı? (Nağıl). 

□ Əvəz olmaq - bərabər olmaq, uyğun 
olmaq. Mən müqəddəs ata-ana sözünə ; Tap- 
madım bir əvəz olan kəlmə. A.Səhhət. Ək- 



bərin nə yalvarması, .. nə vədi Əli paşanın 
bir qəpiyinə əvəz ola bilmədi. Mir Cəlal. 

2. Qarşılıq, mükafat, muzd, haqq. Zəhmə- 
tinin əvəzini aldı. - Gülün gülabını axır 
günü çəkər əttar; Qalır sənə əvəz ahii zar. 
ey bülbül! S.Ə.Şirvani. 

3. Qisas, intiqam, öc. □ Əvəz(ini) almaq 
- intiqam(ını) almaq, qisas(ını) almaq. 
Əvəz(ini) çıxmaq - bax əvəz(ini) almaq. 
Mən öz quşlarımın əvəzini çıxmaqla müka- 
fatımı aldım, - dedim. M. Rzaquluzadə. 

4. Yerlik halda: əvəzində - T) bir şeyin 
və ya şəxsin yerinə, yerində. Əvəzində bula- 
rın çayçı, çaxırçı dükanı ; Gecə-gündüz dolu- 
dur cümlə müsəlman, mənə nə! M. Ə. Sabir; 
2) qarşılıq olaraq, mükafat olaraq, müqabi- 
lində. Qulluğumuzun və ixlasımızın əvəzin- 
də [şah] mənsəbimizi də əlimizdən aldı. 
M.F.Axundzadə. 

5. Çıxışlıq halda: əvəzindən - əvəz ola- 
raq, yerinə, əvəzində. [Qurban Molla Fər- 
zəliyə:] Yaz ki, Anaxanımın, Məmişin gözlə- 
rindən mənim əvəzimdən öpsün və onlardan 
göz-qulaq olsun. A.Şaiq. 

6. Yönlük halda: əvəzinə - bax əvə- 
zində. [Koroğlu] elə qəzəblə ata sıçradı ki, 
Qıratın əvəzinə ayrı bir at olsaydı, çoxdan 
beli sınmışdı. “Koroğlu”. O yerdə ki bir lü- 
ğət kitabında gərək yazılaydı “millət”, orada 
“millət” əvəzinə yazılıb “şəxs". C.Məmməd- 
quluzadə. [Kişi] ..“indi” əvəzinə “şimdi”, 
"cənab ” əvəzinə “ əfəndi ”, “necə ” əvəzinə 
“naşıl” qəbul etmişdi. B.Talıblı. 

ƏVƏZÇİ sif. və is. 1. Eyni zamanda bir 
neçə yerdə işləyən, bir neçə vəzifə tutan 
(şəxs). Əvəzçi işçi. Əvəzçi müəllim. O, bi- 
zim idarədə əvəzçidir. 

2. İntiqamçı, əvəz çıxarmağa çalışan adam. 

ƏVƏZÇİLİK is. 1 . Eyni zamanda bir neçə 
vəzifə aparma, eyni zamanda bir neçə yerdə 
qulluq etmə. Əvəzçilik işin keyfiyyətinə zi- 
yan vurur. Əvəzçiliklə mübarizə. 

2. İntiqamçılıq, əvəz çıxmağa çalışma. 

ƏVƏZEDİCİ is. Bir şeyi əvəz edən, onun 
əvəzində işlənən şey. Qan əvəzediciləri. 
H Sif. mənasında. Əvəzedici maddə. Əvəz- 
edici element. 

ƏVƏZEDİCİLİK is. Əvəzetmə, əvəz edə 
bilmə. 



150 




ƏVƏZEDİLMƏZ 



ƏVVƏL-AXIR 



ƏVƏZEDİLMƏZ sif. Heç bir şeylə, heç 
bir başqa adamla əvəz edilə bilməyən, əvəzi 
tapıla bilməyən, əvəzi olmayan, çox qiymət- 
li. Əvəzedilməz işçi. Əvəzedilməz mütəxəssis. 

ƏVƏZEDİLMƏZLİK is. Əvəzedilməz 
şeyin vəziyyəti, halı, xüsusiyyəti. 

ƏVƏZETMƏ is. 1 . Əvəzləmə. 

2. kim. Birləşmə və ünsürlərin qarşılıqlı 
təsiri ilə yeni birləşmə və ünsürlər alınan 
kimyəvi reaksiya. Əvəzetmə reaksiyası. 

əvəz-əvəz zərf Bir şeyin əvəzində, 
qarşılıq olaraq. 

ƏVƏZLƏMƏ “Əvəzləmək”dən f.is. 

ƏVƏZLƏMƏK/ Bir şey verib əvəzində 
başqasını almaq. // Bir şeyi başqası ilə əvəz 
etmək. 

ƏVƏZLƏNDİRİLMƏ “Əvəzləndiril- 
mək”dən/w. 

ƏVƏZLƏNDİRİLMƏK məch. Başqası ilə 
əvəz edilmək, əvəz olunmaq. 

ƏVƏZLƏNDİRMƏ “Əvəzləndirmək”- 
dən f.is. 

ƏVƏZLƏNDİRMƏK bax əvəzləmək. 

ƏVƏZLƏNMƏ “Əvəzlənmək”dən f.is. 

ƏVƏZLƏNMƏK məch. Başqası tərəfin- 
dən əvəz edilmək, əvəz olunmaq. 

ƏVƏZLƏYİCİ is. xiis. Bir neçə qüvvəni 
əvəz edən qüwə. 

ƏVƏZLİK is. 1 . Əvəz olaraq verilən şey, 
qarşılıq. 

2. qram. İsimdən, sifətdən, saydan fərqli 
olaraq öz-özlüyündə müəyyən bir şeyi, ya- 
xud keyfiyyəti ifadə etməyən, lakin nitqdən 
asılı olaraq belə bir məna kəsb edən söz - 
nitq hissəsi. Şəxs əvəzliyi. Sual əvəzliyi. 

ƏVƏZOLUNMA is. Əvəzlənmə. 

ƏVƏZOLUNMAZ bax əvəzedilməz. 
Ağuz südü təzə doğulmuş qulun üçün əvəz- 
olunmaz qiymətli qidadır. 

ƏV ƏZOLUNMAZLIQ is. Əvəz oluna 
bilməmə, əvəzi olmama. 

ƏVƏZSİZ sif. 1. Əvəzi olmayan, əvəz 
oluna bilməyən, başqası ilə əvəz edilə bil- 
məyən. Əvəzsiz yoldaş. - ..Bünyadın dostu 
da özü kimi Mollayevi əvəzsiz bir şəxsiyyət 
sayanlardandı. M.Hüseyn. Zahid [Rübabə- 
nin] həmişəlik və əvəzsiz munisi olmuşdu. 
Mir Cəlal. 



2. Misli-bərabəri, tayı olmayan. Əvəzsiz 
gözəl. - Hiss olunurdu ki, Cavahir əvəzsiz 
çalışqan imiş. T.Ş. Simurq. 

3. zərf Pulsuz, müftə, qarşılıqsız. Bəııdalı 
xəyalına gətirə bilməzdi ki, adam adama 
əvəzsiz, pulsuz bir xeyir iş görə. Mir Cəlal. 

ƏVVƏL zərf [ ər .] 1 . İlk dəfə, birinci dəfə. 
[Dərviş:] Ruqiyyə əvvəl babasına yaxın 
düşə bilmirdi. A.Divanbəyoğlu. 

2. İs. mənasında. Başlanğıc, ibtida, işin 
əvvəli çətindir. Kitabın əvvəli. Əsrimizin əv- 
vəli. II Qoş. mənasında. Qabaq. İnqilabdan 
əvvəl. Soyuqlar düşməzdən əvvəl 

3. Əvvəlcə, qabaqca. Əvvəl sən gəl. Əv- 
vəl fikirləş, sonra dcınış. Bilmirəm, hansı 
işdən əvvəl başlayım. 

4. Qabaqlarda, əvvəllərdə, ilk vaxtlarda, 
keçmişdə (bu mənada çox vaxt “əvvəllər” 
və “əvvəlləri” şəklində işlənir). Əvvəl{lər) 
xəttim yaxşı idi, soııralar korlandı. Əvvəllər 
gözəl səsi var idi. Əvvəllər burada karvan- 
sara yerləşirdi. Əvvəllər biz çox yaxın idik. 

5. Zaman etibarilə daha qabaq, daha irəli, 
daha birinci. Mən səndən əvvəl gəldim. Üç il 
bundan əvvəl olmuş hadisə. O məndən əvvəl 
işə başladı. Vaxtından əvvəl gəlmək. Müba- 
hisəni kim əvvəl başladı? - İki sənə əvvəl, 
böylə məşum qara günü kim xatırlardı? 
H.Cavid. Ülfət toy adı eşidib əvvəl tutuldu. 
Mir Cəlal. Bir az əvvəl ildırımlı gecələri an- 
dıran o gözlər bu odlu göz yaşlarında 
təlatümə gəlmiş bir dəniz kimi qaynadı. 
Ə.Məmmədxanlı. 

6. Yer etibarilə qabaq, irəli. O məndən 
əvvəldir. 

7. Bax əvvəla. [Dedim:] Sara bibi, əvvəl 
budur ki, Ağamalıoğluna verilən ərizə gərək 
latın əlifbası ilə yazılsın. Qantəmir. 

0 Əvvəl əldə - əvvəlcə, birinci növbədə. 

əvvəl-əvvəl zərf Əvvəlcə, qabaqca. 

ƏVVƏLA ara s. [ər.] Birincisi, birinci 
olaraq, ən əvvəl. [Nəcəf bəy:] Qəhrəman 
bəyin, əvvəla, pulu yoxdur. Ə. Haqverdiyev. 
[Ömər:] Əvvəla, qızı görməmişəm və ondan 
savayı, qız on, ya on bir yaşında. Məgər bu 
sində qızı almaqmı olar? N.Nərimanov. 

ƏVVƏL-AXIR zərf Gec-tez. Bilirdim ki, 
əvvəl-axır başıma; Gətirəcək qalmaqalı 



151 




ƏVVƏLCƏ 



ƏYAL 



gözlərin. Q. Zakir. [Əsgər:] Əvvəl-axır çötkə 
gələcəkdir. N.Vəzirov. 

ƏVVƏLCƏ zərf 1. Qabaqca, ilk öncə, 
daha əvvəl. Əvvəlcə sədr iclası açdı, sonra 
məruzəçiyə söz verdi. - [Eldar] əvvəlcə nə- 
dənsə yenə bu söhbəti sabaha qoymaq istədi. 
M.Rzaquluzadə. // Daha əvvəl, birinci iş ola- 
raq. Köhnə ağacı əvvəlcə dibindən kəsdilər, 
sonra sürütləyə-sürütləyə apardılar. 

2. Başlanğıcda, ibtidada. Əvvəlcə iş ada- 
ma ağır görünər. 

3. Başlamadan qabaq, qabaqca. Əi’vəlcə 
fikirləş, sonra danış. Əvvəlcə yaxşı qulaq as, 
sonra etiraz et. - [Süleyman:] Hələ indi, əv- 
vəlcə bir Əsgəri evləndirək, görünür ki. bu. 
çox tələsivir. Ü. Hacıbəyov. 

ƏVVƏLCƏDƏN zərf Qabaqcadan, əvvəl- 
dən. Əvvəlcədən tədarük görmək. Əvvəlcə- 
dən şərtləşmək. - Bunlar hamısı əvvəlcədən 
hazırlanmış oyundur. M. İbrahimov. Giley- 
güzarov əvvəlcədən qonaqların siyahısım 
tutar.. S. Rüstəm. 

ƏVVƏLDƏN zaı/Qabaqdan, lap irəlidən, 
əvvəl vaxtdan, ilk vaxtdan, ibtidadan. Mən 
bunu əvvəldən bilirdim. Şərti əvvəldən 
demək lazım idi. - Hər kim əvvəldən inan- 
mış hər nəyə ; Bir də ram olmaz o, digər bir 
şeyə. H.Cavid. Hər qəbir dünyanın bağrında 
yükdür ; Əvvəldən torpağın dərdi böyükdür. 
M.Rahim. □ Əvvəldən-axıra kimi, əvvəl- 
dən-axırına kimi - başdan-başa, hamısı, 
bütün. Əvvəldən-axıra kimi yalandır. 

ƏVVƏLƏN [ar.] bax əvvəla. Əvvələn, 
biz onu tanımırıq, ikincisi... Əvvələn, o bizim 
dediklərimizlə razı olmaz, sonra isə... - Əv- 
vələn, ümdeyi-mətləb bu ki, şəhr əhli tamam ; 
Tənbəlü kahilü bihimmətü nadan, mənə nə?! 
M. Ə. Sabir. Əvvələn, yüngül tənbehlərin ha- 
mısı manifestə düşür. C.Məmmədqııluzadə. 

ƏVVƏLİNCİ bax birinci. Əvvəlinci 
sıra. Əvvəlinci övlad. Əvvəlinci yeri tutmaq. 
Əvvəlinci rolları oynamaq. - [Nazlı:] Doğ- 
rudur, bir neçə adam bilir ki. Yusif ilə sən 
əvvəlinci dəfə görüşməyirsəıı. N.Nərima- 
nov. Birdən uzunboylu müsafir, əlində bir 
çamadan vaqonların birisindən aşağı dü- 
şüb, əvvəlinci klas tərəfə qədəm qoydu. 
S.M.Qənizadə. [İskəndər bəy:] ..O hər kimə 
nəsib olsa, yəqin bil ki, dünya üzündə əv- 
vəlinci xoşbəxt olar. N.Vəzirov. 



ƏVVƏLKİ sif. 1 . Yer, sıra, zaman, say və s. 
etibarilə - birinci. Şəkildə sağdan əvvəlki 
adam. Əvvəlki müzakirə daha canlı keçdi. 

2. Bundan qabaqkı, bıından əvvəl olmuş, 
keçmişdə olan, keçmiş. Əvvəlki hadisələrin 
izləri. Əsərin əvvəlki variantı. Əvvəlki adət- 
lər get-gedə aradan qalxır. - Lakin Nurəd- 
din .. əvvəlki halına düşmədi. S.S.Axundov. 
Zahirən evdə heç şey dəyişməmişdi, əvvəlki 
səliqə, əvvəlki qayda, əvvəlki münasibətlər 
davam edirdi. M. İbrahimov. 

3. İs. mənasında. Keçmişdə, daha əvvəl 
olan, keçmişə aid olan şey, hadisə, hal. 
Əvvəlki daha yaxşı idi. Əvvəlkindən heç 
olmaz. - [Dərviş:] Qoca kişi əvvəlkindən 
indi diqqət ilə mənə baxıb, məndən xoyla- 
nan kimi oldu. A.Divanbəyoğlu. 

ƏVVƏLLƏR zərf 1. İlk zamanlar, ilk 
çağda, ibtida. Əvvəllər işdən çox qorxurdum. 
II İs. mənasında. İlk günlər, başlanğıc, ibtida. 
Dərs ilinin əvvəlləri. XX əsrin əvvəlləri. 

2. Keçmişdə, keçmiş zamanda. Əvvəllər 
onun gözəl səsi var idi. Əvvəllər hafizəm 
çox yaxşı idi. 

3. Daha qabaq, daha əvvəl, çox qabaq, 
çoxdan. O, ədəbiyyat sahəsində fəaliyyətə 
daha əvvəllər başlamışdır. 

ƏVVƏLLƏRDƏ bax əvvəllər. Əvvəl- 
lərdə bizə çox gələrdi. O, əvvəllərdə də çox 
arıq idi. - Zeynal əvvəllərdə Mehribanı se- 
virdi. S. Hüseyn. 

ƏVVƏLLƏRİ bax əvvəllər 1 və 2-ci 
mənalarda. ..Əvvəlləri Məşədi Molla Həsən 
kitab satardı. C. Məmmədquluzadə. [Cəmil 
bəy] əvvəlləri azacıq yorğun kimi idi. H.Cavid. 
Mart ayının əvvəlləri idi. Ə. Vəliyev. 

ƏYAL is. [ər.] köhn. 1. Ailə, külfət. [Yu- 
sif Sərrac] öz kəsbi ilə özünü və əyalını sax- 
lamağa məşğul oldu. M.F.Axundzadə. İndi 
əgərçi ona zəhmət olar ; Qışda əyalı, özü 
ralıət bular. M.Ə. Sabir. Para nədir? Üzünü 
gördüyüm bir il yoxdur; Fəqət əyal yanında 
xəcalətim çoxdur. Ə.Nəzmi. 

2. Arvad, zövcə. Bəs nədir yığıbsan neçə 
əyalı; Doğmaz şad olarsan, doğar ağlarsan. 
M. V. Vidadi. [Qoca kişi:] Budur, neçə gün olar 
ki, özümə bir əyal gətirmişəm. Ə. Haqverdi- 
yev. Sonra bir tikə yavan çörək də tapsam, 
əyalım ilə qabaq-qabağa əyləşib ağız 
ləzzəti ilə, iştaha ilə yeyərəm. Mir Cəlal. 



152 




ƏYALƏT 



ƏYİLMƏK 



ƏYALƏT is. [ar. ] 1. tar. Bir valinin ida- 
rəsi altında olan ölkə. Həmədan ilə Bağdad. 
Həmədan ilə İraq, Xarəzm, Rey və Fars 
əyalətləri arasında şiddətli danışıqlar və 
alış-verişlər gedirdi. M. S. Ordubadi. 

2. Bəzi dövlətlərdə: ölkənin bölündüyü 
inzibati rayonların hər biri; vilayət, mahal. 
1918-ci ilin yaz və yay fəsillərini İranın Gi- 
laıı əyalətində keçirmişdim. S. Hüseyn. Sət- 
tarxaıı dövründə təşkil olunmuş əyalət əncii- 
məııləri müəyyən hüquqlara malik olan mux- 
tar dövlət üsulundan başqa bir şey deyildi. 
M. İbrahimov. Xəmsə əyalətinin mərkəzi 
Zəncan Azərbaycanın mühüm şəhərlərindən 
biridir. P.Makulu. 

3. İri mərkəzlərdən uzaq olan yer. // Ümu- 
miyyətlə, ölkənin paytaxtdan, mərkəzdən 
uzaq olan ərazisi. Nəhayət, əyalətdə işləyən 
görkəmli bir vücud xanım Süsəni götürüb 
Tehrana apardı. M.İbrahimov. 

ƏYAN' sif. [ər.] Gözlə görünən, açıq, 
aydın, aşkar (adətən xəbər şəkilçisi ilə iş- 
lənir). Onun düzgünlüyü hamıya əyandır. - 
Gedən, getmə, dayan, dur ; Sirrim sənə əyan- 
dır. (Bayatı). Sənə əyandır, ey dilbər, sevdi- 
yim! Qurbanidir, bir şey dilər, sevdiyim! 
Qıırbani. □ Əyan etmək (eləmək) - aydın 
etmək, bildirmək. Yox bir açıq dilim, sənə 
mən eyləyim əyan; Ta sən qanınca, qalma- 
yacaq millətimdə can. Ə. Qəmküsar. Qur- 
ban bu xəbəri gəlib xanımına əyan elədi. 
İ.Musabəyov. Əyan olmaq - bəlli olmaq, 
aşkar olmaq, aydın olmaq. Cənnətin yavıq- 
laşnıağı ustaya əyan oldu. Çəmənzəminli. 

ƏYAN 2 top. [ər.] kölın. Keçmişdə: ölkə- 
nin yııxarı təbəqələrinə mənsub olan mötə- 
bər və yaşlı adamlar; zadəganlar. Nüşabə 
taxt üstündə oturmuş, ətrafda vəzirlər, əyan- 
lar, sərkərdələr, saray adamları dayanmış- 
dır. A.Şaiq. Ordunu yola salmaq üçün Gən- 
cənin əyan və ziyalıları İsfahan kəndinə 
qədər gəlmişdi. M. S. Ordubadi. Papaqların 
bəzisi uzun və qovun çeşnisində idi, bun- 
ların sahibinin molla və əyandan olmağı 
aşkar idi. Çəmənzəminli. 

ƏYANİ sif [ər.] 1. Açıq, aşkar, gözlə 
görünən, göz qabağında olan, tamamilə ay- 
dın, inandırıcı. Əyani misal. Əyani sübut, 
dəlil. // Zərf mənasında. Deyilənləri əyani 
göstərmək. 



2. ped. Məktəbdə öyrənilən fənlərə dair 
material və modelləri tələbələrə bilavasitə 
göstərmək əsasında qurulmuş və buna 
xidmət edən. Əyani tədris. □ Əyani təhsil 
- qiyabi təhsildən fərqli olaraq, məktəbdə 
dərs və məşğələlərə müntəzəm surətdə 
davametmə yolu ilə təhsil alma üsulu. 

ƏYANİLİK is. 1. Əyani şeyin halı; əyani 
olma. Təbiyyat dərslərində əyanilik əsas 
şərtdir. 

2. Göz önündə olma, aşkarlıq, aydınlıq, 
inandırıcılıq. 

ƏYANLIQ is. Əyan rütbəsi. 

ƏYAR is. [ər.] 1. Qiymətli metalın saflıq 
və xalislik dərəcəsi. Üzüyün əyarı. Qızıl 
pulun əyan. 

2. Düzgünlük, dəqiqlik. 

ƏYARQABI is. Bəzi maddələrin miqda- 
rını müəyyən etmək üçün ölçü qabı. Bizim 
kəndlilərin hər birinin evində bir əyarqabı 
olar ki, onun içinin nə qədər yağ tutması bir- 
dəfəlik müəyyən edilir. Ə. Haqverdiyev. 

ƏYDƏM is. Əyrilik, bir yeri əyri olan şey. 

ƏYDƏMLİ sif. Bir yerində əyrilik olan. 

ƏYDİRMƏ “Əydirmək” dən/w. 

ƏYDİRMƏK “Əymək” dən icb. Budağı 
əydirmək. 

ƏYƏ 1 bax adə. [Kürd Musa:] Murad! 
Əyə, .. sənin yaxşı səsin var; Onun sözlərin- 
dən bir oxu, barı! S.Vurğun. [Koxa:] Əyə, 
uşaq-uşaq danışma, ballı xəşildən səni bu- 
raxdı yoxdur, - dedi. S. Rəhimov. 

ƏYƏ 2 is. xiis. Əyələmək üçün işlədilən 
polad alət; suvand. 

ƏYƏ 3 is. mif. тәһ. Hami ruh. 

ƏYƏLƏMƏ “Əyələmək”dən (is. 

ƏYƏLƏMƏK/ Metalın üzərindən müəy- 
yən qatı əyə ilə sürtüb götürməklə ona dəqiq 
ölçü vermək və hamarlamaq; sııvandlamaq. 

ƏYƏLƏNMƏ “Əyələnmək"dən fis. 

ƏYƏLƏNMƏK məch. Əyə ilə sürtülmək; 
suvandlanmaq. 

ƏYİLMƏ "Əyilmək”dən fis. 

ƏYİLMƏK/ 1 . Əyri hala düşmək. Dəmir 
əyildi. Məftil əyilib. 

2. Təzyiq, ağırlıq altında aşağıya doğru 
meyil etmək; sallanmaq. Ağacın budaqları 
əyilib. - Ev köhnə evə oxşayır. Çünki tirlə- 
rin çoxusıı əyilibdir. C.Məmmədqulıızadə. 



153 




ƏYİLTMƏ 

3. Belini əymək, aşağı qatlanmaq. Əyilib 
daşı yerdən qaldırdı. - Südabə əyilib [anası- 
nın] alnından öpərək çəkilib getdi. M.İbrahi- 
mov. Əyilib yeri nə qədər diqqətlə yoxladımsa 
da, heç bir iz görmədim. M.Rzaqulıızadə. 

4. məc. Sitayiş etmək, səcdə etmək, baş 
əymək. [Şeyx Sənan:] Gəlməz əldən əyil- 
məmək.. Əlbət; Səndə var çünki başqa ül- 
viyyət. H. Cavid. Ey gənc! Səadəti bir xəyal 
bilmə ; Nə olursa olsun, ancaq əyilmə! 
S.Vıırğıın. [Leyla:] De ki, üz döndərib mə- 
həbbətimdən; Ucuz şöhrətlərə əyilmərəm 
mən! B. Vahabzadə. 

5. məc. İncimək, küsmək. Nə deməkdir 
dost dostundan əyilmək? M.P.Vaqif. 

6. Etina etmək, meyil göstərmək, fikir ver- 
mək. Gözlərini bir kərə silməzdi el; Qəze- 
təyə, jurnala əyilməzdi el.. M. Ə. Sabir. 

7. Batmağa doğru meyil etmək (Günəş 
haqqında). Dağ başını qar alar; Gün əyilər, 
saralar; İgid ölər, ad qoyar; Müxənnətdən 
nə qalar? (Bayatı). O gün axşamüstü günəş 
üfüqə doğru əyilmiş, kölgələr uzanmağa baş- 
lamışdı. S. Hüseyn. Gün əyiləndən sonra sa- 
hənin üzərində dəstə-dəstə dolaşa uçuşur- 
du. İ. Hüseynov. Şahmar evlərinə çatanda 
gün lap əyilmişdi. B. Bayramov. 

ƏYİLTMƏ “Əyiltmək”dən/;'s. 

ƏYİLTMƏK f. Əyri etmək, əyri hala 
salmaq. 

ƏYİN is. 1. Bədənin başdan qeyri bütün 
hissəsi. Əyninə yeni kostyum geymişdir. 
Əynində heç bir şey yoxdur (çılpaqdır). - 
Əynində donu yox, başına papaq axtarır. 
(Ata. sözü). Həyətin sol tərəfindən Vəliqulu, 
əynində cındır gödək arxalıq və başında 
köhnə boz papaq, kürəklə peyin sərirdi. 
C. Məmmədquluzadə. Əynindəki həmişəlik 
iş paltarından başqa bircə dəst bayır-bacaq 
paltarı var idi. H.Nəzərli. 

2. Paltar, üst-baş. Əyni köhnədir. - [İkinci 
kəndli:] Boğazımdan kəsmişəm, əynimdən 
kəsmişəm, vur-tut [ Bakıdan \ üç yüz manat 
pul gətirmişəm. C. Cabbarlı. ..Çimnaz arvad 
əynini dəyişmək lazım olduğunu təkrar 
[Nazlının] yadına saldı. Ə.Əbülhəsən. 

0 Əyninə biçilmək - düz gəlmək, 
tamamilə münasib olmaq (paltar haqqında). 
[Qoltuqçu:] Elə bil ki, tamamən əyninə 



ƏYİRMƏÖLÇƏN 

biçilibdir, - deyə tərifə başladı.. S. Rəhimov. 
Əyninə çəkmək - geymək. 

ƏYİN-BAŞ is. Paltar, üst-baş. Özünə bir 
yaxşı əyin-baş düzəltdi. - [Hafizə xanım:] 
Əynin-başın bir az düzəlibdir, elə bilirsən bir 
şeysən? Ə.Haqverdiyev. Bir iyirmi manat da 
uşaqların və Mehribanın əyin-başı götürər. 
S. Hüseyn. Mən dedim : - Üşüyərsən! Sən 
dediır. - Əyilim-başım istidir. R.Rza. 

ƏYİNDİRİK is. dan. Köynəyin arxasına 
salman astar. Əyiııdirik köynəyin tez vırtıl- 
masına mane olur. 

ƏYİNTİ is. 1 . Əyilmiş yer, əyri, bir şeyin 
əyilmiş hissəsi. Borunun əyintisini düzəltmək. 

2. məc. Hər hansı bir işdə düzgün xəttin 
pozulması, səhvə yol verilməsi, zərərli if- 
ratçılıq. İşdə əyintiyə yol verməmək. Əyinti- 
ləri aradan qaldırmaq. 

ƏYİRDƏK is. Südlə yoğrulub yağda qı- 
zardılmış kövrək qoğal. Camal əmi səliqə ilə 
iki torba əyirdək, bir torba qovurğa, bir torba 
iydə .. yeşiyə qabladı. Ə. Vəliyev. 

ƏYİRDİLMƏ “Əyirdi lmək”don f.is. 

ƏYİRDİLMƏK “Əyirtmək”dən məcli. 

ƏYİRİCİ 1. sif. xüs. İplik və s. əyirən. 
Əyirici sexi. 

2. is. İplik əyirən usta. Qız yavaş-yavaş 
əyirici peşəsinə yiyələndi. 

ƏYİRİCİLİK is. Əyirmə işi, əyiricinin işi, 
sənəti. 

ƏYİRİLMƏ “Əyirihnək”dən /.7,s. 

ƏYİRİLMƏK “Əyirmək” dən məch. 

ƏYİRİLMİŞ f.sif. Əyirilərək ip halına sa- 
lınmış. [Gülsüm:] Nə xəbər, qaçaqaç deyil ki, 
mənim hələ əyirilmiş yunum var. C. Cabbarlı. 

ƏYİRMƏ 1. “Əyirmək”dən f.is. 

2. sif. Əyirilmiş. Əyirmə yundan corab 
toxuyurlar. 

ƏYİRMƏK f. Əllərin arasında, yaxud 
müxtəlif mexanizmlər vasitəsilə yun, pam- 
bıq liflərini eşib ip halına salmaq. Cəhrəsi 
qarşısında ip əyirər; Uşağıyçın belə dua 
eləyər. A.Səhhət. [Tapdığın] anası isə çox- 
dan bəri məfrəşdə saxladığı yunu darayır, 
əyirirdi. Ə. Vəliyev. Fati qaşqabağını töküb : 
- Görmürsən yun darayıram? - dedi, - ip 
əyirəcəyəm, gəbə toxuyacağam. Ə.Abasov. 

ƏYİRMƏÖLÇƏN sif xüs. Sapın, ipin və 
s.-nin eşilmə dərəcəsini müəyyən edən cihaz. 



154 




ƏYİRTDİRMƏ 



ƏYLƏNMƏ 



ƏYİRTDİRMƏ 1 . “Əyirtdirmək”dən f.is. 

2. sif. Əyirtdirilmiş. Əyirtdirmə ip. 

ƏYİRTDİRMƏK icb. Əyirtmə işi gördür- 
mək. İp əyirtdirmək. 

ƏYİRTMƏ 1. “Əyirtmək”dən f.is. 

2. sif. Əyirdilmiş. Əyirtmə ipək sapı. 

ƏYİRTMƏK icb. Əyirmə işi gördürmək 
(başqasına). İp əyirtmək. 

ƏYİŞ-ÜYÜŞ: əyiş-üyüş olmaq dan. - 
əyilmək, əyri hala düşmək. Moliayevin .. 
sifəti bozarıb əyiş-üyüş oldu. M. Hüseyn. 

ƏYLƏC is. Maşını, qatarı saxlamaq me- 
xanizmi; tormoz. 

ƏYLƏMƏ “Əyləmək”dən f.is. 

ƏYLƏMƏK f Saxlamaq, dayandırmaq, 
durdurmaq. Atı əyləmək. Maşını əyləmək. - 
[Hatəmxan ağa:] Göydə uçan qanadlı quşu 
əyləmək olarsa. Şahbazı da güclə əyləmək 
olar. M.F.Axundzadə. “Salaməleyküm” səsi 
məni əylədi. A.Divanbəyoğlu. Düz mənə tərəf 
gəlirdi. Üzəngimdən yapışıb əylədi. Mir Cəlal. 

ƏYLƏNCƏ is. 1 . Ürəyi əyləndirəcək, kön- 
lü açacaq şey, əylənmək üçün vasitə. Meh- 
ribanın yeganə əyləncəsi çocuqlan idi. 
S. Hüseyn. Sitarənin könlü daha əyləncələr 
diləməzdi, fikrindən də uşaqlar ilə laqey- 
danə oynamaq keçmirdi. Çəmənzəminli. 

2. Faydasız, səmərəsiz, əhəmiyyətsiz şey; 
boş vaxt keçirmə. Kim ki tənbəlliyə məhəbbət 
edər; Daim əyləncələrlə ülfət edər. M.Ə.Sabir. 
Firidun Şəmsiyyəniıı bir oyun, bir əyləncə 
düzəltdiyini güman etdi. M. İbrahimov. 

3. məc. Çox asan iş mənasında. Onun üçün 
bu iş əyləncədir. 

4. məc. Oyuncaq, əylənmək üçün alət. Xə- 
bər olsun hər təzəyə, hər gəncə; İnsan - ço- 
cuq, həyat ona əyləncə.. M. Müşfiq. ..Sonra 
gördüm başqa bir aləmdəyim; Bir yığın insan 
üçün əyləncəyim!.. H. Cavid. Nə erkək, nə 
qadın əyləncə deyil. S.Vurğun. □ Əyləncə 
olmaq - başqasının bütün əmrlərinə sözsüz 
tabe olmaq, əlində oyuncaq olmaq. [Nüşa- 
bə:] ..Dost olsa həm Şəki, həm Aran, Gəncə; 
Ellərim düşmənə olmaz əyləncə. A.Şaiq. 
// Əylənmək üçün alət olmaq. 

ƏYLƏNCƏLİ sif. 1. Əylənib vaxt keçir- 
mək üçün yerləri, vasitələri olan. Əyləncəli 
parklar. Uşaq meydançaları uşaqlar üçün 
əyləncəli yerdir. 



2. Ürəkaçan, əyləndirən, məzəli, əylən- 
dirici, maraqlı. Əyləncəli tamaşa. Əyləncəli 
kitab. Əyləncəli söhbətlər. - [Turxan bəy 
Marala:] İnşallah, bir-iki ay sonra Cəmil 
Barj omdan gələr. Ona da bir qız nişanlarıq.. 
Əyləncəli bir toy məclisi qurarıq. H.Cavid. 
Əsgərləri alıb qazmalara sarı yönələrkən, 
Cuma da əyləncəli bir tamaşadan qayıdır- 
mış kimi gülümsəyərək uzaqlaşmaq istə- 
dikdə Кәуап əmr etdi.. Ə.Əbülhəsən. 

ƏYLƏNDİRİCİ fsif Əyləndirmək üçün 
olan, əyləndirən. Əyləndirici söhbət. Əy- 
ləndirici tamaşa. Əyləndirici oyunlar. - Qeyd 
etmək lazımdır ki, dramaturgiya tarixində . . 
nəşəli, əyləndirici komediyalar azdır. Ə.Sul- 
tanlı. 

ƏYLƏNDİRİLMƏ 1 “Əyləndirilmək 1 ”dən 
f.is. 

ƏYLƏNDİRİLMƏ 2 “Əyləndirilmək 2 ”dən 

f.is. 

ƏYLƏNDİRİLMƏK 1 məch. Əyləncə ilə 
məşğul edilmək, başı qarışdırılmaq. 

ƏYLƏNDİRİLMƏK 2 məch. Saxlanılmaq, 
dayandırılmaq, durdurulmaq. 

ƏYLƏNDİRMƏ 1 “Əyləndirmək 1 ”dən/ is. 

ƏYLƏNDİRMƏ 2 “Əyləndirmok 2 ”don f.is. 

ƏYLƏNDİRMƏK' f. Əyləncə ilə məşğul 
etmək, başını qarışdırmaq, şənləndirmək, 
ürəyini açmaq. Uşaqları cürbəcür oyunlarla 
əyləndirmək. Yanında bulunan qadınlar 
[Gülzarı] yayındırmaq və əyləndirmək üçün 
qrammofon oxudurlardı. T.Ş. Simurq. [Hə- 
sən:] ..Rəşid əfəndi gəldi də sizi əyləndirir. 
H.Nəzərli. // Oynatmaq, əyləncə etmək. Bir 
könülə kifayətdir bir mənalı məhəbbət; iki 
qəlbi əyləndirmək xəyanətdir, sevgilim! 
S.Rüstəm. [Tutu:] Bir zaman məni də bu cür 
yağlı dillərlə əyləndirirdin. Ə.Vəliyev. 

ƏYLƏNDİRMƏK 2 f. Hərəkətdə olan bir 
şeyin hərəkətini saxlamaq, dayandırmaq, 
durdurmaq. Gedən adanıı əyləndirmək. - 
Qərəz, Gülpəri gilabısatanı əyləndirib evə 
qayıdar və: - Ay ana, tez ol, gəl, gilabısataıı 
qapıdadır, - deyərdi. H. Sarabski. [Səlim] 
kəndlərinin bərabərinə çatanda maşını əy- 
ləndirdi, sərnişinlər ona kömək etdi, onu 
yük maşınından düşiirtdülər. S. Rəhimov. 

ƏYLƏNMƏ' “Əylənmək 1 ”dən f.is. 

ƏYLƏNMƏ 2 “Əylənmək 2 ”dən f.is. 



155 




ƏYLƏNMƏK 



ƏYMƏLİ 



ƏYLƏNMƏK 1 / Dayanmaq, durmaq, yu- 
banmaq, ləngimək. O, görəsən, harada əy- 
ləndi, gəlib çıxmadı? - [Dəli Həsən:] Əylən, 
bir qulaq as sözə. “Koroğlu”. Fərhad qul- 
luqdan çıxanda daha bir yanda əylənməyir, 
tez evə qayıdırdı. C. Cabbarlı. // İlişib qal- 
maq, sakin olmaq. 1918-ci ildə Minkənd 
tərəfdən gələn Zəngəzur qaçqınlarından bu 
kənddə əylənənləri çox olmuşdu. Ə.Abasov. 

ƏYLƏNMƏK 2 f. 1 . Ürək sıxıntısını dəf 
edərək xoş vaxt keçirmək, ruhən istirahət 
etmək üçün əyləncə ilə, əyləndirici bir şeylə 
məşğul olmaq, vaxt keçirmək. Axşam yax- 
şıca əyləndik. - [Xəyyam:] Qayğı bilməz, 
içərək əyləniriz; Ayrı olsaq da, həqiqətdə 
biriz. H.Cavid. [Zeynal] hər zaman gülmək, 
əylənmək, bağırmaq, sərxoş olaraq səfa- 
hətlə vaxt keçirmək istəyirdi. S.Hüseyn. 
[Xan] ..hətta özü də saatlarca Buğacla əylə- 
nib nişan atırdı. M. Rzaquluzadə. // Oyna- 
maq, şənlik etmək. Uşaqlar bağçanın hə- 
yətində əylənirlər. - Sən şad ol, sən əylən, 
sevin, gül barı; Qoy mən ayrılığın çəkim 
yükünü. R.Rza. 

2. Lağa qoymaq, masqaraya qoymaq, ələ 
salmaq, oynatmaq. Dükançıların bizimlə 
əyləndiklərini anlayaraq : - Bağışlayın, - dedi. 
A.Şaiq. // Zarafat etmək, şuxluq etmək. Ara- 
bir Ballı onunla əylənərək : - A kişi, lıansı 
bəxtəvəri sevmisən? - deyirdi. A.Şaiq. 

ƏYLƏŞDİRİLMƏ “Əyləşdirilmək”dən 
fis. 

ƏYLƏŞDİRİLMƏK məcli. Oturdulmaq. 

ƏYLƏŞDİRMƏ “Əyləşdirmək” dən/ıs. 

ƏYLƏŞDİRMƏK icb. Oturtmaq. Yanında 
əyləşdirmək. Qonağı başda əyləşdirdilər. - 
Anadı Cavadı çarpayının üstündə əyləşdir- 
di. Ə. Haqverdiyev. Ata oğlunu sakit edib 
əyləşdirdi. Mir Cəlal. İntizamla əyləşdirdi; 
Reyhan bütün uşaqları. M.Dilbazi. 

ƏYLƏŞMƏ “Əyləşmək” dən fis. 

ƏYLƏŞMƏK f. Oturmaq. Buyurun, əylə- 
şin. Hərə öz yerində əyləşdi. - Usta Zeynal 
balkonda əyləşib çıxartdı çubuğunu və baş- 
ladı çəkməyə. C.Məmmədquluzadə. Masa 
ətrafında dörd nəfər əyləşmişdi. H.Nəzərli. 
Qabaq cərgədə əyləşmiş Qərənfil bacı alı 
çəkdi. İ. Əfəndiyev. 

ƏYLƏTMƏ “ Ə y 1 o t m ө k 2 ” d o n /.7.S' . 



ƏYLƏTMƏK 1 bax əyləndirmək. Əylət- 
mədiıı qəlbin əziz qonağın; Ölüncə sinəm- 
dən çəkilməz dağın. Molla Cümə. 

ƏYLƏTMƏK 2 / Saxlamaq, dayandırmaq, 
durdurmaq. 

ƏYLİK is. Cüyür. 

ƏYMƏ 1 1. “Əymək”dən fis. 

2. Əyri, yay şəklində olan. [Səttar xanın] 
əymə və qövsi qaşları tez-tez qalxır(dı). 
M.S. Ordubadi. 

ƏYMƏ 2 is. 1. Dişləni (əskeşi) qayışlar va- 
sitəsilə xamuta (boyunduruğa) bənd etmək 
üçün istifadə edilən əyilmiş ağacdan ibarət 
qoşqu hissəsi. Əymə əyir, mənfəət ilə satır; 
Pul qazanır, yaxşı qazanca çatır. A.Səhhət. 

2. Araba çarxının, üz tərəfdən şinlə 
qapalı olub pərlər keçirilən dairəsi. Çarxın 
əyməsi şinsiz tez xarab olııı; 

ƏYMƏK / 1. Bir yana meyil etdirmək, 
aşağıya, yerə tərəf meyilləndirmək. Ağacın 
budağını əymək. - [Palıd:] Əssə külək, qopsa 
da tufan yenə; Əyməyə əsla gücü çatmaz 
mənə. M.Ə. Sabir. Bu yerlərdə limon sarı; 
Əyir, salır budaqları. S.Vurğun. Kolların 
altında baş qaldırmış körpə bənövşələr 
yazıq-yazıq boynunu əyib sanki torağayla- 
rın səsinə qulaq asırdı. Ə.Vəliyev. 

2. Əyri şəklə salmaq. Məftili əymək. Kəf- 
girin sapını əymək. Qaşığı əymək. Uşaq çu- 
buğu əyib özü üçün yay qayırdı. 

3. məc. Belini bükmək. Mən aşıq, dərd 
əydi; Dərman əydi, dərd əydi; Dərmana ge- 
dən təbib; Gəl, xəstəni dərd əydi. (Bayatı). 
Pərişan etdin halımı; Əyibsən qəddi-dalımı. 
Q.Zakir. Atabalaııı fələk əyə bilməzdi, Bala- 
kişinin ölümü kişini yay kimi əydi. A.Şaiq. 

4. məc. Razı salmaq, qane etmək, tabe et- 
mək. Onu əymək mümkün deyil. 

5. məc. Təhrif etmək, düz yoldan sapdır- 
maq, əyintiyə yol vermək. 

OAğız əymək - bax ağzını əymək 
(“ağız 1 ”da). Baş əymək - bax baş. Boyun 
əymək - bax boyun. Qaşını əymək - na- 
razılıq ifadə etmək. [Şölə xanım:] ..Sənin 
kefin yaxşı olsun, niyə qaşını əyibsən?.. 
M.F.Axundzadə. İşi əymək -bax iş. 

ƏYMƏLİ sif. dan. Əyri, əyri olan, əyil- 
miş. Əyricə qaşı var, ucu əyməli; Kətan köy- 
nək geyib, köksü düyməli. Aşıq Kərəm. 



156 




ƏYRƏMCƏ 



ƏYRİBOYUN 



ƏYRƏMCƏ is. məh. Arıq, sısqa, cansız. 
Bu uşaq nə əyrəmcə uşaqdır? 

ƏYRƏMLİ sif. Əyri, əyri-üyrü. Dağ at- 
ları yolu ehtiyatla, elə bil ki, hər qarışı diq- 
qətlə yoxlaya-yoxlaya gedirlər. Belə olmasa, 
altı-üstii göz qaraldan, əyrəmli, nazik cığır- 
ların qurbanlarını sayıb qurtarmaq olmaz. 
R.Rza. 

ƏYRİ sif. 1. Düz istiqamətdə olmayan, 
düz xətt təşkil etməyən (düz ziddi). Əyri 
yol. Əyri xətt. Əyri qılınc. - Cığır dolanbac 
yol kimi əyri idi. M. İbrahimov. Murad dedi: 

- Var, bala; Əyri qazma üsulu. M. Rahim. 
// Düz durmayan, düz olmayan, bir yana 
əyilmiş. Əyri barmaq. Əyri çənə. Əyri 
mismar. - Xudayar bəyin bir böyük qiisuru 
var. Burnu əyri di, əyri di, amma pis əyridi.. 
C. Məmmədquluzadə. [Qaçaym] burnu bir 
qədər əyri və iri idi. Ə.Vəliyev. // Zərf mə- 
nasında. Əyri getmək. Mıxı əyri vurmaq. - 
Ümumi zəiflikdən başqa [Cəbinin] ayaqları 
da əyri bitirdi. N.Nərimanov. □ Əyri bax- 
maq - 1) gözünün yan tərəfi ilə baxmaq, 
çəp baxmaq; 2) məc. Narazı, şübhəli, yaxud 
kinli və hiddətli baxışla baxmaq. Axır 
vaxtlarda nədənsə mənə əyri baxır. 

2. Sözündə, işində, hərəkətində düz ol- 
mayan, yalançı, fırıldaqçı. Əyri adam bir 
gün özünü göstərəcək. - Əyri adanıın baca- 
rıqlı olmağı, düz adamın əfəlliyindən cəmiy- 
yət üçün daha qorxuludur. M.İbrahimov. 
□ Əyri danışmaq - düz danışmamaq, 
səmimi danışmamaq, hiylə işlətmək, biclik 
etmək. Əyri getmək - 1) fırıldaq, hiylə 
yolunu tutmaq, düz yolla getməmək; 
2) aldatmaq, vəfasızlıq göstərmək. Əzəldən 
arada əhdii peyman var; Əyri getmə, Əslim, 
yolu düz yeri! “Aşıq Kərəm”. Əyri görmək 

- pis şəkildə görmək, xoşuna gəlməyəcək 
tərzdə görmək. Niyə bəs böylə bərəldirsən, a 
qare, gözünü; Yoxsa bu ayinədə əyri görür- 
sən özünü? M.Ə. Sabir. Hər nə gördüm, əyri 
gördüm, özgə babət görmədim. M.P.Vaqif. 
Əyri güzgü - 1) əksi düzgün göstərməyən 
güzgü; 2) məc. bir şeyin təhrif olunmuş əksi. 
// Is. mənasında. Casusmusan ki, yoxsa oğru? 
Ya əyrimisən ki, yoxsa doğru? Xətayi. Bir 
oğru, bir əyri, bir də haramı; Bu üçü bir olsa 
kolda gizlənər. Xəstə Qasım. Tənbələ, əyriyə 



xeyirxahlıq etmək yaxşı işləyənin belindən 
basmaqdır. M.İbrahimov. // is. Düzgün olma- 
yan şey. Şairəm, çünki vəzifəm budur əşar 
yazım; Bədi bəd, əyrini əyri, düzü həmvar 
yazım. M.Ə. Sabir. [Keykavus şah:] Çarə bul, 
seçilsin doğru əyridən. H.Cavid. [Vəzir:] Belə 
olar əyyar sözü; Yanlış deyər əyri, düzü. 
A.Şaiq. □ Əyri iş - fırıldaq, hiylə. ..Əyri 
işlərin haqqında doğru danış. M.S. Ordubadi. 

3. is. riyaz. Əyri xətt. Diaqramın əyriləri. 
Əyrinin nöqtələri. П Hər hansı bir prosesin 
kəmiyyət nisbətini göstərən (əyri xətt 
şəklində) qrafik təsvir. Temperatur əyrisi. 
Yağıntı əyrisi. 

0 Əyri göz - mövhumatçıların etiqadmca, 
gözü dəyə bilən adamın gözü. [Qızyetər:] 
Yox... yox..., qadan alım, min əyri göz var; 
Bircə farağat dur, .. göz dəyər sənə. S.Vurğun. 
Əyri (gözlə) baxmaq - qeyri-məmnun, 
narazı, acıqlı yaxud şübhəli nəzərlə bax- 
maq. Əyri gözlə mənə baxdı. Əyri-əyri 
baxmaq - bax əyri (gözlə) baxmaq. Sona 
əyri-əyri baxır Məşədi Zeynəbin üzünə və 
birdən onun üstünə hiicunı çəkib itələyir. 
C.Məmmədquluzadə. Hacı Rəsul çomaqlı 
kəndliyə əyri-əyri baxdı. Mir Cəlal. Molla 
Şirəlinin ən çox zəhləsi getdiyi, ona əyri-əyri 
baxıb salam verməyən cavanlar idi. S. Rəh- 
man. Əyri oturaq (oturub), düz danışaq 
bir-birimizdən incisək də, həqiqəti olduğu 
kimi deyək. Ey fələk, gəl ki, bir əyri oturub 
düz danışaq. S.Ə.Şirvani. [Gəray ağa:] Gəl 
burada, bu qapalı otaqda, bu İçərişəhərdə 
əyri oturub düz danışaq! S. Rəhimov. 

ƏYRİAĞIZ sif. Ağzı əyri olan. Əyriağız 
adam. 

ƏYRİAYAQ sif. Ayaqları əyri olan. Əy- 
riayaq kişi. 

ƏYRİBEL sif. Beli əyilmiş, beli əyri olan. 
..Gecə-gündüz karxanasının fikrini çəkən 
əyribel Cavadın söz istəməsi aranı sakit 
etdi. Ə.Əbülhəsən. 

ƏYRİ-BƏRİ zərf Ora-bura, o tərəfə-bu 
tərəfə. [Tələbələr] gecə səhərə kimi yatmır, 
əllərini ovxalayır, əyriyə-bəriyə gedirdilər. 
“Qatır Məmməd”. 

ƏYRİBOYUN sif. Boynu əyri olan. Körpə 
Aslanın yadına .. əyriboyuıı dəvə və iri göz 
dəvə balası düşdü. S. Rəhimov. 



157 




ƏYRİBÖYÜR 

ƏYRİBÖYÜR sif. Bədən quruluşu əyri, 
biçimsiz olan. 

ƏYRİ-BULAMAC sif. məh. Çox əyri, əyri- 
üyrü. Əyri-bulamac yollar. - ..Şəhərin tari- 
xini öyrənməklə bərabər, əyri-bulamac küçə- 
lərini də tanımağa başladıq. Ə.Əbülhəsən. 

ƏYRİBURUN sif. Burnu əyri olan. 

ƏYRİBUYNUZ sif. Buynuzları əyri olan. 
Əyribuynuz qoç. 

ƏYRİ-BÜYRÜ bax əyri-üyrü. Əyri- 
büyrii ağac. - Yunan əlifbası girdələşə bil- 
məyib, əyri-büyrü xətlər ilə yazılırdı. 
F.Ağazadə. 

ƏYRİCƏ sif. Az əyri, bir qədər əyri, ya- 
xud çox əyri. Qabağımıza əyricə bir yol çıxdı. 
Əyricə ağac. // Qövs şəklində, yay kimi. Əy- 
ricə qaşı var, ucu əyməli; Kətan köynək geyib, 
köksü düyməli. “Əsli və Kərəm”. 

ƏYRİCİZGİLİ sif. Cizgiləri əyri (çəp) 
olan. Əyricizgili dəftər. 

ƏYRİÇİYİN sif. Çiyni əyri olan. Əyri- 
çiyin adam. 

ƏYRİDİMDİK sif Dimdiyi əyri olan. Əy- 
ridimdik quş. - Bu, iri toyuq boyda, uzun, 
əyridimdik anac bir çil gülənşah idi. 
M.Rzaquluzadə. 

ƏYRİ-DOLANBAC sif. Əyri-üyrü, dolan- 
baclı, düz xətt üzrə olmayan. Əyri-dolanbac 
dalan. - Darısqal, əyri-dolanbac küçələri .. 
bu qəsəbəni qədim şəhərlərə oxşadırdı. 
Ə.Əbülhəsən. 

ƏYRİ-ƏSKİK bax əgər-əskik. 

ƏYRİXƏTLİ sif. riyaz. Əyri xətlərlə dü- 
zələn. Əyrixətli səth. Əyrixətli fiqur. Əyri- 
xətli üçbucaq. 

ƏYRİQIÇ sif. Qıçları əyri olan. Əyriqıç 
adam. 

ƏYRİQILÇA bax əyriqıç. 

ƏYRİLİ sif. Əyrisi, əyri yeri, ya yerləri 
olan. Belə əyrili çubuqdan səbət toxumaq 
olmaz. Əyrili yol. 

ƏYRİLİK is. 1 . Əyri şeyin halı. Tirin əy- 
riliyi. Məftilin əyriliyi. 

2. ınəc. Hiylə, biclik; düz, namuslu yolla 
getməmə ( düzlük əksi). Bir xəyanət görün- 
məyib bizdən ; Əyrilik sadir olmayıb düzdən. 
S.Ə.Şirvani. Zira ki, yalan və əyrilik həmişə 
aşkar olub insanı bədnam edir. N.Nərimanov. 

ƏYRİLMƏ “Əyrilmək”dən fis. 



ƏYRİ-ÜYRÜ 

ƏYRİLMƏK тәсһ. Əyri hala düşmək, 
əyilmək. 

ƏYRİM 1 1 . is. Döngə, dönüş. 

2. sif. Əyrisi, döngəsi olan. Əyrim yol. 

0 Əyrim laləvər bot. - birillik iriyarpaqlı 
bitki. Əyrim laləvər birillik bitkilərdəııdir. 
Gövdələri 40 sm-ə qədər hündürlüyündədir, 
girdə-tinlidir, adətən budaqlaııandır. Yar- 
paqları iridir, lələk bölümliidür. H.Qədirov. 

ƏYRİM 2 sif məh. Sısqa. Əyrim adam. 

ƏYRİMÇƏ is. məh. Üzük. Səksən oxu 
əyrimçədən keçirdim; Heç kamımda arzıı- 
тапт qalmadı. "Koroğlu”. Əyrimçədən ke- 
çər beli qızların. “Qurbani”. 

ƏYRİM-ÜYRÜ bax əyri-uyrü. 

ƏYRİM-ÜYRÜMbax əyri-üyrü. Əyrim- 
iiyrüm küçə. Kəndin arası ilə əyrim-üyrüm 
gedən bağ yoluna çıxdıq. - Elə bil əkin yer- 
lərinə əyrim-üyrüm qara zolaqlar çəkmiş- 
dilər. I. Şıxlı. 

ƏYRİ-OĞRU top. Oğru, dələduz adam- 
lar. Mirzə Qulam xan da yazda-yayda .. va- 
lilərinə tabe olmayan əvri-oğruya qulaq- 
burması verib, mal-dövlətini yoxlayıb çıxıb 
gedərdi. M. Əliyev. 

ƏYRİPƏNCƏ bax əyriayaq. Əyripəncə 
ayı. 

ƏYRİSİNƏ zərf Əyri olaraq, çəpinə. 
Əyrisinə gedir. Sənə nə oldu, nə üçün düz 
yolda əyrisinə yeriyirsən? 

ƏYRİSİZ sif. Əyri yeri olmayan, düz 
olan. Əyrisiz ağac olmaz, olsa da düz olmaz. 
(Məsəl). 

ƏYRİTMƏ “Əyritmok”dən fis. 

ƏYRİTMƏKbax əyiltmək. 

ƏYRİ-ÜYRÜ sif 1 . Çox yerindən əyilmiş, 
düz yeri olmayan. Əyri-üyrü ağac. Əyri- 
üyrü məftil. - Müqim bəyin boynu qısa, 
qılçaları gödək, əyri-üyrü, qarnı qarpız 
kimi qalxıq, başı da aran yerinin düyələyi 
kimi yupyumru idi. S.Rəhimov. Qaş qaralır, 
əyri-üyrü daşların sıx kölgəsi; Qəbirlərin 
üstü ilə sürünür ilan kimi. B.Vahabzadə. 
// Düz olmayan, düz istiqamətdə getməyən, 
çoxlu döngələri olan. Əyri-üyrü küçələr. 
Əyri-üyrü xətt. Əyri-üyrü cığırlar. - Müəl- 
lim kəndin .. əyri-üyrü küçələri ilə gedirdi. 
S. Hüseyn. Qarlı güneyin sinəsində əyri- 
üyrü, çalın-çarpaz cığırlar əmələ gəlirdi. 
B.Bayramov. 



158 




ƏYYAM 



ƏZAB 



2. Bax əyri 2-ci mənada. Əyri-üyrü 
adamdan qaçmaq lazımdır. H Is. mənasında. 
Mənim çarəm nədir? Mən gecə səhərə kimi 
gözümü yummuram, böyük şəhərdir, necə 
olsa beş nəfər əyri-üyriisü olmayacaqmı? 
M. S. Ordubadi. 

3. Yanlış, qüsurlıı, nöqsanlı. [Mirzə Sə- 
fər] şeirlər oxuyardı və oxuyandan sonra da 
onları əyri-üyrü (z.) rus dilinə tərcümə edər- 
di. Ə.Haqverdiyev. 

0 Əyri-üyrü baxmaq - bax əyri-əyri 

(“əyri”də). Məcid, xanımın məzəmmətini eşit- 
cək bir az əyri-üyrü ona baxdı.. B.Talıblı. 

ƏYYAM is. [ər. “yovm” söz. cəmi] Gün- 
lər, çağ, zaman, dövr. Keçən əyyam. Bu əy- 
yamda (bu dövrdə). Biz gözəl əyyamda ya- 
şayırıq. - Əyyami-baharü güldür, oğlum! 
Qoyma məni qəmdə, güldür, oğlum! 
M. Ə. Sabir. Bu hal necə ki haman əyyamda, 
habelə indi də hökmfərmadır. C.Məmməd- 
quluzadə. 

ƏYYAR sif. və is. [ar.] Hiyləbaz, kələk- 
baz, çoxbilmiş, fırıldaqçı, dolandırıcı. Qara 
pəhləvan yaman güclü, həm də yaman əyyar 
idi. "Koroğlu”. Əyyar İbrahim Şiraza gə- 
ləndən sonra Fərəc ixtisara düşən bir müəl- 
lim vəziyyətində qalmışdı. Qantəmir. // Oğru, 
cibkəsən, evyaran. Əyyarlar başladılar 
Dəmirçioğlunutı üstünə bihuşdan səpməyə. 
“Koroğlu”. 

ƏYYARLIQ is. Oğmluq, fırıldaqçılıq, do- 
landırıcılıq. Bu qəzvinli Şeydadır ki, gündüz 
sərraflıq elər, gecə əyyarhq. M.F.Axundzadə. 

ƏYYAŞ is. [ar.] Vaxtını eyş-işrətlə, 
sərxoşluqla keçirən adam, içki düşkünü. 
..Əyyaşların yurdu sayılan "Metropol" ote- 
lində bu gecə fövqəladəlik vardı. M. S. Ordu- 
badi. ..Ara-sıra rast gəldiyi gecə əyyaşla- 
rının hay-küyü [Məhbusinin] nəzərini cəlb 
edə bilmirdi. M. İbrahimov. 

ƏYYAŞLIQ is. Vaxtını içki içməklə, eyş- 
işrətlə keçirmə, içki düşkünlüyü. Əyyaşlıq 
böyük bədbəxtlikdir. - Əyyaşlığın sonu 
yorğunluq və səfalət, səfalətin sonu heçlik 
və fəlakətdir. A.Şaiq. 

ƏZA 1 is. [ar.] Yas, matəm. [Alim:] Onlar 
[tərəkəmələr] bir növ avam .. tayfadırlar, 
əza məclisi və mərsiyəxaıı-zad tanımazlar, 
amma, əllıəmdülillah, yenə müsəlmandırlar. 



Qantəmir. □ Əza saxlamaq - yas tutmaq, 
matəm saxlamaq. [Molla:] ..Qonaq gəlib 
əza saxlayanlar! Bu gecə başqa gecələrə 
bənzəməz. M. Əliyev. 

ƏZA 2 is. [ar.] klas. Əziyyət, zəhmət, mə- 
şəqqət, cəfa. Mən dəliyəmmi özümü mək- 
təbə, dərsə sövq edəm ; Dərsin əzası bir 
belə, xalqın ədası bir belə. M. Ə. Sabir. Ay 
baba, salma qalmaqal, cövrü cəfadan əl 
götür! Dəng eləmə cəmaəti, cəbrii əzadan əl 
götür! C. Cabbarlı. 

ƏZA 3 is. [ar. “üzv” söz. cəmi] 1. Bədən 
üzvləri (Azərbaycan dilində bəzən "üzv” 
mənasında işlənir). Quzunun parçalardı əza- 
sın; Sındırıb kəlləsin, qabırğasın. S.Ə.Şirvani. 
[Şahbaz bəy:] Şəmsi, mənim bədənimdə bir 
sağ əzam yoxdur. S.S. Axundov. Hərdən ba- 
şını qaldırıb nəzəri uşaqların solğun üzünə 
düşəndə [Aslanın] bütün əzası inildəyirdi. 
C. Cabbarlı. 

2. köhn. Bir cəmiyyət və ya heyəti təşkil 
edən üzvlərin məcmusu və ya hər biri. Par- 
laman parladı əzası ilə. M. Ə. Sabir. Danı- 
şıqdan sonra məhkəmə əzası qərar çıxardıb 
hər kəsin haraya göndərilməsini təyin edə- 
cəkdir. Ə.Haqverdiyev. ..Çarın taxta oturan 
günü bütün koıısulxana əzaları koıısulxana- 
dakı ziyafətə yığılmışdılar. M. S. Ordubadi. 

ƏZAB is. [ar.] 1. Əziyyət, üzüntü, iş- 
gəncə. Toy-bayramdır bu dünyanın əzabı; 
Ağlı olan ona gətirər tabı. M. P. Vaqif. 
[Nuriyyə:] Əvvəl günlər, dünyada hər əza- 
bın bir sonu olduğunu düşünərək özümə tə- 
səlli verirdim. İ.Əfəndiyev. Əzaba, zəhmətə 
qatlaşmayaraq; Biz şəkilə baxıb şəkil çəki- 
rik. B. Vahabzadə. □ Əzab çəkmək -əziy- 
yət çəkmək, sıxıntı çəkmək, dərd çəkmək, 
möhnət çəkmək. [Əsgər:] ..İstəyirəm qızı 
tez gətirsinlər ki, yazıq daha əzab çəkməsin. 
Ü.Hacıbəyov. Bağladım vəcdə gəlib hüs- 
nünə şerimlə kitab; Bu yolun yolçusu tək 
dərdə dözüb çəkdim əzab. S.Rüstəm. Əzab 
görmək - 1) bax əzab çəkmək; 2) cəza- 
landırılmaq. Əzab vermək (etmək) - əziy- 
yət vermək, cəfa vermək, sıxıntı vermək, iş- 
gəncə vermək, incitmək. Təklifi-cənnət eylə- 
mə kuyində könlümə; Çün cənnət əhlidir, nə 
verirsən əzab ona? Füzuli. [Sitarə:] Fərhad, 
Fərhad, niyə mənə əzab verirsən, vicdanımı 



159 




ƏZAB-ƏZİYYƏT 



ƏZBƏRDƏN 



parçalayırsan? C. Cabbarlı. Sanki tale [Va- 
hidə] əzab verir, bütün düşünülməmiş işləri- 
nin hayıfını çıxırdı. İ.Hüseynov. Əzaba sal- 
maq - əzaba, əziyyətə düşməsinə səbəb ol- 
maq. Salıbdır könlümü zülfün əzaba. Q.Zakir. 
Cəhənnəm əzabı - çox böyük əzab, əziy- 
yət. [Tükəzban:] Fəhlələr yenə cəhənnəm 
əzabından qurtulmadılar. M. Hüseyn. 

2. Şiddətli mənəvi sıxıntı, əziyyət, ürək 
acısı. Vicdan əzabı. - Xüsusilə Mayaya gös- 
tərdiyi üz, dediyi sözlər yadına düşəndə Qa- 
raş əzabdan qovrulub yanırdı. M.İbrahimov. 

ƏZAB-ƏZİYYƏT bax əzab 1-ci mə- 
nada. [Cümşüd] qocanın min əzab-əziyyətlə 
dolu həyat yoluna nəzər salır, bu həyatın 
mənasını aramaq istəyirdi. S. Rəhimov. 

ƏZAB-ƏZİYYƏTLİ bax əzablı. Əzab- 
əziyyətli iş. Əzab-əziyyətli yol. 

ƏZAB-İŞGƏNCƏ b a x əzab 1-ci mənada. 
Əzab-işgəncə çəkmək. Əzab-işgəncələr 
görmək. - .. Əhməd bütün əzab-işgəncələ- 
rin nə üstündə başlandığını unudub, Tovu- 
zun yanma qayıdacaqdı. M. Süleymanov. 

ƏZABLI sif. Çox əziyyətli, sıxıntılı, çətin; 
əzab və əziyyətlə dolu. Əzablı iş. Əzablı 
isti. Əzablı yol. - Neft səltənəti Bakıda neft 
tapmaq əzablı bir işə çevrilmişdi. A.Şaiq. 
Bu bir ay Bilqeyis üçün sıxıntılı və əzablı 
keçdi. S. Vəliyev. 

ƏZABLI-İŞGƏNCƏLİ bax əzablı. Əzab- 
lı-işgəncəli yol. Əzablı-işgəncəli iş. 

ƏZABLILIQ is. Əzablı şeyin hal və key- 
fiyyəti; əziyyətlilik. 

ƏZABSIZ sif. Heç bir əzabı, əziyyəti ol- 
mayan, əziyyətsiz, asanlıqla əldə edilən, asan- 
lıqla yerinə yetirilən, yüngül, asan. Əzabsız 
iş. Əzabsız yol. 

ƏZABVERİCİ sif. Cismani, yaxud ruhi 
əzab verən, incidən, çox əziyyətli. Əzabve- 
rici yara. Əzabverici hiss. - Artıq Məcidin 
sözləri [Nadir] üçün əzabverici olmayıb, .. 
mehriban bir ananın nəğməsinə bənzəyirdi. 
B.Talıblı. 

ƏZA-CƏFA is. [ər.] Əzab və əziyyət. 
[Şah:] Keşiş, gözümün ağı-qarası bir nəfər 
oğlum var. Mən onun əza-cəfasına razı ola 
bilmərəm. Ü.Hacıbəyov. 

ƏZADAR is. [ər. əza və fars. ...dar] klas. 
Əza saxlayan, əzalı; yas saxlayan, yaslı. 



ƏZADARLIQ is. Əza saxlama, yas sax- 
lama; yaslılıq. 

ƏZAN [ər.] bax azan. 

ƏZAZİL [ər.] 1. is. Şeytan. Onu əzazil də 
aldada bilməz. - Əhsəııi-təqvimi inkar evlər 
imansız fəqih; Şol əzazilin ki adın həq deyər, 
şeytan budur. Nəsimi. 

2. sif. məc. Zalım, amansız, rəhmsiz, in- 
safsız, qəddar. Əzazil adam. Əzazil ata. -Nu- 
şəfərinin atası çox əzazil və zalımdı. (Nağıl). 
Qara xan əzazil bir xan idi. “Koroğlu”. Şiş- 
man qadın əzazil bir qayınatla idi. S. Hüseyn. 

ƏZAZİLCƏSİNƏ zərf Zalımcasına, insaf- 
sızcasına, amansızcasına, qəddarcasına. 
Əzazilcəsiııə incitmək. Əzazilcəsinə əziyyət 
vermək. 

ƏZAZİLLİK is. Zalımlıq, insafsızlıq, 
amansızlıq, qəddarlıq. Sabiq milyonerin ar- 
vadı Nərmin onun əzazilliyini görəndə üs- 
yan edib deyir ki, dövlətlilər amansız və mü- 
riivvətsizdirlər. . M. Hüseyn. 

ƏZBƏR 1 . is. Bir mətni və ya sözü eyni 
ilə təkrar edilə biləcək şəkildə yadda, hafi- 
zədə saxlama. □ Əzbər etmək (eləmək) - 
bax əzbərləmək. [Ruqiyyə xanım] bütün 
elmləri əzbər eləyib, açarını qoymuşdu ci- 
binə. “Koroğlu”. Ertə durarsan səhər; Dər- 
si edərsən əzbər. A. Səhhət. 

2. Bax əzbərdən. Əzbər bilmək. Əzbər 
oxumaq. - Sona yenə taxta yığışıb Bahadı- 
rın kağızını əzbər oxuyurdu. N.Nərimanov. 

0 Dillərdə əzbər olmaq, dillər əzbəri 
olmaq - bax dil 1 . 

ƏZBƏRÇİ 1. sif. Dərsini anlayıb-anlama- 
dan, olduğu kimi, kəlməbəkəlmə hazırla- 
yan, əzbərləyən. Əzbərçi tələbə (şagird). 

2. is. Çox oxumuş, lakin oxuduğunu me- 
xaniki surətdə, qeyri-tənqidi mənimsəmiş 
adam haqqında. 

ƏZBƏRÇİLİK is. Mənasını bilmədən, də- 
rindən öyrənmədən, mexaniki surətdə əz- 
bərləmə. Məktəblərdə əzbərçiliklə mübarizə 
aparmaq lazımdır. 

ƏZBƏRDƏN zərf Əzbər olaraq, yazıya 
baxmadan; döşdən, hafizədən. Şeri əzbər- 
dən oxumaq. - Bilirəm, Puşkini çoxdan se- 
virsən; Qızın da, oğlun da əzbərdən desin. 
S. Vurğun. Çoxusıı əzbərdən şeirlər söylə- 
yirdi. M.İbrahimov. 



160 




ƏZBƏRƏ 



ƏZƏLƏLİ 



ƏZBƏRƏ dan. bax əzbərdən. Əzbərə 
şeir demək. Poemanı əzbərə oxudu. 

ƏZBƏRLƏMƏ “Əzbərləmək”dən fis. 

ƏZBƏRLƏMƏK/ Əzbər etmək, oxuduğu 
və ya eşitdiyi bir şeyi olduğu kimi zehnində 
saxlamaq, mənimsəmək. Şeri əzbərləmək. 
Rolunu əzbərləmək. - ..Marallarını .. moizə 
kitablarını rəfdən alıb, tozlarını təmizləyib 
başlayırlar əzbərləməyə. Ə. Haqverdiyev. 
Namiq Kamalın bu şerini Mirzə Süleyman 
bəy .. əzbərləmişdi. B.Talıblı. 

ƏZBƏRLƏNMƏ “Əzbərlənmək”dən fis. 

ƏZBƏRLƏNMƏK f. Əzbər yadda saxlan- 
maq, əzbər öyrənilmək, əzbər edilmək. Şeir 
əzbərlənmişdir. - Savadlı gənclərin bəyazı 
olardı, bu bəyazlara ana dilindəki şeirlərin 
ııəfıs parçaları köçürülər, əzbərlənərdi. 
Çəmənzəminli. 

ƏZBƏRLƏTDİRMƏ “Əzbərlətdirmək”- 
don fis. 

ƏZBƏRLƏTDİRMƏK icb. Əzbərləməyə 
məcbur etmək. 

ƏZBƏRLƏTMƏ “Əzbərlətmək”dən/w. 

ƏZBƏRLƏTMƏK icb. Əzbər öyrətmək, 
yadda saxlatmaq. Şeri əzbərlətmək. Poemanı 
əzbərlətmək. 

ƏZBƏS zərf [fars.] klas. 1. Kifayətcə, 
çox miqdarda, həddindən artıq. Hər yanda 
böyük xəndək, hər küçədə min dağ; Əzbəs 
tökülüb bir-birinin üstünə torpaq. A.Səhhət. 

2. Bəzən “ki” bağlayıcısı ilə: əzbəs ki - 
səbəb bildirir. Dedi: “Əzbəs ki halətim yox- 
dur; Yeməyə hiç rəğbətim yoxdur”. 
M. Ə. Sabir. [Qulu:] Əzbəs ki [Yusifin] xa- 
siyyəti və mehribançılığı məni özünə qul 
edibdir.. N.Nərimanov. 

ƏZCÜMLƏ [fars, əz və ər. cümlə] kit. 
köhn. O cümlədən. 

ƏZDAD is. [ər.] köhn. 1. Zidd sözünün 
cəmi (zidlər). 

2. köhn. Rəqiblər. 

ƏZDİRMƏ “Əzdirmək”dən/w. 

ƏZDİRMƏK “Əzmək” dən icb. 

ƏZƏL [ər.] 1. is. Əvvəli, ibtidası olmayan 
keçmiş zaman ( əbəd müqabili). Səbəb nə 
oldu ki, peymanii əhdi sındırdın? Vəfavii 
əhdə əzəl etibar edən sən idin. X.Natəvan. 

2. zərf Əvvəl, irəli, qabaq, ilkin, əvvəlcə, 
qabaqca. Əzəl sən gəl. - Əzəl bunu, sonra 



da o birisini min, təzəcə sulanmış şumda sə- 
yirt, qaratikaıılığa sür, sonra da sıldırım 
daşlı dağa çap. “Koroğlu”. A kişi, bundan 
əzəl xalqda hörmət var idi. M. Ə. Sabir. // sif. 
İlk, birinci. Su gəldi, dağdan axdı; Dağ- 
daşa ün buraxdı; Məhəbbət şirin şeydir; 
Hər kəsin əzəl bəxti! (Bayatı). Dizi üstə əzəl 
alıb başımı; Sildi lütf ilə qanlı göz yaşımı. 
A.Səhhət. □ Əzəl başdan (gündən) - lap 
əvvəldən, başlanğıcdan, qabaqdan. Əzəl 
başdan Bəsrə, Bağdad eliniz; Bəylər üçün 
ərməğandır teliniz. M.V. Vidadi. Bir ayna- 
dır bizim səhnə; Bir aynadır əzəl başdan; 
Xalqımızın həyatını; Əks etmişdir hər bir za- 
man. B.Vahabzadə. Vurub qoltuğuna sədəfli 
sazı; O da əzəl gündən telə bağlıdır. H.Arif. 

3. Cəm şəklində: əzəllər - qabaqlarda, 
keçmişdə, əvvəllər. Qəm deyildi, sevsə idi 
əzəllər; Eşidən tən edib, indi lağ eylət; 
Q.Zakir. Sonralar sevilib bəyənilmədi; Əzəl- 
lər kimsəni bəyənməyən qız. H.Arif. 

ƏZƏLCƏ zərf Əvvəlcə, qabaqca, birinci 
olaraq. Əzəlcə söz kimə verildi? Əzəlcə qoy 
o keçsin. 

ƏZƏLDƏN zərf Lap əvvəldən, ilk vaxt- 
dan, ibtidadan. Əzəldən deyər ki, bəri dur, 
bəri; İrəli gedərsən, o durar geri. Q.Zakir. 
Biganələrlə çünki olub aşina könül; Ey kaş, 
olmayaydım əzəldən mən aşina! S.Ə.Şiıvani. 
Əzəldən belədir, hər yeni şair; Bir yeni yol 
bulub, bir əməl bəslər. Ə. Cavad. Əzəldən 
düşmənəm qorxu ilə mən. M.Rahim. 

ƏZƏLƏ 1 is. [ər.] anat. İnsan və heyvan 
bədəninin, hüceyrələrdən ibarət olub, yığıla 
bilən orqanı və ya onun bir hissəsi; muskul. 
Qolunun əzələsi daş kimidir. Əzələ fəaliy- 
yəti. Ürək əzələsi. Qıç əzələləri. - Qolunu 
açdı, bükdü, dedi : - Əzələyə bax! Heç bilir- 
sənmi nədir ikipudluq oynatmaq? R.Rza. 

ƏZƏLƏ 2 [ər. “əzəf’dən] bax əzəl 2-ci 
mənada. Ədalət var idi bundan əzələ; Ya- 
man yerə yetib iş gələ-gələ. Q.Zakir. 

ƏZƏLƏLİ sif. İnkişaf etmiş əzələləri 
olan. Əzələli qollar. - Həmişə fiziki işdə ça- 
lışan adamlara məxsus yoğun əzələli bir gən- 
cin gurultulu səsi onların danışığını kəsdi. 
M.İbrahimov. // Əzələləri qüvvətli. Çox əzə- 
ləli pəhləvandır, onu basmaq çətindir. 



161 




ƏZƏLƏSİZ 



ƏZİCİ 



ƏZƏLƏSİZ sif. Əzələləri inkişaf etmə- 
miş, əzələləri zəif olan. Əzələsiz qollar. 

ƏZƏLİ sif. [ər.] Zamanca başlanğıcı, ib- 
tidası olmayan ( əbədi müqabili). Kəhkəşan 
südlü nəhri andıraraq ; Əzəli bir kitab oxurdu 
mana. H.Cavid. Bu doğrudur, sevda olur əzəli; 
Mən şairəm həyatımdan bezəli. Ə. Cavad. 
Həyatın əzəli bir qanunu var; işsiz hünər 
yoxdur , hünərsiz də iş. S.Vıırğım. 

ƏZƏLİLİK bax əzəliyyət. 

ƏZƏLİYYƏT is. [ar.] kit. Əzəlilik, za- 
manca ibtidasızlıq, əvvəli olmayacaq qədər 
qədimlik (əbədiyyət müqabili). 

ƏZƏLKİ sif. Əzəldə olan, əvvəlki. Əzəlki 
danışıq. Əzəlki vəziyyət. -Kəsilibdi indi gəlib- 
getməyin; Əzəlki çağını könlüm arzular. 
Q. Zakir. Çün səni əfv edib xudayi-cahan; 
Genə verdi əzəlki surətini. S.Ə.Şirvani. 

ƏZƏM sif. [ar.] köhn. Böyük, ən böyük, 
ulıı (adətən vəzifə adlarına qoşulur; məs.: 
sədri-əzəm - Sultan Türkiyəsində baş 
nazir). [Yasavul:] Mən bu cəhəti canişini- 
əzəmə yazdığım raportlarda qeyd etmişəm. 
S. Rəhimov. 

ƏZƏMƏT is. [ar.] 1. Böyüklük, ululuq. 

İstərsən əgər şahlıq, şöhrət, əzəmət, hörmət ; 
Həm əhdə vəfa eylə, həm faili-peyman ol! 
Heyran xanım. 

2. Dəbdəbə, calal, təmtəraq, ehtişam. Xə- 
lifələrin əzəmət və şöhrəti sönür. M. S. Ordu- 
badi. Üstündən əsrlər adlayıb keçsə belə. As- 
lanın qurduğu binalar öz əzəmət və təmtə- 
rağını itirməyəcəkdir. S. Rəhimov. Bu təpə- 
dən baxdıqda Bakının mənzərəsi bütün əzə- 
məti ilə göz qarşısında canlanırdı. S.Rəhman. 
// Vüqar, qürur. Qaragözlü qız, gəlinlər, ağ- 
birçəkli analar; Duruşunda bir əzəmət, ba- 
xışında bir vüqar. R.Rza. 

3. zərf Əzəmətlə şəklində - təntənə ilə, 
ehtişamla, təmkinlə, vüqarla. Sağımızda-so- 
lumuzda, önümüzdə; atlılar əzəmətlə durub 
bizi gözləyirdilər. S. Rüstəm. Bəzən əzəmətlə 
keçir adamlar; Səngərə çevrilib sıravi dam- 
lar. M. Rahim. 

ƏZƏMƏTLİ sif. Böyük, möhtəşəm. Əzə- 
mətli qala. Əzəmətli dağlar. - Ta o dərəcəyə 
kimi ki, hətta istanbul kimi bir əzəmətli pay- 
taxtda telefon çəkməyi Sultan Əbdülhəmid 
qadağan etmişdi. C.Məmmədquluzadə. Təy- 



yarəmiz başdan-başa qarla örtülmüş bu əzə- 
mətli şəhər üzərində uçur. M. Hüseyn. Mi- 
sirli özü çəkdi; Qədim Memfıs şəhərinin; 
Əzəmətli səddini. O. Sarıvəlli. // Dəbdəbəli, 
təmtəraqlı, möhtəşəm, calallı. Vaxtı ilə bir 
qismi miskin və fəqir, bir qismi də möhtəşəm 
və əzəmətli qəbirlərdən bir əsər və əlamət 
qalmamışdı. S. Hüseyn. Böyük, əzəmətli bir- 
saray çilçıraq içərisində yanırdı. S.Rəhman. 

ƏZƏMİ 1 sif. [ər.] köhn. Ən çox, maksi- 
mum. Azərbaycan . . nasirləri klassik rus rea- 
lizminin ən qüvvətli cəhətlərindən - onun de- 
mokratlığından, həyat həqiqətlərinə əzəmi 
dərəcədə sadiq qalmağından .. öyrənirlər. 
M. Hüseyn. Əhmədov fəhlə qüvvəsindən 
əzəmi dərəcədə istifadə etməklə kifayətlən- 
mədi. Mir Cəlal. 

ƏZƏMİ 2 is. [ər.] 1. Keçmişdə palto kimi 
üstdən geyilən içi xəzli paltar. 

2. Müsəlman dini təriqətlərindən birinin 
adı. 

ƏZƏMİYYƏT is. [ər.] klas. Böyüklük, 
ululuq, əzəmət. 

ƏZGİL is. Qoz iriliyində, ətli, çəyirdəkli, 
sarı rəngli, təpəsi pipikli bir meyvə və onun 
ağacı. Əzgil ağacı. Əzgil meşəsi. Cır əzgil. - 
Meşənin dəymiş əzgili saralar; Həm zoğal 
da dərilməyib qaralar. A.Səhhət. Əzgil 5-6 
metr hündürlükdə, qışda yarpağı tökülən ağac 
və ya kol şəkilli bitkidir. Güney yerlərdə, 
münbit və rütubətli torpaqlarda daha yaxşı 
bitir. H.Qədirov. 

ƏZGİLLİK is. Əzgil ağacları bitmiş yer, 
əzgil meşəsi, əzgil kolluğu. Bağın bir tərəfi 
əzgillikdir. 

ƏZGİN sif. Əzinik, yorğun, halsız, taqət- 
siz. Hər tərəfdə əzgin kəndlilər bəylərdən in- 
tiqam almağa başladılar. H.Nəzərli. Qaraş 
özünü itirməyib diqqətlə baxsaydı, atasının 
yuxudan çox yorğun və əzgin (z.) qalxdığını 
görərdi. M. İbrahimov. 

ƏZGİNLƏŞMƏ “Əzginləşmək”dən fis. 

ƏZGİNLƏŞMƏK/ Əzgin hala düşmək. 

ƏZGİNLİK is. Özünü əzgin hiss etmə, əz- 
gin halda olma. Bədənində əzginlik hiss etmək. 

ƏZGİN-ÜZGÜN sif. və zərf. Çox əzgin. 
Əzgin-iizgün şalvar. - Müqim bəy durub 
əzgin-üzgiin halda çıxdı. S. Rəhimov. 

ƏZİCİ sif. 1. Çox ağır, çox güclü, 
məhvedici, sarsıdıcı. Əzici zərbə. 



162 




ƏZİK 



ƏZİMƏT 



2. Ruhu incidən, ağır təsir bağışlayan. 
Fəxrəddin bu qədər əzici fikirlərin təsirində 
qıvrıldığı zaman oxuyan qız da Dilşada ya- 
zılmış qəzəlləri oxumağa başladı. M. S. Ordu- 
badi. [Qurban] içində əzici və acı bir sızıltı 
duydu. A.Şaiq. Firidwı sərtibin üzündə hər 
şeydən yorulmuş, hər şeyə nifrət edən, 
dərdli bir narazılığın əzici ifadəsini gördü. 
M. İbrahimov. 

ƏZİK sif. 1. Əzilmiş. Əzik meyvə. Əzik 
pomidor. 

2. Ütüsü, şaxlığı, hamarlığı getmiş; hamar 
olmayan. Əzik köynək. Əzik qəzet. - Fər- 
hadoğlıı əzik paltarlarının üstündə əlini 
gəzdirirdi. S. Rəhimov. 

3. Batıq, çökiik. Əzik parç. Samovarın bir 
böyrü əzikdir. II is. Əzik yer. Əziyi düzəltmək. 

4. is. tib. Yıımşaq toxumaların zədələn- 
məsi ilə birlikdə qan damarlarının qırılması 
nəticəsində əmələ gələn zədə yeri. Ayaq- 
dakı əzik. Əlində əzik var. 

ƏZİK-ƏZİK zərf 1. Tamamilə əzilmiş 
halda. □ Əzik-əzik eləmək (etmək) 

1) tamamilə, hər yerini əzmək. Uşaqlar 
meyvələri əzik-əzik etdilər ; 2) sındırmaq, 
parça-parça etmək. Maşının çarxları yeşiyi 
əzik- əzik etdi. Əzik-əzik olmaq - 1) tama- 
milə əzilmək. Əzik-əzik olmuş meyvə; 2) sın- 
maq, parça-parça olmaq. Xırdavat [zənbil- 
ləri], əl arabaları dəmir təkərlər altında 
əzik-əzik oldu. Mir Cəlal. // Sif. mənasında. 
Əzik-əzik paltarlar. 

2. dan. Özünü əzə-əzə, naz-qəmzə ilə, 
özünü utanan kimi göstərə-göstərə. Əzik- 
əzik danışmaq. 

ƏZİKLİK is. Əzik şeyin halı. Almanın 
əziklivinə baxma, çürük deyil. 

ƏZİK-ÜZÜK sif 1. Çox əzilmiş. Əzik- 
iiziik meyvə. - [Qurban:] ..Hər ağac altın- 
dan iiç-dörd çuval əzik-üzük alma yığmışıq. 
Ə.Məmmədxanlı. 

2. Hamarlığı, şaxlığı, düzlüyü getmiş, 
əzilmiş. Əzik-iiziik köynək. Əzik-iiziik yay- 
lıq. - Yarməmməd portfelindən bir dəstə 
əzik-üziik kağız çıxardı. M.İbrahimov. 

3. Sınıq, sınıq-salxaq, əyri-üyrü. Əzik- 
iiziik stol. - [Koroğlu:] Canım, bunlar əzik- 
iiziik dənıir parçalarıdır, nal gətir! “Koroğlu”. 

ƏZİLİB-BÜZÜLMƏ is. Naz, qəmzə, işvə, 
naz satma, nazlanma. 



ƏZİLİB-BÜZÜLMƏK f 1. Nazlanmaq, 
naz etmək. [Ələmdar] əzilib-büzülən, şirin- 
dil xanımların başları iistiindən uzun dimdi- 
yini sallayıb .. baxdı. S. Rəhimov. 

2. məc. Cavabdan qaçmağa çalışmaq, tə- 
rəddüd etmək. Yasavulbaşı əzilib-büzülməyə 
başladı. M.Rzaquluzadə. 

3. Əzilmək, əzik-əzik olmaq. Əzilib-bü- 
zülmüş paltarı ütüləmək. - Maya ayağa dur- 
du, əzilib-üzülmüş balışı çırpdı. M.İbrahimov. 

ƏZİLMƏ “Əzilmək”dən fis. 

ƏZİLMƏK/ 1. Basılaraq, yaxud ağır bir 
şeyin altında qalaraq, ya sıxılaraq əzik hala 
gəlmək; zədələnmək. Meyvələr yeşikdə 
əzilmişdir. Paltarlar əzilmişdir. - Mən əzil- 
miş kol-kosları, sınıq budaqları gördüm. 
Ə.Məmmədxanlı. 

2. Toza çevrilmək, narın hala gəlmək, toz 
halına gəlmək. 

3. məc. Məhv edilmək, məğlub edilmək, 
döyülmək, darmadağın edilmək. Düşmən 
əzildi. - [Uluq bəy:] Vurun, hey, igidlər, bi- 
zimdir zəfər; Dəmir məngənədə əzilir qeysər. 
A.Şaiq. 

4. məc. Zülm altında olmaq, təzyiq altın- 
da olmaq, istismar edilmək, məhkum edil- 
mək. Mən əzilən bir sinfin hayqıran; Haq 
bağıran sədasından yarandım. M. Müşfiq. 

5. məc. Nazlanmaq, naz etmək, əzilib- 
büzülmək. [Nazlı:] Eh, siz şəhər qızları, çox 
ərköyünsünüz. Əzilirsiniz, siiründürürsünüz, 
adanıın canını üzürsünüz.. Ə.Məmmədxanlı. 
[Gövhər:] Onun böyük bacısı səninlə çox 
əzilə-əzilə (z.) danışır, ay Xəlil. S.Rəhman. 

ƏZİM sif. [ər.] klas. 1. Böyük. Hər biri- 
sinin başına şuriş və tüğyan xəyalı düşdü və 
tezliklə Qəzviııdə şurişi-əzim bərpa oldu. 
M.F.Axıındzadə. // Çoxlıı. Baxdım ki, əzim 
bir cəmaət; Evzən iirəfa, əvət, həqiqət. 
M. Ə. Sabir. 

2. Ulu, böyük, yüksək, ali. Birisi ona öv- 
liya, o birisi ona yelbeyin, birisi ona əzim, o 
birisi ona vəzir adını verirdi. S. Rəhimov. 

ƏZİMƏT is. [ər.] Bir yerə doğru hərəkət, 
yola çıxma, yola düşmə, üz qoyub getmə. 
□ Əzimət etmək (eyləmək) - getmək, 
yola düşmək, getməyə üz qoymaq. Noldu 
səbəb eylədin əzimət? Füzuli. 



163 




ƏZİM-ƏZİM 



ƏZİYYƏT 



ƏZİM-ƏZİM: əzim-əzim olmaq (əzil- 
mək) - tamamilə əzilmək, əzik-əzik olmaq, 
parça-parça olmaq. Kukla yerə düşüb əzim- 
əzim oldu. - [Gəray ağa:] Bizim bu fırtınada 
üzən gəmimiz daşa çırpınıb əzim-əzim olub! 
S. Rəhimov. 

ƏZİMÜŞŞAN sif. [ar.] klas. Mərtəbəsi, 
dərəcəsi yüksək. Bir əcəb insandır, xub növ- 
cavandır; Hökmi- Süleymandır, əzimiişşan- 
dır. Aşıq Saleh. 

ƏZİNİK sif. 1 . Əzik, əzilmiş. Əzinik qovun. 

2. Yorğun, üzgün, əzgin. Mədəd işdən qa- 
yıdandan sonra əzinik (z.) yerə girdi, bir az- 
dan vuxuladı. S.Rəhimov. 

3. Mərhəmət diləyən, yalvarıcı, yazıq. O, 
əzinik bir səs çıxardı: - Ağa, rəhm edin! 
S.Rəhimov. 

ƏZİNTİ is. 1 . Ovuntu, əzilib ovulmuş şey- 
lər. Qənd əzintisi. Nabat əzintisi. 

2. Bax əzik 3-cü mənada. Samovarın əzin- 
tisini düzəltmək. Parçın əziııtisindən su sızır. 

3. Bədəndə hiss edilən əzginlik, yorğun- 
luq, üzgünlük. Bədənində əzinti hiss etmək. 

ƏZİŞDİRİLMƏ “Əzişdirihnək”don /.7,s\ 

ƏZİŞDİRİLMƏK məch. 1 . Əzgin hala gə- 
tirilmək. 

2. Döyülmək, kötəklənmək. 

ƏZİŞDİRMƏ “Əzişdirmək ” dən f. is. 

ƏZİŞDİRMƏK/ 1. Ora-burasını əzmək, 
bərk əzmək. Quyudan çıxan daş qırıntıları 
güllə kimi .. gəlir və qabağına keçən hər şeyi 
əzişdirirdi. M.Hüseyn. 

2. Ovuşdurmaq, övkələmək, ovxalamaq. 
Gülşad ixtiyarsız olaraq barmaqlarını əziş- 
dirdi. Ə.Vəliyev. 

3. məc. Döymək, kötəkləmək, qol-qabır- 
ğasını əzmək. Telli kandarda çıxardığı 
başmaq tayını aldı, [pişiyi] əzişdirəcəkdi. 
S. Hüseyn. Məşədi Əsgər o qədər zorlu idi 
ki, iiç-dörd elə hambalları bükiib-bükmələ- 
yib əzişdirə bilərdi. S.M.Qənizadə. Qonşum 
az qaldı məni divara dirəyib əzişdirsin. 
S. Rüstəm. // məc. Məğlub etmək, darmada- 
ğın etmək. Dayan, almanları əzişdirək qoy ; 
Hüseynə edərik yaxşıca bir toy. M.Rahim. 

ƏZİYYƏT is. [ar.] 1. Məşəqqət, əzab, 
cəfa. Yolun əziyyəti. Əziyyətə rast gəlmək. - 
Bəli, Yer üzünün bu mənzərəsi; Arabir məni 
də salır qüvvətdən; Həyat qurtarmadı bu 



əziyyətdən. S.Vurğun. // Ağrı, ağrı-acı. Yara- 
nın əziyyəti. □ Əziyyət çəkdirmək - əziy- 
yətə məruz etmək, əziyyət, əzab çəkməsinə 
səbəb olmaq, əziyyət vermək, məşəqqət 
çəkdirmək. Çəkdirir çox bizə əziyyətlər; 
Həm verir xeyli-xeyli zəhmətlər. A.Səhhət. 
Əziyyət çəkmək - əzab çəkmək, məşəqqət 
çəkmək, ağrı-acı çəkmək. Xəstəlikdən çox 
əziyyət çəkmişdir. Yazıq baş ağrısından çox 
əziyyət çəkir. - Deyir : - Qoy isinsin, o, can 
üstədir; Əziyyət çəkməsin bir neçə günlük. 
M.Rahim. Əziyyət olmaq - əziyyətə, mə- 
şəqqətə, zəhmətə, çətinliyə, qayğıya səbəb 
olmaq. Qorxuram, sizə əziyyət ola. - [Mo- 
zalan bəy:] Oyundan camaata çox əziyyət 
olur. Ə.Haqverdiyev. Əziyyət vermək (et- 
mək, eləmək) - incitmək, çox narahat et- 
mək. Diş ağrısı çox əziyyət verir. Yara 
əziyyət edir. - Çox əziyyət verib çovğun, 
yağmur, bad; Xatirə gəlməyib nə düşmən, 
nə yad. Aşıq Ələsgər. Verməmişəm mən ki 
xəsarət sənə; Sən də dəxi vermə əziyyət 
mənə. A.Səhhət. Əziyyətə salmaq - nara- 
hat etmək, zəhmət vermək, əziyyətə 
düşməsinə səbəb olmaq. Əziyyətə saldığım 
üçün üzr istəyirəm. - [Böyükxanım:] Bu elm 
sizi narahat etməz, bir az da atanız kimi 
əziyyətə salar. M.S.Ordubadi. Əziyyəti dəy- 
mək (toxunmaq) - zərəri olmaq, zərər 
vennək, ziyanı olmaq. Adamlara əziyyəti dəy- 
mək. Çovğunun camaata çox əziyyəti dəydi. 
Əziyyəti olmaq - əziyyət vermək, incit- 
mək. Doğrudan deyirmişlər ki, Nikolayın bizə 
çox əziyyətləri olub. C. Məmmədquluzadə. 

2. Ağır zəhmət, ağır iş, zəhmə tli və çətin 
iş. Çiinki bilir rahət əziyyətdədir; Şad 
yaşamaq səydə, qeyrətdədir. M. Ə. Sabir. 
[Mirzə Cavad:] Ay balam, nahaq yerə bu 
əziyyət nə lazımdır, niyə özünü incidirsən? 
Ə.Haqverdiyev. Binəvanın üzündə və göz- 
lərində əziyyət nişanələri oynaşıb, çox 
zəlalətlərə düçar olduğuna işarə verirdi. 
A.Divanbəyoğlu. □ Əziyyət çəkmək - zəh- 
mət çəkmək, çox işləmək, zəhmətli işlə 
məşğul olmaq. Bağ salmaq üçün əziyyət 
çəkmək lazımdır. 

əziyyətlə zərf 1) böyük çətinliklə, mə- 
şəqqətlə, əzabla, əziyyət çəkə-çəkə. Əziy- 
yətlə yerimək. - Mələk nənə əvvəl diz üstə 



164 




ƏZİYYƏTLİ 



ƏZİZ-ƏRKÖYÜN 



çöküb, sonra ağaca dayanıb, əziyyətlə qal- 
xıb yola düşdü. Ə.Haqverdiyev; 2) əziyyət 
verilərək, işgəncə ilə. Kəndin ortasında 
müxtəlif işgəncə və əziyyətlə öldürülmüş 
meyitlərə baxanda adamuı tükləri ürpərirdi. 
Ə.Vəliyev. 

ƏZİYYƏTLİ sif. Əzablı, məşəqqətli, 
əzab və əziyyətlə bağlı olan. // Çox ağır və 
yorucu; üzücü. Əziyyətli yol. Əziyyətli iş. 
Əziyyətli həyat. H Çox zəhmət tələb edən. 
Liiğətçilik çox əziyyətli işdir. 

ƏZİYYƏTLİLİK is. Əzablılıq, məşəqqət- 
lilik; ağırlıq, zəhmətlilik, yoruculuq, üzücü- 
lük. Yolun əziyyətliliyi. 

ƏZİYYƏTSİZ 1. sif. Əzabsız; asanlıqla, 
çətinlik çəkmədən əldə edilən, görülən. 
Əziyyətsiz iş. - Qışsız baliar olmadığı kimi, 
döyüşsüz, əziyyətsiz, qurbansız da qələbə, 
xoşbəxt həyat yoxdur. Ə.Abasov. 

2. zərf Əziyyət vermədən, əzab vermə- 
dən, incitmədən. [Pəri Cadu:] Bu, Qurbandır, 
gərək onu əziyyətsiz gətirəsən. Ə.Haqverdiyev. 

3. sif. Heç kəsə əziyyəti, azarı dəymə- 
yən; zərərsiz, ziyansız, azarsız; dinc, sakit. 
Əziyyətsiz adam. 

ƏZİYYƏTSİZLİK is. 1 . Heç bir əziyyə- 
tin, çətinliyin olmadığı hal və keyfiyyət, işin 
əziyyətsizliyi. Yolun əziyyətsizliyi. 

2. Əziyyətsiz (3-cü mənada) adamın hal 
və keyfiyyəti. 

ƏZİZ sif. [ər. ] 1. Sevimli, istəkli, ürəyə 
yaxın. Əziz oğul. Əziz yoldaş. Əziz dostlar! 
- [Yusif:] Açım kağızı, görüm, mənim əziz 
ııuri-çeşmim Şamdan bəy nə yazır? 
N.Nərimanov. Amma Züleyxa, Əsgərin əziz 
qardaşı ilə olan pis rəftarını görüb Əsgəri 
sevmirdi. C.Cabbarlı. // Mehriban, məhəb- 
bətli, şəfqətli, sevən. Balamsan sən, nəyim- 
sən? Arxanısan, köməyimsən; Mən sənin əziz 
anan; Sən mənim diləyimsən. (Layla). □ Əziz 
olmaq - hörmət bəslənilmək, hörmət edil- 
mək; əzizlənmək. Oğul! Bir qayda var eldə- 
obada; Qonaq əziz olar, qaçaq olsa da. 
S.Vurğun. Əziz tutmaq - 1) çox istəmək, 
hörmət bəsləmək, qayğı bəsləmək. ..Şəhrə- 
banu arvad Qəhrəmanı oğul və nəvələrin- 
dən əziz tuturdu. S. Rəhimov. Camaat Sət- 
tarzadənin xətrini əziz tutur. Mir Cəlal; 
2) hörmət və ehtiram bəsləmək. Bayramı 



əziz tutmaq. // Ərköyün, ən istəkli. Ananın 
əziz qızı. H Ən qiymətli, ən dəyərli, ən istə- 
nilən. Əziz ömrüm. - Sevdiyin əziz bir şeyə 
and iç! M. S. Ordubadi. Mən ona əziz şey 
kimi baxmırdım. Mir Cəlal. // Doğma, çox 
yaxın, çox sevilən. Əziz ev. Əziz ailə. Əziz 
yurd. H Mübarək, ən hörmətli, müqəddəs. 
Bu əziz adla çiçəkləndi könüllərdə bahar; 
Bir qonaqdır əbədi, məncə, bu ellərdə ba- 
har. S.Rüstəm. Bu əziz bayram günü, adııı 
çəkiləndə; Kim duymayır qəlbinin həyə- 
canla vurduğunu? R.Rza. 

2. Ən çox istənilən, ən çox tələb olunan, ən 
çox sevilən. [Heydər bəy:] Hər nə isə, başa 
diişürsənmi ki, burada fırəng çiti nə əzizdir? 
M.F.Axundzadə. // Az tapıldığı, çətin ələ düş- 
düyü üçün çox qiymətli sayılan. Nə qədər 
şirindir qəlbə məhəbbət; Ömrün mənasıdır 
bu əziz nemət. S.Vurğun. Ömrümün üstünə 
bir əlli də artırsan əgər; Heç silinməz ürəyim- 
dən o əziz, xoş dəmlər. S.Rüstəm. □ Əziz 
olmaq - az tapıldığı, çətin ələ düşdüyü üçün 
çox qiymətli, hörmətli olmaq, müqəddəs bir 
şey kimi baxılmaq. Pul əziz olmuş cahan 
əhlinə o qayətdə kim; Ta sanıblar əskinası 
Cəbrailin şahpəri. S.Ə.Şirvani. 

3. Əzizim şəklində - 1) nəvazişlə müra- 
ciət. Əzizim, gəl gedək. - Bu bədbəxtin halə- 
tindən, əzizim; Bari o vilada olgil göz- 
qulaq. Q. Zakir. [Turxan bəy:] Gedə bilər- 
sən, əzizim! H. Cavid. Mina cavab verdi ki, 
əmin olunuz, əzizim! I.Musabəyov; 2) bax 
əziziyəm. Əzizim, söz deməkdən; Yoruldum 
söz deməkdən; Nə sən yoldan yoruldun; Nə 
mən yol gözləməkdən. (Bayatı). // Əziziyəm 
şəklində - bayatıların başında gələn ilk söz. 
Əziziyəm, dilən, gəz; Bağda gülə dilən, gəz. 
Qürbətdə xan olunca; Vətənində dilən, gəz. 
(Bayatı). 

0 Əziz başın üçün - birini inandırmaq 
üçün and məqamında işlədilir. Əziz başın 
üçün gələcəyəm. - Əziz bcışın üçün, oxu yaz- 
dığım; Agah ol halımdan gahbagah mənim. 
Qurbani. Əziz olasan - təşəkkür ifadəsi. 

ƏZİZCİYƏZ “Əziz”dən oxş. Telli arvad 
cavab verdi: - Kimin olacaq, sədrin əzizci- 
yəzinirı! M. İbrahimov. 

ƏZİZ-ƏRKÖYÜN sif. Naz-nemət içində 
böyümüş, çox ərköyün. Əziz-ərköyiin qız. 



165 




ƏZİZ-GİRAMİ 



ƏZM 



Əziz- ərköyün övlad. - [Vahid] əziz- ərköyün 
(z.) saxlanmış uşaqdır. İ. Hüseynov. 

ƏZİZ-GİRAMİ sif. [ər. əziz və fars, gira- 
mi] Çox əziz, çox sevilən, çox əzizlənən, 
çox ərköyün. Əziz-girami övlad. - [Fatma- 
nın] belə əziz-girami oğlunun nişanlısı quru 
evə gəlməməli idi. Mir Cəlal. // İs. mənasında. 
Hər evin bir əziz-giramisi olduğu kimi. Nazlı 
da bu evin əziz-giramisi idi. Ə.Əbülhəsən. 

ƏZİZ-XƏLƏF sif. 1 . B a x əziz-ərköyün. 
Əziz-xələf övlad. Əziz-xələf qız. - Arvadın 
dar dünyada əziz-xələfbircə oğlu vardı. “Ko- 
roğlu”. İlk dəfə idi ki, Sadıq kişi .. əziz-xələf 
oğlunun səsindəki həzin riqqəti görüb duyur, 
ürəyinin başı ağrıyırdı. Mir Cəlal. 

2. dan. Ən çox istənilən, çox əzizlənən, ən 
çox qorunulub saxlanılan. Əziz-xələf palto. 
Əziz-xələf kitab. - Ovçunun tamamilə yad- 
dan çıxardığı əziz-xələf tüfəngi də, nəhayət, 
yadına düşdü. M. Rzaquluzadə. 

ƏZİZLƏMƏ “Əzizləmək”dən fis. Bəlkə 
bu qədər əzizləmənin nəticəsi idi ki, uşağın 
canı sağ olmurdu. Ə.Vəliyev. 

ƏZİZLƏMƏK f. 1. Çox istəmək, nazını 
çəkmək, nazı ilə oynamaq, bütün istəklərini 
yerinə yetirmək, ərköyün böyütmək. Meh- 
riban isə [Şərifəyə] tam mənası ilə analıq 
etmiş, onu sevib əzizləmiş və böyütmüşdü. 
S. Hüseyn. Onda nə üçün anan səni belə əziz- 
ləyir? Ə.Məmmədxanlı. Ata-anası da, dayısı 
da Müşkünazın nazı ilə oynayar, onu əzizlər, 
üstündə zağ-zağ əsərdilər. Ə.Vəliyev. 

2. Hörmət etmək, böyük qayğı göstərmək. 

3. Həddən artıq sevmək, müqəddəs bir şey 
kimi qoruyub saxlamaq. Dostun məktubunu 
əzizləmək. Kitabı əzizləmək. - Qoydu əziz- 
ləyib isti qoynuna; Eşqin ərməğanı ad verdi 
buna. M. Rahim. Yaxın gəlmirdi ona paltar- 
lar, qaş-daşlar da; Əzizlədiyi şeylər qoy- 
muşdu onu darda. N.Rəfıbəyli. 

ƏZİZLƏNDİRMƏ “Əzizləndirmək”dən 
fis. 

ƏZİZLƏNDİRMƏK “Əzizlənmək”dən 
icb. 

ƏZİZLƏNMƏ “Əzizlənmək”dən fis. 
Uşağın əzizlənməsi. 

ƏZİZLƏNMƏK 1 . məch. Çox istənilmək, 
əziz tutulmaq. // Hörmət edilmək, hörmətlə 
qarşılanmaq. 



2. məch. Ərköyün böyüdülmək. Uşaq çox 
əzizləndiyi üçün sözə baxmır. 

3. qayıd. Özünü istətməyə, sevdirməyə 
çalışmaq. 

ƏZİZLƏŞMƏ “Əzizloşmok”dən f.is. 

ƏZİZLƏŞMƏK/ Daha da əziz olmaq. 

ƏZİZLƏTMƏ “Əzizlətmək”dən f.is. 

ƏZİZLƏTMƏK icb. Əzizlənməsinə, ərkö- 
yünləşməsinə səbəb olmaq. Uşağı əzizlətmək. 

ƏZİZLİK is. 1. Əziz olma, sevilmə, çox 
istənilmə. Ananın əzizliyi. H Müqəddəslik, 
mübarəklik. Ana yurdunun əzizliyi. Bayra- 
mın əzizliyi. 

2. Ərköyünlük, naz-nemət. Ağcanın uşaq- 
lıq günləri beləcə şan-şərafətlə, əzizlik, bəx- 
tiyarlıqla keçdi. Mir Cəlal. 

ƏZQƏZA zərf. [fars, əz və ər. qəza] Qə- 
zadan, təsadüfən, gözlənilmədən, birdən. 
[Səttar] üz çevirib bir biyabana daban aldı. 
Əzqəza Xunkar xanımın bunu axtaran 
adamları da bu düzlə gedirdilər. (Nağıl). 
Əzqəza GiUbadamın səsini kəndin kənarın- 
dan bir adam eşidib səslənər. - Ay adam, 
kimsən? N.Nərimanov. 

ƏZL is. [ər.] köhn. rəs. işdən çıxarma, və- 
zifədən kənar etmə. □ Əzi etmək (elə- 
mək) - işdən, vəzifədən götürmək, çıxar- 
maq. [Şah:] Mən ki o hakimi .. əzi eləmiş- 
dim. Ə. Haqverdiyev. [Şah:] ..Mən səni sə- 
darətdən əzi edirəm. C.Cabbarlı. 

ƏZM is. [ər.] Qəti niyyət, qəti qərar, qəsd. 
Çox da vətən torpağı boyandı al qanma; 
Əzmimiz qorxu salmış düşmənlərin canına. 
S. Rüstəm. // Qətiyyət, cəsarət, mətanət, ira- 
də. Əgər bizim iradə və əzmimiz möhkəm və 
sabit olarsa, zəmanəmizin həqiqi övladları 
ola bilərik. M. İbrahimov. // Ümumiyyətlə, 
məqsəd, niyyət. Təmaşayi-rüxiin əzmilə çıxdı 
ajitab, əmma.. Füzuli. Ticarət əzmilə Hində 
gedərdi; Gecə-gündüz dincəlməyib sürərdi. 
Q.Zakir. □ Əzm etmək - 1) köhn. müəy- 
yən bir niyyət və qərarla yola düşmək, bir 
yerə üz tutub getmək. Bakıya əzm etdi. - 
Çün qıldı vəsiyyətini axir; Əzmi-səfər etdi 
ol müsafir. Füzuli. Vərqa ona qıldı iizrxahi; 
Əzm etdigi yola dutdi rahi. Məsihi. Əzm elə 
Yevlaxa sən; Orda vaqonları gör. Ə.Nəzmi; 
2) qərara gəlmək, qəsd etmək, niyyət et- 
mək. Məcmuəni aprelin yeddisində nəşrə 



166 




ƏZMƏ 



ƏZRAİL 



qoymağa əzm etmişdik. C. Məmmədqulu- 
zadə. Əzm qılmaq köhn. - bax əzm et- 
mək. Tənha səfər ixtiyar qıldı ; Əzmi-səri- 
kuyi-yar qıldı. Füzuli. Əzmi-çəmən qılıb bu 
gün ol sərv, qorxuram; Bərgi-hənavii gül 
dolaşa əl-ayağına. Q. Zakir. Əzm qıldım, 
güzar etdim; Mən sizin diyara gəldim. Aşıq 
Hüseyn. Əzmindən dönmək - qərarından, 
niyyətindən, fikrindən daşınmaq, vaz keç- 
mək, dönmək. Yüksəlmək istərəm, əzmim- 
dən dönməm! Qarşıma kim çıxsa enmək 
vəzifəm. A.Şaiq. [Yaralı zabit:] Bu xəbər düz 
də olsa, fərz edəlim; Bir mücahid döııərmi 
əzmindən? H. Cavid. Mirzağa məqsədinə 
doğru yürüməli, əzmindən dönməməli idi. 
S. Hüseyn. Əzmini toplamaq - bir şeyi 
həyata keçirmək üçün qəti qərara gəlmək, 
iradəsini toplamaq. [Yunis] özünü tufana 
düşmüş balıqçılar ilə müqayisə edib əzmini 
topladı. Mir Cəlal. 

əzmlə zərf Qəti niyyətlə, qətiyyətlə, sə- 
batla, dönmədən. Əzmlə irəli hərəkət etmək. 
Əzmlə məqsədə doğru getmək. 

ƏZMƏ 1 1. “Əzmək”dən f.is. 

2. Əzilmiş tərəvəz, ya meyvə xəmiri; püre. 

3. Qara ciyər qiyməsindən hazırlanan bir 
xörək adı. Əzməni plova qatıb yeyirlər. 

ƏZMƏ 2 is. məh. Bülöv. Dəryazı əzmə ilə 
itiləmək. 

ƏZMƏÇƏLƏMƏK bax əzmələmək. 
[Cavad bəy:] ..Ancaq bunu belə eşitmişəm 
ki, guya Məhəmməd kişinin qızı bəzən onu 
əzməçələyir. N.Vəzirov. 

ƏZMƏK f. 1 . Basıb, ya sıxıb yastılamaq, 
şəklini pozmaq. Qarpızı, qovunu əzmək. 
П Basıb (vurub, toxundurub) bir yerini çö- 
kəltmək. Samovarın, qazanın böyrünü əzmək. 

2. Həvəngdə və s.-də döyüb narın etmək, 
toz halına salmaq. İstiotu həvəngdə əzirlər. 

- ...Kakao Amerikadan gələn ot toxumudur. 
Onu qabıqdan çıxarıb, qurudub, əzib kakao 
adı ilə satırlar. H.Zərdabi. // Ovmaq, doğ- 
ramaq. Qızlar əkilmiş torpağın kəsəklərini 
əzir, alağını təmizləyir, cərgələrini hamar- 
layırdılar. Ə. Vəliyev. 

3. Hamarlığmı, şaxlığını, düzlüyünü, ya- 
xud ütüsünü pozmaq. Paltarları əzmək. 

- Gördün pullarını əzib özünə qaytaranda 
nə kiridi? “Koroğlu”. 



4. Basaraq, sıxaraq yumşaltmaq. Mumu 
əzmək. 

5. məc. Darmadağın etmək, məğlub et- 
mək. Düşməni əzmək. 

6. məc. Döymək, kötəkləmək, əzişdirmək. 
[İsmayıl:] Bəy onu bir az əzmişdisə, başa gəl- 
mirdi. Mir Cəlal. // Vurub yaralamaq. Layiq- 
ini lotular əzələr qardaşın başın? C. Cabbarlı. 

7. məc. Sarsıtmaq, yox etmək. Köləlik yenə 
də Mahrunun iradəsini və şəxsiyyətini əzmə- 
mişdi. M.S.Ordubadi. 

8. məc. Mənəvi əzab vermək, əziyyət ver- 
mək, incitmək, narahat etmək. Hər halda 
düşüncə məni əzirdi. M.S.Ordubadi. [Musa 
Əşrəfə:] ..Sizə öylə bir cəza verməliyəm ki, 
bundan sonra hər kəsə ibrət olsun, .. 
gücsüzləri çeynəyib əzməsinlər.. H. Cavid. 

0 Özünü əzmək - naz-qəmzə etmək, 
özünü naza qoymaq, əzilib-büzülmək. Əzib 
suyunu çıxartmaq məc. - bərk sıxışdır- 
maq, incitmək, istismar etmək. 

ƏZMƏLƏMƏ “Əzmələmək” dən f.is. 

ƏZMƏLƏMƏK f. 1 . Əli ilə əzmək, əziş- 
dirmək. 

2. məc. Döymək, kötəkləmək. Ara yerdə 
uşağınızı o imansız belə əzmələdi. S.Rəhimov. 

ƏZMƏLƏNMƏ “Əzmə lənmək” dən f. is. 

ƏZMƏLƏNMƏK məcli. Əllə əzilmək, 
əzişdirilmək. 

ƏZMKAR sif. [ər. əzm və fars. ...kar] 
Əzmli, məqsəd və niyyətində qəti. [Məs- 
mədə] ..əzmkar, səbatlı bir adamın hal və 
hərəkəti vardı və yaxud mənə elə təsir ba- 
ğışlayırdı. S. Hüseyn. 

ƏZMKARCASINA zərf Əzmkara, əzmli 
adama layiq bir surətdə, əzmlə. Əzmkarca- 
sına hərəkət etmək. 

ƏZMKARLIQ is. 1. Məqsəd və niyyə- 
tində qətilik, möhkəmlik, əzmkar adamın 
hal və sifəti. 

2. Əzmkarlıqla şəklində - bax əzmkar- 
casına. 

ƏZMLİ sif. Öz niyyət və məqsədində 
qəti, sabit, möhkəm və dönməz olan. Əzmli 
adam. - [Qadının] zahiri gözəlliyindən daha 
dərin təsir edən qəti, cürətli, əzmli danışığı 
idi. T.Ş. Simurq. 

ƏZRAİL is. [ər.] 1. Dini etiqadlara görə, 
bütün insanların ölmək vaxtı çatanda onla- 
rın canını alan mələk, ölüm mələyi. Əzrail 



167 




ƏZVAY 



ƏZZƏLKİ 



gələndə soruşmaz ki, oğul-uşağın necədir? 
(Ata. sözü). [Dərviş:] ..Əzrail hərdənbir 
qanadı ilə məni çaldığım anlayıram.. 
A.Divanbəyoğlu. 

2. nıəc. Amansız, qəddar, əzazil, qorxunc 
adam haqqında. [Qıırban:] Amma [Hafizəni] 
çox əzrail arvad söyləyirlər. Ə.Haqverdi- 
yev. [Ağaxan:] Bəydadaş, unutma ki, biz belə 
[arvad kimi] əzraillərlə bir yerdə yaşayırıq. 
S. Rəhimov. [Meşədə] bizim xanını və onun 
oğlu kimi əzraillər yoxdur.. M. İbrahimov. 

ƏZVAY is. 1. bot. Qalın ətli və xətvari 
yarpaqları olan, təbabətdə işlədilən çoxillik 
ot-bitki; aloe. Əzvay çoxillik tropik və ya 
subtropik bitkilərdən olub, yoğun, uzun və 
kənarı diş-diş ( tikanlı ) ətli yarpaqlara 
malikdir. R.Əliyev. 

2. Bu bitkinin yarpaqlarından alman acı 
dadlı, qara və bərk maddə (xalq arasında 
dərman kimi işlədilir). Əzvay bitkisinin 
yarpaqlarından alınan şirəni qurutduqda 
yaşılımtraq- qonur kütlə alınır. Ona əzvay 
deyilir. M.Qasımov. 

3. nıəc. dan. Acıdil, ətiacı adam haqqında. 
// Söyüş yerində işlənir. [Molla Fərəc:] Ay 



Nəsir bəy, bu əzvay oğlu əzvay haradan gəldi, 
kefimizə soğan doğradı? M.Əliyev. 

4. məc. məh. Aciz, əlindən heç bir iş gəl- 
məyən adam haqqında. Əzvayın biridir. 

ƏZVAYÇİÇƏKLİLƏR cəm bot. Əzvay 
və s. ot və ağacların daxil olduğu bitki ya- 
rımfəsiləsi. Əzvay çiçəklilər yamnf əsiləsi .. ot 
və ya ağaclardır. Çoxunun yarpaqları göv- 
dəsinin uclarına toplanmışdır. M.Qasımov. 

ƏZVAYİŞ is. dan. Dolanacaq, yaşayış, və- 
ziyyət. Əzvavişi yaxşıdır. - Ancaq əzvayişi 
qolay gördüm, öz-özümə dedim: - Kişinin bu 
günündə nə dən-düş, nə taxıl? S.Rəhimov. 

ƏZV AYLIQ is. dan. 1 . Diliacılıq, acıdillik. 

2. Acizlik, maymaqlıq. Əzvaylığmdan bu 
iş başına gəldi. 

ƏZZƏL bax əzəl. Mən də görmüşdüm 
on bir il əzzəl ; Olduqca görkəmli, olduqca 
gözəl. S.Vurğun. 

ƏZZƏLİ bax əzəlcə. Arxalığın badamı ; 
Gün yandırar adamı; Əzzəli özüm qurban; 
Sonra da kənd adamı. (Bayatı). 

ƏZZƏLKİ bax əzəlki. [Hacı Mehdi:] 
Birini qovub ayrısını tutursan, o, əzzəlkin- 
dən pis çıxır. Ə. Haqverdiyev. 



168 




ғ 

Ff 

Ғ Azərbaycan əlifbasının səkkizinci hərfi, 
bax fe. 

FA [ital.] Musiqi qammasının “do”dan 
başlayan dördüncü səsi; bu səsi ifadə edən 
not. 

FABRİK [lat. fabrica - emalatxana] Xam- 
maldan maşınla müxtəlif məmulat hazırlanan 
sənaye müəssisəsi. Tikiş fabriki. Fabrikin 
istehsalat planı. - Pambıq çoxaldıqca fabrik 
canlanır ; Kollektiv güclənir, birlik canlanır. 
M. Müşfiq. Ehtiyat xala .. ipək fabrikində, 
bovaq-naxış sexində çalışırdı. Mir Cəlal. 

FABRİKÄNT [/a?.] Fabrik sahibi olan 
fabrikçi. 

FABRİKÇİ bax fabrikant [Mirağa:] 

Mülkədar, fabrikçi və tacir zəhmət çəkmir. 
Mir Cəlal. 

FABRİK-MƏTBƏX [lat. fabrica və ər. 
mətbəx] Mexaniki üsulla çoxlu yemək 
hazırlanan iri ictimai iaşə müəssisəsi. 
Qabaqcıl fabrik-nıətbəx. Bakıda ilk fabrik- 
mətbəx 1930-cu ildə işə salınmışdır. 

FABULA [lat. fabula - təmsil, nağıl] 
1. ədəb. Bədii əsərin qısa məzmunu, hadi- 
sələrin ardıcıl ifadəsi. Romanın fabulası çox 
mürəkkəbdir. 

2. hüq. Cinayət hadisəsinin məzmunu. 

FACİƏ is. [ər.] 1. Dəhşətli, ağır nəticəli 
hadisə, fəlakət, müsibət, bədbəxtlik. Başına 
faciə gəlmək. Alkoqolizm faciə ilə nəticələ- 
nir. - Mirzağanın faciəsi ictimai bir faciə idi. 
S. Hüseyn. [Şəndə:] İnamı itirmək fəlakətdir 
və bir çox faciə də oııdaıı doğur. B.Bayramov. 

2. ədəb. Həyatdakı barışmaz ziddiyyət- 
lərdən, xarakterlərin, ehtirasların kəskin 
toqquşmasından və çox vaxt qəhrəmanın 
ölümü ilə nəticələnən əhvalatlardan bəhs 
edən dramatik əsər; tragediya. N. Vəzirovıın 
‘ 'Miisibəti-Fəxrəddiıı ” faciəsi. Hüseyn 
Cavid faciənin kamil nümunələrini yarat- 
mışdır. “Nadir şah ” faciəsində N.. Nərimanov 
feodalizm quruluşunda saray intriqalarının 
ən dəhşətli səhnələrini təsvir edir. M.Arif. 

FACİƏLİ sif Faciə ilə dolu; müsibətli, 
faciəyə səbəb olan, faciə ilə nəticələnən; 



FAHİŞƏLİK 

dəhşətli, fəci. Alagöz öz daxili aləmi ilə bir 
cəzirə kimi yaşayan evdən qaçmış, həyatın 
faciəli səhnəsinə düşmüşdü. S. Rəhimov. 
Uşaq vəziyyətin ağır və faciəli olduğunu 
duyduğundan, böyük adam ciddiyyətilə səy 
edir, anası və bacısı ilə ayaqlaşmağa 
çalışır, onlara əlavə yük olmaq istəmirdi. 
M. İbrahimov. // Adamı dəhşətə gətirən, 
dəhşətli, müdhiş, sarsıdıcı, çox ağır. Faciəli 
ölüm. Müharibə faciəli epizodlarla doludur. 

FAĞIR is. və sif [ər.] 1. Aciz, yazıq, 
məzlum; dinc, sakit. Fağır kişi. - [Nəbi 
pristav Mehdi bəyi görcək deyinir:] Ə, bu 
fağırı niyə qəhr edirsən? “Qaçaq Nəbi”. 
[Hacı Qara:] ..Mən bir fağır adamam, 
peşəm sövdəgərlikdir. M.F.Axundzadə. 

2. Kasıb, yoxsul, tavanasız, miskin. 
Fağıra kömək etmək. - Dağıdın fağırlara ; 
Dövlətin, malın keşişin! Aşıq Ələsgər. 
[Qulu:] Adam fağıra pul verər, yetimə 
paltar alıb qarnını doydurar. S.S.Axundov. 

fağır-fağır zərf Yazıq-yazıq, məzlum- 
məzlum; fağırcasına. Fağır-fağır oturmaq. 
- Mehriban fağır-fağır kişinin dalınca ba- 
xıb bir müddət qapını örtmədi. H.Seyidbəyli. 

FAĞIRLAŞMA “Fağıriaşmaq”dan f.is. 

FAĞIRLAŞMAQ / Acizləşmək, aciz ol- 
maq, yazıqlaşmaq, əvvəlki ötkəmliyini, 
təşəxxüsünü itirmək, sakitləşmək. Gəlin 
fağırlaşmışdı. O, bədnam olduğunu başa 
düşmüşdü. B.Bayramov. // Yoxsullaşmaq, 
kasıblaşmaq, əli aşağı düşmək. 

FAĞIRLIQ is. 1. Acizlik, yazıqlıq, məz- 
lumluq. 

2. Yoxsulluq, kasıblıq. 

FAĞIR-FÜQƏRA top. [ər.] Cəmiyyətin 
aşağı, yoxsul təbəqələri, varı olmayanlar, 
kasıblar, yoxsullar. Qoçular, quldurlar qa- 
tar taxırlar; Fağır- füqəraya yan-yan baxır- 
lar. Aşıq Ələsgər. [Hacı:] Fağır- füqəraya 
əl tutmuşam. Mir Cəlal. 

FAHİŞƏ is. [ər.] Özünü pula satan, fa- 
hişəliklə məşğul olan qadın. // məc. Son də- 
rəcə alçaq, prinsipsiz, satqın adam haqqında. 

FAHİŞƏXANA is. [ər. fahişə və fars. 
...xanə] Fahişələrin yaşadıqları və gələnləri 
qəbul etdikləri ev, mənzil. 

FAHİŞƏLİK is. Qadınların özlərini pula 
satması. [Qətibə qəlbində Səba xanıma 



169 




FAXİR 

acıqlanaraq:] ..Sən elə bilmə ki, tədbirli, 
bacarıqlısan.. Səni mənə iistüıı gətirən bir 
şey varsa, o da sənin fahişəliy indir. 

M.S. Ordubadi. 

FAXİR sif. [ər.] köhn. 1. Fəxr edən, öyü- 
nən, lovğalanan. 

2. Gözəl, qiymətli, parlaq. Hacı Kamyab 
libaslarının ən faxiriııi geyib Xudayar xaııın 
vüruduna hazırlaşdı. Ə. Haqverdiyev. 

FAİL sif. [, ər.\ köhn. 1. işləyən, edən. 

2. Təsir edən. 

3. is. Ərəb qrammatikasında feli sifət mo- 
deli. 

FAİZ is. [ər.] 1. Hər hansı ədədin tam 
(vahid) kimi götürülən yüzdə biri (% işarəsi 
ilə göstərilir). Sadə faiz düsturu. - [Bəhlııl:] 
Nənəmin gözündə onca faiz işıq vardı. 
B. Bayramov. 

2. Kapitalın hər yüz manatından əldə edi- 
lən gəlir. 

3. Borc verilən puldan istifadə etdiyi 
üçün borcludan (kreditordan) alınan haqq. 
[Hacı Vəli] yüksək faiz alar və girovsuz da 
pul borc verməzdi. Çəmənzəminli. Hacı 
Kərim hər zaman alış-verişini nağd elər, 
faizini də verəcəyi puldan çıxardı. S. Hüseyn. 

4. Dövriyyədən, gəlirdən asılı olaraq he- 
sablanan muzd. Faiz dərəcəsinin həddi. 

5. Məhsulun kəmiyyətinə görə faiz almaq. 

0 Yüz faiz - tamamilə, bütünlüklə. Planı 

yüz faiz yerinə yetirmək. - [Fərman dedi:] 
Normanı yüz faiz yerinə yetirmək hər kəsin 
borcudur. Ə. Sadıq. 

FAİZLİ sif. Faiz verən, faiz (gəlir) gə- 
tirən. Faizli istiqraz. 

FAİZSİZ sif. Üstünə faiz gəlməyən, faizi 
olmayan, faizlə gəlir verməyən. Faizsiz 
istiqraz. Faizsiz borc. 

FAKS is. [ing.] 1. Elektron rabitə cihazı. 

2. Qrafik məlumatın qəbulu və verilməsi 
üsulu. 

FAKSİMİLE [lat.] 1. Əlyazması, sənəd, 
imza və s.-nin fotomexaniki reproduksiya 
yolu ilə çıxarılmış dəqiq surəti. Faksimile 
şəklində çap olunmuş əsər. Əlyazmasının 
faksimilesi. 

2. Birinin əli ilə çəkilmiş imzasını tək- 
rarlamaq üçün klişe-möhür. Süleyman xəl- 
vətcə ... faksimileni yerə salır. M. İbrahimov. 



FAKTURA 

FAKT [lat. factum - edilmiş, baş vermiş] 
1. Həqiqətən olmuş hadisə, əhvalat, qə- 
ziyyə. Bu deyilənlər uydurma deyil, faktdır. 
- Hər kəs bildiyi faktı deyir, üçlükdə 
müzakirə edib o birinə keçirdilər. B. Bayra- 
mov. // Nümunə, misal. Faktı geriyə qalmış- 
lardan deyil, qabaqcıllardan götürmək la- 
zımdır. Ə. Vəliyev. // Bir nəticəyə gəlmək, 
bir işə yekun vurmaq və ya bir ehtimalın, 
fərziyyənin düzgünlüyünü müəyyən etmək 
üçün əsas olan şey; dəlil. [Prokuror:] Qanun 
fakt tələb edir. C. Cabbarlı. 

2. Gerçəklik, reallıq, həqiqət, olub-bitmiş 
şey. Sübut olunmuş fakt. İnkaredilməz fakt. 
-Beləliklə, Naşad əfəndi öz məqsəd və 
məramına nail olmuş, Zeynal bir fakt olaraq 
Mehribanı boşamışdı. S. Hüseyn. [Məşədi- 
bəy rəisə:] Mənim dövlətdən narazılığımı 
hansı əsasa görə sübut olunmuş bir fakt 
hesab edirsiniz. M. Hüseyn. 

FAKTİK sif [lat.] Gerçək, həqiqi, fakt- 
lara əsaslanan. Faktik vəziyyət. 

0 Faktik nikah hiiq. - qanunun müəyyən 
etdiyi qaydada qeyd olunmamış nikah. 

FAKTOQRÄFİYA [lat. factum və yun. 
grapho - yazıram] kit. Faktların (olmuş ha- 
disələrin) təhlil edilmədən, ümumiləşdi- 
rilmədən və ya bədii cəhətdən işlənilmə- 
dən təsvir edilməsi. 

FAKTOR [lat. factor - edən, düzəldən] 
Hər hansı prosesin, hadisənin gedişini 
şərtləndirən moment, fakt; amil. 

FAKTÖRİYA [lat.] 1 . Avropa tacirlərinin 
müstəmləkə ölkələrində ticarət kontoru və 
yaşadıqları yer. 

2. Ucqar ovçuluq rayonlarında ticarət və 
təchizat məntəqəsinin adı. Şimalda xəzli 
heyvan faktoriyası. 

FAKTÜRA [lat. factura - quruluş] 1 . xüs. 
İncəsənət əsərlərində bədii üsulun xüsusiy- 
yəti. Şerin fakturası. Simfoniyanın fakturası. 

2. xüs. Hər hansı bir materialın (məs.: 
parçanın, şüşənin və s.-nin) zahiri 
görünüşünü müəyyən edən emal üsulu. 

3. Alıcıya göndərilən və ya buraxılan 
malların növünü, miqdarını, qiymətini mü- 
fəssəl surətdə göstərən siyahı. [Sədr:] 
Xahiş edirəm ki, tez onun fakturasını alıb. 



170 




FAKÜLTATİV 

haqq-hesabın göndərin ki, o kişilərə işimiz 
çox düşür. Mir Cəlal. 

FAKÜLTATİV sif. [fı;] Məcburi olma- 
yan, könüllü, öz arzusu ilə seçilən. Mühazi- 
rələrin fakültativ kursu. 

FAKÜLTƏ [alm.\ Ali məktəblərin tədris 
obyektinə görə bir-birindən ayrılan şöbələ- 
rindən hər biri. Kimya fakültəsi. Hüquq 
fakültəsinin dekanı. - [Həsən] riyaziyyat 
fakültəsinə .. daxiloldu. I. Əfəndiyev. 

FAQÖT [it al.] Konusvari kanalı və ikiqat 
qamış dilçəyi olan, nəfəsli musiqi aləti. Fa- 
qotun konusvari gövdəsi. Faqot ağcaqayın- 
dan düzəldilir. 

FAL 1 is. [ər.] 1. Falçıların noxuda, suya, 
güzgüyə, kitaba və s.-yə baxmaqla gələ- 
cəkdən və ya keçmişdən xəbər verməsi. 
Fala inanma, falsız da qalma. (Məsəl). Fal 
göstərirdi ki, dan ulduzunun karvanqıran ilə 
ötüşüb qovuşmağı gözlənir. Mir Cəlal. 
□ Fal açmaq, fala baxmaq - noxuda, 
suya, güzgüyə, kitaba və s.-yə baxmaqla 
gələcəkdən və ya keçmişdən xəbər vermək. 
Şeyx Şabanın arvadı Gülsüm xala da məhəl- 
lədə məşhur idi, çünki yaxşı ruh tutardı, çöp 
ötürərdi, noxud falı açardı və həcəmət qo- 
yardı. Ə. Haqverdiyev. [Gülər:] Qoy bir fala 
baxım, görək bizim getməyimiz uğurlu ola- 
caq, ya yox? S. Rəhman. Qulaq falı - təsa- 
düfən eşitdiyi söhbətdən nəticə çıxarmaqla 
fala baxma. Axşam Hacı evdə ikən Kəblə 
Xeyransa xanım əlinə bir ayna götürüb küçə 
qapısına qulaq falına gedir. H. Sarabski. 

2. məc. klas. Bəxt, tale. Açıram məshəfl 
yüz dəfə, əlif-lam gəlir; Qamətii zülfdə, ey 
dil, nə gözəl falın var. S.Ə.Şirvani. Koroğlu 
bu işi yaxşı fal hesab eləyib çox sevindi. 
“Koroğlu”. 

FAL 2 is. Toyuğun başqa yerdə deyil, 
müəyyən olunmuş yerdə yumurtlaması üçün 
ora qoyulan yumurta. Yumıırilamadı, yumurt- 
lamadı, falını bəs neylədi? (Ata. sözü). [Şah- 
pəri:] Bu qıza yüz dəfə demişəm ki, toyuğa fal 
qoy, yenə də yadından çıxarır. B. Bayramov. 

FAL 3 is. Dilim. Bir fal çörək. 

FAL 4 is. [ holl .] Yelkəni qaldırmaq üçün 
istifadə edilən kəndir. 

FALABAXANbax falçı. 



FANATİK 

FALAQQA is. Molla məktəblərində şa- 
girdləri cəzalandırmaq üçün işlədilən alət. 
Kimisi dərs oxuyur, kimisi falaqqadan təzə 
çıxmış ayaqlarını ovuşdurub ağlayır.. 
Ə.Haqverdiyev. [Əmiraslan:] Dədə, mən 
məktəbə getməyəcəyəm. Orada molla adamın 
ayağını falaqqaya salıb döyür. S.S.Axundov. 
// Ümumiyyətlə, keçmişdə müqəssirləri 
cəzalandırmaq üçün tətbiq edilən eyni alət 
və üsul. Əhmədi yıxıb, ayaqlarını qoydular 
falaqqaya, o qədər döydülər ki, ayağının bir 
qat qabığı getdi. (Nağıl). 

FALÄNQA [>>шј.] 1. Fransız utopik sosia- 
listi Şarl Furyenin (1772-1837) layihə- 
sində: ideal cəmiyyətin ilkin özəyi olan 
əmək icması, kollektiv təsərrüfat. 

2. Franko İspaniyasında hakimiyyət ba- 
şında olmuş faşist partiyasının adı. 

FALANQAÇI is. Falanqa üzvü (bax fa- 
lanqa 2-ci mənada). 

FALÇI is. Falabaxan, fal açmaqla, fal- 
çılıqla məşğul olan adam. Falçı falçıya fənd 
vurmaz. (Ata. sözü). Xanbibinı falçı, nənəm 
bağtoxuyan; Bizdə, haşa, yox idi bir 
oxuyan. M. Ə. Sabir. // Sif. mənasında. Gəzir 
qapıları falçı qadınlar; Bəşər taleyini həll 
edir onlar! S.Vurğun. 

FALÇILIQ is. Falçının işi, peşəsi. [Yar- 
məmməd] atasının mollalığını, anasının fal- 
çılığını gizlətdiyi üçün onu maarif şöbəsin- 
dən qovmuşdular. M. İbrahimov. 

FAMİLİYA is. [lat.] 1. Atadan (bəzən də 
anadan) övladlarına keçib şəxs adlarına 
əlavə edilən nəsli, ailəvi ad. Qızlıq fami- 
liyasını saxlamaq. Familiyasını dəyişmək. - 
Teymurun dindirdiyi sürücünün familiyası 
Cüməzadə idi. H.Seyidbəyli. 

2. Nəsil, qohum-əqrəba. Şükür öyrəndi ki, 
bu kənddə bir-birilə qanlı iki familiya 
vardır. S. Hüseyn. // Ailə, ailə üzvləri. 

FAMİLİYALI sif Familiyası olan, müəy- 
yən familiya daşıyan. 

FANATİK [lat. fanaticus - azğın] 1 . Din- 
darlığı həddini aşaraq, başqa dinlərə düşmən 
münasibət bəsləyən adam; qatı mövhumatçı. 
Bağdad Şərq dünyasını təmsil edən əfsanəvi 
bir şəhər kimi, öz fanatik cah-cəlalı ilə bütün 
dünyanı heyrətə saldı... Ə.Məmmədxanlı. 



171 




FANATİK 

2. Hər hansı bir işə və ya əqidəyə, məs- 
ləkə həddindən artıq sadiq olan adam; 
təəssübkeş. Öz işinin fanatiki. - [Bəkir:] 
Bura bax, heç olmasa bu gecə işləmə, ay 
yoldaş fanatik. İ. Hüseynov. 

FANATİK sif. [lat.] Fanatizm mahiyyə- 
tində olan; mütəəssib. Fanatik adamlar. Fa- 
natik görüşlər. 

FANATİZM [lat.\ Fanatik adamın düşün- 
cə və hərəkət tərzi; başqa etiqadlara düşmən 
münasibət bəsləyib öz inandığına hədsiz 
sədaqət göstərmə, sevmə, öz əqidəsinə 
qeyri-adi sədaqət; təəssübkeşlik. // Mövhu- 
matçılıq. Fanatizmlə mübarizə. 

FANER is. [alm.] 1. Yaraşıq üçün taxta 
şeylərin üzünə yapışdırılan nazik taxta tə- 
bəqəsi. 

2. Çarpaz yapışdırılmış bir neçə təbəqə 
nazik ağac qatından ibarət taxta növü. Faner 
lövhələrin qalınlığı. - Kamal özünə qəribə 
bir kirşə qayırmışdı, onun vanlarına nazik 
fanerdən təyyarədə olduğu kimi iki qanad 
vurmuşdu. M. Rzaquluzadə. // Həmin mate- 
rialdan qayrılmış, düzəldilmiş. Faner qapı. 

FANİ sif. [ər.] Həmişəlik olmayan, axırı 
puç, axırı olmayan; müvəqqəti, keçici, qal- 
mayan. Dost tutma dünyanı, fanidir, fani ; 
Aldanıb özünü xar eyləməvnən. Aşıq Ələsgər. 
Ey bizə fani cahanın dövlətindən dəm vu- 
ran; istəyirsən, bizlərə cənnətdə qılman 
gülməsin? Ə. Qəmküsar. 

FANİLİK is. klas. Axırı puçluq, zaval, yox 
olma, müvəqqətilik, keçicilik. [Vaqif:] Hər 
şey fani də olsa, faniliyin qəlb, şüur və ağıl 
kimi gözəl rəhbərləri var. Çəmənzəminli. 

FANTÄST \yun.] 1. Xəyalpərəst, fanta- 
ziyaçı. 

2. ədəb. Fantastik süjetləri təsvir etməyə 
daha çox meyil göstərən yazıçı, sənətkar. 

FANTASTfK sif. \yun.\ 1. Fantastikaya 
əsaslanan, fantastik mövzuda olan; xəyali. 
Fantastik roman. Fantastik süjet xətti. Fan- 
tastik əsər. 

2. Əcaib, qəribə, əfsanəvi, ecazkar. Fan- 
tastik mənzərə. Fantastik görünüş. 

FANTASTİKA [уш?.] 1. Xəyalda yaranan 
fikirlər, təsəvvürlər, surətlər; xəyali təsəv- 
vür, gerçəkliyin mübaliğəli və ya fövqəl- 
təbii şəkildə təsviri. Elmi fantastika. Yazıçı 



FARAĞAT 

fantastikası. // top. dan. Hadisələrin şişirdil- 
miş və ya fövqəltəbii şəkildə təsvir olundu- 
ğu bədii əsərlər. Jül Vernin fantastikası. 

2 . Həqiqətən mövcud olmayan, qeyri-real, 
xəyal kimi görünən şey. Keçmiş fantastika 
indi həqiqətə çevrilir. 

FANTAZİYA \yun. phantasia - xəyal] 
1 . Xəyalən bir şey uydurma, təsəvvür etmə 
bacarığı, yaradıcılıq təxəyyülü. Yazıçı fan- 
taziyası. Rəssamın fantaziyası. - Dastanlar 
xalq fantaziyasının məhsuludur. M. Hüseyn. 
// Xəyal, təxəyyül məhsulu. Bu onun fan- 
taziyasıdır. H Xam xəyal. 

2. nıııs. Sərbəst formalı improvizasiya sə- 
ciyyəli əsər. Orkestrlə fortepiano üçün 
yazılın ışfan taziya. 

FANTAZİYAÇI bax fantast 1-ci mənada. 

FÄNUS is. \yun.] Fənər. Ər-arvad bir- 
birinə qoşulub, fanus əllərində axşam getdi- 
lər qazının yanuıa. Çəmənzəminli. Gecənin 
qaranlığında küçələr nökərlərin saxladığı 
böyük faııuslarla işıqlanmışdı. M.S.Ordubadi. 

FÄRA [fr.] Yolu işıqlandırmaq üçün av- 
tomobillərdə, traktorlarda və s.-də reflek- 
toru olan fənər. Avtomaşının farası. Moto- 
sikletin farası. - [Yarməmməd Naznaza:] 
Gördüm qabaqda, məktəb bağının ətəyində, 
çəpərin dibində bir şey işıldayır. Lap üç- 
toııluq maşının faraları boyda bir şey. 
M.Ibrahimov. 

FARAĞAT sif. və zərf[ər.] 1. Sakit, səs- 
siz, dinməz-söyləməz. Birdən Məcid Səmə- 
də sarı dönüb, divar uzunu farağat oturmuş 
adamlara işarə etdi. İ. Hüseynov //Farağat! 
- hərəkətsiz, düz, sakit, səssiz durmaq 
haqqında hərbi komanda. ..Nəriman əmi 
birdən qəddini elə gümrahlıqla düzəltdi ki, 
elə bil farağat komandasında duracaqdı. 
İ.Əfəndiyev. Keşikçi .. farağat vəziyyətində 
durdu. Ə.Əbülhəsən. 

2. Asudə, sakit, dinc, xatircəm. Farağat 
yaşamaq. H Sakit, dinc, yazıq, fağır. [Hacı 
Qara:] A qardaş, mən dinc, farağat, kəsb əh- 
liyəm. M.F.Axundzadə. // Asudə, arxayın. 
[Hacı Kərim zərgər:] Hacı Nuru, hələ şeir 
oxumaq vəqti deyil. Bir özgə farağat vəqtdə 
oxuyarsan. M.F.Axundzadə. □ Farağat 
etmək (eləmək) - yerbəyer etmək, rahatla- 
maq. [Gülsüm:] Dana gəlib, yemləmişəm, o 



172 




FARAŞ 



FASİQ 



biriləri də farağat elərəm, sən arxayın ol, 
işini gör. C.Cabbarlı. 

0 Farağat oturmaq - dinc oturmaq, heç 
kəslə işi olmamaq, pis işlərdən əl çəkmək. 
[Camal bəy:] ..Ağa İsmayıl bəy, farağat 
otur, bəsdir şərarət. N.Vəzirov. [Şahpəri:] 
Sənə dedimmi, yetim oğlansan farağat otur? 
B. Bayramov. 

FARAŞ sif. və zərf [ər.] Vaxtından, 
mövsümündən qabaq, tez əkilən. Faraş əkin. 
- Aqronomlar deyirlər ki, faraş səpin yaxşı 
olur. Ə.Vəliyev. Faraş səpilmiş reyhan iyi 
adamı valelı edir. Mir Cəlal. // Mövsümün- 
dən, vaxtından qabaq doğulan (ev heyvan- 
ları haqqında). Faraş balalar isə hər gün 
çimizdirilməli və sərinlikdə saxlanmalıdır. 
H Tczyetişən, tezböyüyən. Faraş kələm. 
Faraş göyərti. - [Gülşən] manqa üzvlərinə 
altdan-altdan baxıb, kimin nə cür işlədiyinə 
ciddi nəzər saldıqdan sonra faraş bir kolun 
yanına gəldi. Ə.Vəliyev. Bir səs deyir: - 
Rza, durma! Rza, yaz! Qırçın tarla, faraş 
qoza, bol pambıqlı yaza yaz! R.Rza. 

0 Faraş gəlmək - 1) vaxtından qabaq 
özünü göstərmək, havaların qızışması (əsa- 
sən yaz mövsümü haqqında). İl faraş gəlsə, 
yaylaqda ot, qışlaqda giizdək və xəsil bol 
olsa, qoyun saxlamaq asandır. Ə.Vəliyev. 
Yaz da bu il dağ ətəyinə faraş gəlmişdi. 
B. Bayramov; 2) sürətlə inkişaf etmək, 
gözlənildiyindən tez böyümək. Muğanın 
pambığı faraş gələndə; Qozalar gül açıb 
üzə gülərdi S.Vurğun. 

FARİNGIT is. [yun.] tib. Udlağm selikli 
qişasının iltihabı. Kəskin fariııgit. Xronik 
faringit. 

FARMAKOLOGİYA [yun. pharmakon - 
dərman və logos - elm] Dərman maddələ- 
rinin orqanizmə təsiri haqqında elm. Ekspe- 
rimental farmakologiya. Ümumi və xüsusi 
farmakologiya. 'Farmakologiya və toksiko- 
logiya " jurnalında farmakologiya sahəsin- 
dəki tədqiqatlar nəşr olunur. 

FARMAKOLOJİ sif. Farmakologiyaya 
aid olan, farmakologiya ilə əlaqədar olan. 
Farmakoloji tədqiqat. 

FARMAKÖLOQ [yun.] Farmakologiya 
mütəxəssisi. Farmakoloqlarm elmi cəmiyyəti. 



FARMAZON is. və sif. [əsli “frankma- 
son” sözündən olması güman edilir] 1. Əda- 
lı, ədabaz. 

2. Azad, nihilist. 

FARS 1 is. İranın əsas əhalisini təşkil edən 
və həmin adlı dildə danışan xalq və bu xal- 
qa mənsub adam. Farslar islama qədər zər- 
düştlüyə etiqad edirdilər. 

FARS 2 is. \fr.] Yüngül komediya. 

FARSCA sif və zərf Fars dilində. Farsca 
danışmaq. Farsca-azərbaycanca lüğət. - 
Məktubu farsca yazsan, xalqın başa düşmə- 
diyi şəkildə yazma, yaxşı deyil, xüsusilə, 
məlum olmayan söz işlətmə. “Qabusnamə”. 

FARSÇILIQ is. Fars dili və mədəniyyə- 
tini zorla fars olmayanlara qəbul etdirməyə 
çalışmaqdan ibarət şovinist siyasət. 

FARSİ is. [fars.] Fars dili. Sülıeyli çörək 
yeyən qardaşlarına sarı getdi. Onlar nə isə 
pıçıldaşırdılar: - Farsiııi kamil bilirsənmi? 
M. İbrahimov. 

FARSLAŞDIRMA/ is. İran şovinistlərinin 
qeyri-fars xalqları dil və adətcə zorla fars 
etmək siyasəti. 

FARSLAŞDIRMAQ/ Fars olmayan xalq- 
ları dil və adətcə zorla fars etmək. 

FARSLAŞMA “Farslaşmaq”dan /is. 

FARSLAŞMAQ / Fars dili, ənənə və 
adətlərini qəbul etmək; fars olmaq. 

FASAD [//-.] Binanın çölə baxan əsas qa- 
baq tərəfi; ön tərəf. [Fazilov:] Harası xoşa 
gəlmir? [Arxitektor:] Xüsusən qabağı, fasad 
tərəfi. Mir Cəlal. [Elçin Sevincə:] ..Fasad 
ağ daşdan olacaq.. Z. Xəlil. // Binanın, hər 
hansı bir tikilinin üz, bayır tərəfi. Bir çox 
aıxitektorlar işin zahiri tərəfinə uyaraq baş- 
lıca olaraq binaların fasadlarını bəzəməklə 
məşğul olurlar.. (Qəzetlərdən). 

FASİD sif. [əı;] köhıı. 1 . Pozğun, pozulmuş. 
Deməm ki, fasidi vəsf et, sakın fəsadından! 
Yamanə yaxşı demək nasəza deyil də, nədir? 
Ə. Vahid. 

2. Fitnə-fəsadçı, araqarışdıran. 

FASİQ is. [ər.] 1. Günah işlərlə məşğul 
olan adam; dinsiz. [Quşbazoğlunun] Allahı 
da, dini də pul, dövlət və zülm idi. Həm də 
çox hiyləgər və fasiq adam idi. “Qatır Məm- 
məd’’. [İbrahim:] Ayağıma dəmir çarıq 
geyib, əlimə dəmirdən əsa alıb, tamam Yer 



173 




FASİLƏ 



FATA 



iizünii dolanıb deyəcəyəm : - Ağa adını 
müctəhid qoyub, amma yalançıdır, fasiqdir. 
Ə. Haqverdiyev. 

2. Məlun, böhtançı, fitnəçi, araqarışdıran. 
[Din alimlərinin xüsusiyyəti:] Yaxşı ad qa- 
zanmaqda şöhrət tapmalı, fasiq adamı gü- 
nah üstiiııdə, xüsusilə, xalq içində danlama- 
malıdır. “Qabusnamə”. 

FASİLƏ is. [ər.] 1. işin, fəaliyyətin mü- 
vəqqəti dayandırılması; işin, fəaliyyətin 
müvəqqəti dayandırıldığı, ara verdiyi vaxt, 
müddət. Murad bir anlıq fasilədən sonra 
davam etdi. İ. Əfəndiyev. Dilbər nahar fa- 
silələrində kolxozçulara qəzet oxuyur, icti- 
mai və siyasi mövzularda söhbətlər edirdi. 
Ə. Sadıq. // Bir işin qurtarması və başqa işin 
başlanması arasındakı qısa vaxt, müddət. 
Bədii özfəaliyyət dərnəklərinin müsamirəsi 
başlanmazdan əvvəl fasilə elan edildi. 
S. Rəhimov. 

2. Tənəffüs, aravermə. “ Marselyoza ” və 
başqa mahnıları bilən yoldaşlarımız dərs- 
lərin arasındakı fasilələrdə sinfin qapısını 
bağlayıb, mahnı oxuyur, biz də onlarla xor 
təşkil edirdik. T.Ş. Simurq. □ Fasilə vermək 
- ara vermək, işi, fəaliyyəti arada saxlamaq, 
dayandırmaq; tənəffüs vermək. İşə bir 
qədər fasilə vermək lazımdır. 

3. Məsafə, ara. Amma “ Həblülmətin ” [qə- 
zeti] bunu görmür və bilmir, ondan ötrü ki, 
Osmanlı ilə Kəlkətənin fasiləsi çoxdur. 
C. Məmmədquluzadə. 

FASİLƏLİ sif. və zərf Fasilə ilə olan, 
arası kəsilən, fasilə verilən, ara verilən. 
Fasiləli dərs prosesi. Fasiləli iş günü. 

FASİLƏSİZ sif. və zərf Arada fasilə ol- 
madan, fasilə vermədən, ara vermədən, ara- 
sını kəsmədən, arası kəsilmədən. Fasiləsiz 
tamaşa. Fasiləsiz işləmək. - Fati birdən ətini 
kəsirlərmiş kimi fasiləsiz qışqırdı. Ə.Abasov. 

FASİLƏSİZLİK is. Arasıkəsilməzlik, ara 
vermədən davam etmə, aramsızlıq. 

FASON [//-.] 1. Ülgü, biçim, model (pal- 
tarda, ayaqqabıda və s.-də). Köhnə fasonda 
paltar. - [Şahnaz:] Elə nazik paltarlar 
tikdirmişəm ki, baxanda adamın ağlı gedir. 
Hamısı da təzə fason. İ. Şıxlı. 

2. məc. Fors, əda, təşəxxüs, şıq. Onun fa- 
sonuna bax! 



FASONLU sif. 1. Müəyyən fason (ülgü, 
biçim, model) üzrə hazırlanmış, tikilmiş, 
düzəldilmiş. Fasonlu saç. Fasonlu tufli. 

2. məc. Ədabaz, təşəxxüslü, ədalı, bə- 
zəkli-düzəkli, şıq. 

FAŞ sif. [ər.] Meydana çıxan, zahir olan, 
üstü acılan, ifşa olunan, büruzə çıxan. 
□ Faş etmək - gizli işi, sirri başqalarına 
demək, bildirmək, yaymaq, açmaq, üzə çı- 
xarmaq, üstünü açmaq. Gizli xəbəri faş et- 
mək. - ["Molla Nəsrəddin”] Yer üzündə Allah 
vəkillərinin çirkin əməllərini faş edirdi. 
M.İbrahimov. Saldın ayaqlara məhəbbətimi ; 
Faş etdin aləmə hər söhbətimi. S.Rüstəm. 
[Zeyd Nofələ və İbn Salama:] Qayıdın geri. 
Qeysin sirri var. Qoymaram onun sirrini faş 
edəsiniz. Ə.Məmmədxanlı. Faş olmaq -üzə 
çıxmaq, üstü açılmaq, hamıya məlum ol- 
maq, aşkar olmaq, yayılmaq. Dildən-dilə 
düşdü bu fəsaııə; Faş oldu bu macəra 
cəhaııə. Füzuli. 

FAŞİST [ital.] Faşizm tərəfdarı. Faşist- 
lərin törətdikləri cinayətlər. - Faşist adlı 
məxluqun yoxdur qəlbi, vicdanı. M. Rahim. 
Faşistlər [dustaqların] güllələnəcəyi haq- 
qında kənddə divarlara elanlar yapışdır- 
mışdılar. Ə. Sadıq. // Sif. mənasında. Faşist 
nişanı. Faşist rejimi. - indi hücumçular hü- 
cuma keçir; Faşist soldatları ot kimi biçir. 
M.Rahim. Kamal təyyarəni döndərib faşist 
quzğunu ilə üz-üzə, göz-gözə gəlməyi qət 
etmişdi. M.Rzaquluzadə. 

FAŞİZM [ital. fascismo - dəstə, bir- 
ləşmə] 1. İtaliyada 1922-1943-cü illər ara- 
sında mövcud olan və imperialist burjuazi- 
yanın ən təcavüzkar dairələrinin mənafeyini 
ifadə edərək dövlət sərhədlərini genişlən- 
dirməyi qarşısına məqsəd qoyan, hakimiy- 
yətin tək bir partiyanın əlində toplandığı 
rejim, açıq terrorçuluq diktaturası. Vuruşan 
xalq, qalib gələn xalq .. faşizm kabusunu 
Yer üzündən silib məhv etmədikcə öz tarixi 
vəzifəsini bitməmiş sayacaqdır. M. Hüseyn. 

2. Demokratik azadlıqlara son qoyaraq 
yerinə qatı şovinizm, irqçilik gətirən və av- 
toritar sistem yaratmaq məqsədi güdən si- 
yasi cərəyan. 

FATA is. [lat.] Duvaq. 



174 




FATALİ'ST 

FATALİST [lat. fatalis - tale, qismət] Qə- 
zavü-qədərə, olacağa, taleyə, qismətə ina- 
nan adam.^ 

FATALİZM [lat.] Qəzavü-qədər, taleyə 
inanan. Fatalizm ideyası. Teoloji fatalizm. 

FATEH is. [ər.] 1. Bir məmləkəti, ölkəni 
tutan, ölkələr fəth edən, işğal edən şəxs. 
[İskəndər:] Ad-sanım dünyada bilinsin gə- 
rək! Fatehlər tarixdən silinsin gərək! A. Şaiq. 
Qılınc çalan min bir fateh ad qoymadı heç 
bu yerdə. N.Rəfıbəyli. 

2. məc. təııt. Mübarizə, inad, böyük zəh- 
mət və s. yolu ilə bir şeyi əldə edən, bir şeyə 
nail olan. Xam torpaq fatehləri. 

FATİHƏ is. [ər.] Quranın ilk surəsi. Fatihə 
vermək. 

0 ...Fatihəsi oxunub məc. - Bir şeydən 
ümidin kəsildiyi məqamda işlənir. 

FATMANƏNƏ: Fatınaııənə qurşağı 

(xanası) - bax göy qurşağı (“göy”də). 

FÄUNA is. [lat.] Hər hansı bir ərazinin və 
ya geoloji dövrün heyvanlar aləmi, bütün 
heyvan növləri; heyvanat aləmi. Səhra 
faunası. Abşeronun faunasını tədqiq etmək. 

- Dənizlərin əmələ gəlməsi tarixi başqa- 
başqadır. Buna görə qonşu dənizlərin fau- 
nası çox vaxt müxtəlif olur. “Sualtı aləm”. 

FAY 1 is. [fr.] Köndələn və incə zolaqları 
olan sıx ipək və ya yun parça. 5 metr fay. 

- [Əminə] .. qəşəng al faydan kofta geymiş, 
başına da heyratı kəlağayı örtmüşdü. 
Ə.Əbülhəsən. // Həmin parçadan tikilmiş. 
Fay paltar. 

FAY 2 [fr.] geol. Süxurların tektonik qırıl- 
ma yerdəyişməsi növlərindən biri. Faylar, 
əsasən, dartılma şəraitində əmələ gəlir. 

FAYDA is. [ər.] Xeyir, mənfəət. [Hacı 
Qara:] Yaxşı, sizə verdiyim pulun faydası necə 
olsun? M.F.Axundzadə. // məc. Xeyir, nəticə. 
[Kərbəlayı Həsənə:] Ay balam, axı məni 
burada saxlamaqdan nə fayda olacaq, pulum 
yoxdur ki, verim. Çəmənzəminli. □ Fayda 
verməmək - xeyri, faydası, nəticəsi olma- 
maq. Qoçoğlu tapılmır, o, çıxmış yoxa; Bir 
fayda vermədi uzun axtarış. A.Şaiq. 

FAYDALANMA “Faydalanmaq”dan fis. 

FAYDALANMAQ/ Fayda götürmək, xe- 
yir götürmək, istifadə etmək, bəhrə götür- 
mək. Zəhmətdən faydalanmaq. - İnsan fav- 



FAZA 

dalaıımış onun hər əməlindən; insanpərvər 
alimin bu polad heykəlindən. B.Vahabzadə. 

FAYDALI sif. Fayda, xeyir verən, xeyirli, 
yaxşı nəticə verən. Faydalı təklif. Faydalı 
məsləhət. - [Məsmə:] Axırda onu xəstəxa- 
naya yerləşdirmək fikrinə düşdüm, orada 
daha faydalı müalicə edilərdi. S. Hüseyn. 
Sənət əsəri həyatı düzgün əks etdirməklə 
bərabər, özündə yüksək və faydalı bir məna 
daşımalıdır. M.Arif. 

FAYDALILIQ is. Faydalı, xeyirli, səmə- 
rəli olma; xeyirlilik, səmərəlilik. 

FAYDASIZ sif. və zərf Heç bir faydası, 
xeyri, nəticəsi olmayan; səmərəsiz, xeyir- 
siz, nəticəsiz. [Tahirin] fikrincə, hər addım- 
da xudpəsəndliyə qapılmaq, .. narazılıq 
eləmək faydasız bir işdi. M.Hüseyn. Ataş 
burada dayanıb Hürü ilə uzun-uzadı danış- 
mağı faydasız hesab eləyib, axırıncı sözünü 
dedi. Ə.Vəliyev. 

FAYDASIZLIQ is. Faydası, xeyri, nəticəsi, 
səmərəsi olmama; xeyirsizlik, səmərəsizlik. 

FAYDEŞIN [fr. faille de Çhiııe - Çin fayı] 
Yüksəknövlü ipək parça, faym növlərindən 
biri. // Həmin parçadan tikilmiş. Faydeşiıı 
paltar. 

FAYTON [yun. əfsanəvi addan] 1. Üstü 
açılıb-örtülən dörd bucaqlı at arabası. [Dil- 
bər:] Mən həmişə oradan evə faytonla gəlir- 
dim. C. Cabbarlı. [Telli:] Səni yaxşıca geyin- 
dirirlər, bəzəyirlər, sonra faytona mindirib 
Allah-Allah ilə aparırlar. Ü.Hacıbəyov. 

2. Açıq kuzovlu yüngül avtomobil. 

FAYTONÇU is. 1. Bax faytonsürən. 
Faytonçuların bir hissəsi müsəlman idi.. 
Ə. Haqverdiyev. Bu çinarın dövrəsi yay fəs- 
lində buradan ötüb-keçən arabaçıların, fay- 
tonçuların düşərgə yeri olmuşdu. S.Rəhimov. 

2. Fayton qayıran usta. 

FAYTONÇULUQ is. Faytonla aparıb- 
gətirən şəxsin sənəti. Faytonçuluq etmək. - 
[Arazın atası] ..yoxsul bir kəndli idi. Bunların 
hamısını faytoııçulııqla qazanmışdı. A.Şaiq. 

FAYTONSÜRƏN is. Faytonçuluqla məş- 
ğul olan adam, fayton sürən; faytonçu. 

FAZA [yun. phasis - zahir olma] 1. Hər 
hansı bir hadisənin, prosesin və s.-nin 
inkişafında ayrıca mərhələ, dövr, moment. 
Işiıı son fazası. 



175 




FAZİL 

2. geol. Süxurların nə xarakterdə olduğu- 
nu müəyyən edən kiçik vaxt vahidi. 

3. astr. bax səfhə 2-ci mənada. 

4. elektr. Generator sarğısının ayrıca qru- 
pu, habelə onu birləşdirən məftil (elektrik 
keçiricisi). Fazaların dəyişmə qaydası. Faza 
göstəricisi. 

FAZİL sif [ar.] Fəzilət sahibi, fəzilətli. 
[Saib:] Bizdə çoxdur, sanırım, fazil adam ; 
Qalmamış gizli həqiqət əsla. H. Cavid. 
[Xangili] bu fazil şəxs üçün əllərindən 
gələni əsla əsirgəmirdilər. S. Rəhimov. 

FAZÖMETR [yun. phasis - görünmə və 
metron - ölçürəm] Dəyişən cərəyan qurğu- 
larında güc əmsalını və ya fazalardakı də- 
yişikliyi, yəni enerjinin fazaları arasındakı 
fərqi və dövrədəki gərginliyi ölçmək üçün 
cihaz. 

FE ‘f’ hərfinin və bu hərflə işarə olunan 
samitin adı. 

FEDERAL [/F.] bax federativ 2-ci mə- 
nada. 

FEDERALİST [fr.] Federalizm tərəfdarı. 

FEDERALİZM [fr.] 1. Dövlət quruluşu- 
nun federativ sistemi; federasiya prinsipinə 
əsaslanan quruluş. 

2. Belə sistem yaratmağa çalışan siyasi 
cərəyan. 

FEDERASİYA is. [fr.] 1. ittifaq, birləşmə. 

2. Müstəqil dövlətləri özündə birləşdirən 
dövlət. Rusiya Federasiyası. 

3. Ayrı-ayrı cəmiyyətlərin, təşkilatların 
birliyi. Ümumdünya Həmkarlar İttifaqları 
Federasiyası. Beynəlxalq Futbol Federa- 
siyası. 

FEDERATİV 1 . “Federasiya”dan sif. Fe- 
derativ müşavirə. 

2. Federasiya şəklində olan; federal. Fe- 
derativ Respublika. 

FEİL is. [ər.] 1. Iş, əməl, hərəkət. // Quru 
sözdən ibarət olmayıb həqiqi mənada olan 
iş. Feli ilə qövlii düz gəlmir. 

2. qram. İş, hal və hərəkəti bildirib za- 
man, şəxs və kəmiyyətcə təsriflənən nitq 
hissəsi. 

3. məc. Hiylə, kələk, fənd, fırıldaq, ha- 
ramzadəlik. Arada işləyir düşmən felləri; 
Mənim ərəb atım gördünmü ola? “Koroğ- 
lu”. Divlər qüvvətdən çox, ağıldan az olar- 



FENİKS 

lar. Qızların felinə uyub dedilər : - Ey nazə- 
ninlər, şərtinizə razıyıq. (Nağıl). 

0 ...felinə düşmək - birisinin fırıldağına, 
hiyləsinə, kələyinə inanaraq, yaxud təsiri 
altında bir iş görmək. Fırıldaqçının felinə 
düşmək. - Mən aşiq, duman yerdə; Dağ 
yerdə, duman yerdə; Düşmən felinə düşmə; 
Qalarsan yaman yerdə. (Bayatı). 

FELDMÄRŞAL [alm.] 1917-ci il inqila- 
bından əvvəlki rus ordusunda və bir sıra döv- 
lətlərin quru qoşunlarında yüksək general 
rütbəsi; habelə bu rütbəni daşıyan adam. 

FELDMARŞALLIQ is. Feldmarşal rütbəsi. 

FELDŞER [alm.] Orta tibb təhsili olan 
həkim köməkçisi. Növbətçi feldşer. Baytar- 
lıq feldşeri. - [Gülqönçə:] Axı mən o feld- 
şerdən pis deyiləm. H.Seyidbəyli. 

FELDŞERLİK is. Feldşerin işi, sənəti, 
peşəsi, ixtisası. Feldşerlik etmək. Feldşerlik 
məktəbi. 

FELƏN zərf [ər.] Sözlə deyil, işlə, hə- 
qiqətdə ( qövlən ziddi). Bacarığını felərı 
sübut etdi. 

FELİ sif. [ər.] 1. Həqiqətən icra olunan, 
həqiqətən olan, sözlə deyil, işlə olan. 

2. qram. Tərkibində feil olan, yaxud feil- 
dən düzəldilmiş (bax feil 2-ci mənada). 
Feli cümlə. Feli söz birləşməsi. Feli isim. 
Feli sifət. 

FELYETON [fr.] Nöqsanları, çirkin əməl- 
ləri istehza edib pisləyən qəzet və ya jurnal 
məqaləsi. Cəlil Məmmədquluzadənin fel- 
yetonları. ‘ L Kirpi” jurnalında çap olunmuş 
felyeton. 

FELYETONÇU is. Felyeton yazan jurna- 
list. C. Məmmədquluzadə görkəmli felyeton - 
çu idi. 

FEMİDA is. [yıın .] 1. Qədim yunan mifo- 
logiyasında ədalət ilahəsi, sonralar ədalət 
mühakiməsinin mücəssəməsi. Femida gö- 
zübağlı və əlində çəki daşları tutmuş və- 
ziyyətdə təsvir olunurdu. 

2. məc. Qdalət. 

FEMİNIZM is. [ər.] Qadın hərəkatı. Fe- 

minizm tərəfdarları. 

FEN is. [ ing .] Saç qurutmaq üçün elektrik 
alət. 

FENİKS is. [yun.] Bir sıra qədim xalq- 
ların mifologiyasında əfsanəvi quş, simurq. 



176 




FENOLOGİYA 

Guya feniks qocalanda özünü yandırır, kül- 
dən cavanlaşmış və təzələnmiş şəkildə dün- 
yaya gəlir. Feniks əbədi dirçəliş rəmzidir. 

2. Səməndər quşu. 

FENOLOGİYA [yun. phaino və logos] 
Biologiyanın, ilin fəsillərinin dəyişməsilə 
əlaqədar bitki və heyvanların həyatında 
vaxtaşırı baş verən hadisələri (bitkilərin çi- 
çəklənməsini, quşların köçüb gəlmə müd- 
dətini və s.-ni) öyrənən bəhsi. Ekoloji fe- 
nologiya. 

FENOLOJİ sif. Fenologiyaya aid, fenolo- 
giya ilə əlaqədar olan. Fenoloji müşahidə- 
lər. Fenoloji qanunauyğunluqlar. 

FENÖLOQ [yun. phaino və logos] Feno- 
logiya mütəxəssisi. 

FENOMEN is. [yun.'] Müstəsna, qeyri-adi 
şəxsiyyət, hadisə. 

FEODAL [lat.] 1. Feodalizm dövründə 
hakim sinfin nümayəndəsi; təhkimçi mül- 
kədar. ..Flavayı gəlir mənbəyi olan kənd- 
lərini itirmək qorxusu ilə titrəyən feodallar 
dünyanın hər yerində qara qüvvədir. 
M. İbrahimov. 

2. Feodala, feodalizmə aid olan. Feodal 
vergi sistemi. 

3. Feodalizm prinsiplərinə əsaslanan. 
Feodal dövləti. Feodal quruluşu. 

4. sif. Feodala, feodalizmə xas olan. 
Feodal münasibətlər. 

FEODALİZM is. [lat. feodum- malikanə.] 
Orta əsrlərdə xüsusilə Qərbi Avropada 
torpağın, istehsal vasitələri və kəndlilərin 
tək bir feodalın ixtiyarında olmasına əsas- 
lanan, ümumdünya tarixi tərəqqinin gedi- 
şində ictimai-iqtisadi formasiyaların əvəz 
olunmasından ibarət bütöv dialektik pro- 
sesin orta həlqəsini təşkil edən ictimai- 
iqtisadi formasiya. Feodalizm dövrünün 
ideologiyası. Feodalizm zəmanəsi quldarlıq 
quruluşu ilə kapitalizm arasındakı dövrü 
əhatə edir. 

FERMA 1 [fr .] 1. Heyvandarlığın müəy- 
yən sahəsi ilə məşğul olan ixtisaslaşdırılmış 
ayrıca təsərrüfat. Atçılıq ferması. Quşçuluq 
ferması. Fermaların yarışı. - [Gülşənəm 
arvadın] qaş qaralanda, fermada sağını 
qurtarıb evə qayıdan zaman az qala dili 
tutulmuşdu. M. Hüseyn 



FETİŞLƏŞDİRMƏK 

2. Xüsusi və ya icarəyə götürülmüş tor- 
paqda xüsusi təsərrüfat. 

FERMA 2 [fr.] xiis. Bir-birilə birləşdiril- 
miş metal tirlərdən, dirəklərdən ibarət mü- 
həndis qurğusu. Körpünün ferması. Fermanın 
hissələrini qaynaq etmək. - [Kamil] sütunları 
göstərən qara nöqtələrin üstündə şəbəkə 
fermalar, sonra taxta döşəmə, buruq binası 
və başqa hissələr rəsm etdi. M. Süleymanov. 

FERMAÇI is. Ferma icarəçisi və ya sa- 
hibi; fermer (bax ferma 1 2-ci mənada). 

FERMENT [lat. fermentum - maya] biol. 
kim. Canlı hüceyrənin əmələ gətirdiyi və 
orqanizmdə kimyəvi reaksiyanın sürətlən- 
məsinə kömək edən üzvi maddə. Ferment 
reaksiyası. Fermentlər həyat fəaliyyətinin 
bütün proseslərində mühüm rol oynayır. 

FERMENTÄSİYA [lat. fermentare - qıc- 
qırtnıa] xiis. Qıcqırma prosesi. Tütünün fer- 
meııtasiyası. Çav yarpaqlarının fermenta- 
siyası. 

FERMER [ing.] bax fernıaçı. 

FERMERLİK is. Təsərrüfatda ferma sis- 
temi. 

FESTİVAL [fr. festival - bayram] İncə- 
sənətin hər hansı növünü nümayiş etdirən 
ictimai bayram. Musiqi festivalı. Teatr fes- 
tivalı. Gənclərin ümumdünya festivalı. 

FETİŞ [fr.] 1. İbtidai insanların təsəwü- 
rüncə guya fövqəltəbii sehrkar qüvvəyə ma- 
lik olan və buna görə də sitayiş obyektinə 
çevrilən cansız şey; sənəm, büt. Fetişlər 
cürbəcür olur: daş, ağac parçası, təsvirlər. 

2. məc. Kor-koranə, sözsüz-şərtsiz ina- 
nılan, qəbul edilən şey. 

FETİŞİZM [fr.] 1. Fctişlərə (bütlərə) si- 
tayiş; qədim din formalarından biri; bütpə- 
rəstlik. Fransız maarifçiləri fetişizıııə dinin 
arxaik forması kimi baxırdılar. 

2. məc. Bir şeyə kor-koranə inanma, si- 
tayiş etmə. 

0 Əmtəə fetişizmi iqt. - istehsal müna- 
sibətlərinin maddiləşdirilməsi. 

FETİŞLƏŞDİRMƏ “Fetişləşdirmək”dən 
fis. 

FETİŞLƏŞDİRMƏK / Fetiş hesab etmək, 
fetiş halına salmaq, fetiş kimi baxmaq (bax 
fetiş 1-ci mənada); ilahiləşdirmək. 



177 




FETR 



FƏALLAŞMA 



FETR \fr . ] Şlyapa, keçə çəkmə və s. 
hazırlanan ən zərif və əla keçə növü. // Bu 
keçədən hazırlanmış. Fetr şlyapa. 

FEVRAL [lat.] Təqvim ilinin ikinci ayı. 
□ Fevral inqilabı Rusiyada: 1917-ci ilin 
fevralında başlayan ikinci burjua demokra- 
tik inqilabı. 

FEYXOA is. [ı'.sp.] bot. Mərsin fəsiləsin- 
dən kol bitkisi. Astara rayonunun limon, 
naringi, feyxoa, xurma bağlarında məhsul 
toplanır. (Qəzetlərdən). // Həmin kolun - 
bitkinin çiyələk, ananas və banan iyi verən 
meyvəsi. Feyxoanın meyvəsi açıq-yaşıl və 
yum urt aş əkili idir. 

FEYZ is. [ər.] Nemət, bərəkət, rifah, bol- 
luq. // İnsanın hər hansı maddi və mənəvi 
tələbini təmin edən, ona zövq verən, məm- 
nunluq hissi törədən, fayda verən şey. 
[Məlikşah:] Səfər et, bax, nə gözəldir dün- 
ya; Çox olur feyzi xəyal aləminə. H. Cavid. 
Öz feyzini hər yanda təbiət; Vermiş bizə 
zəhmətlə, əməklə. M.Müşfıq. □ Feyz almaq 
(aparmaq) - bax feyzlənmək. Padşah o 
qədər feyz apardı ki, naxoşluğu tamam 
sağaldı. “Məsum”. Dünyaya gəlmişik; Hə- 
yatdan, dünyadan feyz alaq; Dünyaya gəl- 
mişik; Dünyada ucalaq. B.Vahabzadə. 

FEYZLƏNMƏ “Feyzlənmok”dən /.K. 

FEYZLƏNMƏK f. Feyz almaq, zövq al- 
maq, ləzzət aparmaq. Musiqidən feyzlənmək. 

FEYZLİ sif. Feyz verən, rifah verən, ne- 
mət verən, sevinc gətirən. 

FEYZYAB [ər. feyz və fars. ...yab]: 
feyzyab etmək - feyzləndirmək, feyz ver- 
mək. Həmişə şəhərə qayıdanda Cənnətəli 
şeirləri ilə məni də feyzyab edər. Çəmənzə- 
minli. [Məşədi Qəzənfər:] .. Dərvişlər ha- 
mısı hamama yığılıb gözəl-gözəl söhbətlərlə 
hamam əhlini feyzyab edərlərmiş. Ü.Hacıbə- 
yov. Feyzyab olmaq - feyzlənmək, feyz 
almaq, fayda götürmək (bəzən kinayə ilə 
deyilir). ..İranlı qardaşlarımız Məhəmməd 
Əli Tehraııi cənablarının moizəsini eşit- 
məkdən feyzyab oldular. C.Məmmədqulu- 
zadə. Onuncu günü şəbihi şəhərin ətrafında, 
böyük bir kəndin yaxınlığında çıxarmağa 
başladıq ki, kənd əhalisi də feyzyab olsun. 
Ə. Haqverdiyev. 



FƏAL [ər.] 1. sif. İşlək, çalışqan, işcil, 
fəaliyyətli, daim fəaliyyət göstərən, çox iş 
görən, çox işləyən. Çox fəal adamdır. - [Ma- 
lik] Sona kimi bir neçə fəal gəncləri içəri 
apardı. M. İbrahimov. // zərf Fəaliyyətlə, 
fəal surətdə, aktiv surətdə. İclasda fəal iş- 
tirak etmək. 

2. is. Hər hansı bir kollektivin və s.-nin 
ən çalışqan, işcil, fəaliyyətli üzvü (çox vaxt 
cəm şəklində işlənir); aktivist. Partiya 
fəalları yığıncağı. - [Həsrət Yusifə:] Əyə, 
bəs bu kəndin fəalları hanı, partiya təşkilatı 
nə iş görür? B.Bayramov. 

FƏALİYYƏT is. [ər.] 1 . Hər hansı bir sa- 
hədə iş, çalışma; fəallıq göstərmə; aktivlik. 
Pedaqoji fəaliyyət. İctimai fəaliyyət. - [Fi— 
ridıın] yalnız fəaliyyətdə, yalnız çalışmaqda 
bir təskinlik taparaq bütün varlığını yenidən 
dərslərə və işə vermişdi. M. İbrahimov. 

2. İş, işləmə. Suyun dağıdıcı fəaliyyəti. 
Ürəyin fəaliyyəti. - Zehni əmək zamanı hər- 
dənbir gəzinmə beynin fəaliyyətini artırır, 
yorğunluğun qarşısını alır. 

FƏALİYYƏTLİ sif. Çalışqan, işcil, fəaliy- 
yət göstərən; aktiv. Mən [Fəxrəddin], özlə- 
rini dəyərli və fəaliyyətli idarəçi və çalışqan 
göstərə bilmiş Eldəniz xanədanından bir 
nəfərin hökmdarlığa təyin olunmasını təklif 
edirəm. M.S. Ordubadi. 

FƏALİYYƏTSİZ sif Fəaliyyət göstər- 
məyən, çalışmayan, işləməyən; hərəkətsiz, 
passiv. Fəaliyyətsiz (z.) durmaq (heç bir iş 
görməmək). 

FƏALİYYƏTSİZLİK is. Fəaliyyət gös- 
tərməmə, işləməmə, çalışmama, hərəkət- 
sizlik, passivlik. [Fəxrəddin:] ilyas, sən elə 
bilmə ki, mən səni fəaliyyətsizlikdə, üsyan və 
azadlıq tərəfdarı olmamaqda töhmətləndir- 
mək istədim. M.S. Ordubadi. 

FƏALLAŞDIRMA “Fəallaşdırmaq”dan 
fis. 

FƏALLAŞDIRMAQ/ Fəal etmək, fəaliy- 
yətini daha da artırmaq, daha da canlandır- 
maq; aktivləşdirmək. İctimai iş şagirdləri 
fəallaşdırır. Müəllim yeni mövzunu yaxşı 
mənimsəmək və sinfi fəallaşdırmaq məqsə- 
dilə canlı müsahibə apardı. 

FƏALLAŞMA “Fəallaşmaq”dan/(.s\ 



178 




FƏALLAŞMAQ 



FƏĞAN 



FƏALLAŞMAQ/ Daha fəal olmaq, fəaliy- 
yətini daha da artırmaq; aktivləşmək. 

FƏALLIQ is. Işcillik, çalışqanlıq, fəaliy- 
yət, aktivlik. Fəallıq göstərmək. 

FƏCİ [ar.] bax faciəli. Fəci hadisə. - Bu 
fəci xəbəri hər kəs həyəcan içində bir-birinə 
pıçıldadı. Çəmənzəminli. Şeyx Məhəmmədi 
fəci bir surətdə öldürüb, cənazəsini nalayiq 
və narəva hərəkətlərlə təhqir etdilər. 
M. İbrahimov. 

FƏCR is. [ər.] 1. Səhərin çox erkən, gü- 
nəş çıxmazdan əvvəlki çağı, dan vaxtı. Fəc- 
rin saf havası dolur içəri; Kəndi seyr eləyir... 
Oyanır həyat. B. Vahabzadə. Fəcriıı qızıl rəng- 
lərilə boyananda mavi göylər; Dünyanın hər 
tərəfindən anaların səsi gəlir. N.Rəfıbəyli. 

2. Dan vaxtı göydə görünən qızartı və 
aydınlıq. O baxışlarda fəcrdən parlaq; Bir 
ziya var buluddan daha saf. A.Şaiq. 

FƏDA is. [ər.] Ən əziz bir adam və ya 
yüksək amal, iş yolunda özünü qurban etmə; 
qurban. Pəri sənə qurban, dirili Qurban; 
Yolunda fədadı bu baş ilə can. “Qurbani”. 
□ Fəda etmək - canını qurban etmək. 
[Mirzə Rza:] Qardaşlar, bütün İraıı məz- 
lumlarını və onların arasında öz balalarımı 
xilas etmək üçün mən də həyatımı fəda edi- 
rəm. C. Cabbarlı. Fəda olmaq - özünü fəda 
etmək, canını qoymaq, qurban etmək, həlak 
olmaq. Qıldın bu vəfalığı mənindən; Can 
ola fəda sənə tənimlən. Xətayi. Fəda olum 
- qurban olum (nəvaziş, mehribanlıq, yal- 
varış bildirir). [Oğul:] Ata, sənə fəda olum, 
mənə görə qulluq. (Nağıl). Fəda olum sənə, 
gəl eylə imtahan, ölürəm. Natəvan. Fəda 
qdmaq klas. - bax fəda etmək. Qurban 
bu mehribanlığa, ey Kəbeyi-ümmid; Bundan 
sonra çevir başına, qıl fəda məni. S.Ə.Şirvani. 

FƏDAİ is. [ər.] Ümumi bir iş yolunda, 
məslək uğrunda təhlükəli işlərə qoşulub 
canından keçməyə hazır olan şəxs. İnqilab 
fədailəri. Fədai dəstəsi. - Bir il qabaq bir- 
faciə eşitmişəm, ah! Bir qəhrəman fədaidən 
söhbət açım mən. S.Vurğun. [Pərvin Əda- 
lətə:] Yadındadırım, hələ keçən ilin qışında 
bu meydanda fədailərimizin tonqalları ya- 
nırdı.. Ə.Məmmədxanlı. // Sif. mənasında. 
Hər tərəfdə fədai və nizami qoşun nəfərləri 
intizamı qoruyurdu. M.Ibrahimov. [Uşaqlar] 



tüfəngli fədai dəstələrinin nümayişini gö- 
riirkən əvvəlcə bu nümayişləri də Təbrizdə 
bundan əvvəl olan sadə nümayişlərdən biri 
hesab edirdilər. Ə. Sadıq. // Məc. mənada. 
Ədəbiyyat fədaisi. 

FƏDAKAR sif. [ər. fəda və fars. ...kar] 
1 . Ümumi bir iş və ya məslək uğrunda öz 
şəxsi mənafeyindən keçən, özünü qurban 
verməkdən çəkinməyən. Fədakar gənclər. 
Fədakar əsgər. - Vətən uğrunda gərək şəxs 
fədakar olsun. A.Səhhət. // Öz məqsədini 
həyata keçirmək yolunda çalışan, hər cür 
fədakarlığa hazır olan. Fədakar övlad. - 
[Bəxtiyar:] Fədakar bir qızsan, əhsən. Ancaq 
zəhmətlərin boşdur. A.Şaiq. 

2. Fədakarlıq ifadə edən; fədakarcasına. 
Adamlarımızın fədakar zəhməti. Fədakar hə- 
rəkət. - Biz döyüşçülərə xalquı həyatından, 
neftçilərimizin fədakar əməyindən danışırıq. 
M. İbrahimov. 

FƏDAKARANƏ [ər. fəda və fars, karanə] 
bax fədakarcasına. Bəzən Sarının çox fə- 
dakaranə çalışmağı və süfrə salması [Dəmi- 
rovu] təmin etmirdi.. S.Rəhimov. 

FƏDAKARCASINA zərf Özünü fəda 
edərək; fədakarlıqla, fədakarlıq göstərərək. 
Fədakarcasına işləmək. 

FƏDAKARLIQ 1. is. Öz şəxsi mənafeyini 
ümumi işə və ya başqalarının işinə fəda 
etmə, həsr etmə, bu uğurda fədakarcasına 
çalışma, səy göstərmə. [Şiraslan da] atası 
kimi Vətən qarşısında bir iş görmək, öz 
fədakarlığı ilə adamlara xidmət etmək 
istəyirdi. S.Rəhimov. 

2. Fədakarlıqla şəklində zərf - bax 
fədakarcasına. Müəllim heyəti fədakarlıqla 
çalışırdı. S.Rəhimov. 

FƏĞAN is. [fars.] Nalə, fəryad, inləmə. 
[Abbas:] Gecə-gündüz qan ağlaram; Ar- 
tıbdı fəğanım mənim! "Abbas və Gülgəz”. 
□ Fəğan etmək - fəryad qoparmaq, nalə 
etmək, inləmək, ağlamaq, göz yaşı tökmək. 
Gecə-gündüz ahü fəğan etməkdən; Dərdə, 
qəmxanəyə yol almışam mən. Aşıq Ələsgər. 
// Nalə, fəryad, ah. Səni görmək üçün ölmək 
istərəm; Təsəllim ah ilə fəğandır, ana! 
S.Vurğun. Bir yaz günü oxudum şerini, bö- 
yük ustad; Duydum, nakam ürəkdən qopan 
acı fəğandır. R.Rza. 



179 




FƏHLƏ 

FƏHLƏ is. [ər.] İstehsalatda bir peşə kimi 
əməklə məşğul olan, işçi sinfinə mənsub 
əməkçi; əmələ. Fəhlə və kəndli təbəqəsi. 
H Öz iş qüvvəsini satmaqla yaşamağa məc- 
bur olan muzdlu işçi; proletar. Fələ, özünü 
sən də bir insanını sanırsan?! M.Ə. Sabir. 
Fəhlələrin bir həftə əvvəl başlamış tətili 
hələ də davam edirdi. M. Hüseyn. 

FƏHLƏBAŞI is. Baş fəhlə, fəhlələrin 
başçısı. 

FƏHLƏLİK is. Fəhlənin işi, peşəsi; əmə- 
ləlik. Fəhləlik etmək. Yazıçı ədəbiyyata fəhlə- 
likdən gəlmişdir. - Aslan da hər gün öz fəh- 
ləliyində olub Fərhadın işindən xəbəri yox 
idi. C.Cabbarlı. 

FƏHM is. [ər.\ Anlama, anlaq, dərrakə. 
Olmasın fəhmin, əqlin, idrakın; Var nə qəm 
ta ki vardır əmlakın. M.Ə.Sabir. □ Fəhm et- 
mək - anlamaq, başa düşmək, dərk etmək. 
Ariflər, fəhm eləyin ; Süzüb gedən yarə 
baxuı! Aşıq Ələsgər. Rəğbət və narazılıqla 
yoğrulmuş bu dumanlı soyuqluğun incəliyini 
hamıdan çox Əlikram fəhm eləmiş olardı. 
B. Bayramov. Fəhm qılmaq klasl - bax 
fəhm etmək. Sözlər dersən ki, bilməzəm mən; 
Məzmununu fəhm qılmazam mən. Füzuli. 

FƏHMLİ sif. Anlaqlı, idraklı, dərrakəli. 
Fəhmli adam. - [Ərknaz:] Ramiz çox qeyrətli, 
fərasətli uşaqdır. Çox qaııacaqlı, mərifətli, 
fəhmli, qabiliyyətli uşaqdır. Mir Cəlal. 

FƏHMSİZ sif. Anlaqsız, idraksız. Fəhm- 
siz oğlan. 

FƏXR [ər.] 1. is. İftixar ediləcək, öyünü - 
ləcək şəxs, şey. Övlad ataııııı fəxridir. Doğ- 
ma Vətənin fəxri. - [1-ci cəngavər:] Səya- 
vuş buyurdun fəxri, şanıdır. H. Cavid. Kazı- 
mın .. üzündə bir fəxr duyğusu ifadə olunur- 
du. Çəmənzəminli. □ Fəxr etmək iftixar 
etmək, öyünmək. Dünyaya səs salan şöhrə- 
timizlə; Sevindik, fəxr etdik, lovğalanmadıq. 
S. Rüstəm. [Qafar] öz vətəni, öz paytaxtı, öz 
xalqı .. ilə fəxr edir... Ə. Sadıq. 

2. Fəxrlə şəklində zərf - iftixarla, fəxr 
edərək. Fəxrlə cavab vermək. Fəxrlə irəli 
çıxmaq. 

FƏXRİ sif. [ər.] 1. Hər hansı xidmətə, 
nailiyyətə görə ehtiram, iftixar əlaməti 
olaraq verilən. Fəxri adlar. - Adilin fəxri 
fərmanı ilə yanaşı Gözəlin aldığı fərman da 



FƏQİRANƏ 

görünürdü. Ə.Vəliyev. // Hörmət, ehtiram 
əlaməti olaraq seçilən. Fəxri rəyasət heyəti. 
Fəxri üzv. H Hörmətli, şərəfli, əziz, izzətli. 
Fəxri qonaq. П Hörmət, ehtiram əlaməti 
olaraq edilən hörmət, ehtiram üçün düzəl- 
dilən. Fəxri qəbul. Fəxri qarovul. 

2. Hörmətli, şərəfli, şərəf qazandıran, şə- 
rəfləndirən. Fəxri vəzifə. Fəxri əmək. 

FƏXRİYYƏ is. [ər.] ədəb. Orta əsrlərdə 
Şərq (o cümlədən Azərbaycan) ədəbiyya- 
tında: məsnəvi, qəzəl və s. formalarda şairin 
öz fəzilətlərindən, yaxşı sifətlərindən, xüsu- 
sən hünər və səxavətindən mədh şəklində 
bəhs edən lirik şeir. Füzulinin “ Mənəm ki 
qafiləsalari-karivani-qəməm” fəxriyyəsi. 

FƏQƏRƏ is. [ər.] 1. anat. Fəqərə sütu- 
nunun bir hissəsini təşkil edən ayrıca sü- 
mük (və ya bəzi heyvanlarda qığırdaq); 
onurğa sümüyü. İnsanın döş fəqərəsi. Qısa 
sümüklər onurğada olur və fəqərələr adla- 
nır. □ Fəqərə sümüyü (sütunu) - insanın 
və bir çox heyvanların skeletinin, bir-biri 
ilə mütəhərrik surətdə birləşmiş sümüklər- 
dən və qığırdaqlardan (fəqərələrdən) əmələ 
gələn əsas hissəsi. 

2. Hadisə, əhvalat, qəziyyə, vaqiə, heka- 
yə. [Xortdan:] Mən oxucularıma özüm şahid 
olduğum bir fəqərədən danışım. Ə. Haqver- 
diyev. Gülsabah gələndən bir neçə gün 
qabaq Muradla Göyçək arasında belə bir 
fəqərə olmuşdu. Ə.Vəliyev. 

3. köhn. Bənd, maddə (ehni və s. əsərlərdə). 

FƏQƏT bağl. [ər.] Lakin, amma. Söz 

verdi, fəqət gəlmədi. Xəbəri var, fəqət 
demək istəmir. - [Zaqs müdiri:] Adam evdə, 
- dedi, - əsəbiləşə bilər, bəlkə dalaşar da, 
fəqət dörd-beş illik bir ailə həyatını pozmaz. 
S. Hüseyn. Gənclərin sevdiyi gözəl bahar- 
dır; Fəqət hər mövsümün bir dadı vardır. 
M.Müşfiq. // Ancaq, yalnız. 

FƏQİR [ər.] klas. bax fağır. [Kərbəlayı 
Məhəmməd:] Flər nə oldu, biz kasıba, biz 
fəqirlərə oldu. Çəmənzəminli. [Şahidlər] 
Xeyransanın təmiz və fəqir bir qadın oldu- 
ğunu söylədilər. S.Hüseyn. 

FƏQİRANƏ [ər. fəqir və fars. ...anə] 
1 .zərf klas. Fağır kimi, yazıqcasına, aciz- 
cəsinə, yazıq-yazıq, fağır-fağır. Fəqiranə 
baxmaq. Fəqiranə yalvarmaq. 



180 




FƏQİRLİK 

2. sif. Kasıb, yoxsul, miskin. Fəqiranə bir 
mənzil. Fəqiranə həyat. - Baxmasız guşeyi- 
çeşm ilə fəqiranə tərəf; Yüyürürsüz ora kim. 
dadlı flsincanlıq olur. M.Ə. Sabir. Züleyxa, 
Aslanı fəqiranə, miskin və məhzun görüb, 
tez Fərhadın deyil, əvvəlcə Aslanın boynunu 
qucaqlayaraq ağladı. C. Cabbarlı. 

FƏQİRLİK klas. bax fağırlıq. Yetimliyi 
halətindən bəllidir; Fəqirlivi zillətindən bəl- 
lidir. A.Sohhət. O zaman fəqirlik [Ağaba- 
laya] əsər edib başı xəyalat ilə dolardı. 
Çəmənzəminli. 

FƏLAKƏT is. [ər.] Böyük bəla, müsibət, 
afət, bədbəxtlik. Müharibənin törətdiyi 
fəlakətlər. - [Nüşabə:] Bir qığılcım böyüyüb 
yanğın olar; Bir xəta qaıılı fəlakət doğurar. 
A.Şaiq. [Qəmər Gülsabaha:] Sən mənim 
fəlakətimə gülürsən? C.Cabbarlı. // Avariya, 
qəza, bədbəxt hadisə. Təbii fəlakət. - Ka- 
milgilin gəmisi “Şəfəq” Şeytaıışəhərdə fəla- 
kətə düşübdür. M. Süleymanov. 

FƏLAKƏTLİ sif. Fəlakət törədən, bəd- 
bəxtliyə səbəb olan, müsibət gətirən. 
Fəlakətli müharibə illəri. Fəlakətli daşqın. — 
[5-ci tamaşaçı:] Ən fəlakətli böyük yanğın- 
lar; Bir qığılcımlı xətadan başlar. H. Cavid. 
Deyirlər ki, fəlakətli və ağır günlərdə xa- 
tırlanan keçmiş səadət dəqiqələri insan 
üçün çox əziz və dadlı olur. M. İbrahimov. 

FƏLAKƏTZƏDƏ sif və is. [ər. fəlakət 
və fars. ...zədə] Fəlakətə düçar olmuş, qə- 
zaya uğramış; müsibətzədə, bədbəxt. Kiçik 
daxmada üç nəfər fəlakətzədə xəyalat içində 
huşa gedib bir-birinə sarılmışdı. C.Cabbarlı. 
Fləmin fəlakətzədə Məşədi Əsgər qııx ya- 
şında, qısaboylu, amma çox zorlu bir kişi 
idi. S.M.Qənizadə. 

FƏLƏK is. [ər.] 1. Göy, səma, asiman. 
Dün gecə fələkə çıxdı fəryadım. M.P.Vaqif. 
Flərləııib dövr edən yerlər, fələklər; Bu səsi 
hər zaman eşidəcəklər. M. Rahim. 

2. məc. Tale, qismət, bəxt, uğur. Fələk 
ayırdı məni cövr ilə cananımdan. Füzuli. 
[Vəzir:] Sən mənim qızım ol, sarayımda qal; 
Görək neylər fələk, şənlən, oxu, çal! A.Şaiq. 

0 Fələk göydən yerə ensə də - qətiyyən, 
heç bir vəchlə, qəti surətdə, əsla. Fələk göy- 
dən yerə ensə də, deyən deyiləm. Fələk üz 
döndərmək - işi bəd gətirmək, uğursuz- 



FƏLSƏFİ 

luğa düçar olmaq, bəxti dönmək, bəxti gə- 
tirməmək. [Kərəm:] Qurtarmadım heç qov- 
ğadan, bəladan; Fələk üz döndərib mən 
mübtəladan. “Əsli və Kərəm”. Fələk yazan 
- tale, qismət, müqəddərat, alın yazısı. 
[Qurbanqulu:] Fələk yazanı biz pozmayaca- 
ğıq ki, qismət belə imiş! T.Ş. Simurq. Fələ- 
kin çərxi dönmək - tale üz döndərmək, 
taleyin üzü dönmək, ümidi boşa çıxmaq. 
Fələkin çərxi dönsün - qarğış məqamında 
işlədilir. Fələkin qəminə (güdazına) get- 
mək - öz taleyinin qurbanı olmaq. Fələkin 
qəminə (güdazına) vermək - bədbəxt 
etmək. [Süleyman:] Göz görə-görə [Tofiq] 
səni verir fələkin qəminə, sən də başlamısan 
moizəyə. M. İbrahimov. 

FƏLSƏFƏ is. [ər.; yun. phileo - sevirəm 
və sophio - müdriklik, müdrikliyi sevmək] 
1 . Təbiətin, cəmiyyətin və insan təfəkkürü- 
nün ən ümumi inkişaf qanunları haqqında 
elm. Antik fəlsəfə. Fəlsəfə tarixi. Orta əsrlər 
Azərbaycan fəlsəfəsi. 

2. Hər hansı bir filosofun, mütəfəkkirin 
fəlsəfi nəzəriyyəsi, görüşü. Platonun fəl- 
səfəsi. Bəhmənyarın fəlsəfəsi. - Nəsimi öz 
fəlsəfəsi və təfəkkürü ilə əlaqədar olaraq, 
dilimizin çərçivəsini xeyli genişləndirdi. 
M.Ibrahimov. // dan. Bir şey haqqında əmə- 
lə gəlmiş inam, əqidə, qənaət; konsepsiya. 
[Rüstəm bəy Sofya xanıma] nəsihət eləmək 
istədi, bir də xanımın gözəlliyi onun fəlsə- 
fəsinə qələbə çaldı.. Çəmənzəminli. [Sultan 
Səmədə:] Sən fəlsəfənin məğzini bilmirsən. 
Dünya mübarizə dünyasıdır. İ. Hüseynov. 

3. Hər hansı bir elmin, bilik sahəsinin və 
s.-nin əsasını təşkil edən metodoloji prinsip- 
lər. Hüquq fəlsəfəsi. Riyaziyyatın fəlsəfəsi. 

4. dan. Həyata keçirilə bilməyən, qeyri- 
real, lüzumsuz söhbət(lər); mühakimə. 

FƏLSƏFİ sif. [yun.] 1. Fəlsəfəyə aid olan, 
fəlsəfə ilə əlaqədar olan (bax fəlsəfə 1-ci 
mənada). Fəlsəfi traktat. Fəlsəfi kateqori- 
yalar. Fəlsəfi fikir. 

2. kit. Dərin bir ideyanı, dünyagörüşünü, 
konsepsiyanı ifadə edən; hikmətamiz, hik- 
mətli. Fəlsəfi dram. Fəlsəfi roman. - Yüksək, 
pak və təmiz bir eşq ifadə edən Füzulinin 
dahiyanə fəlsəfi sənət əsərlərində bəzən bir 
kədər, acı bir faciə duyulur. M. İbrahimov. 



181 




FƏNA 



FƏNN 



3. məc. Nəzəri, mücərrəd, hikmətli. Fəl- 
səfi mühakimə. 

4. dan. Bir şeyə filosof kimi, ağılla yana- 
şan. Hadisəyə fəlsəfi münasibət. 

FƏNA 1 is. [ər.] Pis, yaman. Əhvalı fəna- 
dır. Fəna xasiyyət. - Gördü fənadır işinin 
axırı ; Qaçdı o saət ayı ordan geri. A. Səhhət. 
[Məcid] Səmədin fəna hərəkətlərindən bir 
neçəsini göstərib, bunun qarşısını almağı 
təklif edirdi. B.Talıblı. 

FƏNA 2 is. [ər.] Yox olma, zaval. □ Fəna 
etmək, fənaya vermək - yox etmək, məhv 
etmək, bada vermək. [Şəfiqə:] Bunlar, qor- 
xuram. axırda bizi fənaya verə. İ.Musabə- 
yov. Çoxdur ümid hələ çıxmamış cana ; 
Cavan ömrünüzü etməyin fəna. H.K.Sanılı. 

FƏNALAŞMA “Fənalaşmaq”dan f.is. 

FƏNALAŞMAQ f. Pisləşmək, xarablaş- 
maq. Getdikcə bu məhəllənin halı fənalaşdı. 
N.Nərimanov. [Zəhra Əzraya:] Bax, fəna- 
laşdı büsbütün halım. H. Cavid. 

FƏNALIQ is. Pislik, yamanlıq. [Cahangir:] 
Ana, bu adamlardan hər bir fənalıq baş 
verər, məni öldürə bilərlər, sənin namusuna 
sataşarlar. Çəmənzəminli. [Şahin] səbəbsiz 
təhqir olunduğu üçün iztirab çəkir, səhhə- 
tində də bir fənalıq hiss edirdi. B. Bayramov. 

FƏND is. [fars.] 1. Hiylə, kələk, fırıldaq, 
dolab, qurğu, biclik. Fəııd fəndi kəsər, Allah 
hər ikisini. (Ata. sözü). Dostdan dosta bu nə 
fəııddi? Zülfün boynuma kəmənddi. Aşıq 
Ələsgər. Əllafın fəndinə adamlar mat 
qaldılar. Mir Cəlal. □ Fənd bağlamaq - 
hiylə gəlmək, kələk gəlmək, aldatmaq. 
[Yusif:] İnandırıram sizi ki hərgah bir də 
fənd bağlaya, çox işlər görər. N.Nərima- 
nov. Fənd işlətmək - 1) fırıldaq qurmaq, 
hiylə işlətmək, kələk gəlmək, fənd qurmaq; 
2) məc. bir işi görmək üçün müxtəlif 
üsullardan istifadə etmək. Fəhlələrin daha 
düzgün fənd işlətdiklərini görən yanğın 
alayı da onlara qoşuldu. M.Hüseyn. [Qönçə 
Ataşa:] Nə eləyəcəksən, nə cür fənd işlədə- 
cəksən özün bil, ancaq məni buradan qur- 
tar. Ə. Vəliyev. Fənd qurmaq - birisinə qarşı 
gizlindən tələ qurmaq, hiylə düzəltmək, 
biclik işlətmək. [Hacı Qəmbər:] Qoçum Cəbi, 
görüm nə təhər fənd quracaqsan. N.Vəzirov. 
Fənd tərpənmək - hiyləyə qarşı hiylə 



işlətmək, zirək tərpənmək, usta hərəkət 
etmək. [Sirat:] Amma Abdulla oğlu Bülənd 
fənd tərpəndi. Ə.Əbülhəsən. Fəndə salmaq 
- hiylə işlədərək aldatmaq, tora salmaq. 

2. İdman yarışlarında rəqibi aldatmaq 
üçün tətbiq edilən üsullar; kombinasiya. 
Futbolçunun işlətdiyi fəııdlər. Rəqibin 
fəndiııi başa düşmək. 

FƏNDBAZ is. və sif. [fars.] Hiyləbaz, 
fırıldaqçı, fəndgir, fəndcil. [Əhməd:] Zalını 
oğlu nə fəndbazmış, a gədə! N.Vəzirov. 

FƏNDBAZLIQ is. Hiyləbazlıq, fırıldaq- 
çılıq, fəndgirlik. Fəndbazlıq etmək. 

FƏNDCİL bax fəndbaz. Fəndcil adam. 

FƏNDCİLLİK bax fəndbazlıq. 

FƏNDGİR [fars.] bax fəndbaz. Fəndgir 
adam. 

FƏNDGİRLİK b a x fəndbazlıq. 

FƏNƏR is. [yun.] 1 . Ətrafı və ya bir qismi 
şüşə, yaxud başqa şəffaf materialla örtülü 
işıq cihazı; fanus. Küçə fənəri. Fənərə neft 
tökmək. Fənəri yandırmaq. - Məhərrəm əlin- 
dəki fənəri yerə qoyub təkrar etdi.. 
H.Nəzərli. Quru ot üstündə Hüseyn uzanır; 
Fənərin içində para şam yanır. M. Rahim. 
// Elektrik lampası. Geniş meydanlarda yan- 
sın fənərlər; Gecələr kəndimiz çilçıraq olsun. 
O. Sarıvəlli, //bax fara. Minik maşınının 
fənəri. - Hər iki maşının güclü fənərləri 
geniş bir sahəni işıqlandırırdı. Ə. Sadıq. 

2. dan. zar. Zərbədən, zədələnməkdən 
üzdə əmələ gələn qançır, göy. Gözünün 
altında fənər var. 

FƏNƏRÇİ is. köhtı. 1. Küçə fənərlərinin 
sazlığına və yanmasına nəzarət edən adam; 
fənəryandıran. Qalmışdı həyətdə keçən ax- 
şamdan; Fənərçi unutmuş bala nərdivan. 
H.K.Sanılı. 

2. Keçmişdə: gecə yolu işıqlandırmaq üçün 
böyük adamların yanınca fənər aparan adam. 
// Əlində fənər gəzdirən adam. 

FƏNƏRYANDIRAN köhn. bax fənərçi 
1-ci mənada. 

FƏNN is. [ər.] 1 . Elm, bilik sahəsi, tədris 
obyekti. Riyaziyyat fənni. Zoologiya fənni 
kabineti. - [Teymur müəllim] yalnız sinifdə 
deyil, kənarda da öz sevimli fənni coğrafi- 
yadan saatlarla danışmağı sevərdi. Ə. Sadıq. 



182 




FƏRAQ 



FƏRD 



2. bax fənd 1 -ci mənada. Yaman gündə 
tamam durub kənara; İstər bir fənn ilə özün 
qurtara. Q.Zakir. Hər fənn ediriksə, işimiz 
tutmayır əsla; Ax!.. Ax!.. O keçən günlə- 
rimiz noldıı, xudaya. M. Ə. Sabir. 

3. Elm, texnika, bilik. Bəlkə bir vaxt elm 
və fənn bərəkətindən bu işlər düzələ. 
C.Məmmədquluzadə. Ebni, fənni, sənəti; 
Hər yana kitab yayır. M.Seyidzadə. 

FƏRAQ is. [ər.] Ayrılıq, hicran, firqət. 
Sevgililərin fəraqı. - Ələsgəri gözdən salma 
İraqa; Könül tab gətirmir dərdə, fəraqa. Aşıq 
Ələsgər. [Rüstəm Səriyyəyə:] Gözəl mələ- 
kim! Mən də fəraqında məcnunam. C. Cab- 
barlı. Fəraqı, firqəti çəkən dağ mənəm; Mən- 
dən qeyri dərdli tanıma, bülbül! Aşıq Şəmşir. 

FƏRAMUŞ is. [fars.] klas. Unutma, yad- 
dan çıxarma. □ Fəramuş etmək (qılmaq) 
- unııtmaq, yaddan çıxarmaq. Bir mey mənə 
sun ki, məstü mədlıuş; Daim özümü qılam 
fəramuş. Füzuli. [Lələ:] Kərəm qıl, sulta- 
nım, etmə fəramuş; Miiııtəzirdi, məlumata 
gəlmişəm. “Lətif şah”. Fəramuş olmaq - 
unudulmaq, yaddan çıxarılmaq (çıxmaq). 
Səni sevən çox bəlayə tuş olur; Ağıl gedir 
başdan, fəramuş olur. M. P. Vaqif. Düşməyir 
əsla birinin yadına! Oldu fəramuş bu bizim 
köhnələr ! Ə.Nəzmi. 

FƏRAR is. [ər.] Gizlicə qaçma. □ Fərar 
etmək - icazəsiz və gizlicə qaçmaq. O 
vaxtdan Seyid Cəmaləddin İstanbula fərar 
etdi. C.Cabbarlı. 

FƏRARİ is. [ər.] Hərbi xidmətdən boyun 
qaçırmaq məqsədilə hərbi hissədən özba- 
şına gedən, fərar edən əsgər. [Nazir Ağa- 
gülə:] Bundan sonra fərariləri gizlədən bü- 
tün dağ kəndləri topa tutulacaq. Ə.Məmməd- 
xanlı. // Sif. mənasında. Fərari əsgər. 
// məc. Öz vətəndaşlıq borcunu, xidməti və 
ya ictimai vəzifələrini yerinə yetirməkdən 
boyun qaçıran adam. [Fikrət:] Mən hələ fə- 
rarilərin ucbatından nə qədər əziyyət çək- 
diyimizi demirəm. M. Hüseyn. 

FƏRARİLİK is. Əsgərlikdən qaçma və ya 
boyun qaçırma. [Ağagül nazirə:] İş tərsinə 
döndü, cənab nazir, yoldaşları qiy am qal- 
dırıb Mustafanı qaçırtdılar və o gündən his- 
sələrdə kütləvi fərarilik başlandı. Ə.Məm- 
mədxanlı. 



FƏRASƏT is. [əı;] Dərhal anlama, başa 
düşmə, dərk etmə, qavrama bacarığı, zehin 
itiliyi; ayıqlıq. ..Bu qədər uşaq içində hər 
kəs Qəhrəmanın zehnindən, fərasətindən, 
dərsindən danışırdı. S. Rəhimov. Qızlar 
fərasətinə bələd olduqları Şamamaya dər- 
hal hay verdilər. Ə.Əbülhəsən. // Ağıl, dər- 
rakə. Övladə çatar həman cəhalət; Nə əql 
olur onda, nə fərasət. M. Ə. Sabir. Hünərlə 
fərasət bir olan yerdə; Açılır taybatay bağlı 
qapılar. O. Sarıvəlli. 

FƏRASƏTLİ sif. Dərhal anlayan, başa 
düşən, dərk edən, qavrayan; itizehinli, dər- 
rakəli, ayıq. Fərasətli uşaq. - [Komandir:] 
Bilirsiııizmi, komandir yaxşı əsgəri ana 
fərasətli balasını sevdiyindən daha çox 
sevir. M. İbrahimov. [Mirzə Cəmil:] Böyük 
bir törəmənin içində vur-tut fərasətlisi 
ortancıl əmimin madar oğlu idi ki, fələk 
bildir əlimdən aldı. Ə.Vəliyev. 

FƏRASƏTSİZ sif. Fərasəti olmayan, dərra- 
kəsiz, bacarıqsız, zehni küt. Fərasətsiz adam. 

FƏRD is. [ər.] 1. Ayrıca adam, şəxsiyyət. 
Qəm yemə, xəstə Vidadi, görüb ədanı kəsir; 
Haqqa ixlas ilə mevdanə girən fərd olmaz. 
M.V.Vidadi. 

2. Müstəqil halda mövcud olan orqanizm; 
varlıq. Saf (təmiz) halda çoxaltma üsulunda 
ciitləşdirilən fərdlər (inək, yaxud camış və 
törədici dölçülər) eyni cinsdən olurlar. 

3. klas. Yalqız, tək. Derdim ki, bəla yo- 
lunda fərdəm; Eşq içrə sənə şəriki-dərdəm. 
Füzuli. Ey tifli-sadə, gəzmə soqaqlarda böylə 
fərd; Alicənab əmulərini bilnıə çox da mərd. 
M. Ə. Sabir. □ Fərd qalmaq klas. - yalqız 
olmaq, tək qalmaq. Qəm mərhələsində qal- 
mışam fərd; Nə yar, nə həmnişin, nə həm- 
dərd. Füzuli. Dağıldı yarü ənsarını başınıdan, 
fərd qaldım mən. S.Ə.Şirvani. // klas. Tayı- 
bərabəri olmayan; tək. Əgər pəhləvanlıqda 
sən fərdsəıı; Həqiqət söylə gər cəvanmərd- 
sən? M.Ə. Sabir. 

4. Klassik Şərq (o cümlədən Azərbay- 
can) ədəbiyyatında bir beytdən ibarət şeir 
forması. [Mirzə Bəylər:] Aşiqəm mən sənin 
ixtilatına; Nəzminə, fərdinə, xoş əbyatıııa. 
Aşıq Ələsgər. Qatar yola düşdü və mən də 
məbhut gözdən itənədək dalınca baxdım və 



183 




FƏRDİ 

bu böhtün içində Sədi mərhumun bir fərdi 
yadıma düşdü. Ə. Haqverdiyev. 

FƏRDİ sif. [ər.] 1. Yalnız bir fərdə (şəxsə) 
xas olub onu başqalarından fərqləndirən; 
şəxsi. Fərdi üslub. 

2. Xüsusi istifadədə olan; ümumi olma- 
yan; şəxsi. Fərdi avtomaşın. Fərdi təsərrü- 
fat. Fərdi həyətyanı sahə. 

3. Kollektiv tərəfindən deyil, ayrı-ayrı 
şəxslər tərəfindən həyata keçirilən. Fərdi 
inşaat. Fərdi mənzil inşaatı. 

4. Ayrılıqda hər bir adama aid olan; xü- 
susi. Fərdi plan. Fərdi öhdəlik. 

FƏRDİLƏŞDİRMƏ “Fərdiləşdirmək”- 
don f.'ıs. 

FƏRDİLƏŞDİRMƏK / Səciyyəvi fərdi 
əlamətlərinə görə fərqləndirmək. Surətlə- 
rin dilini fərdiləşdirmək. H Ayrı-ayrı adam- 
lar, şeylər üçün xüsusiləşdirmək. Şagird- 
lərlə məşğələni fərdiləşdirmək. 

FƏRDİYYƏT is. [ər.] 1. Bir şəxs və ya 
hadisəni başqalarından ayıran səciyyəvi və 
tipik xüsusiyyətlərin məcmusu. // Təklik. 

2. Fərdi, özünə xas əlamət və xüsusiy- 
yətləri olan şəxs; şəxsiyyət, fərd. 

FƏRDİYYƏTÇİ sif. Öz fikir tərzinə və 
hərəkətlərində fərdiyyətçiliyə meyil edən 
(adam). // Öz şəxsi mənafeyini cəmiyyətin, 
kollektivin mənafeyindən üstün tutan, bi- 
rinci növbədə öz mənafeyini güdən (adam). 
Cabbarlı “ Almaz ” pyesində əsasən köhnə 
fərdiyyətçi kəndin mənzərəsini yaratmışdır. 
M .Arif. 

FƏRDİYYƏTÇİLİK is. Xüsusi mülkiy- 
yətçilik ideologiyasının, şəxsiyyətin, fərdin 
mənafeyini cəmiyyətin, kollektivin məna- 
feyindən üstün tutan əsas prinsiplərindən 
biri. Fərdiyyətçilik təmayülü. Fərdiyyətçilik 
və xiisusiyyətçilik əhvalı. 

FƏRƏ is. Cavan toyuq (kəklik). Çil fərə. 

- Şəhərdən gətirdiyim toyuğumun balaları 
böyümüş, tüklənmiş, xoruzu, fərəsi bəlli 
olmuşdu. A.Şaiq. Hindən çıxıb tez ağ fərə; 
Qaqqıldadı birdən-birə. M. Dilbazi. 

FƏRƏC is. [ər.] klas. Hüzn, kədər, mə- 
yusluqdan sonra gələn sevinc, şadlıq və 
yaxşı əhval. 

0 Allah (Yaradan, Tanrı) fərəc versin! 

- “Allah kömək eləsin”, “uğurlar olsun” 



FƏRƏHSİZ 

mənasında xoş arzu bildirən ifadə. [Banıxa- 
mm:] Sənə kömək istərəm mən xudadan; İşinə 
fərəc versin böyük Yaradan. “Aşıq Qərib”. 
[Mir Hadi:] Allalı [Mirzə Mehdinin] işinə 
fərəc versin... Qantəmir. 

FƏRƏH [ər.] 1. is. Sevinc, şadlıq, könül 
açıqlığı. Analıq fərəhi. Fərəhdən ağlamaq. 
- insanın təbiətində iki ümdə xasiyyət 
qoyulubdur, biri qəm, biri fərəh ; ağlamaq 
əlaməti-qəmdir, gülmək əlaməti fərəhdir. 

M. F.Axundzadə. Etibar yeridikcə; Fərəhin- 
dən az qala; Uçacaqdı bu saat. I.Səfərli. 

2. Fərəhlə şəklində zərf - sevinərək, 
şadlanaraq, fərəhlənərək; sevincək, şad, 
sevinə-sevinə. Fərəhlə demək. Fərəhlə oğ- 
luna baxmaq. - Analar fərəhlə baxırlar sənə; 
Körpə balaların gülür gözləri. N.Rəfıbəyli. 
O qəlbən keçmişdir burdan yüz kərə; Bax- 
mış iftixarla, baxmış fərəhlə. N. Xəzri. 

FƏRƏHLƏNDİRİCİ sif. Sevindirici, fərəh 
gətirən, könülaçan. Fərəhləndirici xəbər. 
Fevral inqilabı (1917) Azərbaycan teatrı və 
dramaturgiyasına fərəhləndirici bir şey 
gətirmədi. Ə.Haqverdiyev. 

FƏRƏHLƏNDİRMƏ “Fərəhləndirmək” - 
dən fis. 

FƏRƏHLƏNDİRMƏK f. Sevindirmək, 
şadlandırmaq, könlünü açmaq. Yaxşı iş ada- 
mı fərəhləndirir. Xoş xəbərlə fərəhləndir- 
mək. - Al-əlvan çiçəklər öz gözəllikləri ilə 
cümləni fərəhləndirir idi. “Məktəb”. 

FƏRƏHLƏNMƏ “Fərəhlənmək” dən fis. 

FƏRƏHLƏNMƏK f Sevinmək, şadlan- 
maq, könlü açılmaq. Atan fərəhlənsin əməl- 
lərindən; Vətən çaylarından güc alsın səsin! 
B.Vahabzadə. Sərvinaz qarı evə dönüb hər 
şeyi hazır görəndə fərəhləndi. B. Bayramov. 

FƏRƏHLİ sif. 1. Sevindirici, fərəh gəti- 
rən, şadlıq gətirən; ürəkaçan, şadlandırıcı. 
Fərəhli hadisə. Fərəhli yaşayış. - [Eyvaz:] 
Bu sözlər bahar gecəsinin lal musiqisi kimi 
nıənə fərəhli nəğmələr oxuyurdu. İ.Əfəndiyev. 

2. Şad, şən, sevincək; fərəh, sevinc, şad- 
lıq ifadə edən. Fərəhli sima. Üzündə fərəhli 
ifadə hiss olunurdu. - Ömrün bağçasında 
ötəydi hər an; Fərəhli, nəşəli bu quş səsləri. 

N. Rəfıbəyli. 

FƏRƏHSİZ sif. Fərəh, sevinc gətirməyən; 
sevincsiz, qəmli, kədərli, ağır. Fərəhsiz 



184 




FƏRQ 



FƏRMAN 



mənzərə. - [Mehribanın] fərəhsiz fikirlər 
beynində bir-birini əvəz etdi.. H.Seyidbəyli. 

FƏRQ is. [ər.] 1. Şeyləri, adamları bir- 
birindən ayıran hər hansı xüsusiyyət, onları 
bir-birindən ayıran cəhət; təfavüt. Yaxşı ilə 
pisin fərqi. Hekayə ilə romanın fərqi. - Köh- 
nə aşnalığın, təzə dostluğun; Fərqi var qış 
ilə yaz arasında. Aşıq Ələsgər. 

2. İki ədəd, məbləğ, kəmiyyət arasında 
təfavüt; dəyər ayrılığı. Hesabdarlıq Salelıə 
ləzzət verir, bəzən bir hesabı beş dəfə 
sayğaca salır , nəhayət, yeddi qəpik fərqi 
tapıb ortalığa çıxardığı üçün qalib koman- 
dan kimi məğrur durub baxırdı. Ə.Vəliyev. 
Ancaq yaş fərqlərinin çox olmadığına 
baxmayaraq, Ağca qarı gözə ərindən bir az 
qoca dəyirdi. Ə.Əbülhəsən. 

0 Fərq edilmək - görünmək, seçilmək, 
nəzərə çarpmaq. Havanın üzü ləkəsiz 
olduğu üçün işıqlı ulduzlar ötədə-bəridə 
fərq edilirdi. S. Hüseyn. Fərq etmək - ayır- 
maq, seçmək, fərqli cəhətlərini görmək, 
fərqləndirmək, ayırd etmək. Fərq etməz - 
fərqi yoxdur, təfavütü yoxdur, birdir, 
əhəmiyyəti yoxdur. [Gülsabah:] Fərq etməz. 
Bu gecə son imtahandır. C. Cabbarlı. Fərq 
qoymaq - ayrı-seçkilik etmək. Adamlara 
fərq qoymaq. Fərq olmaq - aralarında təfa- 
vüt olmaq, bir-birindən ayrılmaq, seçilmək, 
fərqlənmək. Nola ki, fərq ola namərdlikdən 
mərd dünyada. Qövsi. Fərqi nədir? - Bir 
deyilmi? Nə fərqi var? Nə təfavütü var? 
Fərqi yoxdur - bax fərq etməz. Gedən 
gedər, qəmi qalar bir içim; Fərqi yoxdu: ya 
üç mini, ya üçü... Məzar üstə çoxu ağlar 
görk üçün; Ağlayırsan, sağlığımda ağla sən. 
M.Araz. Fərqinə varmaq - incə və ya 
naməlum, gizli bir şeyi anlamaq, anlaya 
bilmək, dərk etmək. [Yaşlı kişi:] [Şirinnaz] 
birdən yarımçılpaq bir halda olduğunun 
fərqinə vardı. S. Hüseyn. Fərqinə varma- 
maq - çox fikir verməmək, əhəmiyyət 
verməmək, çox dərinə getməmək. Onun 
sözlərinin fərqinə varma. - Yedi, ləzzət aldı 
hər bir meyvədən; Ancaq heç fərqinə var- 
madı, nədən? M. Dilbazi. 

FƏRQLƏNDİRMƏ “F ərqləndirmək”dən 
fis. 



FƏRQLƏNDİRMƏK f. Göz və ya duyğu 
ilə başqasından və ya başqalarından ayırmaq, 
seçmək. // Fərqli cəhətinə görə başqasından 
(başqalarından) ayırmaq, ayırd etmək. Yaxşı 
işçi ilə pis işçini fərqləndirmək. 

FƏRQLƏNMƏ “Forqlənmok”don (is. 

FƏRQLƏNMƏK f. Ayrılmaq, seçilmək, 
aralarında fərq olmaq, bənzərlik olmamaq. 
Yarışda fərqlənmək. 

FƏRQLİ sif. Aralarında fərq olan, müəy- 
yən xüsusiyyəti ilə o birindən fərqlənən, 
ayrılan, seçilən, aralarında oxşarlıq olma- 
yan. Fərqli cəhətlər. Fərqli dünyagörüşü. - 
Qayəsiz, məqsədsiz keçən bir insan ömrü 
[Kərimxana] bir lıeç, bir heyvan həyatından 
fərqli görünmürdü. M. İbrahimov. Bir evdə 
eyni familiya daşıyan iki qadın .. bir- 
birindən nə qədər fərqli idi. İ. Qasımov. 

FƏRQSİZ sif və zərfi. Fərq qoymadan, 
ayırmadan, laqeyd. 

2. Fərqsizdir şəklində - fərqi yoxdur, 
təfavütü yoxdur, əhəmiyyəti yoxdur, birdir. 
Biz təhsilin, günəşin qapılarını insan yav- 
rularına fərq qoymadan açdıq. Onlar onsuz 
da fərqsizdirlər. M.Müşfiq. Burda bahar, 
qış bir, tikanla bir gül; Uğursuz bayquşdan 
fərqsizdir bülbül. A.İldırım. 

FƏRLİ sif. 1. Münasib, abırlı, layiqli, 
yaxşı, əməlli-başlı, yararlı. Fərli ev. Fərli 
həyət. Fərli bir şeyim yoxdur ki, bağışlayım. 
- ..Mal-heyvanı saxlamaq üçün fərli bü- 
tövlə yox idi. M. İbrahimov. [Babayev:] Heç 
olmazsa özünə fərli bir ayaqqabı alaydın. 
H.Seyidbəyli. 

2. Bacarıqlı, qabiliyyətli, yaxşı, ağıllı- 
başlı, təpərli. Fərli övlad. - Fərli oğul ney- 
lər ata malını? (Ata. sözü). Dağda yol-iz yax- 
şıdır; Hər yan nərgiz yaxşıdır; Yeddi fərsiz 
oğuldan; Bir fərli qız yaxşıdır. (Bayatı). 

FƏRLİ-BAŞLI b a x ağdlı-başlı 1-ci mə- 
nada. Fərli-başlı geyim. - Bayılın neft verən 
mədəni, düzdür, çoxdur; Fərli-başlı ora ki 
getməyə bir yol yoxdur. Ə. Vahid. 

FƏRMAN is. [fars.] Ali hakimiyyət orqa- 
nının qanun qüvvəsində olan sərəncamı, 
qərarı. Azərbaycan Respublikası Preziden- 
tinin fərmanı, f/ köhn. Hökmdarın, padşahın 
yazılı əmri. O aralıq Kərim xan fərman gön- 



185 




FƏRMAYİŞ 

dərib, Mehrab bəyi Qarabağ xam təyin et- 
mişdi. Çəmənzəminli. Gorus naçalnikindən 
başlayıb, Gəncə qubernatından ötüb, Tiflis- 
dəki sərdara qədər padşaha xəbər yazılır, 
yuxarıdan hey fərman gəlirdi. S. Rəhimov. 

FƏRMAYİŞ is. [fars. ] köhn. Buyurma, 
əmr etmə; buyruq, əmr, qulluq. ...Başladı- 
lar ustanın fərmayişləriııi birbəbir əmələ 
gətirməyə. C. Məmmədquluzadə. Onların 
başı üstündən kənarda durub baxan Firi- 
duna müraciət etdi: - Ağa, fərmayişin 
nədir? M.Ibrahimov. □ Fərmayiş etmək 
klas. - əmr etmək, buyurmaq. [Şahmar 
bəy:] Mən lazım bilirəm sizdən müxlisanə 
təvəqqe edim ki, siz bir qədər səbr fərmayiş 
edəsiz. N.Vəzirov. 

FƏRRAŞ is. [ər.] köhn. Müxtəlif tapşı- 
rıqları yerinə yetirən xidmətçi. [Şah 
xacəyə:] Bu saat fərraşı göndər, miinəc- 
ciıııbaşını mənim hüzuruma gətirsin. 
M.F.Axundzadə. Şah qəzəblə çağırdı fər- 
raşın; Dedi: - Al tiği, kəs bunun başın. 
S.Ə.Şirvani. 

FƏRRAŞBAŞI is. köhn. Padşahların sara- 
yında baş fərraş. İsmayıl kişi ağzını açmaq 
istəyirdi ki, bu an fərraşbaşıııın yoğun səsi 
eşidildi. P.Makulu. 

FƏRSƏNG, FƏRSƏX is. [fars.] köhn. Təx- 
minən 5-6 kilometrlik məsafə. [Odabaşı:] 
Şəhərdən on-on beş fərsəng kənara sağ-sol 
göz işlədikcə ağanın əmlakı idi. Ə.Haqver- 
diyev. Ordu Gəncədən İsfahan kəndinə 
qədər olan on iki fərsəng yolu xalqın şadlıq 
səsləri, musiqi nəğmələri altında keçirdi. 
M. S. Ordubadi. 

FƏRSİZ sif. Əlindən iş gəlməyən; baca- 
rıqsız, qabiliyyətsiz, bivec, bifər. Fərsiz öv- 
lad. Fərsiz uşaq. - Fərsiz qoyunu qurd yeyər. 
(Ata. sözü). Qədim zamanda bir Əhməd adlı 
tacir var imiş. Bu tacirin Fəranıəz adlı fərsiz 
bir oğlu var imiş. (Nağıl). 

FƏRSİZLİK is. Əlindən iş gəlməmə; ba- 
carıqsızlıq, qabiliyyətsizlik, biveclik, bifər- 
lik. Fərsizliy indən ixtisas qazana bilmədi. 

FƏRŞ is. [ar.] Döşənəcək (xalça, palaz, 
cecim və s.). Otağa fərş salmaq. Fərşin 
üstündə oturmaq. - Əvvəlimci otaqda əlvan 
fərşlər döşənib, qəribə gül və giyah ilə və 



FƏRZ 

quş şəkilləri ilə səqfi münəqqəş olmuşdu. 
M.F.Axundzadə. Hücrənin fərşi ibarətdi bir 
palazdan. C.Məmmədquluzadə. // Ümu- 
miyyətlə, yerə döşənən hər cür şey. Təbiət 
bir bəzəkli- diizəkli gəlinə oxşayır, yaşıl 
zəmilər, əkin göyləri yerə sərilmiş mərmər 
fərşlərə bənzəyir. E. Sultanov. 

FƏRYAD is. [fars.] Acı-acı bağırma; 
nalə, fəğan, ah-nalə, vaveyla. Oğlunu itir- 
miş ananın fəryadı. -inilti, qışqırıq, ah, fər- 
yad, güliiş; Bürüyüb aləmi, dönüb tufana. 
M.Rahim. Bu insan fəryadına; Baxdıqca 
nələr düşür; Hər baxanın yadına. B. Vahab- 
zadə. □ Fəryad etmək (qoparmaq, çək- 
mək, qılmaq) - acı-acı bağırmaq, ah-nalə 
etmək, fəğan etmək. Həqiqət hal, hər həftə 
fəryad etmək də yaxşı deyil. N.Nərimanov. 
Gəlin... acı bir fəryad çəkib özündən getdi. 
Mir Cəlal. // məc. İnləmək, ağlamaq, sızla- 
maq. Axır günün əvvəl eyləyib yad; Axıtdı 
sirişkii qıldı fəryad. Füzuli. Külək uğıılda- 
dıqca çinarın qurumuş yarpaqları fəryad 
qoparırdı. Ə. Vəliyev. Üç addım o tərəfdə 
kiçik bir qız fəryad edir. Ə.Məmmədxanlı. 
Fəryada gəlmək - bax fəryad etmək. 
Ələmi-layətənalıiııin əlindən, Hadi; Yeri 
vardır nə qədər gəlsən əgər fəryadə. 
M.Hadi. // Qışqırıq, bağırtı, çığırtı. Xəstənin 
fəryadı. - İçəridən boğuq bir səs gəldi, ani 
bir fəryad duyuldu. Çəmənzəminli. □ Fər- 
yad qoparmaq (etmək) - qışqırmaq, ba- 
ğırmaq, çığırtı salmaq. // İmdada, köməyə 
çağırış səsi. Fəryadına yetişən olmadı. - Heç 
kəs Nəbüıin səsini, naləsini, fəryadını eşit- 
mirdi.. Ə.Abasov. 

FƏRZ is. [ər.] 1. Güman, təxmin, ehti- 
mal; bir şeyi var və ya yox sayma. □ Fərz 
edək (ki)... - tutaq ki... Belə fərz edək ki, 
indi ramazan daxil oldu. C.Məmmədqulu- 
zadə. Fərz etmək - güman etmək, ehtimal 
etmək, təxmin etmək, hesab etmək. Mən 
belə fərz edirəm ki... - Bir dəqiqəliyə belə 
fərz eləyək ki, Midhət .. günahkardır və ona 
verilən ağır cəza da ədalətlidir. M.Flüseyn. 
Fərz olunmaq - güman edilmək, ehtimal 
edilmək, təxmin edilmək, niyyətdə tutulmaq. 

2. Vacib, zəruri, daha artıq lazım (vacib) 
olan şey. Ey insanlar, fərz deyilmi bizlərə; 



186 




FƏRZƏN 



FƏSİLƏ 



Rəhm eyləmək, əl tutmaq acizlərə? A.Səhhət. 
□ Fərz olmaq - vacib olmaq, zəruri olmaq, 
lazım olmaq. Hələ ki müqərrər oldu getmək; 
Fərz oldu bu sirri zahir etmək. Füzuli. 

FƏRZƏN zərf [ar.] klas. Fərz, təxmin 
yolu ilə; ehtimalən, tutaq ki, fərz edək ki. 
Fərzən ehtimal edib deyək ki, bizdən savayı 
bütün dünyanın arvadları özlərini öldürüb 
çalışdıqları və onlara bir çox kişilər də 
yardım etdikləri üçün onlara bir az haqq və 
ixtiyar verilsin. C. Məmmədquluzadə. 

FƏRZİYYƏ is. [ər.] Bir şey haqqında 
təxmini mülahizə; güman, ehtimal, fikir, 
zənn. Kainatın əmələ gəlməsi haqqında 
fərziyyə. Onun fərziyyəsinə görə... Fərziyyə 
həqiqətə çevrildi. - [Şeyda] uzun müddət 
yoxlamadığı, götür-qoy eləmədiyi bir fər- 
ziyyəni ən yaxın dostlarına belə açıb söylə- 
məzdi. M.Hüseyn. 

FƏS is. [Mərakeşdə şəhər adından] Bəzi 
Şərq ölkələrində kəsik konus şəklində, əsa- 
sən qırmızı rəngli, qotazlı baş geyimi. Qır- 
mızı fəs, qırmızı ipək qurşaq, sırmalı arxalıq 
Rüstəm bəyə çox yaraşırdı. Çəmənzəminli. 
[Mirzə Süleyman bəy] arxalığı, çuxam atıb, 
kostyum, qalstuk geymişdi, papağı çıxardıb 
fəs qoymuşdu. B.Talıblı. 

FƏSAD is. [ər.] 1. Nifaq, qarışıqlıq, fitnə, 
intriqa. Bizdə görünməz nə fəsadü nifaq; 
İşləməyə bir-birimizdən qoçaq. M. Ə. Sabir. 
Hiyləgər ruhanilərin fəsad torlarını yırtıb, o 
tordan çıxmaq üçün zəhmət çəkib dünya 
elmlərini təhsil eləyirlər. C.Məmmədqulu- 
zadə. □ Fəsad düşmək - hərc-mərclik 
düşmək, qarmaqarışıqlıq düşmək, asayiş, 
əmin-amanlıq pozulmaq, dava düşmək, ni- 
faq düşmək. Fəsad salmaq - hərc-mərclik 
salmaq, ara qarışdırmaq, nifaq salmaq, intri- 
qa salmaq. Aralarına fəsad salmaq. - Həm 
də olurdu uşaq dərsdə bədetiqad; Məzhəbə 
rəxnə vurub, dinə salırdı fəsad. M.Ə. Sabir. 

2. tib. Xəstəliyin törətdiyi ağır, qorxulu 
nəticələr; pozuqluq. Deyiblər ki, tənbəllik 
bədən üçüıı fəsaddır. “Qabusnamə”. 

FƏSADÇI is. Araya fəsad, fitnə salan, ni- 
faq salan, fəsad törədən, aravuran, araqa- 
rışdıran adam; intriqaçı. [Qətibə:] Allah- 
taalaya çox şükür olsun ki, indiyə qədər 



məmləkətin başına fəlakət gətirən fitnə və 
fəsadçılar rədd olub getdilər. M.S.Ordubadi. 

FƏSADÇILIQ is. Fəsadçının işi, peşəsi; 
fəsad, fitnə düzəltmə, araqarışdırma, intriqa 
salma; intriqaçılıq. 

FƏSAHƏT is. [ər.] Fikri səlis, aydın, düz- 
gün və məntiqi ifadə etmək bacarığı, natiq- 
lik məharəti; gözəl danışmaq, anlatmaq 
qabiliyyəti. Natiqin nitqindəki fəsahət. - 
[Əmiraslan ağa:] ..Siz də o fəsahət, bəlağət 
qapısı olan ağzınızı açıb, camaatı bizim 
itaətimizə çağıracaqsınız. S.S. Axundov. 
[Naşad] biitün fəsahət və bəlağətini topladı. 
S.Flüseyn. 

FƏSAHƏTLİ sif. Aydın, gözəl, səlis, 
düzgün. Fəsahətli nitq. - Əmir Bus-Suvar 
böyük şah idi, dediyini eyləyən, müdrik 
ləyaqətli, ədalətli, şücaətli, fəsahətli, dini 
sevən, uzaqgörən idi.. “Qabusnamə”. 

FƏSƏLİ is. Arasına yağ sürtülmüş qat-qat 
xəmirdən tavada və ya təndirdə bişirilən 
çörək, qoğal. Bizim gəlinlərin bayramqabağı; 
Fəsəli yaymağı yadıma düşdü. S. Vurğun. 

FƏSİH sif. [ər.] Fəsahətli, gözəl, aydın, 
təmiz, düzgün, səlis (tələffüz, nitq haqqında). 
Fəsih nitq. Fəsih (z.) danışmaq. - Axund 
Molla Sadıq çıxdı minbərə, bir fəsih xütbə- 
dən sonra başladı.. M.F.Axundzadə. 

FƏSİL is. [ər.] 1. İlin bölündüyü dörd 
mövsümdən hər biri; mövsüm. Oış fəsli. - 
Hər fəsildə üç ay var; Üç ulduz var, üç ay 
var. (Bayatı). Hər ilin dörd fəsli var və hər 
fəslin də öz təğazası var. C. Məmmədqulu- 
zadə. // İlin çoxlu meyvə yetişən, bitkilərin 
çoxlu çiçək açan dövıü. Meyvə fəsli. -Fəsli- 
güldih; aləm içrə novbahar olmuş, könül! 
Ə.Nəzmi. Çiçək fəsli deyil indi! Barıt vardır 
havalarda. S.Vurğun. 

2. Kitabın, məqalənin, sənədin və s.-nin 
nömrə və ya ayrıca sərlövhə ilə işarələnən 
hissəsi. Əsərin ikinci fəsli. Birinci fəsli ixti- 
sar etmək. - Bəzən nöqsan da olur; Sevimli 
bir romanın; Gözəl fəsillərində. İ.Səfərli. 

FƏSİLƏ is. [ər.] biol. Quruluşca oxşar, 
mənşəcə bir-birinə yaxın bir neçə heyvan 
və ya bitki cinsinin əmələ gətirdiyi qrup. 
Quru otlar içərisində ən yaxşılan -paxla və 
taxıl fəsiləsiııə mənsub olan təbii biçənək 



187 




FƏTH 

otları: yonca, iiçyarpaq, vələnıir və külül 
( çöltıoxudu ) qarışığı, sudanotu və sair əkmə 
otlardır. - Bitkini təyin etmək dedikdə, onun 
hansı fəsiləyə, cins və növə aid olduğunu 
müəyyən etmək nəzərdə tutulur. H.Qədirov. 

FƏTH is. [ar.] 1. Bir şəhər və ya ölkəni 
silah gücü ilə zəbt etmə, alma. // Qələbə, 
zəfər, qalibiyyət. [Mustafa xan:] Ümidini 
Allaha bağla, inşallah, fəth biz ilə olar. 
Ə. Haqverdiyev. □ Fəth etmək - 1) zorla, 
silah gücü ilə almaq, tutmaq, zəbt etmək, 
işğal etmək. Düşmən qalasını fəth etmək. - 
[Faşist başçıları] hərbi qüvvələrini bütün 
Avropam fəth etməyə hazırlayırdılar). 
M.İbrahimov; 2) məc. özünə tabe etmək, 
yiyələnmək, öz xeyrinə işlətmək. Təbiəti 
fəth etmək. - Bir oxun səngəri dağ olsa 
əgər; Uçar, yer üzünü bütün fəth edər. 
Şəhriyar. Göyləri fəth edən bir ana tərlan; 
Kim deyir balavkən yıxılmamışdır. M.Araz; 
3) məc. tutmaq, qaplamaq, basmaq. Yanğın 
ətrafı fəth etdi; 4) məc. məftun etmək, valeh 
etmək, əsir etmək. Könüllər yolçusu o 
munis gözəl; Min ürək fəth edir hər keçən 
anda. S. Vurğun. // məc. iradəsini əlindən 
almaq, özünə ram etmək. Murtuzun xoş 
danışığı Gülnazı tədricən fəth etməyə başla- 
yırdı. Q.İlkin. Dünyanı fəth etsə ana hörməti; 
Yaradar dünyada əsil cənnəti. Şəhriyar. 

FƏTHƏ [ər.] bax zəbər. 

FƏTİR is. [ər.] Mayalı və ya mayasız 
xəmirdən, bəzən yağ, cızdaq, və s. qatılaraq 
təndirdə və ya sacda bişirilən çörək. Mayalı 
fətir. Fətir bişirmək. Fətir üçün xəmir yo- 
ğurmaq. - Sona xala əlində birpodnos, için- 
də .. qayrnaq, yağ, yağlı fətir .. masaya süfrə 
salıb, məni oraya təklif etdi. S.S.Axundov. 
Qara oğlan əlindəki fətiri yeyib qurtardı, ovcıı 
ilə dodaqlarını sildi. M.Hüseyn. // etnoqr. 
Toyda oğlan evindən qız evinə göndərilən 
xüsusi yapılmış iri yağlı çörək. 

FƏTİRSİFƏT sif iri, kök, girdə sifəti olan. 
Fətirsifət arvad. 

FƏVVARƏ is. [ər.] 1. Təzyiq altında fış- 
qıran su şırnağı; bu şırnağı fışqırtmaq üçün 
düzəldilən hovuz və qurğular; fontan. 
Fəvvarəni işə salmaq. Bakı bulvarının gözəl 
fəvvarələri var. - Gözüylə seyr edir, zövq 



FINDIQ 

alır qəlbən; Sərin hovuzlardan, fəvvarələr- 
dən. S. Vurğun. [Çingiz Qəndaba:] Bir saat- 
dan sonra fəvvarənin yanında səni gözləyə- 
cəyəm, təkcə gəl, sözüm var. B. Bayramov. 

2. məc. Bitməz-tükənməz, arasıkəsilməz 
şey, axm. Tüstü fəvvarəsi. Toz fəvvarəsi. - 
Hər tərəfdə top mərmilərinin göyə qaldır- 
dığı qara torpaq fəvvarələri döyüş meyda- 
nını tufana tutulmuş fantastik bir meşəyə 
döndərmişdi. Ə.MəmməcLxanlı. 

0 Fəvvarə vurmaq - sürətlə, gur surətdə 
axmaq, tökülmək. 

FƏVVARƏLƏNMƏ “Fəvvarələnmək”- 
dən fis. 

FƏVVARƏLƏNMƏK / Fəvvarə kimi 
vurmaq, qalxmaq, püskürmək, fışqırmaq. 
Su fəvvarələnirdi. - Tankın ətrafından tüs- 
tülər və alovlar fəwarələndi. Ə.Əbülhəsən. 

FƏVVARƏLİ sif. Fəvvarəsi olan; fontan- 
һ. Fəvvarəli bağça. Fəvvarəli həyət. - Budur , 
fəvvarəli hovuzun kənarında bir dəstə adam 
əyləşmişdir. Mir Cəlal. 

FƏZA is. [ər.] 1 . Kainatda sonsuz boşluq; 
göy, asiman. Ulduzlu fəza dəniz üzərinə çev- 
rilmiş bir süzgəcə bənzəyirdi. M. S. Ordubadi. 

2. məc. Yüksəklik, ənginlik. Yenə də insa- 
nın xəyal şahpəri ; Gəzir fəzaları, göy də- 
nizləri. S.Vurğun. Qüdrətim olsaydı qanad 
açardım; Sonsuz fəzaları yarıb uçardım. 
Ə.Kürçaylı. 

FƏZİLƏT is. [ər.] 1. insanda ağıl, kamal, 
elm-mərifət, mərdlik, yüksək mənəviyyat, 
alicənablıq kimi sifətlərin ümumi adı. 
// Müdriklik, kamillik; ehtiram doğuran 
sifətlər. [Sevda:] Sus, onda fəzilət var; Qüd- 
rət və cəsarət var. H.Cavid. [Yaşlı kişi:] Bu- 
raya gəldikdə mənə [Şeyx Yəhyanın] fəzilə- 
tindən çox şeylər söyləmişdilər. S.Hüseyn. 

2. məc. Dəyər, qiymət, məziyyət. ..Bir kəs 
tapılmaz ki, elmin fəzilət və mənfəətini və onun 
cümləyə zəruri olmasını inkar edə. F.Köçərli. 

FƏZİLƏTLİ sif Fəzilət sahibi olan, fazil; 
yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan. 
Fəzilətli bir şəxs. 

FINDIQ is. Bərk qabıq içində ikibölümlü 
ləpəsi olan qozaoxşar, lakin ondan kiçik 
meyvə; həmin meyvənin yabanı və ya əki- 
lən kolu. Fındıq meşəsi. Fındığın içi boşdur. 



188 




FINDIQBURUN 



FIRIQ 



- Gözəl fındıq sındırır, tut qurusu arıtlayır. 
Həbib yavaş-yavaş yeyirdi. Ə. Vəliyev. 

FINDIQBURUN sif. Balaca, girdə və ucu 
bir qədər qalxıq bumu olan. Fındıqburun 
uşaq. - [Nisə xanım Şeydaya:] Nə olub? 
Yoxsa körpə [Vahidovların \ fındıqburun nəs- 
linə çəkib? Ə.Məmmədxanlı. 

FINDIQÇA bax çırtıq 1-ci mənada. Fın- 
dıqça çalmaq. 

FINDIQLI sif. Tərkibində fındıq olan. 
Fındıqlı konfet. Fuıdıqlı halva. 

FINDIQLIQ is. Çoxlu fındıq ağacı bitmiş 
və ya əkilmiş yer. Fındıqlığı sulamaq. - Baş- 
qa bir tərəfdə, dik yalın o üzündə .. fındıqlıq 
meşəsi başlanırdı. S.Rəhimov. 

FINDIQSINDIRAN is. Fındıq, qoz, badam 
kimi meyvələrin qabığını sındırmaq üçün 
alət; sıxac. 

FINXIRIQbax fınxırtı. 

FINXIRIŞMA “F ınxınşmaq” dan f. is. 

FINXIRIŞMAQ qarş. Fınxırmaq (çoxları 
haqqında). 

FINXIRMA “Fınxırmaq”dan fis. 

FINXIRMAQ f. 1 . Flavanı burun deşiklə- 
rindən güclə buraxmaqla səs çıxarmaq. İnək 
fınxırır. - Buğa fınxırıb dik ayağa qalxdı. 
M. Rzaquluzadə. At fınxırıb iki dal ayaqlan 
iistə gövə qalxdı. “Koroğlu”. 

2. Səs çıxara-çıxara havanı, buxarı, ya- 
xud işlənmiş qazı kəsik-kəsik bayıra burax- 
maq. "Qaz” maşını... fınxıraraq öz yoluna 
davam edir.. H.Seyidbəyli. 

FINXIRTI is. Fınxırarkən çıxarılan səs; 
fınxınq. İnəyin fınxırtısı. Fınxırtı səsi. - Qır- 
manc səsi atların fınxırtı sına qarışdı, ancaq 
fayton yenə də irəliləmədi. M.FIüseyn. An- 
caq atların burnundan çıxan fınxırtılarla 
ayaqlarının altından qopan xırdaca daşla- 
rın səsləri eşidilirdi. S.Rəhimov. 

FIR is. 1. Fləşəratın təsirindən və s. sə- 
bəblərdən bitkilərin müxtəlif yerlərində 
əmələ gələn şiş; donqar. Tut ağacının fırı. - 
Palıd ağaclarının düyünləri və yumru fırları 
irəliyə doğru çıxırdı. S.Rəhimov. 

2. dan. İkigüvənli dəvənin güvənlərindən 
hər biri, hörgücü. Dəvənin fırı. 

3. ınəc. Gərəksiz, lazımsız, heç bir işə ya- 
ramayan şey haqqında. [Əli Rüstəm bəyə:] 



Həyatın bir üzvündən baş vermiş çirkin bir 
fıranı, kəsib atılmaqdan başqa bir çarəm 
yoxdur! Çəmənzəminli. 

0 Fırı yatmaq dan. - acığı, hirsi soyu- 
maq. Bir az atılıb-düşdü, axır ki fırı yatdı. 

FIRÇA is. Rəng çəkmək, yapışqan sürt- 
mək və s. üçün dəstəyə bərkidilmiş tük, qıl 
və. s. topasından ibarət alət. Rəngsaz 
fırçası. Fırça ilə kağıza yapışqan sürtmək. - 
Xınalıq gecələrinin gözəlliyi mahir bir rəs- 
sam fırçası ilə canlansa, bu lövhəyə baxan- 
lar onun həqiqətinə çətin inanarlar. R.Rza. 
Əsmər, bir əlində palitra, o biri əlində fırça, 
iri qovaq ağacının altında molbertin qaba- 
ğında dayanıb şəkil çəkirdi. M.Süleymanov. 
// Üz qırxanda sabun sürtmək üçün kiçik 
şotka. Sübhanverdizadə camı bir əlinə götü- 
rüb, ayna qabağına yeridi və fırça ilə üzünü 
sabunlayıb suvadı. S.Rəhimov. 

FIRÇILDAMA “Fırçıldamaq”dan fis. 

FIRÇILDAMAQ f Fırçıltı səsi çıxarmaq, 
fırç-fırç eləmək. Kosa içində sufirçıldayan 
(f.sif.) qaloşlarını tappıldada-tappıldada 
qayıdıb çöl tərəfdən [ Siibhanverdizadənin ] 
kabinetin qapısına bir təkan vurdu, qapı açıl- 
madı. S.Rəhimov. Yapışqandan pis Muğan 
palçığı maşının təkərləri altında fırçılda- 
yaraq dörd tərəfə sıçrayırdı. M. İbrahimov. 

FIRÇILTI is. Bir cismin palçığa və ya 
başqa qatı, suvaşqan bir şeyə batarkən çı- 
xardığı səs. 

FIRFIRA is. 1 . Çox iti fırlanarkən bir ucu 
üzərində dik vəziyyətdə duran dairə və ya 
şar şəklində oyuncaq; fırlanqıc. Fırfıra 
fırlatmaq. 

2. fiz. Dayaq nöqtəsi ətrafında istənilən 
sürətlə fırlana bilən bərk cisim. 

0 Fırfıra kimi fırlanmaq məc. - yaltaq- 
lanmaq, quyruq bulamaq, qulluq göstərmək. 
Yarməmmədlə [Salman] fırfıra kimi sədrin 
başına fırlandılar. M. İbrahimov. Leylək Zər- 
rintac xanımın qabağında nə qədər qulluq 
göstərib fırfıra kimi fırlansa da .. xanım onu 
saya salmırdı. S.Rəhimov. 

FIRIQ sif. və zərf Əngəl, pis, yaman, 
fəna (adətən "işi” sözü ilə bərabər). Onun 
işi fırıqdır. - Şeytan işi fırıq görüb qaibə çə- 
kildi. (Nağıl). 



189 




FIRILDAQ 

FIRILDAQ is. 1. Hiylə, kələk, dolab, 
badalaq, biclik. Hərifin fırıldağım başa 
düşmək. - [Molla İbrahim:] Şeyx Yəhyanın 
bütün fırıldaqlarını açıb. Xorasan camaatına 
elan etmək mənim borcum olsun. S. Hüseyn. 
[Musa:] De görüm, indi nə fırıldağın var? 
M.İbrahimov. □ Fırıldaq gəlinək (düzəlt- 
mək, işlətmək) - kələk işlətmək, dolab 
gəlmək, biclik işlətmək, hiyləbazlıq elə- 
mək, badalaq qurmaq. Mən az görməmişəm 
badalaqları ; Min fırıldaq gələn o alçaqları! 
S.Vurğun. [Ataş:] Mən bilirdim, [Veysəl- 
gili] əvvəl-axır belə fırıldaq düzəltməli 
idilər. Ə.Vəliyev. 

2. dan. Fırıldaqçı mənasında. Fırıldağın 
biridir. - [Fərrux Natiqə:] Ədə, sən başdan- 
ayağa fırıldaqmışsan ki! B. Bayramov. 

FIRILDAQÇI is. Fırıldaq işlədən, kələk- 
baz, hiyləbaz, adamaldadan, haramzadə, 
aferist. [Firəngiz:] Fırıldaqçılara, ..Muxtar 
Qaradağlı kimi üzdəniraq mütəxəssis ferma 
müdirinə aman yoxdur! B. Bayramov. // Sif. 
mənasında. Fırıldaqçı adam. [Dükançının] .. 
türkəçarə ilə məşğul olan fırıldaqçı bir 
bacanağı vardı. Ə.Vəliyev. 

FIRILDAQÇILIQ is. Fırıldaqçının işi, 
peşəsi; kələkbazlıq, hiyləgərlik, haramza- 
də lik. Ana zəifdir, lakin dünyanın güclüləri- 
nin və zalımlarının hiyləgərliyi və fırıldaq- 
çılığıııa qarşı onun qüdrətli silahı təmizlik 
və düzlükdür. M.İbrahimov. □ Fırıldaqçı- 
lıq etmək - kələk gəlmək, kələk, hiylə iş- 
lətmək, dolab gəlmək; fırıldaq, biclik işlət- 
mək, haramzadəlik eləmək. Əııisə açıqdan- 
açığa görürdü ki, Muxtar uydurduğu yalanla 
fırıldaqçılıq edir, atasım aldadır. S. Hüseyn. 

FIRILDAMA “Fırıldamaq”dan fis. 

FIRILDAMAQ bax fırlamaq. 

FIRILDATMA “Fırıldatmaq”dan fis. 

FIRILDATMAQ bax fırlatmaq. 

FIRLAĞAN bax fırfıra. Hacıyev sağ 
əlini göyə qaldıraraq, fırlağan oynadırmış 
kimi havada neçə dəfə tərpətdi. Mir Cəlal. 

FIRLAMA "Fırlamaq”dan fis. 

FIRLAMAQ l.Bax fırlatmaq. Tahir sü- 
kanı qaba və kəskin hərəkətlərlə o yan-bu 
yana fırlayır, maşının .. hərəkətinə mane olur- 
du. M. Hüseyn. 



FIRLANMAQ 

2 . f. Yerindən oynamaq, pırtlamaq. Göz- 
ləri yerindən fırladı. 

FIRLANDIRICI sif. Bir şeyi öz oxu ətra- 
fında fırlandıran, hərlədən, dolandıran. Fır- 
landırıcı qurğu. - Qaldırıcı və fırlandırıcı 
mexanizmlər buruq içərisində, nasoslar və 
eııergetik qurğular isə buruğım yanında 
tikilmiş saraylarda yerləşdirilir. S. Quliyev. 
// İs. mənasında. Fırlandırıcını dəyişmək. 
Yeni markalı fırlandırıcı. 

FIRL ANDIRMA “Fırlandırmaq”dan/.7,s. 

FIRL ANDIRMAQ bax fırlatmaq 1-ci 
mənada. Çarxı firl andırıb yerinə salmaq. 

FIRLANĞIC is. 1 . Üfüqi və ya şaquli fırla- 
nan attraksion növü. Fırlarığıca minmək. 
Böyük bir fırlanğıc uşaqları, yeniyetmə oğlan- 
ları, qızları böyük sürətlə havada fırladır. 

2. Bax fırfıra. 

3. xiis. Qazma qurğusunun fırlanan mili. 
Gilli məhlul nasoslardan tənzimedici kon- 
densatorlara, oradan da rezin və ya elastik 
metal şlanq və firlanğıcdan keçərək qazma 
kəmərinə daxil olur. S. Quliyev. 

FIRLANMA “Fırlanmaq”dan fis. 

FIRLANMAQ/ 1 . Öz oxu ətrafında dairə- 
vi hərəkət etmək, dolanmaq, hərlənmək, 
dövr etmək. [Qüdrət:] Baxıram, təkərlər 
fırlanır, motorlar işləyir, hər şey hərəkət 
edir. C. Cabbarlı. Dəyirman pərləri elə fır- 
lanır ki, görmək olmur. Mir Cəlal. 

2. Bir şeyin ətrafına dolanmaq, hərlənmək, 
o yan-bu yanma keçmək. Evin ətrafına fır- 
lanmaq. - ..Qənbərli dönüb motorun dövrə- 
sinə fırlandı. S.Rəhimov. 

3. Rəqs zamanı dönmək, dolanmaq, hər- 
lənmək. Qaraca qız elə bir tərzdə fırlandı 
ki, baxanların nəzərində bir şar kimi görün- 
dü. S.S. Axundov. Vals oynayan oğlan və qız- 
lar bir-iki-üç, bir-iki-iiç sayı ilə fırlanırlar. 
Ə.Bədəlbəyli. 

4. Konkret bir məqsədi olmadan gəzmək; 
gəzişmək, gəzinmək. Parkda fırlanmaq. - 
[Qurban:] Heç, elə bazara çıxdım, bir az 
fırlandım, qayıtdım. Ə.Haqverdiyev. Anası 
[Tahirin] çox o yan-bu yana fırlandığını hiss 
edib, xəmirdən əllərini çıxarmayaraq arxaya 
sarı boylandı.. M. Hüseyn. 

5. Kiçik bir yerdə ora-bura hərəkət et- 
mək; gedib-gəlmək, gəzinmək, gəzişmək. 



190 




FIRLATMA 



FISTIQ 



Gənc bir doktor daima [Yaqutun] başı ya- 
nında fırlanırdı. Ə.Məmmədxanlı. 

FIRLATMA “Fırlatmaq’’dan fis. 

FIRLATMAQ/ 1. Fırlandırmaq, dolan- 
dırmaq, hərləndirmok. Maşının sükanını 
fırlatmaq. - Vaqif başını aşağı salıb barma- 
ğındakı əqiq üzüyü fırladırdı. Çəmənzə- 
minli. Şahmar bu fikirdə idi ki. adam istəsə 
yeri tərsinə fırlada bilər. B. Bayramov. 

2. Bir şeyi şiddətlə və saymazyana at- 
maq, tullamaq, tolazlamaq. Hirsindən boş- 
qabı götürüb həyətə fırlatdı. - Firəngiz bə- 
növşə dəstəsini stolun üstünə fırlatdı. 
B. Bayramov. // Atmaq. Yıısif Həmzənin na- 
zik boynundan yapışıb onu qapının ağzına 
fırlatdı. B.Bayramov. 

FIRLI sif. 1. Fırı olan (bax fır 1-ci mə- 
nada). Fırlı ağac. 

2. Hörgüclü, güvənli. 

FIRTIQ is. Burundan axan selik. 

FIRTIQLI sif. 1. Fırtıqla dolu, fırtığı axan. 
Uşaq firtıqlı burnunu çəkib məyus nəzərlə- 
rini anasına dikdi.. M. İbrahimov. 

2. Fırtığa bulaşmış, fırtığa batmış. 

FIRTINA is. 1 . Güclü küləklə dənizin şid- 
dətlə dalğalanması; qasırğa, tufan. Dənizdə 
fırtına var. - Elə bu vaxt fırtına; Daha da 
bərk gurladı. İ.Səfərli. Sakit görünsə də çox 
zaman dəniz; Orda çovğun da var, fırtına da 
var. H.Arif. // Fırtınalı hava. Bu fırtınada hara 
gedirsən? Fırtınadan bayıra çıxmaq olmur. 

2. məc. Coşqun, gurultulu, təlatümlü, mü- 
barizələrlə, keşməkeşlərlə dolu həyat məna- 
sında. Günəş çıxdı səhər tezdən; Fırtınadan 
doğuldum mən. N.Xəzri. 

FIRTINALI sif. 1. Fırtınası olan, boranlı, 
qasırğalı, coşqun. Fırtınalı hava. Fırtınalı 
okean. - Fırtınalı göylərimi yaxmaq istər il- 
dırımlar; Nə zaman ki qərib ruhum yad 
ellərdən cana doyar. Ə. Cavad. Divarlarda 
fırtınalı dəniz batan gəmi, tufan vaxtı də- 
nizdə yanğın və bu kimi mənzərələr rəsm edil- 
mişdi. M. Süleymanov. 

2. məc. Keşməkeşli, qovğalı, boranlı, gu- 
rultulu hadisələrlə dolu. Fırtınalı zəmanə. - 
1904-cü ilin fırtınalı günləri idi. A.Şaiq. 
// məc. Coşqun. Soltan ..fırtınalı bir gənclik 
həyatı keçirmişdir. İ. Əfəndiyev. 

FISILDAMA “Fısıldamaq”dan fis. 



FISILDAMAQ/ Fısıltı səsi çıxarmaq, fıs- 
fıs eləmək. Bir az da keçəndən sonra maşın 
fisıldayıb dayandı. Ə.Haqverdiyev. Quber- 
nator yenə əvvəlki vəziyyətində dayanıb, qı- 
yıq gözlərini ona zillədi. Aşkarca fisıldamağa 
başladı. İ.Şıxlı. 

FISILDAŞMA “F ısıldaşmaq”dan f is. 

FISILDAŞMAQ qarş. Fısıldamaq, fısıltı 
səsi çıxarmaq (çoxları haqqında). 

FISILTI is. Ağır nəfəs alan adamın bir- 
birinə qapanmış dişləri arasından çıxardığı 
səs; fıs-fıs səsi. Yatan yoldaşların xorultusu, 
fısıltısı otağı bürümüşdü. A.Şaiq. Cahandar 
ağanın dişləri kilidləndi. Onun fısıltısını 
qulağının dibində eşidən Mələk nə edəcəyini 
bilmədiyindən, yumaq kimi büzüşdü. İ.Şıxlı. 
// məc. İşləyən maşın, motor və s.-nin 
çıxardığı həmin səsə oxşar səs. Maşının fı- 
sıltısı. - Parovozun ağzını yamsılavırmış 
kimi tramvayın motoru da kəskin bir fısıltı- 
dan sonra dayandı. Qantəmir. 

FIŞQIRIQ 1. Bax fit. Ortada bir sükut 
vardı. Yalnız elektrik qatarının bir-birini tə- 
qib edən əsəbi fışqırığı eşidilirdi. S. Hüseyn. 

2. məc. Hay-küy, qiyamət, həngamə, qal- 
maqal. Fışqırıq qalxmaq. - [Gilə] qapını 
açıb bayırı Əvəzə göstərərək dedi : - A kişi, 
heç sən bu həyətdəki fışqırığı eşitmirsən? 
Ə. Vəliyev. [Nazlı Gülzara:] Şəhərdə yaman 
fışqırıqdır, xala, danışırlar ki, ingilislər fəh- 
lələrə güllə açıblar. Ə.Məmmədxanlı. 

0 Fışqırığa basmaq - bax fitə basmaq 
(“fit”də). Onda da camaat tökülmüşdü. Ki- 
şini fışqırığa basmışdılar. Mir Cəlal. 

FISQIR(T)MA “Fısqır(t)maq”dan/w. 

FISQIR(T)MAQ/ dan. Çəkmək (papiros, 
siqaret və s.). Siqaret fısqırtmaq. - Molla 
Qafar isə bol yeməyi gördükdə rahatca bar- 
daş qurub, .. çubuğunu təmizləyərək fis- 
qırtdı, tənbəki ilə doldurub, damağına aldı. 
S. Rəhimov. [Xəlil:] Mənim o böyük-kiçik 
tanımayan, papiros fışqırdan (f.sif.) cavan- 
lardan zəhləm gedir. S. Rəhman. 

FISTIQ is. bot. Hamar açıq-boz qabığı və 
bərk oduncağı olan qollu-budaqlı iri ağac. 
Dərənin hər iki tərəfində bitmiş yüzillik palıd 
və fıstıq ağaclarının budaqları ahəstə əsən 
nəsimdən hərəkətdədir. M.F.Axundzadə. 



191 




FISTIQKİMİ(LƏR) 

FISTIQKİMİ(LƏR) cəm bot. Fıstıq, palıd, 
şabalıd və s.-nin daxil olduğıı bitki fəsilə- 
sinin adı. 

FISTIQLIQ is. Çoxlu fıstıq ağacı əkilmiş 
və ya bitmiş yer, fıstıq meşəsi. 

FIŞILDAMA “Fışıldamaq”dan f.is. 

FIŞILDAMAQ f. 1. Fışıltı səsi çıxarmaq 
(bax fışıltı 1-ci mənada). Bir az irəlidə, 
yolım üst tərəfində yer fişddayır, ağ bir fəv- 
varə göyə qalxırdı. S. Rəhimov. 

2. Fışıltı səsi çıxarmaq (bax fışıltı 2-ci 
mənada). İlanlar f 'işıldayır kol-koslar ara- 
sından. S. Rüstəm. 

FIŞILTI is. 1. Bax fışqırtı. Borulardan 
fışıltı ilə qalxan buxar göy üzündə əriyib yox 
olurdu. H.Seyidbəyli. // Şırıltı. Şamo uca 
dağların geniş ətəklərini yalayıb gedən bu 
şıltaq suyun fışıltısı altında dayanıb ətrafa 
boylandı. S. Rəhimov. 

2. İlanın çıxardığı səs. Gürzənin fışıltısı. 

FIŞQIRIQ bax fit 1 və 2-ci mənalarda. 
Gecə saat iki idi, küçədə binanın qarşısında 
bir faytonun dayandığı hiss edildi, iki dəfə 
də fışqırıq səsi gəldi. M.S. Ordubadi. Bir 
fışqırıq səsi eşidib haman; Gözətçi şəkləyir 
qulaqlarını. B. Vahabzadə. □ Fışqırıq çal- 
maq - bax fit çalmaq (“fif’də). 

0 Fışqırığa basmaq - bax fitə basmaq 
(“fit”də). ..Hamı birdən əlini ağzına aparıb 
bəyi fışqırığa basdı. Ə.Vəliyev. 

FIŞQIRMA “Fışqırmaq ”dan f.is. 

FIŞQIRMAQ/ Dar bir yerdən təzyiq altın- 
da şiddətlə sıçramaq, çıxmaq, vurmaq. Yüz- 
başı yerə yıxılmışdı, boynundan qan fışqı- 
rırdı. Çəmənzəminli. Dəlib daşın bağrını; 
O fışqıran suya bax! B.Vahabzadə. 

FIŞQIRTI is. 1. Fışqıraraq çıxan suyun, 
mayenin, qazın, buxarın və s.-nin çıxardığı 
xəfif səs; fışıltı. Qazın fışqırtısı. - Məmməd 
bəy təpədə birisinə çatıb, arxadan qılıncı 
boynıma endirdi. Qan fışqırtı ilə atın yəhər- 
əsbabına səpildi. Çəmənzəminli. [Bulaqla- 
rın] bəziləri daşların sinəsindən fışqırtilə 
fəvvarə vurur, bəzisi isə pıqqapıqlcı, sanki 
qaynaya-qaynaya çıxır. Ə.Abasov. 

2. Püskürmə, püskürtü. 

FIŞTIRIQ bax fışqırıq. □ Fıştırıq çal- 
maq -bax fışqırıq çalmaq (“fışqırıq”da). 



FİKİR 

Qaraş keyfi saz olduğundan .. fıştırıq çala- 
çala düşərgəyə getdi. M.İbrahimov. 

FİÄSKO is. [ital.] İflas, uğursuzluq. 

FİBRA is. [lat.] Toxuma. 

FİDAN is. Ağac və kolların kötüyündən 
göyərən və sonradan başqa yerdə əkilən 
cavan ağac. Körpə fidanlar; Deyir : - Qır- 
mayın; Bizi, nadanlar! M.Seyidzadə. //Ümu- 
miyyətlə, yenicə yetişən cavan ağac və ya 
kol. [Günəş] bağçada tut, əncir, yasəmən 
fidanları əkmiş, evi, həyəti nizama salmışdı. 
A.Şaiq. Pöhrələr, şitillər indi körpədir; Fi- 
danlar on qarış deyil hələlik. O. Sarıvəlli. 
// nıəc. Obrazlı təşbehlərdə. Ürəyində məhəb- 
bətin; İlk fidanı yarpaq açır. N.Rəfıbəyli. 

FİDANLIQ is. Çoxlu fidan göyərmiş və 
ya əkilmiş yer. [Gözətçi qadın Rüstəm bəyə:] 
Gecə atları buraxmışlar, bağçanı korlamış, 
fidcınlıği' alt-üst etmişdir. Çəmənzəminli. 

FİDEİST \fr.] Fideizm tərəfdarı. Fideist- 
lər elmin təsir dairəsini məhdudlaşdırırlar. 

FİDEİZM [fr. əsli lat. fıdes - inam və 
...ism] Dini etiqadı elmi idrakdan üstün 
tutan, etiqadın (inamın) ağıldan üstün oldu- 
ğunu iddia edən dünyagörüşü və elmi dinə 
tabe etməyə, elmi biliklərdən dini ehkam- 
ların müdafiəsində istifadə etməyə çalışan 
mürtəce təlim. Fideizm müasir fəlsəfənin və 
ilahiyyatın ideya ittifaqının əsasıdır. 

FİDYƏ is. [ər.] köhn. Girov tutulmuş, ya- 
xud əsir alınmış bir adamı azad etmək üçün 
verilən pul və s. 

FİKİR is. [ər.] 1 . Düşünmə, düşüncə, tə- 
fəkkür; təfəkkür prosesi. 

2. Niyyət, məqsəd, məram. Fikrini başa 
düşmək. Fikrini anlatmaq. Getmək fikrindən 
daşınmaq. - [Süleyman:] Yaxşı, xala, bəs sə- 
nin fikrin? Ü.FIacıbəyov. Qızın fikrində 
bunların heç biri yox idi. Mir Cəlal. 

3. Fikirləşmə, düşünmə, mühakimə nəti- 
cəsində hasil olan qənaət, ideya. Dərin fikir. 
Maraqlı fikir. Ciddi fikir. Boş fikir. Ağlıma 
belə fikir gəldi. - [Sərvər:] Doğru deyirsən, 
mən dünəndən bəridir ki, fikirdəyəm. 
Ü.FIacıbəyov. 

4. Rəy, görüş, mülahizə. Nə fikriniz var? 
Bu barədə fikrin nədir? - [ikinci fəhlə:] 
Gedək görək camaatın fikri nədir? H.Nəzərli. 



192 




FİKİR 

[Qoşqar:] Soyuqqanlı fikir mübadiləsi olma- 
yan yerdə heç vaxt ümumi işə xeyir dəyməz, 
yoldaş Əmirli! İ. Hüseynov. 

5. Bilik. Elmi fikir. Bədii fikir. 

6. Adamın ağlını məşğul edən şey, daim 
düşünülən şey (bəzən "fikir-zikir” şəklin- 
də işlənir). Öz fikirləri ilə məşğul olmaq. 
Fikrindən ayrıla bilməmək. Fikri özgə yer- 
dədir. Başında ancaq bir fikir var. - Uçmaq! 
Uşağın fikri oynamaqda qalıb. - Mirzə 
Cəmilin dedikləri Ataşın başına girmirdi, 
çünki bütün fikri-zikri Qönçənin yanında 
qalmışdı. Ə.Vəliyev. Cəmilə Manafovanın 
isə fikri-zikri kitabdır. H.Seyidbəyli. 

7. Hafizə qüvvəsi, yaddaş, xatir. Fikrim- 
də qalmadı. Fikrindən çıxmaq. Fikrində 
saxlamaq. 

8. Əqidə, görüş, baxış. Fikrinlə razı de- 
yiləm. - [Vəzir:] Mən də o fikirdəyəm. 
Ü.Hacıbəyov. 

9. Fikrimcə, fikrincə, fikrimizcə, fikri- 
nizcə və s. şəkillərdə - məncə, mənə görə; 
səncə, sənə görə; bizcə, bizə görə; sizcə, sizə 
görə. Sonanın fikrincə, Bahar hər incə mət- 
ləbi gözdən oxuyan bir qızdı. B. Bayramov. 

0 Fikir aparmaq (götürmək) - 1) bir 
şey, hadisə haqqında fikir etmək, fikirləş- 
mək, fikrə getmək, fikrə dalmaq, düşünmək. 
Fikir məni apardı, heykəl kimi dayandım. 
M.Rahim. Qız danışdıqca məni fikir aparır- 
dı. M. İbrahimov; 2) təşvişə düşmək. Fikir 
çəkmək - 1) dərd çəkmək, ruhən iztirab 
çəkmək, narahat olmaq. [Gültəkin Aydına:] 
Paltar da istəmirəm, təki sən fikir çəkmə- 
yəsən, nə eləyirəm paltarı? C. Cabbarlı; 
2) gələcəyi haqqında fikirləşmək, taleyini 
düşünmək. Fikir dəryasına qərq olmaq - 
çox dərin fikrə getmək, fikrə dalmaq. Fikir 
eləmək (etmək) - 1) fikirləşmək, düşün- 
mək. [Mozalanbəy:] Bu gecə dürüst fikir 
elə, peşman olmazsan. Ə. Haqverdiyev; 
2) bir şeyin fikrini çəkmək, bir şeyin 
dərdinə qalmaq. Çox fikir eləmə... - [Gül- 
nisə Bəhrama:] Vallah, öz qızımçın nə qədər 
fikir edirəmsə, sənin üçün də o qədər fikir 
edirəm. C. Cabbarlı. Fikir götürmək - 
fikrini məşğul etmək, fikrə qərq olmaq, 
təşvişə, narahatlığa səbəb olmaq. Ənıışirə- 



FİKİR 

vaııı fikir götürdü, çünki onun heç övladı 
olmayırdı. (Nağıl). Fikir vermək - fikrinə 
qalmaq, diqqət vermək, diqqət yetirmək, 
qayğı göstərmək, qeydinə qalmaq. Ekska- 
vatorçular .. çox qazmağa çalışmaqla bəra- 
bər, yaııacağa qənaət etməyə də xüsusi fikir 
verirdilər. Ə. Sadıq. [Həsrət Hümmətə:] 
indi camaatın yaşayışına fikir vermək 
lazımdır. B. Bayramov. Fikir verməmək - 
əhəmiyyət verməmək, qulaqardına vurmaq, 
etinasızlıq göstərmək. O, deyilənlərə fikir 
vermir. - Bəy arvadın yalvarışına fikir 
vermədi. Ə.Abasov. Fikir yürütmək - bir 
şey haqqında fikir irəli sürmək, fikir söy- 
ləmək, yeni söz demək. Fikrə dalmaq - 
bax fikrə getmək. [İsmət:] Keçən gecə bir 
xeyli fikrə daldım ; Düşündüm, düşündüm, 
uvqusuz qaldım. H. Cavid. Şəkərəli böyük 
bir fikrə dalaraq irəliləyir və sürüdən dala 
qalan qoyunların qılçalarına əlindəki 
ağacını endirirdi. T.Ş. Simurq. Fikrə düş- 
mək - bir iş görmək qərarına gəlmək, niy- 
yətində olmaq. [Abbas:] Sizin fikriniz baş- 
qadır, elə fikrə düşməyin. “Abbas və 
Gülgəz”. [Müəllimin] qarşısını alan, hətta 
başqa fikirlərə düşməsinə yol verməyən 
ancaq Telliyə qarşı bəslədiyi hörməti, sə- 
mimi bir məhəbbəti idi. S. Hüseyn. Fikrə 
getmək - fikirləşmək, düşünmək. Bir an 
fikrə getdikdən sonra [yolçu] yenə qaranlığı 
yarıb irəli getməyə başladı. Ə.Məmməd- 
xanlı. Fikrə gəlmək - qərara gəlmək, qət 
etmək. [Məsmə:] Mən qəti bir fikrə gəldim. 
S. Hüseyn. Fikrə qərq olmaq - bax fikir 
dəryasına qərq olmaq. Bu halda Zeyd ki o 
da Leylaya aşiqdir, xəyal və fikrə qərq olmuş 
bir surətdə zahir olub deyir.. Ü.Hacıbəyov. 
Fikrə salmaq - fikirləşməyə, fikrə get- 
məyə, düşünməyə məcbur etmək. Rüstəm 
bəy Məcidi nəzərdən keçirdi, onun sadəlövh 
siması və axmaq sözləri Rüstəm bəyi bir az 
fiıkrə saldı. Çəmənzəminli. Fikri dəyişmək 
- əvvəlki fikrindən əl çəkib ayrı fikrə 
düşmək, rəyini dəyişmək. Bir il o dağılmış- 
da qalıb var-yoxu qandı; Az vəqtdə fikri 
dəyişib, rəyi dolandı. Ə.Nəzmi. Fikri dolan- 
maq-bax fikri çaşmaq. [Sərvinaz Əsədə:] 
Ağlına gələn dağa-daşa, ay kişi, yenə fikrin 



193 




fikir 



FİKİRLƏŞMƏK 



niyə dolanıb? B. Bayramov. Fikri özündə 
olmamaq - dalğın, fikri dağmıq halda 
olmaq. Fikrində durmaq - bax fikrinin 
üstündə durmaq. Kazım .. yenə fikrində 
durub dedi.. Mir Cəlal. Fikrində (fikrinə) 
qoymaq - qərara gəlmək, qərarlaşdırmaq. 
[Qurbani] fikrində qoymuşdu ki, gedib 
qonşunun həyətində gizlənsin.. “Qurbani”. 
Molla fikrinə qoyur ki, sövdəgərə bir-iki 
şirin söz desin. "M.N.lətif.” Fikrindən 
daşındırmaq - fikrindən əl çəkməyə məc- 
bur etmək, fikrini dəyişdirmək. [Əbülhəsən 
bəy:) O səsin qüvvəti .. məni qayıdıb getmək 
fikrindən daşındırdı. M. S. Ordubadi. Fik- 
rindən daşınmaq - fikrindən əl çəkmək, 
niyyətindən, istədiyi şeydən vaz keçmək, 
fikrini dəyişmək. Qoca kişi .. qapım açıb 
içəri girmək, palaz atıb taxtın üstündə 
uzanmaq fikrindən daşındı. I. Şıxlı. 
Fikrindən dönmək - fikrindən əl çəkmək, 
fikrindən qaçmaq, dəbbələmək. Zəfər 
fikrimdən dönə biləcəyimi görüb qəribə bir 
çevikliklə məndən aralandı. M. Hüseyn. 
Fikrindən keçirmək - xəyalən yadına 
salmaq, xəyalından keçirmək, təsəvvürünə 
gətirmək. Düşündü yazıqlar gələn boranı; 
Keçirtdi fikrindən dağı, aranı. H.K.Sanılı. 
İdris bütün bunları bir anda fikrindən 
keçirirkən almaıı taııkı artıq komanda 
məntəqəsinə yaxınlaşmışdı. Ə.Məmməd- 
xanlı. Fikrindən keçmək - 1) xəyalından 
keçmək, xəyalən yada salmaq, arzulamaq. 
Göy üzündə görür-görməz hilalı; Keçər 
fikrimdən varın xəyalı. H.Cavid; 2) fikrən bir 
şeyi arzulamaq, ürəyindən keçmək. Aşıq 
Ələsgərin fikrindən keçdi ki, bu gözələ bir 
tərif desin. "Aşıq Ələsgər”. Fikrinə 
düşmək - bir iş görmək qərarına gəlmək. 
Kişi qonaqlıq fikrinə düşdü. Mir Cəlal. 
Fikrinə gəlmək - 1) ağlına gəlmək, 
təsəvvürünə, xəyalına gəlmək. Fikrinə min 
cür şeylər gəlir; 2) qərara gəlmək. İslamın 
fikrinə gəlmişdi ki, yuxarı kəndə getsin. 
S. Hüseyn. Fikrinə (fikrimə) gətirmək - 
təsəvvürünə gətirmək, təsəvvür etmək, 
mümkün hesab etmək. Belə bir növ fikrimə 
gətirə bilərəm ki, məsələn, 100, 200, 500 
adam bir yerdə necə otururlar?.. H.Nəzərli. 



Fikrini açmaq - fikrində olanları açıb 
söyləmək, niyyətini bildirmək, ürəyini 
açmaq. Telefonda fikrimi açarkən sənə; 
Həsrətlə baxdığım üzün də bəlkə; Uzaqdan- 
uzağa görünər mənə. M.Miişfıq. Fikrini 
azdırmaq - azdırmaq, karıxdırmaq. Mən 
yolunıu azmadım; Mənə “Az!" deyənlərin; 
Fikrini azdırmışam. B. Vahabzadə. Fikrini 
çəkmək - 1) qayğısına qalmaq, qeydinə 
qalmaq, haqqında düşünmək. [Bəhram 
Pəriyə:] Əlbət ki, ana öz övladının fikrini 
hamıdan artıq çəkir. C.Cabbarlı. [Gülzar 
Bəhruza:] [Atan və Fərhad] da sənin fikrini 
çəkirlər, bala. Ə.Məmmədxanlı; 2) narahat 
olmaq (bir adam haqqında). Fikrini 
dağıtmaq - 1) dərdini, kədərini dağıtmaq, 
kefini açmaq, şənləndirmək, pis fikirlərdən 
uzaqlaşdırmaq. Qızlar Pərinin fikrini 
dağıtmaq üçün çalıb-oynadılar.. "Abbas və 
Gülgəz”; 2) fikirləşməsinə, fikrini topla- 
masına mane olmaq, fikrini bir yerə yığ- 
mağa qoymamaq, fikrini yayındırmaq. Səs- 
küy adamın fikrini dağıdır. Fikrini dəyiş- 
mək -bax fikri dəyişmək. İzzət qarı oba- 
ya yaxınlaşıb dincini almaq istədisə də, 
lakin üfüqdə qızartı işarəsi görüb fikrini 
dəyişdi.. Ə.Məmmədxanlı. Fikrini yayın- 
dırmaq - qəsdən birinin diqqətini başqa 
şeyə cəlb etmək. Cavahirin fikrini yayın- 
dırmaq .. üçün Ləman böyük fədakarlıq 
göstərir. H.Seyidbəyli. Fikrinin üstündə 
durmaq - öz dediyində israr etmək, sözü- 
nün üstündə durmaq, fikrindən dönməmək. 
[Nəsir] hələ bəzi vaxt öz fikrinin üstündə 
duraraq böyük qardaşı ilə mübahisəyə də 
girişirdi. S. Hüseyn. 

FİKİR-XƏYAL is. [ar.] bax fikir. [Ataş 
Mürsələ:] Mən qorxuram, biz tətili qurta- 
randan sonra da səıı fikir-xəyaldan aralan- 
mayasan. Ə.Vəliyev. Ümid başını aşağı 
salıb fikir-xəyalı ilə əlləşirdi. B. Bayramov. 

FİKİRLƏŞMƏ “F ikirləşmək”dən f is. 

FİKİRLƏŞMƏK/ 1 . Bir şey və ya iş haq- 
qında düşünmək, götür-qoy etmək, ölçüb- 
biçmək. Bir qədər fikirləş, sonra cavab ver. 
Bu barədə yaxşı fikirləşmək lazımdır. - Əh- 
məd tacirbaşı bir az fikirləşdi, o, necə deyər- 
lər, ölçdii-biçdi, götürdii-qoydıt, axırda razı 



194 




FİKİRLİ 

olub tədarük görməyə başladı. “Koroğlu”. 
[Teymur:] Mən bu əməliyyat haqqında çox 
fikirləşmişəm. H.Seyidbəyli. // Fikrə getmək, 
düşüncəyə dalmaq. Məsələnin həlli üzərində 
fikirləşmək. - [Zeynal] öz qapısının önündə 
durub fikirləşməyə başladı. S. Hüseyn. 

2. Fikrində tutmaq, niyyətində olmaq, dü- 
şünmək, bir şey etməyə hazırlaşmaq. Toydan 
bir neçə gün sonra ortancıl bacı fikirləşdi ki. 
durum gedim, görüm bacım necədi. (Nağıl). 
Molla fikirləşir ki. bir eşşək yükü xiyar gö- 
türüb Teymıırləngə aparsın. “M.N.lətif.”. 

3. Qayğısına qalmaq, halını düşünmək, 
yaddan çıxarmamaq, tədbir aramaq. Öz oğ- 
lunun gələcəyini fikirləşmək. Gənclik haq- 
qında fikirləşmək. 

FİKİRLİ sif. Fikri bir şeylə məşğul, fikrə 
dalmış; dalğın. Fikirli adam. Niyə belə fiıkir- 
lisəıı? O. gözümə çox fikirli görünür. - [Hu- 
may] susdu, üzü yenə də fikirli və tutqun bir 
ifadə aldı. İ. Əfəndiyev. // zərf Fikirli halda, 
fikirli-fikirli, dalğın halda, dalğın-dalğın. 
[Xasay] bir müddət fikirli gəzdi. Ə.Vəliyev. 

FİKİRLİLİK is. Fikirli adamın halı, fikirli 
olma; dalğınlıq. Gəmidən çıxaraq sahildə da- 
yandıqları beş-on dəqiqə ərzində əsgərlərin 
açılan çöhrələrində nə isə bir tutqunluq, qeyri- 
müəyyən bir fikirlilik vardı. Ə.Əbiilhəsən. 

FİKİRSİZ sif. Heç bir fikri, dərdi, qayğısı 
olmayan. Fikirsiz adam. H Fikri özündə ol- 
mayan; huşsuz. // zərf mənasında. Fikirləş- 
mədən, düşünmədən, mülahizə etmədən. 
Fikirsiz hərəkət etmək. - [Şərəfoğlu Rüs- 
təmə:] Ən yaramaz cəhət isə budur ki, işin 
çox hissəsini fikirsiz, elmi mühakiməsiz gör- 
müşsünüz. M. İbrahimov. 

FİKİRSİZLİK is. 1. Fikri özündə olmama; 
huşsuzluq. // Fikirsizcəsinə hərəkət, düşün- 
cəsizlik. 

2. Heç bir fikri, qayğısı, dərdi olmama. 

FİKRƏN zərf [ər.] 1. Fikirləşərək, fikirlə, 
fikrində, zehnində düşünərək. Fikrən bir 
şey düşünüb demək. - [Firidun] Şəmsiyyənin 
məqsədini fikrən müəyyən etməyə çalışdı. 
M. İbrahimov. 

2. Beyin, zehin cəhətdən. [Surxay Aydı- 
na:] Sən fikrən və ruhən istirahətə möhtac- 
san. C.Cabbarlı. 



FİQUR 

FİKRİ sif. [ər.] Fikrə, ağla, düşüncəyə aid 
olan, fikir, ağıl, düşüncə ilə bağlı olan; əqli, 
zehni. C. Məmmədquluzadə fikri durğunluq, 
gerilik, cəhalət tüstüsünün xalq üçün yarat- 
dığı qorxudan həyəcanla danışaraq əlac 
etməyə çağırırdı. M. İbrahimov. 

FİKRİAÇIQ bax açıqfikirli. Fikriaçıq 
adam. — [Zeynal] özünü fikriaçıq, ziyalı bir 
şəxs hesab edərdi. S. Hüseyn. 

FİKSÄJ [fr. fixoge - möhkəm] Aydınlaş- 
dırıldıqdan sonra fotoplyonkanı, fotoplas- 
tinkanı (neqativi) və ya onlardan kağıza 
çıxarılmış surətləri yuyub sabitləşdirmək 
üçiin kimyəvi məhlul. 

FİKSAJLAMA “Fiksajlamaq”dan fiis. Ne- 
qativləri fiksajlama prosesi. 

FİKSAJLAMAQ/ Fotoplyonkanın surət- 
lərini fiksajla işləmək. Plyonkanı fiksajlamaq. 

FIKUS [lat.] bot. Tutkimilər fasiləsindən 
tropik ağac və ya sarmaşıq. // Həmin cinsə 
daxil olan, iri ovalşəkilli yarpaqları olan bə- 
zək bitkisi. 

FİQÜR [lat. fıgura - görünüş] 1. Bir iş 
görərkən (rəqs edərkən, təyyarədə uçarkən 
və s.) birinin və ya bir şeyin aldığı vəziyyət. 
Rəqsin ayrı-ayrı fiqurları. - Təyyarəçi çox 
vaxt yüksək pilotaj fiqurları göstərməli olur 
ki, bu zaman insanın bədəni xeyli gərgin 
vəziyyət alır. “Təyyarəçi”. 

2. Musiqi əsərini mürəkkəbləşdirən, gö- 
zəlləşdirən ritmik-melodik element. 

3. Rəssamlıqda, heykəltəraşlıqda insan 
və ya heyvan təsviri. “ İdmançı qız” fiquru. 
- Hovuzdakı fiqurların müxtəlif əzalarından 
fışqıran fəvvarələr Bağdad gündüzünə məx- 
sus hərarətin müqavimətini qıraraq, həyəti 
bahar nəsimi ilə bərabər gələn şəbnəmlərlə 
doldururdu. M. S. Ordubadi. // teatr. Surət, 
tip, xarakter. 

4. Düzgün, qəşəng bədən quruluşu; qədd- 
qamət, boy-buxun. Qızın gözəl fiquru var. 
H Ümumiyyətlə, bədən. Bezdən bir adam 
fiquru tikib içinə həşəm doldurardılar. 
H. Sarabski. 

5. Ən böyük oyun kartının (tuz, qoca, qız, 
oğlan) adı. 

6. Şahmat oyununda: piyadadan fərqli ola- 
raq şah, vəzir, top, fil, at. İki fiqur və üç pi- 
yada. Bir fiquru iki piyadaya dəyişmək. 



195 




FİQURİST 

7. riyaz. Müstəvinin qapalı xətlə məhdud- 
laşmış hissəsi; habelə müəyyən qaydada dü- 
zülmüş nöqtələrin, xətlərin, səth və cisim- 
lərin hamısı bir yerdə. Burada çoxlu həndəsi 
fiqurlar, riyazi sxemlər və formullar vardır. 

FİQURİST [lat.] Mürəkkəb fiqurlar gös- 
tərən idmançı (əsasən konkisürən) (bax 
fiqur 1-ci mənada). Fiquristlərin yarışı. 

FİQURLU sif. 1. Kənarları, dövrəsi düz- 
xətli olmayan, qırçın, mürəkkəb formada 
olan. Fiqurlu peçenye. Bəzəkli fiqurlu ayaq- 
ları olan pardaqlanmış yemək stolu. H Üzə- 
rində basma, naxış olan; naxışlı. Fiqurlu ki- 
tab cildi. 

2. Fiqurla ifa olunan (bax fiqur 1-ci 
mənada). Fiqurlu rəqs. Fiqurlu konkisürmə. 
□ Fiqurlu üzmə idm. - suda qrup halında 
icra edilən gimnastik hərəkətlər. Fiqurlu 
üzmə yarışı. 

3. Şahmat oyununda: böyük fiqurlar vasitə- 
silə icra olunan. Şah cinalıma fiqurlu hiicum. 

FİL is. [fars.] 1. zool. Tropik meşələrdə 
yaşayan uzun və qüvvətli xortumlu, tüksüz, 
otyeyən məməli iri heyvan. Filin bir fikri 
var, filbanın min. (Ata. sözü). 

2. Diaqonal üzrə istənilən xanaya hərə- 
kət edən şahmat fiquru. Zəki Gülşənin necə 
oynayacağını əvvəldən bilirmiş kimi fili irəli 
itələdi. M. Süleymanov. 

0 Fil azarı - bədənin ayrı-ayrı üzvlərinin 
(çox vaxt ayaqların) həcminin həddən artıq 
böyüməsindən ibarət xəstəlik. Fil qulağın- 
da yatmaq - heç bir şeylə maraqlanmamaq, 
heç bir şeydən xəbəri olmamaq. [Fizzə 
xanım Vahidova:] Fil qulağında yatmışıq, 
ay Əli... Ə.Məmmədxanlı. [Kolxozçu yol- 
daşma:] Elə bil sən də fil qulağında yatmı- 
san, ay zalım oğlu, heç şeydən xəbərin yox- 
dur. B. Bayramov. 

FİLAN sif. [ər.] Bir adamın, bir şeyin ya- 
xud bir yerin adını çəkmək istəmədikdə 
onım əvəzinə işlədilən söz. Filan adam. Fi- 
lan kənd. Filan ev. - Bilıudədir ol qamu fəsa- 
nə; Kim, aşiqdir filan filanə. Füzuli. Birdən 
eşidərdilər ki, Əbdülkərim filan kənddə filan 
adamın evində gizlənibdir. Ə.FIaqverdiyev. 

0 Filan filan olmuş (şüdə) dan. - söyüş 
məqamında işlədilən evfemistik ifadə. Ədə, 



FİLİAL 

filan filan şüdə, sən cürət elədin, mənim ar- 
vadımın adıııı soruşdun? C.Məmmədqulu- 
zadə. Deməzlərmi, ay filan filan olmuşun 
qızı, bir tikə uşağın şəhərlərdə, hacıların 
qapısında nə iti azmışdı? Mir Cəlal. 

FİLANİ is. [ər.] köhn. bax filankəs. Tə- 
kəllümə gəlib vəfalı dilbər; Soruşub : - Bəs 
neçin filaııi gəlməmiş? Q.Zakir. Qoyma kü- 
lalıın kəc, ay bəy, aldatma calıanı; Bəsdir, a 
filani! M.Ə.Sabir. 

FİLANKƏS is. [ər. filan və fars, kəs] Adı 
deyilmək istənilməyən şəxs; filan adam. Adı- 
nı demərəm, eldən ayıbdır; Filankəsin qızı 
filan oynasın. M.V.Vidadi. İstəyirdi ki, ona 
indi sadəcə Ağca yox, filankəsin arvadı de- 
sinlər. Mir Cəlal. 

FİLANTRÖPİYA is. [yun.] Xeyriyyəçi- 
lik, yoxsullara kömək. 

FİLARMONİYA [yun. phileo - sevirəm 
və harmonia - ahəng] Konsertlər təşkil 
edən və musiqi sənətini təbliğ edən cəmiy- 
yət və ya idarə. M.Maqomayev adma Azər- 
baycan Dövlət Filarmoniyası 1936-cı ildə 
təşkil olunmuşdur. 

FİLATELİST [yun. phileo və felos] Fila- 
telizmlə məşğul olan adam, marka kollek- 
sioneri. Filatelistlər cəmiyyəti. Filatelistlər 
klubu. Gənc filatelist. 

FİLATELİYA, FİLATELİZM [yun. phileo 
- sevirəm və felos - yığım, rüsum] Kol- 
leksiya üçün marka və poçt ödənişi nişanla- 
rından yığıb saxlama. 

FİLBAN is. [fars.] Fillərə baxan, xidmət 
edən; fil gəzdirən. Xalqa göstərməyə fili fil- 
ban; Küçədə gəzdirir idi hər yan. A.Səhhət. 

FİLDEKÖS [fr. fil d'Eoosse - şotland sapı] 
İpək sapa oxşayan saya pambıq iplik 
(trikotaj toxumaq üçün işlədilir). // Fləmin 
iplikdən toxunmuş. Fildekos corab. 

FİLDEPERS [fr. fil de Pers - fars sapı] 
Əla fildekos. // Fləmin sapdan toxunmuş. Fil- 
depers corab. 

FİLİAL [lat. filialis - oğula məxsus] Flər 
hansı təşkilatın (idarənin, müəssisənin və s.) 
müəyyən dərəcədə müstəqilliyə malik 
şöbəsi, institutun filialı. Muzeyin filialı. 
Filialın rəhbəri. - Elmlər Akademiyasının 
filialının kağızı lazım idi. M. İbrahimov. 



196 




FİLİZ 

FİLİZ is. Tərkibində metal və ya onun 
birləşmələri olan təbii xam mineral; külçə. 
Dəmir filizi. Mis filizi. Dəmir, polimetal, mis 
və s. -ııin filizləri daha geniş yayılmışdır. 

FİLİZLİ sif. Filiz yataqları olan, filiz çıxa- 
rılan. Filizli sahələr. H Tərkibində filiz olan. 
Filizli qazıntılar. Filizli torpaq. 

FİLİZSAFLAŞDIRMA is. Tərkibində filiz 
olan xam mineralların ilk emalı. Filizsaflaş- 
dırma kombinatı. 

FİLİZYUYAN sif. xüs. Filizi su ilə yuyub 
təmizləyən. Filizyuyan qurğu. 

FİLM [ing. ] Kinofilm, kinoşəkil, kinolent. 
“ Dədə Qorqud ” filmi. Uşaqlar iiçün film. 

- Çay-çörəkdən sonra hamısı dəstə ilə yeni 
filmə baxmağa getdi. M.Hüseyn. [Murad:] 
Deyirlər, sabah yaxşı film göstəriləcək.. 
İ. Əfəndiyev. 

FİLMOSKÖP [ing. film və yun. skopeo - 
baxıram] Pozitiv kinoplyonkaları göstər- 
mək üçün proyeksiya aparatı. 

FİLMOTEKA [ing. film və yun. theke - 
yeşik] Kinostudiyada, kitabxanada və ya 
kinofabrikdə kinofilmlərin yığılıb saxlan- 
dığı şöbə, arxiv. Filmotekada saxlandan 
kino əsərləri elmi cəhətdən öyrənilir. 

FİLOLOGİYA [yun. phileo - sevirəm və 
logos - söz] Flər hansı bir xalqın dil və 
ədəbiyyatını öyrənən elmlərin hamısının bir- 
likdə adı. Azərbaycan filologiyası. Antik filo- 
logiya. Şərq filologiyası. Antik dövr abidələ- 
rinin öyrənilməsi ilə filologiyanın sərhədləri 
genişləndi. 

FİLOLOJİ sif. Filologiyaya aid olan, filo- 
logiya ilə əlaqədar olan. Filoloji təhsil. Fi- 
loloji tədqiqat. Filoloji əsər. // Filologiya 
üsullarına əsaslanan. Əlyazmasının filoloji 
təhlili. 

FİLOLOQ [yun.] Filologiya mütəxəssisi. 
Gənc filoloqların araşdırmaları. 

FİLOSOF [yun. phileo - sevirəm və sophia 

- müdriklik] 1. Fəlsəfə mütəxəssisi, ümu- 
miyyətlə, fəlsəfə ilə məşğul olan, dünyagö- 
rüşü məsələlərini tədqiq edən alim, mü- 
təfəkkir. Görkəmli Azərbaycan filosofu 
Bəhmənyar. Şair Füzuli həm də filosofdur. - 
Kainatda hər şey cəzbə bağlıdır; Filosoflar 
bunu eşq adlandırır. N.Gəncəvidən. 



FİNCAN 

2. məc. Həyata, hadisələrə ağılla, dü- 
şüncə ilə, mühakimə ilə yanaşan, həyatda 
qarşıya çıxan çətinliklərə, iztirablara soyuq- 
qanlılıqla dözən adam. 

FİLOSOFANƏ sif. [yun. philosof və fars. 
...anə] 1. Filosof kimi (bax filosof 2-ci mə- 
nada). Həyata filosofanə (z.) baxmaq. 
H Dərin fikrə dalmış kimi görünən. Rüstəm 
bəyin filosofanə siması birdən-birə dəyişildi, 
dodaqlarında səmimi və təmiz bir təbəssüm 
oynamağa başladı. Çəmənzəminli. 

2. Bax fəlsəfi. [Qətibə Nizamiyə:] Bü- 
tün şad və məsrur dəqiqələrimi sizi xatır- 
lamaq və sizin filosofanə əsərlərinizi oxu- 
maqla keçirmişəm. M.S. Ordubadi. 

FİLOSOFLUQ is. Fəlsəfi mühakimələrə 
meyil, mücərrəd mühakimələrlə məşğul 
olma. // məc. Əllaməlik, üqəlalıq. [Yəhya:] 
Filosofuq sənə lıeç yaraşmır, Əli. Y.Əzim- 
zadə. □ Filosofluq etmək - əllaməlik et- 
mək. Telli arvad [Rüstəm kişiyə] baxanda 
filosofluq edib deyirdi.. M. İbrahimov. 

FİLTR [fr.] Mayeni içində olan bərk ci- 
simlərdən ayırmaq üçün cihaz və ya məsa- 
məli cisim; süzgəc. 

FİLTRÄT [fr.] Filtrdən (süzgəcdən) ke- 
çirilmiş maye. 

FİN Finlandiyanın əsas əhalisini təşkil 
edən xalq və bu xalqa mənsub adam. Fin 
professional musiqi mədəniyyəti. 

0 Fin bıçağı - qmda gəzdirilən qısa yo- 
ğun tiyəli bıçaq; fınka. 

FİNAL [ital. fınale - sonuncu, axırıncı] 
1 . inc. Musiqi, teatr və ya ədəbi əsərin sonu. 
Sim foniyanın finalı. Romanın finalı. — “ Ko- 
roğlu ” uvertürası operanın jinalıııda səslə- 
nən təntənəli və möhtəşəm musiqi ilə qurta- 
rır. Ə.Bədəlbəyli. 

2. idm. idman yarışlarının qalibi müəyyən 
edən son hissəsi. Finala çıxmaq. Finalda 
oynamaq. Finalda qalib gəlmək. 

FİNALÇI is. idm. Final oyununda, yarı- 
şında iştirak edən idmançı və ya idman ko- 
mandası. Finalçıların yarışı (görüşü). Fi- 
nalçı idmançı. 

FİNCAN is. Çay, qəhvə, su və s. içmək 
üçün kiçik, dairəvi, əsasən dəstəli, saxsı və 
ya çini qab. Qəhvə fincanı. Fincana şərbət 



197 




FİNCƏ 

tökmək. Çini fincan. - Piri kişi .. çaydandan 
iki fincan çay töküb siifi-əyə qoydu. S.S. Axun- 
dov. Nizamla əyləşdilər; Bir fincan çay 
içdilər. B.Vahabzadə. □ Fincan kimi - iri 
və parlaq (göz haqqında). 

FİNCƏ sif. və zərf Fin dilində. Fincə da- 
nışmaq. Fincə-rusca lüğət. Fincə öyrənmək. 

FİNİŞ [ing. finisch - son] 1 . Sürət idman 
yarışlarının həlledici son hissəsi. Qaçışın 
finişi. 

2. Belə yarışlarda distansiyanın son nöq- 
təsi. Finişə birinci çatmaq. //Məc. mənada. 
Sənsiz olacağam deməyə gəlmir dilim; Kim 
bilir, hardadır; ömür yolunun finişi. R.Rza. 

FİNKA [rus.] bax fin bıçağı (“fin”də). 

FİN-UQOR: Fin-uqor dilləri dilç. - 
başlıca olaraq Mərkəzi və Şərqi Avropada 
və Asiyanın şimal-qərbində yaşayan xalq- 
ların (macarların, fınlərin, karellərin, eston- 
ların, xantlarm, mansilərin, saamlarm, ko- 
milərin və bəzi başqa xalqların) danışdığı 
dil qrupu; uqor-fm dilləri. Fin-uqor dilləri 
Ural dillərinin iki qolundan biridir. 

FİRAVAN sif. və zərf [fars.] Çox, bol, 
çoxlu, varlı. Firavan həyat. Firavan dola- 
nacaq. - Uşaqlığında ata-ananın nəvazi- 
şindən başqa heç nə görməyən Səltənət ərə 
gedəndən sonra çox firavan yaşamışdı. 
Ə.Vəliyev. Daha da firavan, xoşbəxt gö- 
rürəm; Bizim hər şəhəri, hər kəndi bu gün. 
O. Sarıvəlli. 

FİRAVANLIQ is. Yaşayış üçün hər cür 
maddi nemətlərin bol olduğu hal; bolluq, 
rifah. Firavanlıq içində yaşamaq. - Adam- 
ların şərəfli əməyi ilbəil ölkəmizə bolluq, 
xalqımıza firavanlıq gətirəcəkdir. 

FİRƏNG is. Danışıq dilində “fransız” mə- 
nasında işlədilir. [Şahbaz bəy:] Şərəfnisəyə 
firəııg qızları başlarına örtən təsəklərdən 
alıb sovqat gətirrəm də. M.F.Axundzadə. 
Öz dilindən də gözəl; Bilir firəng dilini. 
B.Vahabzadə. 

FİRƏNGTOYUĞU is. zool. Toyuq fəsilə- 
sinə mənsub quş. 

FİRƏNGÜZÜMÜ is. bot. 1 . Tikanlı gilə- 
meyvəli kol. 

2. Həmin kolun göy rəngli turşaşirin mey- 
vəsi. Firəngüzümü mürəbbəsi. 



FİRON 

FİRƏNGCƏ sif və zərf Fransızca, fran- 
sız dilində. Modabaz və meşşan qadınlar- 
dan bəhs edən ədib deyir ki, əlbəttə, belə ana- 
ların tərbiyə etdiyi uşaqlar taııs öyrənəcək- 
lər, firəngcə donquldanacaqlar. M. Arif. 

FİRQƏ is. [ər.] köhn. 1. Bax partiya 1- 
ci mənada. Qəza firqə özəyinin qapısında 
dayanan keşikçilər Kəsəmənlini görən kimi 
gülümsünüb ona yol verdilər. İ. Şıxlı. Nədir 
bu partiya? Mən anlamıram; Firqə, dar 
çərçivə, firqə bir qəfəs! B.Vahabzadə. 

2. Camaat, tayfa. Qalıbdır firqeyi-islanı 
dalda cümlə millətdən; Əhatə eyləyiblər baş- 
qalar elm ilə dünyanı. S.Ə.Şirvani. // Züm- 
rə, ictimai təbəqə. Gələcəkdəki məqaləmiz- 
də Qasım bəy Zakirin rəiyyət tayfasına cövr 
və sitəm edən şair firqələrin barəsində yaz- 
dığı şeirlərdən danışıb əsil mətləbə keçə- 
cəyik. F. Köçərli. 

FİRQƏÇİ is. köhn. Firqə üzvü; fırqəli, 
partiyaçı. [Eldar:] Firqəçi olduğu üçün mə- 
nim narazılığımdan çəkinir.. S. Hüseyn. 
[Çiçək:] Kənddə cəmi iki-iiç firqəçi vardı. 
B.Bayramov. 

FİRQƏLİ köhn. bax firqəçi. 

FİRQƏT is. [ər.] Ayrılıq, fəraq. Yoxumdu 
tabü təvan fiırqətə, cavan, getmə! X.Natəvan. 
Mehriban aşığım, hara gedirsən? Sənin bu 
firqətin kədərlidir çox. M. Müşfiq. 

FİRMA [it al.] Rəsmi hüquqa malik olub, 
markası ilə mal satılan və ya məmulat bura- 
xılan ticarət və ya sənaye müəssisəsi. Tica- 
rət firması. Avtomobil firması. - İldən-ilə 
qüvvətlənən nəhəng firmaların yanında 
[Əzimbəyov qardaşlarının korporasiyası] ən 
adi bir emalatxanaya bənzəyirdi. M.Hüseyn. 
□ Firma mağazası - ancaq bir firmanın 
istehsal etdiyi mallar satılan mağaza. Mebel 
firnıa mağazası. 

FİRNİ is. Düyü unu və şəkərdən hazır- 
lanan desert yeməyi. Axşam azaııı deyilən 
kimi, mömin müsəlman bilmir ki, nəyə əl 
uzatsın, çaymı içsin, firnimi yesin, halva- 
danım dadsın. C.Məmmədquluzadə. Oruc- 
luq ayının özünəməxsus süfrəsi vardı : firııi, 
tərək, balhalvası, ııazik yuxa, şorqoğalı və 
sairə. H. Sarabski. 

FİRÖN is. [ər.] 1. Qədim Misir padşahla- 
rına verilən ad. [Şeyda:] Fironu qəhr edən 



198 




FİRONLUQ 

Musa bir çobandan başqa bir şey deyildi. 
H. Cavid. 

2. məc. Çox məğrur, kibrli, zülmkar adam 
haqqında. Fironun biridir. // məc. Qudur- 
ğan, harın. Firon uşaq. 

FİRONLUQ is. Qudurğanlıq, kibrlilik, 
lovğalıq; azğınlıq, zülmkarlıq. □ Fironluq 
etmək (eləmək) - qudurğanlıq etmək, 
azğınlıq etmək, zülm etmək. [Cabbar:] Ra- 
mazan, daha durmaq yeri deyil, bu zalımı 
gərək cəzasına çatdıraq, bu qədər fironluq 
elədi, bəsdir. B.Talıblı. [Əbülhəsənov:] Paşa 
bəyin fironluq elədiyi zaman Sevdim əmi 
dözürdü, indi nədənsə tələsir. Ə.Vəliyev. 

FİRUZƏ is. [fars.] 1. Göy rəngli qiymətli 
daş. Firuzə yataqları. - Sarı dağın 
ətəyindəki yaşıl meşə altun üzərinə nəsb 
olunmuş firuzəni andırırdı. Çəmənzəminli. 
// Həmin daşdan qaşı olan. Firuzə qaşlı üzük. 

2. Göy, mavi. Firuzə səma. - Mən gör- 
müşəm kölgələri; Firuzə sulara düşən; Ağ 
yelkənlərin yaraşığını. R.Rza. Kainat nə bö- 
yük, yaşamaq nə xoş; Firuzə dəniz də bəx- 
tiyar, sərxoş. N.Rəfibəyli. 

FİRUZƏYİ sifi [fars. ] Fiıuzə rəngində 
olan; göy, mavi. Firuzəyi rəng. Firuzəyi kaşı. 

FİSİNCAN is. Xırda küftələrlə döyülmüş 
qoz ləpəsi, abqora (və ya nar şirəsi), yağ- 
soğan ilə bişirilən plov xuıuşu. Fisincaıı 
bişirmək. Plovım qarası fisincandır. - Qoz 
ləpəsi, yağlı fisincanı gör; Süfrəyə bax, 
neməti-əlvanı gör. S.Ə.Şirvani. Paxlava, 
bal, firni, fisincaıı iyi; Lap eləyir adəmi 
bican iyi. Ə.Nəzmi. 

FİSİNCANPLOV is. Xuruşu fısincandan 
ibarət olan plov. [Xortdan:] Mirzə durub, ge- 
dib qapını açıb, oradan bir məcməyi fisincaıı- 
plov gətirib qoydu ortalığa. Ə.Haqverdiyev. 

FİSQ is. [ər.] klas. Pis işlər, günah işlər; 
əxlaqa zidd iş; yavalıq, pislik. Müridlərdə 
bütün bidəti, cinayəti, fisqi; Yalan hədisləri 
rövzəxanda görməli imiş. M. Ə. Sabir. 

FİSQARMÖNİYA [alm.] Orqan kimi 
səslənən klavişli (dilli) nəfəslə çalman 
musiqi aləti. 

FİŞƏNG is. 1 . Alışarkən havada yüksək- 
liklərə qalxan, şənliklərdə, atəşfəşanlıqda, 
habelə siqnal verməkdə və hərbi işdə tətbiq 



FİTƏ 

edilən partlayıcı maddə, mərmi. Qırmızı 
fişəng. - Bu halda sərayi-şahidən göyə bir 
fişəng buraxdılar. M.F.Axundzadə. Rənga- 
rəng fişənglər hər tərəfi çıraqbaııa döndər- 
mişdi. M. Hüseyn. 

2. köhn. Patron. Tüfəngə fişəng qoymaq. - 
Boyunlarda yeksər qəşari-fişəng; Revolver- 
lər əldə, həmayil tüfəng. M.Ə. Sabir. Uzun- 
boylu, sarıbənizli, alagözlü tağım komandanı 
tağımı fişənglə təchiz edirdi. H.Nəzərli. 

FİT is. 1 . Bir-birinə kiplənmiş dodaqların 
və ya dişlərin arasından güclü nəfəsvermə, 
yaxud fıştırıq və s. vasitəsilə çıxarılan kəs- 
kin zil səs. Gecə yarıdan addamışdı. Vədə 
olunmuş fit səsi Gülsümün qulağına gəldi. 
Ə.Haqverdiyev. Həyətdə Cəfər əminin fiti 
və tənbəl-tənbəl atılan addımlarının səsi 
eşidilirdi. H.Nəzərli. □ Fit çalmaq - bu 
üsulla ağızdan səs çıxarmaq. Katib yenə heç 
bir şey eşitmirmiş kimi durub fit çaldı. 
M. İbrahimov. // Bu cür səs çıxarmaq üçün 
alət; fıştırıq. // Mexaniki fıştırıqla çıxarılan 
sürəkli zil səs; siqnal. Gəminin fiti. Parovo- 
zun fiti. Fit vermək. - Mədən fitləri səhər 
saat altım vurur. M.İbrahimov. [Göyçək] 
..sayıq yatmalı idi ki, qatarın fit səsini eşi- 
dəndə durub perrona çıxsın. Ə.Əbiilhəsən. 

2. Bəzi quş və heyvanların çıxardığı eyni 
tembrli və tonlu səs; fışqırıq. 

3. Vıyıltı, uğultu. 

0 Fitə basmaq - fit çalmaqla öz nifrətini, 
narazılığını, hiddətini bildirmək; fitləmək. 
Tahir bir istədi qışqırsın, tülküsifət natiqi 
fitə bassın, ona öz yerini göstərsin, amma 
məclisdə oturanların töhmətindən çəkinib 
dinmədi. M. Hüseyn. 

FİTƏ is. [ər.] Hamamda çimərkən və ya 
bir iş görərkən belə bağlanılan qumaş parça 
(əsasən qırmızı rəngdə olur). Camadar us- 
taya yanaşıb, onun quru fitəsiııi bucaqda 
dəyişib ona köhnə və yaş bir fitə verdi. 
Çəmənzəminli. [Bir ayrısı:] Paltarlarımızı 
tamam çıxardıb, adama bir fitə tutardıq, 
sonra on-on beş girvənkə gələn ağac milləri 
atıb-tutar, oynadardıq. Çəmənzəminli. 
// Bəzi Şərq ölkələrində şalvar əvəzinə belə 
bağlanan qumaş parçası. Efiopiya kəndlisi- 
nin fitəsi. 



199 




FİTİL 

FİTİL is. 1. Bax piltə 1-ci mənada. 
Lampa fitili. - Arvad istər-istəməz maşın- 
kaya sarı getdi. Fitilini düzəldib aşağı çəkdi. 
S. Rəhman. Tavandan asılmış çırağın fitilini 
qaldıran olmadığından, otaq güch işıqla- 
nırdı. I. Şıxlı. // Bir şeyi alışdırmaq, partlayış 
əmələ gətirmək üçün alışqan qaytan. Dal- 
dan gəlir top, topxana, qumbara ; Fitilləri 
tüstüləyir havadə. A. Səhhət. Bu iyrənc səl- 
tənəti darmadağın edəsi; Qəzəbinin coşması 
bənddir bircə fitilə; İradəndir o fitil. X.Rza. 

2. Bax piltə 2-ci mənada. Yaraya fitil 
qoymaq. Yaranın fitilini çıxarmaq. 

FİTİLLƏMƏ “Fitilləmək”dən f.is. 

FİTİLLƏMƏK/ 1 . Partlayıcı şeylərin fi- 
tilini alışdırmaq. 

2. məc. Qızışdırmaq, alışdırmaq. 

FİTİLLİ sif. Fitili olan, fitil keçirilmiş. 
Fitilli lampa. II Fitillə alışdırılan. Fitilli mina. 

FİTLƏMƏ “Fitləmək”dən f.is. 

FİTLƏMƏK/ 1. Fit çalmaq, fit vermək; 
fitlə bildirmək, ya çağınnaq. Qoyunları apar- 
maq üçün fitləmək. - [Beyrək] ..ətirli payız 
ot və çiçəklərindən qırpan boz atı fitləyib 
çağırdı. M.Rzaquluzadə. 

2. B ax fitə basmaq (“fifi’də). 

3. məc. Təhrik etmək, sövq etmək, qızış- 
dırmaq. 

FİTNƏ is. [ər.\ 1. Qarışıqlıq, ara pozma, 
ara qarışdırma; adamları, camaatı və s. bir- 
birilə vuruşdıırmaq, aralarını pozmaq üçün 
gizlicə hazırlanan qəsd, xəyanət, fitnə- 
fəsad; provokasiya. Sən ömründə fitnə toru 
qurmamısan; Min insanla bölüşmiisən qis- 
mətini. S.Vıırğun. [Salatın:] Əgər onun fit- 
nəsi olmasaydı, bibim nə müridlərin meyxa- 
nasına gedərdi, nə də başına bu iş gələrdi. 
I. Şıxlı. □ Fitnə salmaq (törətmək) - araya 
nifaq salmaq, ara qarışdırmaq, fəsad törət- 
mək. Paşa bəy Nəbinin yoldaşları arasına 
fitnə salır. “Qaçaq Nəbi”. // Fitnəçi. Fitnə 
adamdır. 

2. məc. Qurğu, tələ, hiylə. [Vəzir:] Kəs 
səsini, ay ləçər, məni dilə basdırma, dəxi mən 
səni tanıdım, bu qədər fitnə və feil tamam 
sənin işin imiş. M.F.Axundzadə. Səba xa- 
nım bütün macəra və fitnəni öz şəxsində 
mərkəzləşdirdiyinə baxmayaraq, onun za- 



FİTRƏT 

hiri gözəlliyi təbiətin möcüzələrindən idi. 
M.S. Ordubadi. 

FİTNƏÇİ is. və sif. Fitnə törədən, araqa- 
rışdıran, fitnə-fəsad salan, adamları bir- 
birilə vuruşduran, onların arasına təfriqə 
salan; provokator. //Məc. mənada. [Böyük- 
xanını] başı üstündən aynam götürüb, 
fitnəçi gözlərini aynaya açıb baxırdı. 
M.S. Ordubadi. 

FİTNƏ-FƏSAD is. [ ər.] bax fitnə 1-ci 

mənada. Araya fitnə-fəsad salmaq. - Biri də 
çolaq Məcid öziidüı; Çox fitnə-fəsad sevən 
adamdır. B.Talıblı. [Saray vəziri] öz xeyri 
üçün məmləkətdə fitnə-fəsad qalmırdı ki, 
törətməsin. M.İbrahimov. 

FİTNƏKAR is. [ əı \ fitnə və fars. ...kar] 
bax fitnəçi. Fitnəkar adam. O, çox fitnə- 
karları ifşa etmişdi. - Hüsaməddinin fikir- 
ləri bir daha bu fitnəkar qadının [Qətibə- 
nin] gəncliyinə qayıtdı. M.S. Ordubadi. Dağ 
uçdu? Uçruldu? - Bilinmir bu sirr! Fitnəkar 
feilləri deyilsə, nəydi? M.Araz. 

FİTNƏKARLIQ is. Fitnə törətmə, ara- 
qarışdırma, fitnə-fəsad salma; provokasiya, 
provokatorluq. Faşistlər yeni-yeni fırıldaq- 
lara və fitnəkarlıqlara əl atırdılar. 

FİTNƏLİ l.Bax fitnəkar. 

2. məc. sif. Fitnəyə, fəsada bais olan, fit- 
nə salan. Həm söylə, nigar sağ, əsənmi ; Ol 
fitnəli yar sağ, əsəımıi? Xətayi. Heyvan kimi 
bir barədə palçıqda qalanda; Sal fitnəli söz 
ortalığa, hövsələtəııg ol! M.Ə. Sabir. 

fito \yun. phyton - bitki] Mürəkkəb söz- 
lərin “bitki" mənasında olan birinci tərkib 
hissəsi; məs.: fıtopaleontologiya, fitocoğra- 
fiya və s. 

FİTR is. [ə;-.] Orucdan çıxma, qurtarma, 
orucu sona vurma. 

FİTRƏ is. [ər.] din. İslamiyyətdə ailə üzv- 
lərinin sayma görə orucluq ayında yoxsul- 
lara, yetimlərə verilməli olan sədəqə. [Oda- 
başı:] Camaatın .. zəkatı və fitrəsi ağanın 
mübarək əlilə paylanardı. Ə.FIaqverdiyev. 

FİTRƏT is. [ər.] 1. Yaradılış, xilqət, təbiət. 
Bir rəngdə deyildir insan fitrəti; Quzuykən 
qəflətən o dönür şirə. B.Vahabzadə. 

2. Xasiyyət, təbiət. Fitrəti belədir. Fitrə- 
tində olmaq. - [Çopo Ceynizə:] Deməli. 



200 




FİTRƏ-ZƏKAT 



FİZİOTERAPEVTİK 



başqa-başqa fitrətə malik olduğumuzdan 
bir-birimizi anlaya bilməyəcəyik. Çəmən- 
zəminli. “Nəzakət”, “ sakitlik ”, “ mədənilik ” 
naminə nöqsanların üstünü vurmamaq bizim 
.. fitrətimizə ziddir. S. Rəhimov. 

FİTRƏ-ZƏKAT top. [ər.] Fitrə və zəkat. 
Sonra bu həyətin seyidləri bir müddət də 
fitrə-zəkatla dolandılar. H.Seyidbəyli. 

FİTRİ sif. [ər.] Xilqətində, təbiətində, 
yaraddışmda olan; anadangəlmə. Fitri ba- 
carıq. Gənc xanəndənin parlaq fərdi yara- 
dıcılıq üslubu, onun gözəl fitri qabiliyyəti 
hamının diqqətini cəlb etmişdi. - [Əlyaro- 
vun] fitri istedadını düşmənləri belə dan- 
mırdılar. M.Hüseyn. 

FİTVA is. [ər.] 1. din. Bir işi icra etmək 
üçün din başçısı və ya hökmdar tərəfindən 
verilən icazə, hökm. □ Fitva almaq - bir 
işi icra etmək üçün din başçısının, ya hökm- 
darın icazəsini almaq. [Padşah:] Üləmanı 
cəm elə və onlardan fitva al. Ə.Haqverdi- 
yev. Fitva vermək - bir işi icra etmək üçün 
şərən icazə (hökm) vermək. Bir gün fitva 
verdi axuııd minbərdən; Lənətlə çəkilsin 
Sabirin adı. B. Vahabzadə. 

2. məc. Ümumiyyətlə, icazə, razılıq. Mii- 
qim bəy öz fitvasını danıb Mirzə Polad müəl- 
limin qanını Ələmdarın .. boynuna yıxa bilər. 
S.Rəhimov. □ Fitva vermək - icazə vermək, 
yol vermək. [Kəndli:] ..Yoldaş Veys, nahaq 
yerəfiu işə fiıtva verirsiniz. Ə.Əbülhəsən. 

FİZİK [yun. ] Fizika mütəxəssisi. Təbiət 
gözəldir və fiziklər özlərini bəlkə də bu gözəl- 
liklər xatirinə uzun, ağır əziyyətlərə salırlar. 
- ..Hər halda fizikin də məqsədi təbiət hadi- 
sələrinin ahəngini açmaqdır. X.Məmmədov. 

FİZİKA [lat. physike - təbiət] Təbiət ha- 
disələrinin ümumi qanunauyğunluqlarını, 
materiyanın (maddə və sahənin) hərəkət qa- 
nunlarını, ümumi xassələrini və quruluşunu 
öyrənən elm. Fizikanın əsas prinsipi. Fi- 
zikada mexanikanın tam hökmranlığı XIX 
əsrdə başa çatdı. Bütün inkişafı boyıı fizika 
fəlsəfə ilə sıx bağlı olmuşdur. - ..Eynşteynin 
ömür yolunu yeni fizikanın tərcümeyi-ha- 
lından neçə ayırmaq olar? X.Məmmədov. 

FİZİKİ sif. 1. Fizikaya aid olan. Fiziki 
nəzəriyyə. Fiziki elmlərin müasir vəziyyəti. 



2. Fizikanın məşğul olduğu hadisələr sa- 
həsinə aid olan. Torpağın fiziki xassələri. Fizi- 
ki proseslər. Əsas fondların fiziki aşınması. 

3. İnsan orqanizminə aid olan; cismani. 
Fiziki nöqsan. II Bədən hissləri ilə bağlı olan. 
Fiziki əzab. 

4. Əzələ, damar fəaliyyətinə aid olan; 
qeyri-zehni. Fiziki məşqlər. Fiziki əmək. - 
Dərs hazırlamağa oturmamışdan əvvəl fiziki 
işlə məşğul olmaqdan İkramın xoşu gəlirdi. 
Ə.Əbülhəsən. ..Qərib isə o diinyalıqdı, 
mənən saf və təmiz olan bu insanın fiziki 
qüvvəsi tükəndi. İ.Məlikzadə. 

0 Fiziki kimya - kimyəvi hadisələri 
fiziki üsullar vasitəsilə öyrənən, fizika ilə 
kimyanı birləşdirən elm. Fiziki coğrafiya - 
Yerin səthini, iqlimini, bitki və heyvanat alə- 
mini öyrənən elm. Fiziki coğrafiyanın ümumi 
nəzəriyyəsinin inkişafı üçün Vernadskiniıı 
tədqiqatları böyük əhəmiyyətə malikdir. 

FİZİOKRAT [yun. physia - təbiət və 
kratos - hakimiyyət] Torpaq və əkinçiliyin 
sərvətin yeganə mənbəyi, əkinçilik əməyi- 
nin isə yeganə istehsaledici əmək olduğunu 
iddia edən XVIII əsr burjua siyasi iqtisadi 
nəzəriyyəsi tərəfdarlarına verilən ad. 

FİZİOLOGİYA [yun. physia - təbiət və 
logos - elm] 1. Canlı orqanizmin və onun 
hissələrinin həyati vəzifələri və fəaliyyəti 
haqqında elm. Bitkilərin fiziologiyası. Mü- 
qayisəli fiziologiya. Fiziologiya biologiya- 
nın ən mühüm bölmələrindəndir. 

2. məc. Şəhvani hissiyyat. 

0 Danışıq səslərinin fiziologiyası - 
fonetikanm, danışıq cihazının quruluşunu və 
onun fəaliyyətini öyrənən bəhsi. 

FİZİOLOJİ sif. 1. Fiziologiyaya aid olan. 
Fizioloji tədqiqat üsulları. Fizioloji məsələlər. 

2. Cismani, şəhvani. Fizioloji hisslər. 

3. Canlı orqanizmləri öyrənən bir sıra 
fənlərin adlarının tərkibində işlənir. Fizio- 
loji akustika. Fizioloji optika. Fizioloji psi- 
xologiya. 

FİZİÖLOQ [yun. physia - təbiət və logos 
- elm] Fiziologiya mütəxəssisi. 

FİZİOTERAPEVT [yun. physia və thera- 
pentes] Fizioterapiya mütəxəssisi olan həkim. 

FİZİOTERAPEVTİK sif. Fizioterapiyaya 
aid olan, fizioterapiya ilə əlaqədar olan. Fi- 



201 




FİZİOTERAPİYA 



FON 



zioterapevtik müalicə. Fizioterapevtik amil- 
lərin təsiri olduqca çoxsahəlidir. 

FİZİOTERAPİYA [lat. physia - təbiət və 
tlıerapentes - müalicə] Fiziki, təbii vasitələr 
(işıq, elektrik və s.) ilə müalicə. Fiziote- 
rapiya və kurortologiyanın inkişafı. 

FLAKÖN is.[fr.] Ətir şüşəsi. 

FLÄQMAN [holl.] Böyük hərbi gəmi bir- 
ləşməsinin (eskadra, diviziya, dəstə) koman- 
danı, habelə həmin gəmi birləşməsi koman- 
danının olduğu gəmi. Flaqman gəmisi. 

FLANEL [/ir.] Xovlu yumşaq pambıq və 
ya yun parça. // Həmin parçadan hazırlanmış 
və ya tikilmiş. Flanel adyal. Flanel köynək. 

FLEKSİYA [lat. flexio - əyilmə, keçmə] 
dilç. Hallandıqda, təsrif edildikdə, habelə 
cins şəkilçiləri qəbul etdikdə dəyişən söz 
sonluğu. Sözlərin sonundakı şəkilçilərin 
dəyişməsi xarici fleksiya adlanır. □ Daxili 
fleksiya dilç. - qrammatik formalar əmələ 
gətirmək üçün sözün kökündəki fonemlərin 
dəyişilməsi. 

FLEKTİV: flektiv dillər dilç. - fleksiya 
(o cümlədən daxili fleksiya) vasitəsilə qram- 
matik formalar əmələ gətirən dillər. Hind- 
Avropa, sami-hami dilləri flektiv dillərə 
aiddir. 

FLEQMÄTİK is. [yun. phlegma - selik] 
Hippokratm aşkar etdiyi dörd temperament- 
dən biri; soyuqqanlı, laqeyd, süst, key adam 
haqqında. 

FLEŞ is. [/f.] bot. Çay kolunun təzə 
yarpağı. 

FLEYTA is. [alm.] Nəfəslə çalınan mu- 
siqi aləti. Yan fleyta. Şaquli fleyta. Fleyta- 
nın səsi aydın, şəffaf və güclüdür. 

FLİGEL is. [alm.] Evin yanında əlavə 
tikili. 

FLORA [qədim Roma əsatirində çiçək, yaz 
və gənclik ilahəsinin adından] Hər hansı bir 
yerin və ya geoloji dövrün bitki aləmi, 
bütün bitki növlərinin toplusu; nəbatat. 
Azərbaycanın florası. Flər bir floranın əsa- 
sını onun növ və cins tərkibi təşkil edir. 

FLORİN is. [ital.] İtaliyada pul vahidi. 

FOKSTRÖT [ing.] Sürətlə oynanılan 
dördgedişli rəqs və həmin rəqsin musiqisi. 
Fokstrot oynamaq. - Orkestrin çaldığı foks- 
trot gur səslə ətrafa yayılırdı. M.Süleymanov. 



FOKUS 1 [lat. focus - mənbə] 1. fiz. Sın- 
mış və ya əks etmiş şüaların kəsişdiyi nöqtə. 
Flər optik sistemin iki fokusu olur. 

2. fot. Fotoda şəkli çəkilən obyektin ay- 
dın əksinin alındığı nöqtə. Hər optik siste- 
min iki fokusu olur. 

3. riyaz. Əyri xətt üzərindəki xəyali nöq- 
təyə nisbətən xüsusi xassəyə malik olan 
sabit nöqtə. Ellipsin fokusu. 

4. məc. Bir şeyin toplandığı yer; mərkəz, 
əsas mərkəz. 

FOKUS 2 [alm. canlı dildə “foks”] bax 
gözbağlıca. Teatrda pərdə açılmayınca mən 
bu əqidədə idim ki, fokus göstərəcəklər. 
Ə.Haqverdiyev. // məc. Hoqqa, hoqqabaz- 
lıq, oyunbazlıq. Fokus çıxarmaq. 

FOKUSÇU is. Fokus göstərən artist (bax 
fokus 2 ). // məc. Hoqqabaz, oyunbaz. 

FOKUSLAMA “Fokuslamaq”dan fiis. 

FOKUSLAMAQ/ 1. fiz. Şüaları fokusda 
birləşdirmək, bir nöqtəyə yığmaq (bax 
fokus 1 1-ci mənada). Şüaları fokuslamaq. 

2. fiz. fot. Fokusunu tapmaq (bax fokus 1 
2-ci mənada). Fotoaparatı fokuslamaq. 

FOLKLOR is. [ing. folklore - xalq müd- 
rikliyi] 1. Şifahi xalq yaradıcılığı. Musiqi 
folkloru. Folkloru tədqiq etmək. - Məndə 
uşaqlıqdan folklora maraq oyadan Yusif 
əmi olmuşdur. A.Şaiq. 

2. Hər hansı xalqın adət, ənənə, mahnı və 
s. məcmusu. Azərbaycan folkloru. 

FOLKLORÇU is. Folklor mütəxəssisi; 
folklorşünas. Folklorçu alim. - Zərdabi özü 
fədakar folklorçulardan biri kimi məşhur- 
dur. “İncəsənət”. 

FOLKLORÇULUQ is. 1. Folklor haqqın- 
da elm. 

2. Folklorçunun sənəti, peşəsi, ixtisası. 
Folklorçuluqla məşğul olmaq. 

FOLKLORŞÜNAS bax folklorçu. 

FOLKLORŞÜNASLIQ bax folklorçu- 

luq. Romantizmin inkişafı folklorşünaslığın 
yaranmasına təkan verdi. 

FON [fr. fond - zəmin, əsas] 1 . Üzərində 
şəkil çəkilən, naxış salman əsas rəng; zə- 
min, ton. Açıq fon. Şəkil mənzərəli bir fonda 
çəkilmişdir. - Firidunun dostları və tanış- 
ları ilə çiçəklik fonunda çəkdirdiyi şəkil 



202 




FOND 



FORMA 



ortada idi. M.Hüseyn. // Üzərində naxış 
salman şey; yer (parça, xalça və s. haqqın- 
da). Xalçanın göy fonu. 

2. Bax zəmin 3-cü mənada. Dramatik 
konflikt müəyyən dərəcədə dövrün ziddiy- 
yətləri fonunda inkişaf etdiyindən sərtdir, 
kəskindir. M.İbrahimov. 

fon [yun.] Bəzi mürəkkəb sözlərin “səs, 
səslənmə” mənasını verən ikinci tərkib 
hissəsi; məs.: meqafon, saksafon, telefon, 
diktofon. 

FOND [/i’.] 1. Hər hansı məqsəd üçün 
ayrılan pııl və ya maddi vəsait. Valyuta fon- 
du. Əmək haqqı fondıı. Nobel fondu. İmə- 
cilikdən əldə edilən vəsait siilh fonduna keçi- 
rilmişdir. H Bir şeyin əsas ehtiyatını təşkil 
edən pul və ya maddi vəsait. Arxiv fondu. 
Kitabxana fondu. Bölünməz fond. 

2. mal. cəm şəklində. Faizli, qiymətli ka- 
ğızlar. Dövlət fondları və səhmləri. 

3. Yaradıcı xadimlərə (memarlara, yazı- 
çılara, rəssamlara və b.-na) maddi yardım 
göstərən təşkilat, idarə. Azərbaycan Ədəbiy- 
yatı fondu. Elm fondıı - [Şəkillərin] hər ikisi 
bədii fondun nəşri idi. M.İbrahimov. 

FONEM \yun. phonema - səs] dilç. Hər 
hansı bir dilin (və ya dialektin) söz və ya 
morfeminin mənasını fərqləndirmək vasi- 
təsi sayılan danışıq səsi. Hər bir dildə müəy- 
yən sayda fonem olur. 

FONENDOSKÖP {yun. phone - səs, endon 
- daxilə və skopeo - baxıram] Ürək və 
ciyərlərə qulaq asmaq üçün stetoskopdan 
daha mükəmməl tibb aləti. Balacayev 
əvvəlcə stetoskopla, sonra qoşa rezinli fo- 
nendoskopla [Sübhanverdizadənin] sinəsini 
də yaxşı-yaxşı dinlədi. S. Rəhimov. 

FONETİK sif. 1. Fonetikaya aid. Fonetik 
transkripsiva. Fonetik qanunlar. 

2. İnsan nitqinə, onıın səs quruluşuna aid 
olan. Sözün fonetik təhlili. 

FONETİKA [yun. phonetike - səsə aid] 
1 . Dilin səs quruluşu, səs tərkibi. Azərbay- 
can dilinin foııetikası. 

2. Dilçiliyin, dilin səs tərkibini öyrənən 
bəhsi. Tarixi fonetika. Fonetikanın əsas 
tədqiqat obyekti. 

FONETİST [yun.] Fonetika mütəxəssisi. 



FONÖQRAF [yun. phone - səs və grapho 

- yazıram] Səsi yazmaq və səsləndirmək 
üçün cihaz; səsyazan. Qrammofon və pate- 
fon da foııoqraf əsasında yaradılmışdı. 

FONOQRÄM [yun. phone - səs və 
gramma - yazı] xiis. Plastinka, lent, plyonka 
və s.-yə keçirilmiş hər hansı səs yazısı. Me- 
xaniki fonoqram. 

FONOLÖGİYA [yun. phone - səs və 
logos - elm] Fonetikanın, dildəki fonem- 
lərin sistemini və onların dəyişməsini öyrə- 
nən bəhsi. Dilin fonemlər sistemi fonolo- 
giya ilə müəyyənləşdirilir. 

FONOLOJİ sif. Fonologiyaya aid. Foııo- 
loji tədqiqat. Fonoloji sistem ( fonemlər 
sistemi). 

FONÖMETR [yun. phone - səs və met- 
reo] Səsin gücünü ölçmək üçün alət, fono- 
nıetrik cihaz. 

FONOMETRİK sif. Fonometriyaya aid. 
Fononıetrik tədqiqat. □ Fonometrik cihaz 
-bax fonometr. 

FONOSKÖP [yun. phone - səs və skopeo 

- baxıram] Nitqin fonetik xüsusiyyətlərini 
və danışarkən dodaqların, üz əzələlərinin 
hərəkətini öyrənmək üçün cihaz. 

FONOTEKA [yun. phone - səs və theke - 
saxlanılan yer, anbar] Fonoqramlarm, səs 
yazılarının toplusu, arxivi. Tədris foııote- 
kaları. Şəxsi fonoteka. Azərbaycan Dövlət 
Konseıyatoriyasının fonotekası. 

FONTAN [it al. fontana, əsli lat. fons - 
bulaq] bax fəvvarə. Fontan armaturu. 
Fontan üsulu ilə neftçıxarma. 

FÖRİNT is. Macarıstanda pul vahidi. 

FORMA [lat. forma] 1 . Şeyin xarici gö- 
rünüşü, şəkli. Yarpağın forması. - Müsəl- 
man papaqlarının ağırlığı, böyüklüyü və 
formaları Molla Nəsrəddinin dostlarına 
necə ki lazımdır, əyandır... C.Məmmədqu- 
luzadə. // insan bədəni hissələrinin, fiqu- 
runun çevrəsi. Uzun zaman əzələlər fəaliy- 
yətsiz qaldıqda və fiziki hərəkətlər çatışnıa- 
dıqda insan bədəninin forması dəyişir. 
(Qəzetlərdən). 

2. Tip, quruluş, təşkilat sistemi; struktur. 
Yeni dövlət forması. İdarə forması. Təşkilat 
forması. H Növ müxtəlifliyi. Revnıatizmin 



203 




FORMAL 

ağır forması. // İfadə üsulu, qaydası. Danı- 
şıq forması. 

3. Bədii əsərin növü, janrı. Müxtəlif for- 
ma və janrda çoxlu musiqi əsəri yaradıl- 
mışdır. - ikinci dövrün xüsusiyyəti mündə- 
ricənin genişlənməsində, müxtəlif dramatik 
formaların ( nıelodram , faciə) meydana çıx- 
masındadır. M.İbrahimov. 

4. Ülgü, biçim, şablon, nümunə. Milli xalq 
geyimlərinin tədqiq edilib öyrənilməsi yeni 
modaların biçim və formalarının zənginləş- 
məsinə kömək edər. (Qəzetlərdən). // Mət- 
bəə naborunun qoyulduğu çərçivə, habelə 
çərçivəyə qoyulmuş naborun özü. 

5. Bir şeyin müəyyən olunmuş nümunəsi, 
tipi. Bülleten forması. Hesabat forması. An- 
ketin forması. 

6. Rənginə, biçiminə və başqa əlamət- 
lərinə görə müxtəlif kateqoriyalara mənsub 
şəxslər üçün vahid paltar tipi; rəsmi paltar, 
geyim. Hərbi forma. Məktəbli forması. Də- 
miryolçu forması. - Bahar fəslinin axırında 
Mirzə Səfərin oğlu darülfünun tələbəsi for- 
masında evlərinə görüşməyə gəldi. Ə.Haqver- 
diyev. Milis işçilərinin özləri də forma de- 
yil, adi paltar geymişdilər. H.Seyidbəyli. 

7. dilç. Qrammatik kateqoriyaların, söz və 
cümlələrin qarşılıqlı əlaqəsini zahirən ifadə 
edən vasitə. Sözün forması. Felin qeyri- 
miiəyyən forması. 

8. inc. ədəb. Bir şeyin məzmununu ifadə 
etmək üçün istifadə olunan bədii vasitələr 
sistemi. Bayatının müxtəlif formaları. - Hin- 
distan indi də müxtəlif və zəngin rəqs for- 
malarının xəzinəsi hesab olunur. "Azərb.”. 

FORMAL sif. 1. Rəsmi, qanuni formaya 
uyğun olan. Formal sübut. Formal təsir. 

2. Yalnız forma (zahir) üçün olan, işin 
həqiqi vəziyyəti ilə hesablaşmayan, rəsmiy- 
yətçilik xatirinə olan. Canlı iş olduğu üçün 
buna qətiyyən formal ( z.) yanaşmaq olmaz. 

3. dilç. Formaya aid olan (bax forma 
7-ci mənada). Sözün formal nıənası (sözün 
qrammatik mənası). 

0 Formal məntiq - təfəkkürün elementar 
qanun və formaları haqqında elm. 

FORMALI sif. Müəyyən formada tikil- 
miş, müəyyən formada olan (bax forma 



FORMULYAR 

6-cı mənada). Fornıalı geyim. H Belə paltar 
geyinmiş. Əsgər formalı gənc. 

FORMALİN [lat. formica - qarışqa] Kəs- 
kin boğucu iyi olan dezinfeksiya maddəsi. 
Formalin iyi . 

FORMALİST [, lat.\ 1. işin mahiyyətinin 
zərərinə olaraq bir şeyə formal münasibət 
bəsləyən adam; rəsmiyyətçi. 

2. Formalizm tərəfdarı (bax formalizm 
2-ci mənada). Formalistlər etikanın vəzifə- 
ləri içərisindən əxlaq problemlərinin 
öyrənilməsini çıxarıb atırlar. 

FORMALİZM [lat.] 1. işin mahiyyəti zə- 
rərinə olaraq, onun ancaq zahiri cəhətinə 
riayət etmə; bir şeyə ciddi formal müna- 
sibət; rəsmiyyət, rəsmiyyətçilik. 

2. Məntiqdə, sənətşünaslıqda və s. elm- 
lərdə ideya məzmunundan, obyektiv varlıq- 
dan, ictimai təcrübədən sərf-nəzər edərək, 
yalnız formanı (zahiri cəhəti) əsas götürən 
və ona üstünlük verən cərəyan. Formalizm 
meyilləri. Fornıalizmin bütün təzahürlərinə 
qarşı mübarizə. 

FORMASIZ sif. 1 . Müəyyən forması, şək- 
li olmayan. 

2. Forması (6-cı mənada) olmayan, forma 
geyməmiş. Formasız əsgər. 

FORMASİYA [lat. formatio - təşəkkül, 
növ] kit. Bir şeyin inkişafında müəyyən 
pillə, mərhələ; məhz həmin pilləyə, inkişaf 
mərhələsinə xas olan tip; quruluş. Geoloji 
formasiya. 

0 İctimai-iqtisadi formasiya fəls. iqt. - 
insan cəmiyyətinin, müəyyən istehsal mü- 
nasibətləri sistemi ilə səciyyələnən inkişaf 
mərhələsi. 

FORMAT [alm.] 1. Kitabın, səhifənin, 
kartoçkanın və s.-nin ölçüsü; əndazə. 
Böyük format. Kiçik format. Kiçik formatda 
fotoşəkil. 

2. mətb. Nabor səhifəsinin uzunluğu və 
hündürlüyü, sətrin uzunluğu. 

FORMUL [lat. formula - forma, qayda] 
Düstur. Sərgidə çoxlu həndəsi fiqurlar, ri- 
yazi sxemlər və formullar vardır. 

FORMULYAR [alm.] 1 . xüs. Hər hansı bir 
qurğu, mexanizm və s. haqqında əsas məlu- 
matlar yazılan, onun işlənməsi, xarab ol- 
ması, təmiri və s. müntəzəm surətdə qeyd 



204 




FORS 

olunan xüsusi dəftər və ya blank. Təyya- 
rənin formuly arı. Maşmın formulyarı. 

2. Kitabxana kitablarının içinə qoyulan, 
habelə oxucuların onlardan istifadə etməsi 
haqqında orada qeydlər edilən uçot kartoç- 
kası. Kitabın formulyarı. // Hər bir kitabxa- 
na oxucusu üçün doldurulan və ona verilən 
kitabların qeyd olunduğu kiçik dəftərçə. 
Oxucunun formulyarı. 

FORS [fr. force - güc, əhəmiyyət] İddia, 
təkəbbür, lovğalıq, təşəxxüs. [Kərbəlayı:] 
Bu nə forsdur, ay Nabat xanım? S.Rəhimov. 
□ Fors eləmək (satmaq, atmaq) - bax 
forslanmaq. [Şahsənəm:] Məşədi İbadın 
aı-vadı Püstə əllərini belinə qoyub bizə fors 
atırdı. S.S.Axundov. Mayis yenə də lovğa- 
landı və fors satır kimi cavab verdi. 
Ə. Vəliyev. [Ata:] [İlyas] çox da fors 
eləməsin. Ə.Məmmədxanlı. 

FORSLANMA ‘ ‘F orslanmaq” dan f is. 

FORSLANMAQ/ Fors etmək, lovğalan- 
maq, təkəbbür satmaq, təşəxxüs satmaq, 
təşəxxüslənmək. [Tahir:] Deməsinlər ki. 
Tahir forslatııb bizi saymadı. M. Hüseyn. 

FORSLU sif. Fors edən; lovğa, təkəbbür- 
lü, təşəxxüslii. Forslu qadın. - Fərəc bəy də 
atası kimi forslu. təşəxxüslii, paxıl, dargöz 
bir adam imiş. Ə.Vəliyev. 

FORSUNKÄ [ing. force-pump - basıcı 
nasos] Maye və ya tozşəkilli maddələri, 
başlıca olaraq maye halında olan yanacağı 
tozlandırmaq üçün cihaz, alət. Forsunkanın 
gurultusu çörəkxananı başına almışdı. Mir 
Cəlal. Xəlil keçdikcə kürələrin forsunkala- 
rına baxırdı. Ə.Əbülhəsən. 

FORT is. Qala tikililərinin tərkib hissəsi. 
Açıq və qapalı tipli fortlar olur. 

FORTEPİANO [/to/.] Zərbli-dilli simli 
musiqi aləti. Fortepiano konserti. Fortepiano 
çalmaq. - Kamera musiqisində görkəmli yer 
tutan janrlardan biri də fortepiano üçün 
bəstələnən prelüdlərdir. Ə.Bədəlbəyli. 

FORTOÇKA [rus. ] dan. Otağın havasını 
dəyişmək üçün pəncərədə düzəldilən qapı- 
çıq, nəfəslik. Fortoçkanı bağlamaq. - Qədir 
gözlərini açıq fortoçkaya zillədi. Ə.Vəliyev. 

FORUM [lat.] 1. tar. Qədim Romada: şə- 
hərin ictimai həyatının mərkəzləşdiyi yer; 



FOTOBÖYÜDÜCÜ 

meydan. İmperiya dövründə forumların sayı 
artmışdı. 

2. məc. Geniş nümayəndəli yığıncaq. Gənc- 
lərin beynəlxalq forumu. 

FOSFÄT [yun.] kim. Gübrə kimi, habelə 
texnikada, tibdə işlədilən fosfor turşusu 
duzu. Polimerfosf atların xassələri. 

FOSFOR [yun. phos, phoros - işıqsaçan] 
Bəzi mineralların, heyvanların sümükləri- 
nin, heyvan və bitki toxumalarının tərkibin- 
də olan, tezalışan və qaranlıqda işıq verən 
kimyəvi maddə. Ağ fosfor. Qırmızı fosfor. 

FOSFORİT [yunancadan] Fosfat maddəsi 
ilə zənginləşmiş süxur (qumdaşı, əhəngdaşı 
və s.). 

FOSFORLU sif. Tərkibində fosfor olan. 
Fosforlu çuqun. 

FOSGEN [yun. phos - rəng və genos - 
mənşə] kim. Nəfəs orqanlarına bərk təsir 
edən, xlorla karbon oksidinin birləşməsin- 
dən alman zəhərli rəngsiz boğucu qaz. 
Fosgeıı Birinci Dünya müharibəsində zə- 
hərləyici maddə kimi işlədilmişdi. 

FOTO [yun. phos - işıq] bax fotoqrafıya 
2-ci mənada. Rəngli foto. 

foto... [yun. phos, photos - işıq] işıq, işıq 
şüaları vasitəsilə işləyən, görülən, ya işıq- 
dan törəyən mənasında olan, yaxud da foto- 
qrafiyaya aidliyi bildirən mürəkkəb sözlə- 
rin birinci tərkib hissəsi; məs.: fotosərgi, 
fotoşəkil, fotodiaqram, fotomtixbir, fotohə- 
vəskar, fotoböyüdücü və s. 

FOTOAPARAT [yun. phos və lat. appa- 
ratus] Fotoqrafıya aparatı. Yeni markalı 
fotoaparat. - İmamzadə fotoqrafı görmə- 
dikdə tez divardan asılmış fotoaparatı gö- 
türdü. Q. ilkin. Kamil fotoaparatını götürdü, 
qızının əlindən tutub həyətə, çiçək ləkləri 
olan yerə düşdü. M. Süleymanov. 

FOTOATELYE [yun. phos VƏ fr. atelier] 
iri fotoqrafıya emalatxanası. Fotoatelyedə 
şəkil çəkdirmək. 

FOTOBÖMBA [yun. phos və fr. bomba] 
Gecə havadan şəkil çəkərkən istifadə olu- 
nan təyyarə bombası. 

FOTOBÖYÜDÜCÜ is. Surəti çıxarılarkən 
fotoşəkilləri böyüdən proyeksiya aparatı. 
Şaquli fotoböyüdücü. 



205 




FOTOELEMENT 

FOTOELEMENT [yun. phos - işıq və lat. 
elementıım - ünsür] işıq enerjisini elektrik 
enerjisinə çevirən cihaz. Fotoelementin 
optimal iş rejimi. 

FOTOGENİK sif. [}’un.] Fotoqrafıyada və 
ya kinoekranda əks etdirilmək üçün yararlı, 
münasib olan, fotoda yaxşı çıxan. Onun çox 
yaxşı fotogenik sifəti var. - [Aslanov:] Yox, 
əzizim, mənim sifətim o qədər də fotogenik 
deyil. M. Hüseyn. 

FOTOHƏVƏSKAR [yun. phos, ər. həvəs 
və fars. ...kar] bax fotosevər. Fotohəvəs- 
karlar klubu. 

FOTOXRÖMİYA [yun.] Şeyin təbii rəng- 
lərini əks etdirən rəngli fotoqrafıya. 

FOTOXRONİKA \yun.] Hadisələrin foto- 
şəkillərlə göstərilməsi. 

FOTOKAĞIZ is. Fotoşəkil çap etmək üçün 
bir üzünə işığa həssas maddə çəkilmiş kağız. 

FOTOKERAMİKA [yun.] Saxsı şeylər 
üzərinə fotoqrafıya üsulu ilə vurulan bəzək. 

FOTOKİMYA [yun. phos və ər. əlkimya] 
Kimyanın, şeylərin işıq enerjisi və ya ultra- 
bənövşəyi şüaların təsiri altında əmələ gə- 
lən kimyəvi reaksiyanı və dəyişməsini öy- 
rənən bəhsi. 

FOTOKİMYƏVİ sif. [yun. phos və ər. kim- 
yəvi] 1. Fotokimyaya aid olan, fotokimya 
ilə əlaqədar olan. Fotokimyəvi reaksiya. İlk 
fotokimyəvi qanunauyğunluqlar XIX əsrdə 
müəyyən edilmişdir. 

2. Fotoqrafıyada tətbiq edilən kimyəvi 
preparatlara aid olan. Fotokimyəvi mallar. 

FOTOQRAF [yun.] 1. Bir sənət kimi foto- 
qrafıya ilə məşğul olan adam; fotoqrafçı, 
şəkilçəkən. “ Mingəçevir inşaatçısı” qəzeti 
öz fotoqraf və müxbirlərini də bu dəstəyə 
qoşmuşdu. Ə. Sadıq. Bir neçə gün idi ki, 
fotoqraf hər gün səhərlər .. qəbul otağım 
kəsdirib dururdu. Q. İlkin. 

2. Bax fotoqrafıya 3-cü mənada. Heç 
[Mayanın] yadından çıxmaz, onda ata və 
anası Mayam yaxşı-yaxşı geyindirib foto- 
qrafa apardılar. M. İbrahimov. 

FOTOQRAFÇI is. dan. Fotoqraf. 

FOTOQRAFXANA [yun. phos - işıq və 
fars. ...xanə] bax fotoqrafiya 3-cü mənada. 
Fotoqraficanada şəkil çəkdirmək. 



FOTOLİZ 

FOTOQRAFİK sif. 1. Fotoqrafıya üçün 
olan, fotoqrafıyaya aid olan (bax fotoqra- 
fiya 1-ci mənada). Fotoqrafık kamera. 

2. Fotoqrafiya vasitəsilə alman, fotoapa- 
ratla çəkilən. Fotoqrafık reproduksiya. Foto- 
qrafık şəkil. - Ay onu əhatə edən ulduzlar fo- 
nunda fotoqrafık üsulla müşahidə edilmişdir. 

3. Həyatda, həqiqətdə olduğu kimi, necə 
var elə. Hadisənin fotoqrafık təsviri. H Ob- 
yektivcəsinə, naturalistcəsinə. 

FOTOQRAFİYA [yun. phos - işıq və 
grapho - yazıram] 1 . Xüsusi optik cihazlar 
vasitəsilə işıq şüalarının köməyilə işığa- 
həssas materiallar üzərində şəkilalma 
üsulu. Rentgen şüaları fotoqrafıyada və bəzi 
xəstəliklərin diaqnostikasında tətbiq edil- 
məklə bərabər, müalicə məqsədilə də işlə- 
dilə bilər. A.Qarayev. 

2. Bu üsulla alman şəkil, əks, foto, kar- 
toçka. [Rüstəm bəy] divardakı böyük tablo- 
lara tamaşa edir, qız fotoqrafıyalarını seyr 
edib, gəlib oturdu. Çəmənzəminli. 

3. Bu cür şəkilləri çəkmək və hazırlamaq 
üçün emalatxana; fotoqrafxana. Fotoqrafi- 
ycıda şəkil çəkdirmək. 

4 . xi is. Hər hansı bir iş, proses və s. üzə- 
rində müşahidə və ona sərf olunan vaxtın 
qeydə alınması. 

FOTOQRAFLIQ is. Fotoqrafın işi, sənəti, 
peşəsi. [Gənc:] Mənimki fotoqraflıqdır, 
vəssalam... S. Vəliyev. 

FOTOQRAVÜRA [yun .] Fotokimyəvi 
üsulla işlənmiş metal plastinkadan üzü çı- 
xarılmaqla alman şəklin və ya fotoşəklin 
surəti. Fotoqravüra maşını. 

FOTOLABORATÖRİYA [yun. phos VƏ lat. 
laborare] Foto ilə çəkilən şəkillərin sonra- 
dan işlənməsi üçün laboratoriya. Səyyar 
fotolaboratoriyalar. 

FOTOLAMPÄ [yun. phos və fr. lampe] 
Fotoqrafıyada işlədilən qırmızı lampa. 

FOTOLİTOQRAFİK sif. [yun.] Foto lito- 
qrafiyaya aid olan. Fotolitoqrafik çap üsulu. 

FOTOLİTOQRÄFİYA [yun.] mətb. Foto- 
qrafiya tətbiq olunan litoqrafiya. Fotolito- 
qrafiya üsulları. 

FOTÖLİZ [yun.] fiz. kim. Maye, bərk və 
ya qazvari maddələrin işığın təsiri altında 
parçalanması. 



206 




FOTOMAĞAZA 

FOTOMAĞAZA [yun. phos və mağaza] 
Fotoqrafıya ləvazimatı satılan mağaza. 

FOTOMATERİAL \yun. phos və lat. ma- 
terialis] 1. Fotoşəkillər çəkmək üçün lazım 
olan materiallardan hər hansı biri. Fotoma- 
terial satışı. 

2. Hər hansı məqsəd üçün istifadə olunan 
fotoşəkillər. Sərgi üçün fotomaterial. 

FOTOMEXÄNİKA [vun.] mətb. Repro- 
duksiya üsullarının məcmusu (bu üsulda rəs- 
samın, litoqraf fəhlənin əllə gördüyü işin 
çoxunu fotoqrafik və kimyəvi proseslər 
əvəz edir). 

FOTOMEXANİKİ sif. \yun. ] Fotomexa- 
nika ilə əlaqədar olan, fotomexanikaya aid 
olan. Fotomexaniki proseslər. 

FOTÖMETR [vun.] I. fiz. Hər hansı mən- 
bədəki işığın gücünü müəyyən etmək üçün 
cihaz. Şüalanma kəmiyyətlərini ölçmək 
üçün fotometrlərdən istifadə olıınur. 

2. astr. Ulduzların parlaqlığını müəyyən 
etmək üçün cihaz. 

FOTOMETRİK sif. [ yunancadan ] Foto- 
metriyaya aid olan, fotometriya ilə əlaqədar 
olan. Fotometrik üsul. Fotometrik tədqiqat. 

FOTOMETRİYA [yun.] Optikanın, işığın 
gücünü, işıq mənbələrinin parlaqlığını və 
s.-ni ölçməklə məşğul olan sahəsi. Foto- 
metriyanın əsas kəmiyyətləri. 

FOTOMONTÄJ \уип. phos və fr. montage] 
Ümumi mövzuya aid olan bir sıra fotoşə- 
killərin (və ya onların hissələrinin) bir şəkil- 
də birləşdirilməsi. // Bu yolla tərtib olunmuş 
plakat, reklam, illüstrasiya və s. ..C. Cabbarlı 
adma kitabxanada A.P.Çexovun həyatı və ya- 
radıcılığına həsr olunmuş guşələr və foto- 
montajlar düzəldilmişdir. (Qəzetlərdən). 

FOTOMÜXBİR is. [yun. phos və ər. müx- 
bir] Dövri mətbuat orqanı (qəzet, jurnal və 
s.) üçün şəkil çəkən fotoqraf. 

FOTOOBYEKTİV [yun. phos və lat. 
objectum] Fotoaparatın obyektivi. 

FOTOREPORTAJ [vun. phos və fr. report] 
Fotoşəkillər vasitəsilə verilən reportaj; bu 
vasitə ilə reportaj vermə. 

FOTOREPORTYOR [yun. phos və fr. re- 
porter] Fotoreportajla məşğul olan fotoqraf. 

FOTOSEVƏR is. Həvəskar fotoqraf, 
həvəskar kimi fotoqrafıya ilə məşğul olan 



FÖHŞ 

adam. Fotosevərlərin sərgisi. Fotosevər- 
lərin seminarı. 

FOTOSƏRGİ is. Fotoşəkillərdən ibarət 
sərgi. Qələbə gününə həsr edilmiş fotosərgi. 
Fotosərgiyə tamaşa etmək. 

FOTOSİNKOQRÄFİYA [yun. phos, alnı. 
zink və yun. grapho] mətb. Çap üçün sink 
klişelər hazırlamağın fotomexaniki üsulu. 

FOTOSURƏT [yun. phos və ər. surət] 
Sənədin, əlyazmasının və s.-nin fotoqrafıya 
üsulu ilə çıxarılmış surəti, üzü, nüsxəsi. 
Əlyazmanın fotosurəti. 

FOTOŞƏKİL [yun. phos və ər. şəki] Foto 
ilə çəkilmiş şəkil; fotoqrafıya, şəkil. Foto- 
şəkillər üzrə müsabiqə. - Divara Qulunun .. 
fotoşəkilləri vurulmuşdu. İ. Əfəndiyev. 

FOTOTEKA [yun.] Fotoşəkillərin və ya 
fotoqrafıya neqativlərinin toplanılıb saxlan- 
dığı yer, arxiv. 

FOTOTELEQRÄF [yun.] Hərəkətsiz təs- 
virləri (şəkil, əlyazması, fotoşəkil və s.) 
teleqraf və ya radio vasitəsilə uzaq məsa- 
fəyə vermək üçün aparat. Rabitə salonunda 
yeni fototeleqraf cihazı qoyulmuşdur. 
(Qəzetlərdən). 

FOTOTELEQRÄM [vun.] Fototeleqraf 
vasitəsilə verilən teleqram. 

FOTOTERA Pİ V A [yun.] Günəşdən və ya 
süni mənbələrdən alman işıq şüalarının 
müalicə məqsədilə tətbiq olunması; işıqla 
müalicə. Şişlərdə, qanaxmalarda, ürək- 
damar çatışmazlığında, böyrək xəstəliklə- 
rində fototerapiyadan istifadə etmək olmaz. 

FOYE [fr.] Teatr, kino və s.-də tama- 
şaçıların fasilələrdə tamaşanın başlanmasını 
dayanıb gözləməsi üçün xüsusi yer. Foyedə 
gəzişmək. □ Artist foyesi - fasilələrdə 
artistlərin dincəlməsi üçün xüsusi yer, otaq 
(teatrda və s.-də). 

FÖFIŞ is. [ər.] klas. Nalayiq söz, söyüş; 
ədəbə, tərbiyəyə və əxlaqa müğayir hərə- 
kət, iş, əməl; əxlaqsızlıq. Sarıköynəvin əri 
əsəbi bir halda föhş və söyüşlə mənim mən- 
zilimə gəldi. S. Hüseyn. □ Föhş vermək - 
söymək, nalayiq sözlər demək, ağzına gələ- 
ni demək. [M.F.Axundzadə:] Avam əvvəl 
sənin nəsihətini anlamayacaq, sənə əziyyət 
edəcək, föhş verəcək. Ə.Haqverdiyev. Zeynal 
bəy qorodovoyların qarasına söyləndikcə 



207 




FÖHŞİYYAT 

odlanıb, növbənöv föhşlər verməyə başladı. 
Çəmənzəminli. 

FÖHŞİYYAT [ər. “föhş” söz. cəmi] Ədəbə, 
tərbiyəyə və əxlaqa müğayir iş, əməl, hərə- 
kət; əxlaqsızlıq. // Əxlaqsız və ədəbsiz səhnə- 
ləri təsvir edən ədəbi əsərlər və ya şəkillər. 

FÖVC is. [ər.] köhn. Camaat, kütlə, dəstə. 

FÖVQ is. [ər.] Yuxarı, üst. Çıxacaqlar 
göyləri aşaraq dönə-dönə; Buludların föv- 
qünə. M. Müşfiq. // Üstün, daha artıq. Gecə- 
lər ayazda, gündüzlər al günün altında gəmi 
muzdurunun zəhməti hər bir zəhmətdən 
fövqdiir. S.M.Qənizadə. 

FÖVQƏLADƏ sif. [ər.] 1. Qeyri-adi, adət- 
dənxaric, görünməmiş, eşidilməmiş. Hamam 
səfəri kimi fövqəladə hadisələr tez-tez itti- 
faq düşməzdi, həftədə bir dəfə olardı. 
Çəmənzəminli. [Səriyyə:] Mən fövqəladə 
bir iş görən adamlar kimi ciddi və həyəcanlı 
idim. İ.Əfəndiyev. // Başqalarından ayrılan, 
başqalarına bənzəməyən; qeyri-adi, müs- 
təsna. Zeynal özünü fövqəladə bir adam 
hesab edirdi. S. Hüseyn. Amsar kəndinin föv- 
qəladə bir kənd olmadığını söylədik. 
Ə. Sadıq. // Son dərəcə güclü. [Tahirin] uşaq 
xəyalında Dilman fövqəladə bir cəngavər 
kimi ucalmışdı. M. Hüseyn. Sərvinaz qarı 
içəridən od tutub alovlansa da, fövqəladə 
bir mətanət göstərir, evinə gəlib-gedənlərə 
ürək-dirək verirdi.. B. Bayramov. 

2. Təcili, xüsusi olaraq müəyyən olunmuş, 
qəbul edilmiş, növbədənxaric. Fövqəladə 
qurultay. Fövqəladə tədbirlər. Fövqəladə 
vəkalət. // Ölkənin həyatında əmələ gələn 
müstəsna vəziyyətdən törəyən, onunla 
əlaqədar olan. Fövqəladə vəziyyət (ölkədə 
və ya onun hər hansı bir hissəsində 
müəyyən vaxt ərzində həyata keçirilən və 
əhalinin vətəndaşlıq hüquqlarını məhdud- 
laşdırmaqdan, hakimiyyəti hər hansı xüsusi 
orqana verməkdən və s.-dən ibarət xüsusi 
hüquqi vəziyyət). Fövqəladə vergi(lər) 
(ölkədə hər hansı bir xüsusi hadisə baş 
verdikdə qoyulan məcburi vergi növü). 
Fövqəladə qanunvericilik (hərbi və ya mü- 
hasirə vəziyyəti dövründə tətbiq olunan və 
hökumətə xüsusi səlahiyyətlər verən qa- 
nunlar). Fövqəladə Komissiya (sovet höku- 



FRAK 

mətinin ilk illərində əksinqilab, möhtəkirlik 
və vəzifə cinayətləri ilə mübarizə aparmaq 
üçün mövcud olmuş dövlət orqanı). 

FÖVQƏLADƏLİK is. Fövqəladə şeyin 
halı; qeyri-adilik, müstəsnalıq. [Komandir:] 
Buna görə də mən vəziyyətin fövqəladəliyini 
elan edir, buna qarşı hazırlanmağı təklif 
edirəm. S.Hüseyn. [Səriyyə:] Tutaq ki, hə- 
yatda, doğrudan da, belə bir fövqəladəlik 
mümkündür. İ.Əfəndiyev. 

FÖVQƏLBƏŞƏR is. [ər.] Qeyri-adi əx- 
laqı, zehni, zəkası, təbiəti etibarilə adi in- 
sanlardan fərqlənən adam. [Dərviş Şeyx 
Sənana:] Əgər fövqəlbəşər olmaq dilərsən; 
Kənar ol daima ciıısi-bəşərdənl H. Cavid. 
// Güclü iradəyə malik olub, özünü cəmiy- 
yətdən yüksək, onun hüquqi və əxlaqi nor- 
malarından kənarda sayan adam. 

FÖVQƏLBƏŞƏRİ sif [ər.] Adi insan im- 
kanlarını ötüb keçən; qeyri-adi. Fövqəlbə- 
şəri mətanət. 

FÖVQƏLTƏBİİ sif. [ər.] 1. Mistik təsəv- 
vürə görə: təbii yolla izah oluna bilməyən, 
təbiətin qanunlarına tabe olmayan; əcaib. 
Fövqəltəbii hadisə. Fövqəltəbii qüvvələrin 
varlığına inam. 

2. məc. Adi əndazədən xaric; qeyri-adi, 
qəribə, əcaib. Fövqəltəbii səy. 

FÖVQƏLTƏBİİLİK is. Fövqəltəbii şeyin 
halı; qeyri-adilik. 

FÖVRƏN zərf [ər.] Dərhal, həmin saat, 
əlüstü, tez. Tülkü fövrən havada qapdı, yedi; 
Qarğaya tənə ilə böylə dedi. M. Ə. Sabir. 
Hacının halı fövrən dəyişdi. Ə.Haqverdiyev. 

FÖVT is. [ər.] 1. Əldən çıxma, əldən çı- 
xarma, əldən qaçırma. Fürsəti fövt etmək 
(fürsəti əldən qaçırmaq). 

2. Öhnə, ölüm. Kim, fövti-rəqib eşitsə aşiq; 
Gülmək gərək, ağlamaq nə layiq? Füzuli. 
□ Fövt olmaq - ölmək, məhv olmaq. 
..Bizini şiiəra cismən ölüb fövt olııblarsa da, 
ruhən və mənən həlak olmayıblar. F. Köçərli. 
[Dərviş:] Ruqiyyə məhv oldu, fövt oldu. 
A.Divanbəyoğlu. 

FRAK is. [fr.] Qabaq ətəkləri kəsik, dal 
tərəfdən isə uzun dar ətəkləri olan kişi kos- 
tyumu - sürtük növü (adətən təntənəli hal- 
larda, rəsmi qəbullarda və s.-də geyilir). 



208 




FRAKLI 



FREZ 



FRAKLI sif. Əynində frak olan, frak 
geymiş. Fraklı dirijor. 

FRAKSİYA 1 [fr. fractio - hissə] 1 . Parla- 
mentdə, siyasi partiyada, ictimai təşkilatda 
və s.-də hər hansı partiya üzvlərindən 
ibarət mütəşəkkil qrup. [Ceyran:] Rəyasət 
heyəti üzvüyəm. Fraksiya iclasına gedirəm. 
S. Hüseyn. 

2. Siyasi partiyada: partiyanın ümumi 
xətti ilə razılaşmayan, ondan fərqli və zidd 
xətt irəli sürən, partiya sıralarında qalmaqla 
onunla mübarizə edən dəstə, ayrıca qrup. 

FRAKSİYA 2 [fr. fraction - pay, hissə] kim. 
Distillə edilən maye qatışığının ayrıldığı 
hissəciklər. Neftin fraksiyası. 

FRAKSİYAÇI is. 1 . Hər hansı təşkilata iki- 
tirəlik salan, onda fraksiya əmələ gəlməsinə 
səbəb olan adam (bax fraksiya 1 ). Fraksi- 
yaçı qrup. 

2. Hər hansı fraksiyanın üzvü (bax frak- 
siya 1 ). 

FRAKSİYAÇILIQ is. Fraksiya ilə məşğul 
olma, fraksiya düzəltmə, fraksiya fəaliyyəti 
və ideologiyası (bax fraksiya 1 ). Fraksiya- 
çılıqla mübarizə. 

FRAQMENT [lat. fragmentum - sınıq, qı- 
rıq, parça] Qırıq, parça (məs.: hər hansı 
incəsənət - rəssamlıq, memarlıq, heykəl- 
təraşlıq və s. əsərlərinin salamat qalmış 
hissəsi, parçası). Baletdən fraqmentlər. Bi- 
nanın fraqmenti. Rəsmin fraqmentləri. 
П Əsərin, mətnin bir hissəsi, parçası. Qədim 
əlyazmanın fraqmenti. 

FRANK is. [fr.] Fransada pul vahidi. 

FRANSIZ is. Fransanın əsas əhalisini 
təşkil edən xalq və bu xalqa mənsub adam. 
Fransız qoşunları bir sıra parlaq qələbələr 
qazandılar. 

FRANSIZCA zərf və sif. Fransız dilində. 
Fransızca danışmaq. Fraıısızca-azərbav- 
canca lüğət. 

FRÄZA [yun. phrasis - ifadə] 1 . mııs. Mu- 
siqi mövzusunun hər hansı kiçik və nisbə- 
tən tam hissəsi. Fraza, adətən iki motivdən 
ibarət olur. 

2. dilç. Cümlə, ifadə, ibarə. Motivlərə bö- 
lünməyən bütöv frazalar da var. 

FRAZEOLÖGİYA [yun. phrasis - və 
logos] Hər hansı dilə xas olan sabit söz 



birləşmələri və ifadələrin məcmusu. Azər- 
baycan dilinin frazeologiyası. // Dilçiliyin, 
sabit söz birləşmələrini öyrənən sahəsi. 

FRAZEOLOJİ sif. [yun.] Frazeologiyaya 
aid olan. Frazeoloji ifadələr. Frazeoloji lüğət. 

FREQAT [fr.] Əvvəllər: üçdorlu yelkənli 
hərb gəmisi, sonralar isə gözətçi xidməti üçün 
çox sürətli hərb gəmisi. Atom güc qurğulu 
freqatlar. Freqat kapitanı. 

FRENÇ [xiis. addan] Üstdən dörd cibi və 
daldan kəmərciyi olan hərbi gödəkcə. 
Frenç geymiş zabit. - Müsafirlər frençlərini 
çıxarıb, yuyunmağa başladılar. Çəmənzə- 
minli. Əynindəki yaşıl frenç, dizdən çəkmə, 
gümüşü papaq, enli toqqa Mədədi çox yaxşı 
tuturdu. Ə.Vəliyev. 

FRENÇLİ sif. Frenç geymiş, əynində 
frenç olan. Bir ucaboy, qarasaç və frençli 
oğlan tribunaya çıxdı. Mir Cəlal. 

FRENOLÖGİYA [yun. phren - ağıl və 
logos - elm] Adamın psixi və əxlaqi key- 
fiyyətləri ilə onun kəlləsinin quruluşu ara- 
sında əlaqə olduğunu iddia edən qcyri-elmi 
nəzəriyyə. Frenologiyanın elmi dəlillərə 
əsaslanmadığı sübuta yetirilmişdir. 

FRENÖLOQ [yıınancadan] Frcnologiya 
mütəxəssisi. 

FRESKA [ital. fresco - təzə, qurumamış, 
yaş] rəss. Təzə mala üzərində sulu boya ilə 
çəkilmiş şəkil, rəsm, naxış. Mikelancelonun 
freskaları. Freska divar rəsmlərinin əsas tex- 
nikasıdır. 

FREYDİZM [Avstriya həkimi və psixo- 
loqu Freydin adından] Psixologiya və 
psixopatologiyada insanın bütün hərəkət- 
lərinin başlıca amilinin yalnız qeyri-şüuri 
bioloji instinktlər və meyillər olduğunu 
iddia edən, insanların həyatında sosial 
momentləri hesaba almayan və onların 
şüurlu fəaliyyətinin rolunu azaltmağa çalışan 
cərəyan. Freydizmin müasir tərəfdarları. 
Klassik freydizmin metodoloji xüsusiyyətləri. 

FREZ [fr.] 1. Metalı, ağacı və s. bərk 
materialları işləmək üçün fırlanan çoxtiyəli 
kəsici alət. Taxtanı frezdə yonmaq. 

2. Torpaq qazmaq və eyni zamanda onu 
yumşaltmaq, torf doğramaq və s. üçün irəli 
çıxmış fırlanan barabanda xüsusi tiyələri 
olan maşın. Yol frezi. 



209 




FREZER 



FUTBOLKA 



FREZER [fr.\ bax frez 1 — ci mənada. 
Frez maşını. - Bunların arasında dişaçan 
nıaşın, frezer avtomatı, yonucu dəzgah, güclü 
hidravlik preslər və s. vardır. (Qəzetlərdən). 

FREZERÇİ is. Frezer dəzgahmda işləyən 
fəhlə. 

FRİZ is. [fr.] arxit. Ornamentli bəzək. 

FRONTİT is. [ lat. ] Alın cibinin selikli 
qişasının iltihabı. 

FRUKTÖZA [lat. fructus - meyvə] kim. 
Meyvələrdə, balda, bəzi bitkilərin yarpaq- 
larında və s.-də olan karbon; meyvə şəkəri. 

FUFAYKÄ [ 7 - 1 «.] 1. isti, toxunma qollu və 
ya qolsuz köynək. 

2. Sırıqlı gödəkcə. 

FUK [rus.] Dama oyununda rəqibin diq- 
qətsizliyi üzündən oyunçunun götürdüyü 
dama. 

FUKS [a/m.] Bilyard oyununda: şara təsa- 
düfi olaraq vurulan müvəffəqiyyətli zərbə. 

FÜQA [it al.] mus. 1. Eyni musiqi mövzu- 
sunun bir neçə səslə ardıcıl təkrarı. 

2. Belə təkrara əsaslanan musiqi əsəri. 

FUQÄS [fr.] hərb. Düşmənin keçəcəyi 
yerdə gözlənilmədən partlamaq üçün tor- 
paq və ya su altma qoyulan partlayıcı mad- 
də (mina). Fııqas bombası. 

FUQÄTO [ital.] mus. Fuqa üslubunda iş- 
lənmiş musiqi mövzusu (fiıqato adətən sonata 
və ya simfoniyanın bir hissəsini təşkil edir). 

FUNİKULYÖR [fr.] Dik yoxuşlarda kanat 
dartı qüvvəsi ilə işləyən dəmir yolu. [Aqil] 
oraya funikulyorla qalxmağı təklif etdikdə 
GiUnaz etiraz etmədi. Q. İlkin. [Üçüncü ka- 
tib Firəngizə:] Bu yarğanın başından tuş 
İstisuya gözəl bir funikulyor çəkmək olardı. 
B. Bayramov. 

FUNKSİONAL [latıncadan] 1. "Funksi- 
ya”dan sif Funksional asılılıq. Funksional 
münasibət. 

2. sif. Bir şeyin quruluşundan deyil, 
fəaliyyətindən asılı olan. Ürək fəaliyyətinin 
funksional pozğunluğu (ürəkdə anatomik 
dəyişiklik olmadan baş verən pozğunluq). 
- Əgər xəstəlik zamanı yalnız üzvlərin nor- 
mal işi pozularsa və orqanizmdə quruluş 
pozğunluğu nəzərə çarpmazsa belə xəstəlik 
funksional xəstəlik adlanır. “İnsan nədən 
xəstələnir”. 



FÜNKSİYA [lat. functio - icra] 1 . Vəzifə, 
fəaliyyət dairəsi. 

2. riyaz. Qiyməti başqa dəyişən qiymət- 
dən asılı və ona uyğun olan dəyişən kə- 
miyyət. Triqonometrik funksiya (bucağın 
kəmiyyətindən asılı olan kəmiyyət). 

3. biol. Heyvan və ya bitki orqanizminin, 
onun hüceyrə və toxumalarının spesifik 
fəaliyyəti. Ürəyin funksiyası. - Cinsi vəzilər 
hormonlar vasitəsilə bədənin başqa üzv- 
lərinə, üzvlərin funksiyalarına təsir edir. 
M.Axundov. 

FURAJKA [pol .] Qabaq tərəfində günlü- 
yü olan baş geyimi. Əsgər furajkası. - Xalası 
isə öz hesabına Nəcəfə gimnazist furajkası 
aldırdı. Q. İlkin. 

FURQON [fr.] 1. İki (bəzən də bir) at 
qoşulan dördçarxlı üstüörtülü araba. Mürsəl 
kişinin stansiyaya göndərdiyi böyük furqon 
meşənin ortasındakı araba yolu ilə kəndə 
gəlirdi. M. Hüseyn. Furqon Ağsudan ötüb 
çaya yaxınlaşanda ayrı bir mənzərə müşa- 
hidə olunurdu. Mir Cəlal. 

2. Yük maşınlarında, arabalarda və s.-də 
örtülü kuzov. // Baqaj lığı kuzovda olan av- 
tomaşın. 

FURQONÇU is. Furqon (1-ci mənada) sü- 
rən adam. 

FURQONLU sif. Furqonu (2-ci mənada) 
olan. Furqonlu avtomaşın. 

FUT is. [ing.] İngilis ölçü sistemində 30 
sm 48 mm -ө bərabər uzunluq vahidi. 

FUTBOL [ing.] Hər bir komandanın ayaq 
(və bəzən baş) zərbəsi ilə rəqibin qapısına 
mümkün qədər çox top (qol) vurmasından 
ibarət idman oyunu. Futbol oynamaq. Fut- 
bol stadionu. Futbol mövsümü. Müasir fut- 
bolun əsas qaydaları XIX əsrin 60-cı illə- 
rində İngiltərədə işlənmişdir. Azərbaycanda 
ilk futbol komandaları 191 1-ci ildə Bakıda 
yaradılmışdır. 

FUTBOLÇU is. Futbol oyunçusu. Bakı fut- 
bolçuları 1912-ci ildə Tiflisdə ilk şəhərlər- 
arası matç keçirmiş və qələbə qazanmışlar. 
- Yavaş-yavaş Mingəçevirin öz futbolçu- 
ları, voleybolçuları yetişirdi. Ə. Sadıq. 

FUTBOLKA [ing. football və rus. ...ka] 
Trikotaj idman köynəyi. 



210 




FUTLYAR 



FÜRSƏT 



FUTLYAR [alm.] Saxlamaq və ya xarab 
olmaqdan, zədələnməkdən və s.-dən qoru- 
maq üçiin içinə şey qoyulan qutu və ya 
çexol; məhfəz, qab. Klarneti futlyara qoy- 
maq. Saatın futly an. 

FUTURİST [ latıncadan ] 1. Futurizm 
tərəfdarı. İtalyan futuristləri. 

2. Bax futuristik. Futurist əsər. 

FUTURİSTİK sif. [ latıncadan ] Futurizm 
ideyaları ilə aşılanmış; futurizmin ədəbi 
üsullarından istifadə edən, futurizm səpki- 
sində işlənmiş. Futuristik şeir. Futuristik 
şəkil. 

FUTURİZM [lat. futurum - gələcək] XX 
əsrin əvvəllərində ədəbiyyat və incəsənət- 
də: realizmi, eləcə də mədəni irsi və 
müasiri olduğu incəsənəti rədd edən, guya 
zəmanəyə daha uyğun gələn, köhnə sənətin 
bütün ənənə və üsullarını dağıtmalı olan 
yeni üslub yaratmağa çalışan formalist cərə- 
yan. Qərb futurizminin başlıca xüsusiyyətləri. 

FÜQƏRA [ər. “fəqir” söz. cəmi] klas. Yox- 
sullar, kasıblar; əhalinin yoxsul təbəqələri. 
Füqəramn qanını çox da sorurlar lotular; 
Şeyxlər xalqa satır huriyii qılman, mənə nə? 
M. Ə. Sabir. Eyfüqəra, boş yerə ağlaşmayın; 
Flər kəsi görcək ona sallaşmayın. Ə.Nəzmi. 

FÜQƏRA Yİ-KASİBƏ is. [ər.] 1917-ci il 
inqilabından qabaq və inqilabın ilk illərində 
“proletariat” mənasında işlədilmiş ifadə. 
[İlyas:] Nə istəyirsən, ana, indi bütün elmin 
qapıları fiiqərayi-kasibə balalarının üzünə 
açıqdır. S. Rəhimov. 

FÜNUN is. [ər. “fənn” söz. cəmi] klas. 
Fənlər, elmlər, biliklər. Onlar ki səninlədir 
müasir; Flər elmü füııunə oldu malıir. 
M. Ə. Sabir. [İrəvanda] bizim dövlət tərə- 
findən açılan mədrəsələrdə ülum və fiinun 
kəsb edən müsəlman şagirdləri başqalarına 
nisbətən çox azdır. F. Köçərli. 

FÜRSƏT is. [ər.) Bir sözü demək və ya 
bir işi görmək üçün əlverişli an, münasib 
vaxt, məqam, müvafiq hal. Bu fiirsət hər 
vaxt ələ gəlməz. - Qanadlı bir quşdur fürsət 
əzəldən.. S.Vurğun. □ Fürsət aramaq (ax- 
tarmaq) - bir iş üçün əlverişli məqam ax- 
tarmaq, güdmək. Məsnıə dərdlərini Tcıhir- 
zadəyə danışmaq üçün vaxt, fürsət axtarırdı. 



Mir Cəlal. Fürsət bilmək - fürsətdən 
istifadə etmək. Qədir fürsət bilib yayındı, 
üzünü bağlara tərəf tutub yavaşca dala 
baxmadan gedirdi. Mir Cəlal. Fürsət 
bulunmaq klas. -bax fürsət tapmaq. Xoş- 
dur ki, bulam vüsala fürsət; Yarım tərəfin- 
dən ola niisrət. Füzuli. Fürsət düşmək - əl- 
verişli vaxt və şərait yaranmaq, imkan ya- 
ranmaq, məqam düşmək. Anri fürsət düş- 
dükcə [ərəblərlə] söhbət edirdi. S.Vəliyev. 
[Katib:] Bir az da gözləyin, fiirsət düşən 
kimi deyərəm. Q. İlkin. Fürsət eləmək 
(etmək) - bax fürsət tapmaq. [Salman:] 
Fürsət eləyən kimi [tülkü] girinə keçəni 
qamarlayıb parçalayacaqdı.. M. İbrahimov. 
Fürsət gözləmək - bir iş üçün əlverişli an, 
məqam gözləmək. Buludlar arxasında dal- 
dalanıb müəyyən fürsət gözləyən üç “ M-109 ” 
birdən ildırım kimi şığıdı. Ə. Vəliyev. 
Fürsət tapmaq - bir sözü demək və ya bir 
işi görmək üçün münasib, əlverişli vaxt 
tapmaq, fürsət etmək, fürsət bilmək. Səkkiz 
gün olardı ki, gedib [Hacı kişinin] halını 
sormağa fiirsət tapmamışdım. Qantəmir. 
Sərdar Rəşid bu xəyanətini həyata keçirmək 
üçiin fiirsət tapmayacaqdır. M. S. Ordubadi. 
Fürsət vermək - şərait yaratmaq, imkan 
vermək, macal vermək ( çox vaxt inkarda iş- 
lədilir). [Padşah] elə Məlikəhmədə çatacaq, 
heç fürsət vermədi ki, ağzın açsın.. (Nağıl). 
Çoban [düşmənə] qalxmağa fürsət vermə- 
yib, çomağı başına çırpdı və özü bağıryaran 
bir səslə qıy vurub irəli şığıdı. M.Rzaqulu- 
zadə. Fürsətdən istifadə etmək - bir iş 
görmək üçün yaranmış əlverişli şəraitdən, 
vaxtdan faydalanmaq. [Yusif:] Mən für- 
sətdən istifadə edib danışmaq istəyirəm. 
B. Bayramov. Fürsəti bada vermək - bax 
fürsəti əldən buraxmaq. Ey könül, fürsəti 
badə vermə, gəl; Gün keçir, ay keçir, il 
yaman gedir. M.Rahim. Fürsəti əldən bu- 
raxmaq (qaçırmaq, vermək, çıxarmaq) - 
bir işi görmək üçün yaranmış şəraitdən və 
vəziyyətdən dərhal istifadə etməmək, [izzət:] 
Ah, sən neçin qandırmadın İsməti? Neçin 
əlindən çıxartdın fürsəti? H. Cavid. [Sona:] 
Biz indidən işə başlamasaq, fürsəti əldən 
buraxarıq. H.Nəzərli. Bu gün bu fürsəti 



211 




FÜSUN 

verməyib əldən ; Könlüm istəyəni deyəcəyəm 
mən. B. Vahabzadə. Fürsəti fövt etmək 
(fövtə vermək) - bax fürsəti əldən 
buraxmaq. Fürsəti fövt etməmək (fövtə 
verməmək) - bax fürsətdən istifadə 
etmək. Hacı Rüstəm lıeç vaxt ömründə für- 
səti fövt etməmişdi. Ə.Haqverdiyev. Lütfəli 
də fürsəti fövtə verməyib, dedi ki, dur gedək 
kazinova, qəhvə içək. I.Musabəyov. 

FÜSUN is. [fars.] klas. Sehr, əfsun. Ana 
olmaz bizə hər bir “yavrum” deyən gözəl- 
dən; Çünki onun xilqətində ayrıca birfüsun 
var. M. Müşfiq. 

FÜSUNKAR sif. [fars.] Valehedici, məf- 
tunedici, heyranedici, əfsanəvi. Füsunkar 
mənzərə. - Səmavi tüllərdən əynində köynək; 
Füsunkar bir gəlin oturmuşdu tək. M.Dilbazi. 
Bahar füsunkar , əfsanəvi gözəlliyilə bizim 
ellərə gəlirdi. M.Rzaquluzadə. 

FÜSUNKARLIQ is. Valehedicilik, hey- 
ranedicilik, əfsanəvi gözəllik. Hüsnünün əs- 
rarı, füsunkarlığı; Ana təbiəti andırır mənə. 
B. Vahabzadə. 

FÜTUHAT is. [ər. “fəth” söz. cəmi] 1. Bax 

fəth. 

2. məc. Mübarizə, çalışma, zəhmət və s. 
nəticəsində əldə edilmiş şeylər. ..Qazandı- 



FÜZUN 

ğınız fütuhatı möhkəmləndirin və bütün Şərq 
üçün nümunə olun. Q. İlkin. 

FÜYUZAT is. [ər.] köhn. Feyzlər. 

FÜZELYÄJ [fr.] Təyyarənin, bütün his- 
sələrini bir arada birləşdirən, ekipajın, sər- 
nişinlərin və s.-nin yerləşdiyi əsas hissəsi 
(gövdəsi). Bəzi uçuş aparatlarında fiizelyaj 
qanadla birləşir. 

FÜZUL is. və sif. [ər. “fəzl” söz. cəmi] 
Uzunçu, çoxdanışan, naqqal, artıq sözlər 
danışan. Füzulu saldılar cəhənnəmə. Dedi : 
- Odunu yaşdır. (Ata. sözü). Sən qulaq as, 
əzizim, olma fiızul; Hər nə kim, mən desəm, 
sən eylə qəbul. S.Ə.Şirvani. 

FÜZULLUQ is. Uzunçuluq, naqqallıq. 
Hacı xan sözə başlayaraq deyirdi: - Cənab 
axıınd, fiizullııq olmasın, bir ərzim vardır. 
M.S. Ordubadi. □ Füzulluq eləmək - uzun- 
çuluq eləmək, naqqallıq eləmək, artıq-artıq 
sözlər danışmaq. 

FÜZUN sif. klas. Artıq, çox. Məndə Məc- 
nundan füzun aşiqlik istedadı var; Aşiqi-sa- 
diq mənəm, Məcnunun ancaq adı var. Füzuli. 
□ Füzun olmaq - artmaq, çoxalmaq. Füzun 
olduqca eşqim gərm olur əşkim gözüm içrə. 
Füzuli. Qəmii möhnət füzun oldu; Səbəb 
boynu yoğun oldu! M. Ə. Sabir. 



212 




G 

Gg 

G Azərbaycan əlifbasının doqquzuncu 
hərfi, bax ge. 

GAH 1 [fars.] Cümlənin həmcins üzvlərini 
və tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissə- 
lərini bölüşdürmə əsasında birləşdirən 
bağlayıcı (əsasən təkrar edilərək işlədilir). 
Gah ora, gah bura baxır. - [Qəhrəman:] 
Gah bizim qoşun, gah da üsyançılar qalib 
gəlirdilər. H.Nəzərli. [Nadir] nazik yorğa- 
nın altında gah bu böyrü, gah o böyrü üstə 
çevrilib çapalayırdı. B.Talıblı. □ Gah olur 
(ki) - hərdənbir, bəzən, arabir. Gah olur ki, 
danə, xuruş gəzərsiz; Siz diişərsiz pərişanə, 
durnalar! M. V. Vidadi. 

GAH 2 məli, bax büzmə 2-ci mənada. 

GAHBAGAH zərf \fars.\ Hərdənbir, 
arabir, bəzən, gah-gah. Əziz başın üçün oxu 
yazımı ; Agah ol halımdan gahbagah mənim. 
Qurbani. Əzəldən var idi lütfü kərəmin; Gah- 
bagah bəriyə seyrii-qədəmin. M.P.Vaqif. 

GAHBİR zaı/Hərdən, bəzən, arabir, gah- 
danbir. İnsaf üçün bunu da lazımdır demək ki, 
əcnəbilərin içində bu da galıbir ittifaq düşür 
ki, bir kişi hətta övrətinə məhəbbəti ola-ola 
bir özgə övrətə yavuq düşür. C.Məmməd- 
quluzadə. 

GAHDAN zərf Bəzən, hərdən, arabir. Ba- 
şına döndüyüm alagöz Pəri; Gahdan ağla, 
gahdan yada sal məni. Aşıq Abbas. Gahdan 
çiskin tökər, gah duman eylər; Gah gəlib- 
gedəni peşiman eylər; Gahdan qeyzə gələr, 
nahaq qan eylər. . Aşıq Ələsgər. 

GAHDANBİR bax gahbir. Gahdaııbir 
bizə gələrdi. - Hər dəfə çörək bişirən vaxt 
Həlimə xala iki, ya bəlkə üç övrət qonşula- 
rından özünə mədədçi çağırardı və gahdan- 
bir Təzəkənddə bacısı Zibeydəvə xəbər verir- 
di ki, gəlib ona kömək eləsin. C.Məmməd- 
quluzadə. 

GAH-GAH bax gahbagah. Bilmişəm 
bulmaq vüsalın, leyk bir ümmid ilə; Galı- 
gah öz xatiri-naş adımı şad evlərəm. Füzuli. 
[Dərviş:] Malların gövşəyi, atların nəriltisi, 
gah-gah da itlərin mırıltısı qulağıma gəlirdi. 
A.Divanbəyoğlu. Səni bu cür böyüdənin 



GAVALILIQ 

dolanam başına gərək; Gah-gah əllərindən 
öpəm, gah-gah ətəyindən tutam. Şəhriyar. 

GAH-GAHI bax gah-gah. Əziziyəm, kii- 
lahı; Götür başdan kiilaln; Oğul, böyüyəndə 
sal; Məni yada gah-gahı. (Bayatı). Unutma- 
yın aşığı; Yada salın gah-gahı. Sarı Aşıq. 

GAHGİR 1 sif. Yerişini tez-tez dəyişən, 
sabit yerişi olmayan. Gahgir at. 

GAHGİR 2 məh. Narm sarı qum. Daşın üs- 
tünə gahgir tökmək. 

GAHGİRLİK 1 is. Gahgir atın xasiyyəti 
(bax gahgir 1 ). Bu atın gahgirliyi xoşuma 
gəlmir. 

GAHGİRLİK 2 is. Gahgir olan yer; qumluq 
(bax gahgir 2 ). 

GAHI bax gah 1 Gahı şalıa bir tənə vu- 
rar, gahı vəzirə. M. Ə. Sabir. 

GAHI-GAHI bax gah-gah. Ey sevdiyim, 
qaydasıdır qızların; Gahı-gahı bu söz atmaq 
nədəndir. Qurbani. Demirəm oynasın ta ax- 
şamadək; Gah otursun, gahı-gahı oynasın. 
Q.Zakir. 

GAHLI bax büzməli. Həmişəki kimi 
[Şahbəy] yenə də lifəli şalvar, qara gahlı 
arxalıq geymişdi. Ə.Əbülhəsən. 

GAP is. köhn. Söhbət, danışıq. [Kətxuda:] 
Ay oğul, gapınızın ucundan-qulağından eşit- 
dim. M.Flüseyn. □ Gap etmək - söhbət et- 
mək, danışmaq. [Zalxa:] Salaməleyk, Bay- 
ram! Kimlə gap edirsən? M.F.Axundzadə. 

GAPTLAMA “Gaplamaq”dan fis. 

GAPLAMAQ f. köhn. Söhbət etmək, da- 
nışmaq. 

GAVAHIN is. Kotanın, xışın torpaq layını 
altdan kəsən kəsici hissəsi. Alı kişi enib, 
şumdan gavahını çıxarıb xışın qulaqlı kötü- 
yünə çaldı. S. Rəhimov. [Nəcəfalı:] Saxla- 
yın, a bala, kotan ilişdi, gavahını qıracaq- 
sınız. B.Bayramov. 

GAVALI is. Çəyirdəkli girdə, yaxud uzun- 
sov sarı və ya bənövşəyi rəngli meyvə. Yay 
fəslində ərik, gavalı dəyirdi. S.S.Axundov. 
[Əyyar:] ..Elə ki budaqlar başını əyər, nar, 
heyva, şaftalı, gavalı dəyər.. A.Şaiq. // Bu 
meyvənin ağacı, ya kolu. Dırmaşdım gavalı 
ağacına. Qantəmir. 

GAVALILIQ is. Çoxlu gavalı ağacı əkil- 
miş yer, gavalı bağı. Bağın bir hissəsi gava- 
lılıqdır. 



213 




GAVUR 

GAVUR is. [ər.] 1. Müsəlmanların islam 
dininə ibadət etməyənlərə verdiyi ad. Gavu- 
run tənbəli - keşiş, müsəlmanın tənbəli - dər- 
viş. (Ata. sözü). [Qədir:] Gavur öldürdüyüm 
üçün rəisin hörmətinə, xələtinə nail olacağam. 
Mir Cəlal. // Söyüş məqamında işlədilir. 

GAVURLUQ is. Müsəlman dininə inan- 
mama; dinsizlik, kafirlik. 

GE “G” hərfinin və bu hərflə işarə olu- 
nan samitin adı. 

GEC zəı/Müəyyənləşdirilmiş, qərarlaşdı- 
rılmış vaxtdan sonra. Gec getmək. Gec xəbər 
tutmaq. Gec hərəkət etmək. Qatar üç saat gec 
gəldi. O oxumağa gec başlamışdır. - [Gül- 
çöhrə Əsgərə:] Bir qədər gec gəlsəydin, özü- 
mü öldürmüşdüm. Ü.Hacıbəyov. 

0 Gec gəldi, tez öyrəndi; gec gəlib, tez 
öyrənən - bacarıqlı, zirək, tez uyğunlaşan 
adam haqqında (adətən mənfi mənada iş- 
lənir). [Məhbubə:] Burada deyiblər ki, gec 
gəldi, tez öyrəndi. H.Seyidbəyli. 

gec-gec zərf Hərdənbir, bəzən ( tez-tez 
ziddi). [Səməd] evə gec-gec gələrdi. Çəmən- 
zəminli. Mehriban çox gec-gec gülümsü- 
nür, gülümsünəndə də üzündəki tənasüb po- 
zulur.. H.Seyidbəyli. 

GECDƏN zərf Adi vaxtdan tez, həmişə- 
kindən əvvəl. Sabah gecdən çıxmışdım şə- 
hərə, nə gördüm: bir vurhavurdur, bir çal- 
haçaldır ki, gəl görəsən. "Mol. Nəsr.” 

GECDƏN-GEC zərf Çox gec, lap gec. 
[Qərənfil xalanın] gecdən-gec gözünə yuxu 
getdi. Ə.Vəliyev. ..[Yusif] gecdən-gec dil- 
ləndi: - Dedi-qodu yaymaq Qaradonlunun 
köhnə peşəsidi. I. Hüseynov. 

GECDƏYƏN bax gecyetişən. 

GECƏ is. 1. Günün günbatandan günçı- 
xana qədər, axşamdan səhərə qədər olan 
hissəsi. Gecə vaxtı. - Gecənin xeyrindən sa- 
bahın şəri yaxşıdır. (Ata. sözü). Qədəm ba- 
sıb bizə gəlsin tıagahi; Bir gecə mən onu 
mehman eylərəm. M.P. Vaqif. Gecədən üç- 
dörd saat keçmişdi. C.Məmmədquluzadə. 
□ Gecə boyu - bütün gecəni. Gecə gözü 

- gecə vaxtı, gecənin qaranlığında, gecə. 
[Gülnaz:] Ata, bu gecə gözü hara?.. 
M.İbrahimov. Gecə keçmək - gecənin gec 
vaxtı olmaq, yatmaq vaxtından keçmək. Mü- 
naqişə olacağını hiss edən Qulu saata baxdı: 

- Gecə keçir, getməliyik, - dedi. Çəmənzə- 



GECƏÇİÇƏYt 

minli. Gecə qaralmaq (düşmək) - gündüz 
qurtarıb gecə başlanmaq. Təbib siz- davasız 
xəstə neyləsin?! Buludlar oynadı, gecə 
qaraldı. S. Vurğun. Gecədən keçmək - gecə 
düşəndən müəyyən müddət keçmək. Gecə- 
dən keçmişdi, üfüqlər qara: Sanasan kainat 
çəkilir dara. S. Vurğun. Gecəyə düşmək - 
gecə yol getməyə və ya çöldə qalmağa məc- 
bur olmaq, gecələmək üçün yaşayış yerinə 
çata bilməmək. Gecəyə düşəcəyik, hələ azı 
üç saatlıq yolumuz qalıb.. İ.Əfəndiyev. 

2. Müəyyən ictimai, siyasi, ədəbi məsə- 
lələrə, görkəmli şəxsiyyətlərin xatirəsinə 
həsr olunmuş axşam yığıncağı. Füzuli gecəsi. 
Ədəbi gecə. Gənclər gecəsi. // dan. Axşam 
keçirilən müsamirə, konsert. 

3. Gecə evdə geyilən, gecələr istifadə edi- 
lən. Gecə papağı. Gecə köynəyi. 

4. Gecə fəaliyyət göstərən, gecə işləyən, 
gecə olan. Gecə qatan. Gecə sanatoriyası. - 
..Bakının “ Nicat ” cəmiyyətinə həsəd aparır- 
lar ki, orada müntəzəm gecə kursları var. 
C.Məmmədquluzadə. Gündüz məktəbindən 
gecə məktəbinə keçdik. Q. İlkin. 

0 Gecə kəsmək - adətən toy gecələrində 
səhərə qədər yatmayıb şənlik etmək. Gündüz 
niyə yatırsan, gecə kəsməmisən ki? Gecə 
qara, cücə qara - “xəlvətdir”, "gizlidir”, 
“kimsə görmür” mənasında. Gecəni gün- 
düzə qatmaq - çox işləmək, həddindən 
artıq çalışmaq, gecə də, gündüz də işləmək. 
Mən ki hər gecəni qatdım gündüzə: Üfüqdə 
sönməsin ulduzum. Ayım! S. Vurğun. Xoşdur 
bizə, xoşdur gecəni gündüzə qatmaq ; Qur- 
maq və yaratmaq! S.Rüstəm. Gecənin bir 
aləmi (vaxtı) - gecədən xeyli keçəndən 
sonra, gecə yarısından sonra. Gecənin bir 
vaxtı bir də yuxuda gördü ki, bir dişi lax- 
lavıb, ağzı qan ilə doldu. "Koroğlu”. Gecə- 
nin bir aləmi: Yarıqaranlıq otaq: Açdım 
gözlərimi. R.Rza. 

GECƏBƏGÜNDÜZ dan. bax gecə-gün- 
düz. Gecəbəgündiiz işləmək. - Bir ay gecə- 
bəgündiiz; O qırpmadı gözünü. B. Vahabzadə. 

GECƏBƏNÖVŞƏSİ is. bot. Yeraltı kök 
yumruları olan yabanı bəzək bitkisi; gecə- 
çiçəyi. 

GECƏÇIRAĞI is. zool. Gecələr parılda- 
yıb işıq verən böcək; işıldaquş. 

GECƏÇİÇƏYİ bax gecəbənövşəsi. 



214 




GECƏ-GÜNDÜZ 



GECƏYARI(SI) 



GECƏ-GÜNDÜZ 1 . is. Gecə-gündüzün da- 
vam etdiyi 24 saat müddət. Nə qədər gecə- 
gündüz; Bu sayaq gəlib keçmiş. R.Rza. 

2. zərf Daim, həmişə; bütün günü və ge- 
cəni, vaxt bilmədən. Gecə-gündüz işləmək. 
Gecə-gündüz çalışmaq. - Sənsiz füzun olur 
gecə-gündüz fəlakətim; Səbrim tükəndi, yox 
qəmi-hicranə taqətim. H.Cavid. [Nadir] yo- 
rulmaq bilməyib gecə-gündüz buruqların üs- 
tündə duraraq sərəncam verərdi. B.Talıblı. 
[Mərcanov:] Gecə-gündüz vaxt-bivaxt çalı- 
şırlar. H.Nəzərli. 

3. is. dan. köhn. Keçmişdə qadın paltarı ti- 
kilən bir ipək parçanın adı. Gecə-giindüzdən 
paltar geymək. 

0 Gecəsi-gündüzü olmamaq - gecə- 
gündüz bilmədən işləmək, çalışmaq rahatlıq 
bilməmək. Tağlar məhsul tökəndə, kişinin 
gecəsi-gündüzü olmaz{dı).. Mir Cəlal. 

GECƏ-GÜNDÜZLÜbax gecəli-gündüzlü. 

GECƏ-GÜNDÜZLÜK sif. Adətən saylarla: 
bir gecə-gündüzlük - bir gecə-gündüz 
müddətində olan, bir gecə-gündüzə bəs 
edən. Bir gecə-gündüzlük odun. 

GECƏKƏSDİ is. etnoqr. Toy gecələri sə- 
hərə qədər sürən şənlik mərasimi. 

GECƏKİ sif. Gecə olmuş, gecə baş ver- 
miş. Gecəki hadisə. Gecəki söhbət. - Sübh 
söndü şəb ki, xəlqə qiblə idi bir çırağ; 
Gecəki iqbalı gör, gündüzdəki idbarə bax! 
M. V. Vidadi. [Qarı çobanlara:] Qumru xalça- 
sına baxmağa gəlib, - dedi, - bu gecəki tufan- 
dan sonra ürəyi darıxdı.. Ə.Məmmədxanlı. 

GECƏKORLUQ, GECƏKORLUĞU is. tib. 
Gecələr gözün görmə qabiliyyətinin azal- 
masından ibarət göz qüsüm; şəbkorluq. 

GECƏKORU is. Gecəkorluğu olan adam; 
şəbkor. 

GECƏQONAĞI is. 1 . Bir gecə qonaq qalan 
adam. Gecəqonağı tezdən getdi. 

2. isteh. Oğru mənasında. Milis nəfəri bir 
neçə tin qaçandan sonra gecə qonaqlarını 
yaxaladı. (Qəzetlərdən). 

GECƏQUŞU is. 1. Bax yarasa 1-ci mə- 
nada. Çox yeriməyib uşaq yenə durdu, başı- 
nın üstə bir gecəquşu hərlənib fırlanırdı. 
Çəmənzəminli. Bayquş xaraba, gecəquşu 
qaranlıq sevən kimi xain adamlar da xəlvəti 
xoşlarlar. M.İbrahimov. 



2. məc. zar. Gecələr az yatan, yuxusu 
olmayan, yuxusuz adam haqqında. Uşaq lap 
gecəquşudur. Sən lap gecəquşusan ki. 

GECƏLƏMƏ “Gecələmək”dən f.is. 

GECƏLƏMƏK f Gecəni qalmaq, gecəni 
keçirmək, bir gecəni yatmaq. Mehmanxana- 
da gecələmək. Kənddə gecələmək. - Fəqət 
[Tellinin] adamsız, tamamilə xəlvət bir 
həyətdə yalqız qalıb gecələdiyi olmamışdı. 
S. Hüseyn. [Çopo:] Ev gecələdiyim zindan- 
dan daha ağır görünürdü. Çəmənzəminli. 
Birdən-birə mənə elə gəldi ki, mən uzun 
yolları aşıb gələrək nənəmin nağıllarında 
eşitdiyim əfsanəvi bir ölkədə gecələmişəm... 
Ə.Məmmədxanlı. 

GECƏLİK is. 1. Adətən saylarla işlənə- 
rək bir şeyin neçə gecəyə kifayət edəcəyini, 
neçə gecəyə çatacağını, neçə gecədə görü- 
ləcəyini bildirir. İki gecəlik odun. Bir gecəlik 
işim qalıb. - Bir gecəlik mətləbin bir sənə 
mabədi var. (Ata. sözü). Bir gecəlik otağında; 
Olmuşam mehman sənə mən. Aşıq Musa. 

2. Gecə geyilən köynək və s. Sofiya o 
qədər ağladı ki, gecəliyinin döşü tamam is- 
landı. Çəmənzəminli. 

0 On dörd gecəlik ay - 1 ) bədirlənmiş, 
bütöv ay; bədir. On dörd gecəlik avın gümüş 
nuru bir-birinə qısılıb yatan üsyançıların 
üstünü yorğan kimi örtmüşdü. P.Makulu; 
2) şair, gözəl qız (bəzən “kimi” qoşması ilə 
birlikdə işlənir). Gəlin on dörd gecəlik ay 
kimidir. 

GECƏLİ-GÜNDÜZLÜ zərf Gecə və gün- 
düz, daim. Gecəli-gündüzlü işləmək. - Şə- 
rəfoğlu özü xahiş edib [Rüstəmi] hissəsinə 
keçirdi, iki il gecəli-gündüzlü bir yerdə ol- 
dular. M.İbrahimov. Buna görə də kom- 
baynçılar şirin yuxularına xələl qataraq, 
gecəli-gündüzlü sükanın dalından çəkilmir- 
dilər. Q. İlkin. 

GECƏRİYƏN sif. xiis. Əriməsi çətin olan, 
çətin əriyən, tez əriməyən. Gecəriyən me- 
tallar. 

GECƏVƏR is. bot. Çoxillik kökümsovlu 
dərman bitkisi. 

GECƏYARI(SI) zərf Gecə saat 12-də, 
gecənin tən yarısında. Qazan xan bir ovuc 
bəylə gecəyarısı sərhəd çayının sahilinə çatıb 
atmı suya vurdu. M.Rzaquluzadə. Birinci gün 
gecəyarı; Qurd qısnadı qoyunları. M.Dilbazi. 



215 




GECİKDİRİLMƏ 

GECİKDİRİLMƏ “Gecikdirilmək”dən f.is. 

GECİKDİRİLMƏK məch. Vaxtında gö- 
rülməmək, yubadılmaq, ləngidilmək. Döl 
vaxtında keçirilir, yun qırxımı gecikdirilmir. 
Ə.Vəliyev. 

GECİKDİRMƏ “Gecikdirmək”dən f.is. 

GECİKDİRMƏK/ Bir işi lazımi vaxtında 
görməmək, yubatmaq, ləngitmək. [Həkimül- 
mülk:] ..Mənim anladığıma görə əlahəzrət 
mütləq [Səlimi] məhv edəcəkdir. Lakin ge- 
cikdirməyinə səbəb bəzi sirləri aşkara çı- 
xarmaq istəməsidir. M. İbrahimov. 

GECİKMƏ “Gecikmək” dən f.is. Fərrııx 
kişinin gecikməsi Natiqin xoşuna gəlmədi. 
B. Bayramov. 

GECİKMƏK / 1. Vaxtında gəlməmək, 
vaxtından gec gəlmək; yubanmaq, gec çat- 
maq. Müsamirəyə gecikmək. Dərsə gecik- 
mək. Qatar iki saat gecikdi. - [Lətifə] heç 
vaxt beş-on dəqiqədən artıq gecikməzdi. 
M.Hüseyn. Gəmi gecikən zamanlarda yük- 
daşıyanlar və işçilər körpüdəki talvarın al- 
tına toplaşırdılar. Q. İlkin. Əgər Şahmar bu 
gün çıxmasa, həm Nərminədən əli üzüləcək, 
həm də imtahanlara gecikəcəkdi. B. Bayra- 
mov. 

2. Vaxtında olmamaq, ləngimək, təxirə 
düşmək. Qış gecikdi. - Ancaq Nazlı .. Çim- 
nazın dediyinə əməl etməkdə gecikirdi. 
Ə.Əbülhəsən. Bahar gecikirdi, havalar tez- 
tez dəyişirdi. S. Vəliyev. 

GECQAYNAYAN sif. xiis. Qaynaması uzun 
çəkən, tez qaynamayan (mayelər haqqında). 

GECLİK is. Gec olma, vaxtında və ya tez 
olmama (tezlik ziddi). 

GEC-TEZ zərf Tez olmasa da, mütləq bir 
vaxt olacaq, bir gün, nə vaxt olursa olsun; 
labüddən. Gec-tez rastlaşmaq. - Düşmənlə 
gec-tez qarşı-qarşıya gəlmək, məsələni həll 
etmək lazımdır. M.S.Ordubadi. [Aııam] gec- 
tez [toyuqlara] bir bəla yetişəcəyini bilirdi. 
A. Şaiq. □ Geci-tezi olmaq - bir işin, ha- 
disənin və s. tez və ya mütləq baş verə- 
cəyini bildirir. İşin geci-tezi var. 

GECYETİŞƏN sif. O birilərindən daha 
gec yetişən, daha gec dəyən, gecdəyən. Gec- 
yetişən meyvə. Gecyetişən buğda. 

GEDƏCƏK zərf Gedilməsi lazım olan; 
getməli, gediləsi. Allahdan gizlin deyil, siz- 



GEDİB-GƏLMƏK 

dən nə gizlin. Mənim bir gedəcək yerim var. 
Çəmənzəminli. 

GEDƏLİ zərf Gedəndən bəri, gedəndən 
bu vaxta kimi, getdikdən sonra. Canını ge- 
dəli bəsi zamandır; Cismimdəki indi özgə 
candır. Füzuli. Gedəli sən, yıxıldı könül evi; 
Xərab olur, bəli, ev kətxudasız. Kişvəri. 

GEDƏN-GƏLƏN is. Yoldan ötən hər bir 
şəxs, hər kəs, hər adam. [Arvad] gedəndən- 
gələndən ərini soruşurdu. Mir Cəlal. 

GEDƏNİ dan. bax gedəli. Giilsabah bu 
evdən gedəni Bayramın otaqlarındakı səliqə 
tamam pozulmuşdu. Ə.Vəliyev. 

GEDƏR-GƏLMƏZ is. Qayıtması mümkün 
olmayan yer; ölüm. Vücudu iki qara qəpiyə 
dəyməz, anınıa gül təki oğlanları dalbadal 
ləkələyib, bir-bir gedər-gəlməzə yolladılar. 
M.Hüseyn. [Nəbi:] Bu qoca aynalı gəlməsin 
gözə; Çoxunu göndərdi gedər-gəlməzə. 
S. Rüstəm. // Məc. mənada. Cavan gəlin, dul 
gəlin; Ollam sənə qul, gəlin; Bu yol gedər- 
gəlməzdir; Gəl, gözlərəm yol, gəlin. (Bayatı). 
[Murtuz:] O dağın döşündə bir mağara var. 
Adma gedər-gəlməz deyərlər. Q.Ilkin. // məc. 
Sürgün mənasında. İş kəsib, ömürlük göndər- 
dilər gedər-gəlməzə. Ə. Sadıq. 

GEDƏRGİ sif. Mütləq getməli olan, qala 
bilməyən. Gedərgi adam. - Arazam, Kürə 
bəndəm; Bülbüləm, gülə bəndəm ; Mən ge- 
dərgi qonağam; Bir şirin dilə bəndəm. 
(Bayatı). Aşıq mənəm, qalalar; Bürcsiiz 
olmaz qalalar; Çünki gedərgi olduq; Sağlıq 
ilə qalalar. Sarı Aşıq. // Müvəqqəti, daimi 
olmayan. Həqiqət eşqilə gəldik cahana; 
Onun hökmüylə də gedərgiyik biz. S. Vurğun. 

GEDƏRİ bax gedərgi. Gedəri qonaq. 
Qız gedəridir. - Bir gün gedəri olsam; bəlkə 
azalacaqdır; bu dünyadan bir damla. R.Rza. 

GEDİB-GƏLMƏ "Gedib-gəlmək”dən f.is. 

GEDİB-GƏLMƏK / 1. Bir yerdən başqa 
yerə hərəkət etmək (bir istiqamətdə olan 
hərəkətin təkrar etdiyini və müxtəlif vaxt- 
larda cərəyan etdiyini göstərir). Bu otağa 
keçən adam həyətdən gedib-gələ bilərdi. 
S. Hüseyn. Sərxan tez-tez qəza mərkəzinə 
gedib-gəlirdi. M.Hüseyn. 

2. məc. Əlaqəsini, dostluğunu davam et- 
dirmək. Daha onlara gedib-gəlmir. 



216 




GEDİLƏSİ 



GENBALAQ(LI) 



3. məc. Ölüb-dirilmək. Hər adam neçə 
kərə dirili, dünyaya gəlib; Bu gedib-gəl- 
məyin olmazını məgər payam? S.Ə.Şirvani. 

GEDİLƏSİ bax gedəcək. Gediləsi yer. 
[Cahandar ağa:] ..Qapısına gediləsi deyil ki, 
beş-on adam yığıb aparasan, el adətincə 
barışıqlıq eləyəsən. İ. Şıxlı. 

GEDİLMƏ “Gedilmək” dən f.is. 

GEDİLMƏK “Getmək”dən məcli. Sura- 
xanıyadək Sabunçu dəmir yolu xətti ilə, on- 
dan oyana faytonla gedilirdi. S.Hüseyn. 

GEDİŞ is. 1 . Getmə işi; getmə. Gəlişin istər 
aşiq; Heç istəməz gedişin. Sarı Aşıq. [Uluq 
bəy:] Gedişi köksümə çəkir odlu dağ; Görüşü 
qəlbimdə yandırır çırağ. A.Şaiq. Kazım fə- 
qət xəbərsizdi bu işdən; Xəbərsizdi bu uğur- 
lu gedişdən. M. Müşfiq. // Getmə (yerimə) 
tərzi. Bu gedişlə axşama ancaq çata bilər. 

2. məc. Bir işin, hadisənin inkişafı, cərə- 
yanı. Hadisələrin gedişi. Xəstəliyin gedişi. 
Mübarizənin gedişi. - Lakin həyatın gedişi 
Fərmanın düşündüyü kimi olmadı. Ə. Sadıq. 
Kimsədə yoxdur günah, dünyanın gedişi bu; 
Mənim də ilk eşqimin fırtınalı qışı bıı.. 
A.İldırım. 

3. idm. Kart, şahmat, dama və s. oyunlar- 
da oyunçunun növbəti çıxışı. Növbəti gediş. 
Bir neçə gedişdən sonra oyun təxirə salındı, 
ikinci gedişdə oyunu uduzdu. 

GEDİŞ-GƏLİŞ is. 1 . Müxtəlif istiqamətdə 
hərəkət etmə, gedib-gəlmə. Gediş-gəliş azal- 
mışdı. - Gediş-gəliş çox az idi. S.Hüseyn. 
Artıq qaş qaralırdı. Küçələrdə gediş-gəliş 
azalırdı. S.Vəliyev. Dumana görə yolda 
gediş-gəliş də kəsilmişdi. B. Bayramov. 

2. məc. Münasibət, əlaqə. Qonşu ilə gediş- 
gəlişi kəsmək. - . .Müsəlman içində əgər bi- 
rinin bir böyük ilə münasibəti, gediş-gəlişi və 
dostluğu olmadı, onu saymırlar.. C.Məmməd- 
quluzadə. 

3. məc. Canlanma, səs-küy, hərəkət. 
[Çopo:] Həyətdə bir gediş-gəliş vardı. 
Çəmənzəminli. 

GEN 1 1. sif. Geniş, enli. Gen otaq. Gen 
paltar. - Sıra dağlar, gen dərələr; Ürək açan 
mənzərələr. S. Vurğun. Ağca qarı, başını oğ- 
lunun gen sinəsinə söykəyib mürgüləyirdi. 
Ə.Əbiilhəsən. 



2. 237/ Uzaq, kənar, aralı. Gen qaçmaq. 
Gen gəzmək. - Dost dost ilə tən gərək; Tən 
olmasa, gen gərək. (Ata. sözü). Bəhanə qu- 
rubaıı bizdən gen gəzmə; Bir sözün yadlara 
deyən deyiləm. M.P.Vaqif. // Eyni mənada 
bəzən gendən şəklində. Nə üz ilə əl çək- 
məyəm vətəndən; Biganələr kimi baxıram 
gendən. Q. Zakir. Ovçu gendən yayındı; Oxu 
məndən yayındı; Bir dəfə kirpik çaldım; 
Gözünı səndən yayındı. (Bayatı). 

3. sif. və zərf Olduqca enli, gen-bol, dar 
olmayan, bədəni sıxmayan. Gen köynək. Gen 
corab. - [Hacı Saleh:] Amma, ağa, mintənə- 
niıı ölçüsü məlum olsa idi, çox yaxşı olardı. 
Orda tikdirrəm, bəlkə dar oldıı.. M.F.Axund- 
zadə. [Tahirin] pencəyi təzə dəbdə, uzun və 
gen tikilmişdi. M. Hüseyn. Rüstəm kişiyə elə 
gəldi ki, Qoşatxanın əynindəki kostyum 
gendir.. M. İbrahimov. 

4. is. dan. Küsülü olma, arası olmama, ara- 
sı soyuq olma. Biz genik. Aramız gendir. 

0 Gen dünya - böyük, geniş, ucsuz-bu- 
caqsız yer və s. haqqında. Ey nazənin, bu 
gen, geniş dünyada; Namusu əğyarə satmaq 
nədəndir? Qurbani. [Aslan:] Ay ata, bu gen 
dünyada məgər yer qəhət idi ki, bizim ba- 
balar gəlib, bu çılpaq qayaların arasında 
kənd salıb? M.Rzaquluzadə. Gen dünya 
(başına) dar olmaq -bax dünya. Gen dün- 
ya başıma dar gəlir mənim; Sanki baharıma 
qar gəlir mənim. M.Müşfiq. Gen gün - rahat, 
sakit, yaxşı gün, həyat. Dedi : - Əsirgəməm 
bir qaşıq qanı; Vəli laf vuranlar gen gündə 
hanı? Q.Zakir. Gen gündə dost deyər, dar- 
gündə qaçar. Axtarar girməyə, aya, dam indi. 
Aşıq Şəmşir. Gen yerini dar etmək - bax 
yerini dar eləmək (etmək) (“yer”də). 
Gendən-genə - uzaqdan-uzağa. Həmid 
gendərı-genə sevmiş olduğu bu qızın gülüş- 
lərindən çox mütəəssir olurdu. Ə.Məmməd- 
xanlı. Ürəyini gen saxlamaq - bax ürək. 

GEN 2 \yun. genos - mənşə] İrsiyyətin, 
orqanizmin bu və ya başqa əlamətinin nə- 
sillərə keçməsini təmin edən maddi əsası. 

GENBALAQ(LI) sif. Balaqları gen, enli 
olan. Genbalaq şalvar. - [Molla Qasımın] 
ayağında genbalaqlı ağ kətandan lifəli yalın- 
qat tumam var idi. H. Sarabski. 



217 




GEN-BOL 

GEN-BOL sif. 1. Çox geniş, çox böyük, 
rahat. Gen-bol yer. Gen-bol ev. - Ağalıq evi 
təzə qayda ilə tikilmiş, iki mərtəbə gen-bol 
bir imarət idi. S.S. Axundov. Otaq çox gen- 
boldu. həyətə və balkona açılan qapıları 
vardır. Ə.Vəliyev. 

2. Bax gen 1 1-ci mənada. Gen-bol pal- 
tar. - Dursun .. gen-bol çit donunu geydi. 
Ə.Əbülhəsən. 

3. məc. Yaxşı, firavan, ehtiyacsız, rifah 
içində. Gen-bol (z.) yaşamaq. Gen-bol həyat. 

GEN-BOLLUQ is. Firavanlıq, rifah, 
bolluq. Geıı-bolluq içində yaşamaq. 

GENDƏDUR is. köhn. Parıltılı və şax par- 
ça növü. // Həmin parçadan tikilmiş. Geıı- 
dədur tuman. 

GENDÖŞLÜ sif. Döşü, sinəsi enli, gen 
olan; geniş sinəli. Gendöşlü at. 

GENDÖŞLÜLÜK is. Döşün, sinənin gen- 
liyi. 

GENEALÖGİYA {yun. genealogia - şə- 
cərə] 1. Şəcərənin, nəslin tarixini öyrənən 
köməkçi tarix elmi. 

2. Şəcərə, nəsil tarixi. 

GENEALOJİ [yun.] Genealogiyaya aid 
olan, genealogiya ilə əlaqədar olan. Genea- 
loji tədqiqat. Dillərin geııealoji təsnifatı. 

GENERAL [lat. generalis - ümumi, baş] 
Yüksək komanda heyəti üçün hərbi rütbə, 
habelə bu cür rütbəsi olan şəxs. □ General- 
mayor - rütbəcə birinci general adı. Gene- 
ral-leytenant - rütbəcə ikinci general adı. 
General-polkovnik - rütbəcə üçüncü gene- 
ral adı. Ordu generalı - ən yüksək general 
adı. 

GENERALİSSİMUS [lat. generalissimus 
- ən baş] Ən yüksək hərbi rütbə, habelə 
həmin rütbəni daşıyan şəxs. 

GENERALİTET [alm. əsli lat.] Ordunun ali 
komanda heyəti; generallar. 

GENERAL-QUBERNATOR [lat.] 1917-ci 
il inqilabından əvvəl Rusiyada və bəzi öl- 
kələrdə: bir və ya bir neçə quberniyanın 
yüksək hərbi-inzibati hüquqlara malik rəisi. 
[Nəbi:] Min atlı göndərib dağlara sarı; Tif- 
lisin general-qubernatoru. S.Rüstəm. Biz İran 
əyalətlərindən birisində general-qubernator- 
la söhbət edərkən o, əyalət haqqında bizim 
təəssüratımızı soruşdu. M. İbrahimov. 



GENƏLDİLMƏK 

GENERAL-QUBERNATORLUQ is. 1 . Ge- 
neral-qubernator vəzifəsi. Camaat ona [Xu- 
dadat bəyə] Gəncə general-qubernatorlu- 
ğunu təklif edəndə ıızıın müddət razı olma- 
mış, “mən həkiməm ” - demişdi, t. Şıxlı. 

2. 1917-ci il inqilabından əvvəl Rusiyada: 
general-qubernatorun idarə etdiyi inzibati- 
ərazi vahidi. 

GENERALLIQ is. General rütbəsi, adı. 

GENERASİYA [lat. generatio - törəmə] 
xi is. 1. Heyvanların, bitkilərin, mineralların 
bütün üzvləri; nəsil. 

2. Törəniş, törənmə, yenidən yaranma. 
Elektrik enerjisinin generasiyası. 

GENERATOR [lat.] xüs. 1. Mexaniki 
enerjini elektrik enerjisinə çevirən maşın. 

2. Generasiya (2-ci mənada) hasil etmək 
üçün işlədilən müxtəlif cihazların, qurğu- 
ların adı. Siqnal generatoru. 

3. Bax qaz(o)generator. 

0 Generator qazı - bərk yanacağı qaz- 
laşdırmaq yolu ilə alman qaz. 

GENERATORLU sif. Generatoru olan. 
Geııeratorlu lampa. 

GENETİK sif. [lat.] 1. Genezisə aid olan, 
bir şeyin mənşəyini, inkişafını öyrənən. 
Genetik üsul. Genetik əlaqə. 

2. Genetikaya aid olan, genetika ilə əla- 
qədar olan. 

GENETİK [yun.] Genetika mütəxəssisi, 
genetika alimi. 

GENETİKA [yun.] Biologiyanın, orqa- 
nizmlərin irsiyyətini və dəyişkənliyini öy- 
rənən bəhsi. 

GENEZİS [yun. ] kit. Mənşə, törəniş; əmə- 
ləgəlmə prosesi. 

GENƏ dan. bax yenə. Bilmənəm ki, sənə 
nə demiş əğyar; Xəyalındır məndən genə gen 
kimi. M.P.Vaqif. Ələsgər eşqə düşüb; Sevdi 
cəfakarı genə. Aşıq Ələsgər. Əziziyəm, genə 
sən; Səfa gəldin genə sən; Fikrim, zikrim, 
xəyalım; Sənsən, sənsən, genə sən. (Bayatı). 

GENƏLDİCİ is. Bir şeyi genəltmək üçün 
işlədilən alət, qurğu və s. // Eyni mənada 
dərman və s. haqqında. Damarları geııəldici 
dərman. 

GENƏLDİLMƏ “Genəldilmək”dən/w. 

GENƏLDİLMƏK məch. Gen hala salın- 
maq, eninə artırılmaq, gen edilmək, enliləş- 
dirilmək. 



218 




GENƏLMƏ 

GENƏLMƏ “Genəlmək”dən fis. Damar- 
ların genəlməsi. 

GENƏLMƏK/ 1 . Gen hala düşmək, eninə 
böyümək, enliləşmək, genləşmək. Jaket çox 
geyildiyindən genəlib. Ayaqqabı genəldi. 

2. Gen şəkil almaq, gen olmaq, daha da 
enliləşmək. Aşağıdan dar. yııxarı getdikcə 
genələn və hər iki tərəfdən qulpu olan qazan 
partizanların həmişə karına gəlmişdi. 
S.Vəliyev. 

3. məc. Genişlənmək, böyümək. Hər gün 
genəldi daireyi-hörmətin sənin ; El uğra- 
dıqca fəqrə, şişib sərvətin sənin. M. Ə. Sabir. 
[Mirzə Mehrəli] otağı dolandıqca xəyal mey- 
danı genəldi. Çəmənzəminli. Birləşib art- 
dıqca qabarlı əllər; Daha da genəlir sözün 
meydanı. H.Arif. 

4. Dərman və s. təsirilə enlənmək, ge- 
nişlənmək. Qan damarları genəldi. Dərman- 
dan göz bəbəkləri genəlmişdir. 

GENƏLTDİRMƏ "Genəltdirmək” dən fis. 

GENƏLTDİRMƏK "Genəltmək” dən icb. 
Paltosunu dərziyə verib genəltdirmək. 

GENƏLTMƏ "Genəltmək”dən/w. 

GENƏLTMƏK/ 1 . Gen etmək, eninə bö- 
yütmək, gen hala salmaq. Paltarı genəltmək. 
Şalvarın belini genəltmək. // Geyib böyüt- 
mək, enlətmək. Cemperi geyib genəltmək. 
П Dərman və s. təsiri ilə genişlətmək, en- 
lətmək. İynə vurub damarları genəltmək. 
Gözünə damcı töküb bəbəyi genəltmək. 

2. Genişləndirmək, açmaq, böyütmək, gen 
etmək. Oynamaq üçün yeri genəltmək. 

GENİŞ sif. 1 . Eni çox olan, gen (dar əksi). 
Geniş alın. Geniş eyvan. Geniş küçə. Geniş 
arx. 

2. Sahə etibarilə çox böyük. Geniş tarla. 
Geniş çöllər. Geniş düzənlik. - Mil düzü, MU 
düzü, geniş Mil düzü! Eşit ürəyimdən gələn 
bu sözü.. M. Müşfiq. Qarşısında ucsuz- 
bucaqsız geniş bir çöl sərilmişdi. H.Nəzərli. 
[Ümid] hökumət evinin qabağındakı .. geniş 
meydanla Xəzərin sahilinə gəldi. B.Bayra- 
mov. // Məc. mənada. Kasıbın qapısı da 
ürəyi kimi geniş olardı. H. Sarabski. // məc. 
Ucsuz-bucaqsız, sonsuz, nəhayətsiz. Geniş 
üfüq. - Görürsən, bu geniş, bu böyük dünya; 
Hətə çoxlarının başına dardır. N.Rəfıbəyli. 

3. Böyük, iri (addım haqqında). [Oğlan] 
geniş addımlarla təpəyə çıxdı. H.Nəzərli. 



GENİŞLƏDİLMƏK 

Aydııı geniş addımlarla səhiyyə məntəqə- 
sində gəzişir, .. öz gələcək planlarını düşü- 
nüb nizama salmaq istəyirdi. H.Seyidbəyli. 

4. məc. Miqyası, qavrama dairəsi, ölçüsü 
böyük. Geniş ticarət. Geniş vəsait. Geniş im- 
kanlar. 

5. məc. Hamını, yaxud çoxunu əhatə edən, 
hamıya yaxud çoxuna şamil olan; kütləvi. 
Geniş tamaşaçı kütləsi. Geniş müşavirə. Ge- 
niş seçki kampaniyası. Elmi şuranın geniş 
iclası. - Geniş oxucu kütləsi böyük satiriki 
“ Molla Nəsrəddin” adı ilə tanımağa baş- 
ladı. M.İbrahimov. // Hamı üçün, çoxları 
üçün olan. Geniş istehlak malları. 

6. məc. Azad, sərbəst, heç bir şeylə məh- 
dudlaşdırılmayan. Geniş həyat. 

1. məc. Dərin, əsaslı, məhdudluqdan azad, 
ətraflı. Həyata geniş (z.) baxmaq. Sözü ge- 
niş mənada başa düşmək lazımdır. 

geniş-geniş 1) zərf Geniş, geniş surətdə. 
Kərim baba iri sallaq dodaqlarını geniş- 
geııiş açaraq gözlərini daha da qıydı. A.Şaiq; 
2) sif. Geniş (çoxluq bildirir). Geniş-geııiş 
tarlalar. Geııiş-geniş meydanlar. - Bu nəğ- 
mələr dərin-dərin; Geniş-geniş ürəklərin; 
Səmimiyyət nəğməsidir. M. Müşfiq. 

GENİŞALINLI sif. Alnı geniş olan, enli 
olan. Genişalınlı kişi. 

GENİŞEKRANLI sif Ekranı geniş olan. 
Geııişekranlı kinoteatr. // Geniş ekran üçün 
olan. Geııişekranlı film. 

GENİŞKÖKSLÜ sif. Köksü enli olan; ge- 
nişsinəli. Geııişkökslü gənc. - Məmməd bəy 
on iki-on üç yaşında, alagözlü, qumral saçlı, 
geııişkökslü, şümal bir oğlandı. Çəmənzə- 
minli. Kərim baba .. geııişkökslü bir qoca idi. 
A.Şaiq. 

GENİŞQƏLBLİ sif. Ürəyi, qəlbi geniş 
olan; ürəyiaçıq, açıqürəkli, comərd, səmi- 
mi. Genişqəlbli adam. - [Xədicə] olduqca 
xoşsöhbət, eyi təbiətli, genişqəlbli, munis və 
mehriban bir qız idi. S.Hüseyn. 

GENİŞQƏLB(Lİ)LİK is. Genişqəlbli ada- 
mın keyfiyyəti; ürəyiaçıqlıq, açıqürəklilik, 
comərdlik, səmimilik. 

GENİŞLƏDİLMƏ “Genişlədilmək”dən 
fis. 

GENİŞLƏDİLMƏK bax genişləndiril- 
mək. 



219 




GENİŞLƏNDİRİCİ 

GENİŞLƏNDİRİCİ sif. xüs. Geninə bö- 
yüdən, enlədən, genişləndirən. Yeni kəşfiy- 
yat quyusu turbin-rotor üsulu ilə, 12 düyməli 
və genişləndirici baltalarla qazdacaqdır. 
(Qəzetlərdən). 

GENİŞLƏNDİRİLMƏ "Genişləndiril- 

mək”dən f.is. Hüquqların genişləndirilməsi. 

GENİŞLƏNDİRİLMƏK məch. 1. Geniş 
hala salınmaq, daha geniş edilmək. Yol ge- 
nişləndirildi. Əkin sahəsi xeyli genişləndi- 
rilmişdir. 

2. Böyüdülmək, artırılmaq. Ticarət şəbə- 
kəsi genişləndirilmişdir. 

GENİŞLƏNDİRMƏ “Genişləndirmək”- 
don f.is. 

GENİŞLƏNDİRMƏK f. 1. Genəltmək, eni- 
nə daha da böyütmək. Yolu genişləndirmək. 
Hüdudları genişləndirmək. - Yazda güclü 
sel gəldiyindən çay daşmış, yatağını xeyli 
genişləndirmişdi. Ə. Vəliyev. 

2. Sayca artırmaq, böyütmək, daha da ar- 
tırmaq, inkişaf etdirmək. Ticarəti genişlən- 
dirmək. Tibb məntəqələri şəbəkəsini geniş- 
ləndirmək. 

3. məc. Gücləndirmək, artırmaq. [Əhməd 
istəyirdi ki] ..asan bir yol ilə öz mayasını 
böyüdüb alverini genişləndirsin və kasıblıq- 
da çəkdiyi əziyyətdən xilas olsun. B.Talıblı. 
[Alverçilər] başqa şəhərlərə, xüsusən Orta 
Asiyaya gedir. .. alverlərini genişləndirir- 
dilər. Ə.Əbülhəsən. 

4. məc. Daha da kütləvi etmək, geniş küt- 
ləni əhatə etmək. Hərəkatı genişləndirmək. 

5. məc. Artırmaq, dərinləşdirmək, daha 
geniş etmək. Nüfuz dairəsini genişləndirmək. 
Biliyini genişləndirmək. Təcrübəni genişlən- 
dirmək. 

GENİŞLƏNMƏ “Genişlənmək” dən/w. 

GENİŞLƏNMƏK/ 1. Daha geniş olmaq, 
genəlmək, böyümək. [Şiraslan] ..çaylar ara- 
sı ilə genişlənib yayılan düzənləri görürdü. 
S.Rəhimov. Anbardan ağ, dolu torbalar aza- 
lır, yer genişlənirdi. Mir Cəlal. Göz bəbəkləri 
ixtiyarsız olaraq genişləndi. H.Seyidbəyli. 

2. məc. Artmaq, daha geniş meydan al- 
maq, ətrafa yayılmaq. Üfüqdə başlanan işıq 
getdikcə genişlənirdi. S.Rəhimov. // məc. 
Daha kütləvi bir şəkil almaq, geniş kütlə 
arasında yayılmaq. İxtiraçılıq işi genişlənib. 



GEOBOTANİKA 

GENİŞLƏTDİRMƏ “Genişlətdirmək”- 
dən f.is. 

GENİŞLƏTDİRMƏK bax genişlətmək. 

GENİŞLƏTMƏ “Genişlətmək”dən f.is. 

GENİŞLƏTMƏK b a x genişləndirmək. 

GENİŞLİK is. 1. Geniş şeyin halı, geniş 
olma. Yerin genişliyi. Meydanın geııişliyi. 

2. Açıqlıq, düz yer. Küçə genişliyə çıxır. 

3. məc. Azadlıq, sərbəstlik. [Züleyxanın] 
qəlbi genişlik istədiyi lıalda, özü dar gölmə- 
çələrdə çapalamalı olmuşdur. M. İbrahimov. 
[İmran:] Əlbəttə, indi mən lazım olmaram. 
Ağzınız genişliyə çıxıb. İ.Şıxlı. // məc. Açıq- 
lıq, geniş fəza mənasında. Tərlan genişlik 
sevər; Göylərdir onun yeri. R.Rza. Baxıram 
iifüqün geniştiyinə; Soyuq baxışları unut- 
maq üçün. B. Vahabzadə. 

4. məc. Hərtərəflilik, dərinlik. Görüş dai- 
rəsinin genişliyi. Məlumatın genişliyi. 

GENİŞÜRƏKLİ b a x genişqəlbli. Geniş- 
ürəkli adam. - Züleyxa xala genişürəkli, sə- 
xavətli bir qadındır. M. Dilbazi. 

GENİŞHƏCMLİ sif. Həcmi geniş olan; 
irihəcmli. 

GENİŞCƏ sif. Bir qədər geniş, azca geniş. 
Genişcə otaq. H Çox geniş, olduqca geniş. 
Genişcə bir çöl ki, dənizdən kənar; Günəşin 
altında od tutub yanar. S. Vurğun. 

GENKÜRƏK(Lİ) sif. Kürəyi gen olan; 
enlikürək(li). Genkürək oğlan. 

GENLİK is. Gen şeyin halı; genişlik. 

GENOSİD [yun. genos və lat. caedere- 
dən “nəsli, tayfanı məhv etmə”] İrqi, milli 
və ya dini səbəblərə görə əhalinin ayrı-ayrı 
qruplarının məhv edilməsi. Genosid bəşə- 
riyyətə qarşı ən ağır bir cinayətdir. 

GENTUMAN(LI) 1. sif. Tumanı gen olan, 
gen tuman geymiş (qadın haqqında). 

2. İs. mənasında, məc. Geridə qalmış, 
avam, cahil, mədəniyyətsiz (qadın haqqında). 

GENCƏbax genişcə. 

geo... \yun. ge - yer] Bir sıra xarici söz- 
lərin (isim və sifətlərin) qabağında, onlara 
yer, Yer kürəsi, yer qabığı mənası verən ön- 
lük; məs.: geobotanika, geologiya, geofizika. 

GEOBOTANİKA \yun.\ Botanikanın, coğ- 
rafi mühitdən (torpaq, iqlim xüsusiyyətlə- 
rindən və s. amillərdən) asılı olaraq bitki- 



220 




GEODEZİYA 



GERİ 



lerin Yer kürəsində yayılmasını, tərkib və 
növ dəyişməsini öyrənən bəhsi. 

GEODEZİYA is. \yun.\ Yerin ölçülərini, 
formasını, qravitasiya sahəsini və səthindəki 
ölçüləri öyrənən elm sahəsi. 

GEODEZİYAÇI is. Geodeziya mütəxəssisi. 

GEODEZİSTbax geodeziyaçı. 

GEOKİMYA [yun. geo və ər. əlkimya] 
Yerin kimyəvi tərkibi və Yer qabığında kim- 
yəvi elementlərin yayılması və yerdəyişməsi 
qanunları haqqında elm. 

GEOKİMYƏVİ [yun. geo və ər. kimyəvi] 
Geokimyaya aid olan, geokimya ilə əlaqə- 
dar olan. Geokimyəvi tədqiqat. 

GEOLOQ [>>шј.] Geologiya mütəxəssisi. 

GEOLOJİ \yun.] sif. Geologiyaya aid olan, 
geologiya ilə əlaqədar olan. Geoloji xəritə. 
П Yerin tarixinə, Yer qabığına aid olan. 
Geoloji dövr. Geoloji kəşfiyyat (bir yerdə 
olan faydalı qazıntıları öyrənmək məqsə- 
dilə aparılan geoloji tədqiqat, axtarış). 

GEOLOGİYA iyun. ] Yerin quruluşu, tərki- 
bi, tarixi, yerdə üzvi həyatın tarixi və faydalı 
qazıntıların yerdəyişməsi haqqında elm. 

GEOMORFOLOJİ [ум/Ј.] sif. Geomorfo- 
logiyaya aid olan, geomorfologiya ilə əla- 
qədar olan. Geomorfoloji tədqiqat. 

GEOMORFOLOGİYA iyun.] Fiziki coğ- 
rafiyanın, yer səthinin relyefini və onun in- 
kişaf tarixini öyrənən bəhsi. 

GEOFİZİK iyun.] Geofizika mütəxəssisi. 

GEOFİZİKA [yun.] Yerin fiziki xüsusiy- 
yəti və onda gedən fiziki proseslər haqqında 
elmlərin məcmusu. 

GEOFİZİKİ sif. Geofizika ilə əlaqədar 
olan, geofizikaya aid olan. Geofiziki tədqi- 
qat üsulları. Geofiziki rəsədxana. 

GEPARİN is. \yun.] tib. Qanın axmasının 
qarşısını alan dərman preparatı. 

GERB Ipol. herb, alm. erbe - irs] Bir döv- 
lətin, şəhərin, nəslin, silkin və s.-nin bay- 
raq, pul, möhür və s. üzərində təsvir olunan 
fərqləndirmə nişanı. Dövlət gerbi haqqında 
Konstitusiya Qanunu. Azərbaycanın Dövlət 
gerbi ilə bağlı müsabiqə elan olunmuşdur. 
□ Gerb rüsumu - mülki-hüquqi işlər üzrə 
sənədləri rəsmiləşdirərkən alınan xüsusi 
dövlət rüsumu (sənədlərə üzərinə dövlət 



gerbi şəkli olan müəyyən qiymətdə marka- 
lar yapışdırmaqla icra edilir). 

GERÇƏK 1. zaz/Doğru, düz, həqiqi. Zül- 
fünə ziilməti-dövran dedilər, gerçək imiş ; 
Ləbinə çeşmevi-heyvan dedilər, gerçək imiş. 
S.Ə.Şirvani. // Həqiqətən, əslində. Sən ki bir 
əqrəb imişsən gerçək; Bu zəhərlər, bu tikən- 
lər nə demək? S.Vurğun. □ Gerçək olmaq, 
gerçəyə çıxmaq - həqiqət olmaq, doğru ol- 
maq, düz çıxmaq. Lidiya bu sözlərin, elə günü 
sabah gerçəyə çıxacağına qətiyyən inana bil- 
məzdi. Ə.Əbülhəsən. 

2. sif. Həqiqi, düz, doğru ( yalan əksi). Ger- 
çək söz. // İs. mənasında. Gerçəyini demək. 

GERÇƏKDƏN zaı/Doğrudan, ciddi (ola- 
raq). Gerçəkdən hirslənmək. Gerçəkdən de- 
mək. 

GERÇƏKLƏMƏ “Gerçəkləmək”dən f.is. 

GERÇƏKLƏMƏK /. Həqiqətə çevirmək, 
bir şeyi doğrudan-doğruya etmək. [Qurban:] 
Ay qarı, deyəsən axı, sən gerçəkl əyirsən. 
Ə. Haqverdiyev. Cavanşir özünü tamamilə 
itirdi. ' ‘Bu qız deyəsən, lap gerçəklədi ’ ’ - deyə 
xəyalından keçirdi. İ.Şıxlı. 

GERÇƏKLƏNMƏ “Gerçəklənmək”dən 
f.is. 

GERÇƏKLƏNMƏK/ Gerçək olmaq, düz 
çıxmaq, həqiqət olmaq. Bənövşə çiçəkləndi; 
Yarpağı ləçəkləndi; Yatdığı yalan oldu; 
Ölümü gerçəkləııdi. (Bayatı). 

GERÇƏKLƏŞMƏ “Gerçəkləşmək”dən 
f.is. 

GERÇƏKLƏŞMƏK/ Gerçəklənmək, ger- 
çək hala gəlmək, reallaşmaq, həqiqətə 
çevrilmək. [Oğlan] ..işin gerçəkləşdiyini .. 
dərk edib, atasının Marala zəng etməyinə 
mane olmaq istəyirdi. Ə.Əbülhəsən. 

GERÇƏKLİK is. 1 . Həqiqət, həqiqi varlıq, 
reallıq. Şüur gerçəkliyi əks etdirir. 

2. Doğruluq, həqiqilik, düz çıxma; cid- 
dilik. 

GERİ 1. zərf Arxa tərəfə, dala, dal tərəfə. 
[Qaçay] bir neçə addım gedəndən sonra 
istədi qanrılıb geri baxsın. İ.Məlikzadə. 

2. is. Ard, dal, davam, mabəd. Şerin geri- 
sini oxumaq. - Toğrul Qətibənin bu sözlə- 
rini eşidəndən sonra, rübailərinin gerisini 
oxumadı, kağızı büküb cibinə qoydu.. 
M.S.Ordubadi. 



221 




GERİ 



GERİ 



3. is. məc. Aqibət, son, nəticə. İşin gerisini 
düşünmək. - [Prokuror:] Bu nədir? Adam 
bir iş tutanda gerisini fikirləşməz? I. Şıxlı. 

4. is. məc. İnkişaf etməmiş, dala qalmış. 
inkişaf çox zəifdir; Üzrümüz yoxdur əsla; 
imkanımız var ikən; Geriyik nə əsasla? 

R. Rza. 

0 Geri durmaq - uzaqlaşmaq, yaxın gəl- 
məmək. Yar deyilsən, çək ayağı, geri dur; 
Canımı odlara yaxmağın nədir? M.P. Vaqif. 
Geri götürmək — 1) dala almaq verdiyini 
istəyib almaq. Kitabını geri götürdü; 2) məc. 
dediyi sözdən, vədindən dönmək. Sözünii 
geri götürmək. - Padşah qızını çox şad 
görüb, hökmünü geri götürdü. (Nağıl). Geri 
(geriyə, geridə) qalmaq - 1) dalda, arxada 
qalmaq. Qocalar geridə qaldılar. - Koman- 
dan əsgərlərdən geri qalmamaq üçün yoluna 
davam edir. M.Hüseyn; 2) vaxtını keçirmək, 
vaxtında etməmək; yubatmaq, ləngitmək. 
Dərsim geri qalıb. - Xəstə olduğum cəhətə 
bu yay xırmanını hamıdan geriyə qalmışdı. 

S. S.Axundov; 3) məc. inkişafdan qalmaq, 
tərəqqi etməmək. [Almaz Xanımnaza:] Ay- 
ana, axı bu bizim kəndimizdir, elimizdir. 
Belə, geridə qalıblar ey, geridə. C. Cabbarlı. 
Geri qayıtmaq - dala dönmək, qayıtmaq. 
Qayıdıb gələndə məclisdən geri; Yolda iki 
nəfər düşdü üstümə. M.Rahim. Geri qay- 
tarmaq- 1) qaytarmaq, qovmaq. Uşağı geri 
qaytarmaq. - Pəri nənə .. gəlinini qapıdan 
geri qaytarmaq fikrində deyildi. M.Hüseyn; 
2) ödəmək, vermək. Borcunu geri qaytar- 
maq; 3) məc. qarşısını almaq, artmağa, inki- 
şaf etməyə qoymamaq. Toxtaqlıq, təskinlik 
bədbəxt hadisəni geri qaytarmır. Ə.Vəliyev. 
Geri oturmaq - geri çəkilmək. Yağı geri 
oturdu. - [Düşmən] hər dəfə öz qara qanı içə- 
risində boğulub geri otururdu. Ə.Məmməd- 
xanlı. Geri oturtmaq - zor gələrək geri çə- 
kilməyə, qaçmağa məcbur etmək, dala 
oturtmaq. Üsyançılar üzüm bağlarına dolu- 
şan və şəhərin ucqar dar kiiçələriylə irəlilə- 
mək istəyən bolşevikləri əzərək geri oturt- 
dular. İ. Şıxlı. Geri(də) qoymaq - dalda bu- 
raxmaq, irəliləmək. Ələmdarlı bizi geridə 
qoyub özü irəli getdi, daşın dalma sinib 
dedi : - Kimsən, dayan! Mir Cəlal. Geri(yə) 



almaq - yenidən əldə etmək, almaq, özlərinə 
qaytarmaq. Kitabları geri almaq. - ..Osmanlı 
arvadları bir yerə cəm olub nitqlər söylə- 
yiblər və and içiblər ki, paymal olan hüquq 
və ixtiyarlarını qanuni-əsasi vasitəsilə geri 
alsınlar. C. Məmmədquluzadə. Verilən ənamı 
geri almaq gədalıqdır. C. Cabbarlı. Geri(yə) 
atmaq (salmaq) - 1) dala atmaq, arxaya 
qatlamaq. Saçını geri atdı. - Şəmsiyyə 
qırmızı ipək paltarın ətəklərini geri ataraq 
kreslodan birisinə oturdu. M. İbrahimov; 
2) məc. inkişafını saxlamaq, qarşısını almaq, 
mane olmaq. Onlar bilirdiilər) ki, burada 
oturanların məhvi İran inqilabını on illərcə 
geri ata bilər. M. S. Ordubadi. Geri(yə) 
baxmadan - üzünü dala çevirmədən, heç 
bir şeyə fikir vermədən, sürətlə. Geri bax- 
madan getmək. Geri(yə) çəkilmək - 1) da- 
yandığı, durduğu yerdən dala çəkilmək, geri 
addımlamaq, iki addım geri çəkilmək. Yol- 
dan geri çəkil! - Şeyx Sədr a itaət .. ilə geri 
çəkilir. H.Cavid. Müəllim gələn şagirdlərə 
yol vermək üçün geri çəkildi. Ə.Əbiilhəsən; 
2) düşmənin hücumuna davam gətirməyib 
öz mövqelərini tərk edərək çəkilmək. 
Düşmən geri çəkildi. - .. Yarım saat çəkmədi 
aralıqda beş-on köynək cırıldı və Hiirzad 
tərəf döyülmüş, söyülmüş geri çəkilib evdə 
qapandılar. Çəmənzəminli. Geri(yə) 
dönmək - 1) bax geri qayıtmaq. Gedən- 
lər geri döndülər. [Şeyx Hadi:] Çarəsiz biz 
də Hindi tərk edərək; Geri döndük təəssüf 
eyləyərək. H.Cavid. Mirzə Cavad arvadının 
səsinə geri dönüb, oğlunun halətini görüb 
başladı söyləməyə. Ə.Haqverdiyev; 2) çevril- 
mək, dala baxmaq, arxaya dönmək. Əvvəl 
qışqırıq eşitdim, tez geri döndüm, o dəqiqə 
iki kölgə harasa yoxa çıxdı. H.Seyidbəyli. 
Geri(yə) getmək - 1) dala qayıtmaq, geri 
dönmək; 2) məc. arıqlamaq, zəifləmək. 
Uşaq günü-gündən geri gedir. - Ağabəy bir 
gün baxıb gördü, elə qız günü-gündən geri 
gedir. (Nağıl). [Sultan bəy:] Beş ildir ki, 
günü-gündən geri gedirəm. Ü.Hacıbəyov; 
// vəziyyəti getdikcə pisləşmək, ağırlaşmaq; 
yaxşılaşmamaq (xəstə haqqında). Xəstə geri 
gedir. - [Sona xanım:] Pəri, lıeç mənim ha- 
lımı soruşma, bax, görürsən, gün-gündən 



222 




GERİLƏMƏ 



GET-GƏL 



geri gedirəm. Ə.Haqverdiyev. [Böyük oğlu:] 
3-4 gün bu dərmanlan atdı, kişi daha da geri 
getdi. Qantəmir; 3) bax geri qalmaq 3-cü 
mənada. Elə bil düşünür Sent-Ekzüperi: - 
Ağıldan, əməldən geri qaldı səs; Bu qoca 
dünyamız hara gedir bəs? B. Vahabzadə. 
Geri(yə) istəmək - tələb etmək, bir şeyi 
təzədən əldə etməyə çalışmaq. Borcunu 
geri istəmək. - Zeynal ötəyə-bəriyə müra- 
ciət edib sabiq xidmətini geri istəyirdisə də, 
müvəffəq olmayırdı. S. Hüseyn. Geri(yə) sal- 
maq - 1) bax geriyə çəkmək 2-ci mə- 
nada; 2) məc. yubatmaq, təxirə salmaq. Lətif 
hələ keçən il Bakıya getməli idi. Lakin bir 
hadisə onu bir il geri saldı. H.Seyidbəyli. 
Geridən baxmaq - seyıçi kimi uzaqdan 
baxmaq, yaxın durmamaq, qarışmamaq, işti- 
rak etməmək, uzaq durmaq. Geridən baxma, 
kömək elə. - Ustalardan dərs al hərdən; 
Xeyrə-şərə baxma geridən. Aşıq Şəmşir. 
Geriyə çəkmək - 1) aı xaya çəkmək, dala 
vermək, kənara çəkmək. Maşın gəlir, uşağı 
geri çək. - Şofer onun qolundan tutub geriyə 
çəkdi... M. Hüseyn; 2) məc. inkişafına, tərəq- 
qisinə, irəliləməsinə mane olmaq. Köhnə 
adətlər xalqı geri çəkir. 

GERİLƏMƏ 1 . “Geriləmək”dən fis. 

2. Gerilik. Başqa idarələrdən gəlmiş bu 
teleqramların hamısında “ Geriləməni tez- 
liklə ləğv ediniz /” - deyə şəxsən Tərlanı hə- 
dələyirdilər. M.Hüseyn. 

GERİLƏMƏK f 1 . Geri çəkilmək. [Gül- 
sabah:] [Gülər] qorxdu, o qorxaqcasına ge- 
rilədi, döndü, qaçdı. C. Cabbarlı. Mehriban 
[Zeynalı] elə halda görüncə qorxub geri- 
lədi. S. Hüseyn. 

2. məc. inkişafdan qalmaq, qabağa getmə- 
mək, geri qalmaq, tənəzzül etmək. 

3. məc. Sözündən dönmək, sözünü dan- 
maq, dediyini yerinə yetirməmək, vədindən 
qaçmaq. [Namaz:] Zalxa, get uşaqlara de ki, 
dəxi cəfa çəkməsinlər, Tarverdi gerilədi. 
M.F.Axundzadə. 

GERİLƏTMƏ “Gerilotmək”don fis. 

GERİLƏTMƏK f. Geri qalmasına, geri 
getməsinə səbəb olmaq; geri qoymaq. 

GERİLİK is. Geri olma, geri qalma; inki- 
şafsızlıq, cəhalət. Ədib [“Pir” hekayəsində] 



bir sıra canlı bədii surətlərdə köhnə feodal 
Azərbaycanın mənzərəsini məharətlə yara- 
dır, mövhumatın, geriliyin törətdiyi cinayət 
və fəlakətləri göstərir. M. Arif. “ KəşkiiT ' 
“ Əkinçi" nin yolunu davam etdirərək öz sə- 
hifələrində gerilik əleyhinə kəskin məqalələr 
dərc edirdi. M. İbrahimov. 

GERMAN Hind-Avropa dillər ailəsinə 
mənsub olan dil qruplarından biri. 

GERMANİSTİKA German dilləri və ədə- 
biyyatı haqqında elm. 

GERMANİZM [lat.\ German dillərindən 
alınmış söz və ya ifadə. 

GERMETİK sif. Hava keçirməyən, kip. 

GERZE is. Qədim Misirdə qəbiristan. 

GESTÄPO [alm.] Hitler Almaniyasında 
gizli polis, indi isə [mehmanxana \ faşistlərin 
gestapo idarəsi idi, .. minlərlə adama burada 
divan tutulurdu. S. Vəliyev. Kəsib hər bərəni, 
pusub hər yolu; Gestapo dörd gözlə gəzir on- 
ları. B.Vahabzadə. 

GESTAPOÇU is. Gestapoda xidmət edən 
adam (bax gestapo). Hər gecə gestapoçu- 
lar bizim yatdığımız daxmalara gəlirlər.. 
Ə.Məmmədxanlı. Kəsilir cığırlar... Gesta- 
poçular; Düşür igidlərin ləpirlərinə. 
B.Vahabzadə. 

GET is. Qədim Frakiyada tayfa. 

GETDİKCƏ zərf 1 . İrəlilədikcə, irəli hə- 
rəkət etdikcə, qabağa doğru gedə-gedə. Yol 
getdikcə söhbət etmək. - Maşın getdikcə onun 
çarxlarının buraxdığı izlər qumun üstündə 
qalırdı. H.Seyidbəyli. 

2. Uzandıqca. Dərə qərbə doğru getdikcə 
qayalıq, dağlıq, iri və oyuq daşlarla dolu 
qorxunc yerlərdən ibarətdi. A. Şaiq. 

3. məc. Tədricən, yavaş-yavaş, zaman 
keçdikcə. Getdikcə bu məhəllənin halı fəııa- 
laşdı. N.Nərimanov. Mirzağanııı Cəmiləyə 
qarşı olan meyli və məhəbbəti getdikcə ar- 
tırdı. S. Hüseyn. [Qəhrəman:] Atəş getdikcə 
şiddətlənir və vəziyyətin ciddiyyətini andı- 
rırdı. H.Nəzərli. 

GET-GƏL is. Bir yerə çox gedib-gəlmə. 
[Laçın] uzun get-gəllərdən usandı.. M.Hüseyn. 
Bu get-gəllər bazarına dəvədi dünya.. M. Araz. 

0 Get-gələ salmaq - işini qəsdən uzat- 
maq, yubatmaq, süründünnəyə salmaq, işinin 



223 




GETHAGET 



GETHAGET 



dalınca daim gedib-gəlməyə məcbur etmək. 
Yusifi bir həftə idi get-gələ salmışdılar. 

GETHAGET 1 zərf Uzun yol gedərək, bö- 
yük məsafə qət edərək, gedə-gedə. Getha- 
get kəndə çatdıq. 

GETHAGET 2 is. Böyük ziyan, zərər, çı- 
xar. Elə gəlhagəlin belə də gethagedi olar. 
(Ata. sözü). 

GETMAN [pol. əsli alm.] 1. Qədimdə Polşa 
qoşunlarının baş komandanı. 

2. Qədimdə Ukraynada: kazak qoşunun 
başçısı və yüksək hakim. 

GETMANLIQ is. Getman hakimiyyəti və 
idarəsi. 

GETMƏ "Getmək”dən/w. Ümidin get- 
məsini Bahar da istəyirdi. B. Bayramov. 

GETMƏK f. 1 . Addım ataraq hərəkət et- 
mək; yerimək, addımlamaq. Asta-asta get- 
mək. İti getmək. Piyada getmək. Yolla get- 
mək. Yanınca getmək. // Bir yerdən başqa 
yerə varmaq. Şah Səlməxatuna işarə etdi ki, 
hərəmxanaya getsin.. M.F.Axundzadə. [Kər- 
bəlayı Qubad:] Gedirəm Sijimqulu bəyin ya- 
nma. Ü.Hacıbəyov. // Nəqliyyat vasitəsində 
hərəkət etmək. Qatarla getmək. Araba ilə 
getmək. Kəndə atla getmək. И Bir yerə ge- 
dərkən birisinə yoldaşlıq etmək. Qardaşı da 
onunla şəhərə getdi. /I Başqa yerə varmaq 
üçün olduğu yerdən ayrılmaq, yola düşmək, 
istiqamət almaq. Xaricə getmək. Bağa get- 
mək. Dənizə getmək. - Əziz Kamalı anasına 
tapşırıb cəbhəyə getdi. S. Rəhman. // Eyni 
mənada nəqliyyat vasitələri haqqında. 
Qatar gecə gedir. Təyyarə saat 6-da gedir. 
//Olduğu yeri tərk etmək, oradan çıxıb get- 
mək. Evdən getmək. Şəhərdən getmək. Dərs- 
dən getmək. İclasdan yarımçıq getmək. 
- [Oğlan] getmək istəyir, zəng çalınır. Sona 
gəlir. H.Nəzərli. 

2. Başqa bir yerə köçmək, yaşayış yerini 
dəyişmək. Yaylağa getmək. - İrəvanda Cəfə- 
rabad məhəlləsində oturan kazak qoşunları 
iyunun ikisində Kəpəgir dağında yaylağa 
gedəsi idilər. C.Məmmədquluzadə. 

3. Keçmək, ötmək, keçib getmək. Xiya- 
banla getmək. 

4. dan. Özünə sənət, peşə seçmək, bir işin 
dalınca varmaq. Həkimliyə getmək. Müəl- 
limliyə getmək. - Heç bilmirəm, niyə xalq 



bu tərtəmiz qələm işinə getdi, sən bu gil- 
kərpic işinə. S. Rəhimov. 

5. Yolda, hərəkətdə olmaq (göndərilən şey 
haqqında). Təyyarə Bakıdan Daşkəndə neçə 
saata gedir? 

6. Cərəyan etmək, vaqe olmaq, davam 
etmək. Sinifdə dərs gedir. Məşğələ yaxşı 
gedir. - ..Çarpışma konsullar yerləşən mə- 
həllələrdən çox uzaqda gedirdi. M.S. Ordu- 
badi. Bu qayda ilə ata ilə oğul arasında 
söhbətlər gedir. S. Rəhimov. Çöldə qızğın 
biçin gedirdi. S. Rəhman. 

7. Yaxınlaşmaq, az qalmaq. Günəş bat- 
mağa doğru gedirdi. M. İbrahimov. 

8. Bitmək, qurtarmaq, ötmək, keçmək, 
sona çatmaq. Ömür getdi. Cavanlıq getdi. 
- Qış getdi, bahar oldu; Çöllər, təpələr dol- 
du; Şən üzlü mələklərlə. A.Şaiq [Xurşud:] 
Gün gedib, aylar dolandı, padşahım gəlmədi. 
Ü.Hacıbəyov. Qış da yavaş-yavaş qan və 
soyuğu ilə ötüb getdi. Çəmənzəminli. //Yox 
olmaq, əldən çıxmaq. İt də getdi, ip də. 
(Məsəl). 

9. Lazım olmaq, çatmaq, sərf olunmaq. 
Xalata 5 nıetr parça gedir. - Bir quyunun 
qazılmasına gedən vaxtın yarıdan çoxunu 
başqa işlər aparır. M. İbrahimov. // Ehtiyacı 
ödəmək, bəs olmaq, görmək. Bu palto üç il 
gedər. // Xərclənmək, sərf edilmək, işlən- 
mək. Bu qədər pul hara getdi? 

10. Tamaşaya qoyulmaq, göstərilmək. 
Operada nə gedir? “ Azərbaycan ” kinoteat- 
rında “ Koroğlu ” filmi gedir. - Bu axşam 
dram teatrında “Sevil” tamaşası gedirdi. 
S. Rəhimov. 

1 1 . Aparıb çıxarmaq (yol haqqında). Bu 
yol Göy gölə gedir. 

12. məc. Ölmək, dünyanı tərk etmək. Mən 
gedərəmsə məramım genə diinyadə durar. 
M.Ə. Sabir. Ey könül, bu acı hisslərdən əl 
çək? İnsan bir gün gəlmiş, bir gün gedəcək. 
M.Müşfıq. 

13. Evlənmək, ərə getmək. [Şahsənəm:] 
Ana, razı olun, gedim Qəribə; Ana, mən ya- 
zığı nə dindirirsən? “Aşıq Qərib”. [Nazlı:] 
Dadaş, and olsun Allaha, mən Mirbağır 
ağaya getməyəcəyəm. C.Məmmədquluzadə. 
[Sənəm:] Heç bunun kimi gözəl qız qoca 
kişiyə gedərnıi? Ü.Hacıbəyov. 



224 




GETMƏLİ 



GEYİMLİ-KECİMLİ 



14. Bir ünvana göndərilmək, çatdırılmaq. 
Məktub Moskvaya gedəcək. - [Nərgiz Sə- 
məndərə:] Həmin bu kitab instituta gedə- 
cək, .. mühafizə olunacaqdır. B. Bayramov. 

15. məc. Rəvac olmaq, satılmaq. Mal yaxşı 
gedir. 

16. Axmaq, cərəyan etmək (maye haq- 
qında). Evin dalından su gedirdi. 

17. Bir sıra isimlərə qoşularaq müxtəlif 
ifadələr və mürəkkəb feillər düzəldilir; 
məs.: fikrə getmək, xəyala getmək, rəngi 
getmək, əldən getmək. 

0 Getsin gəlməsin - təkrar olunması arzu 
edilməyən hadisə və ya bir iş haqqında söy- 
lənir. Ağır günlər getsin gəlməsin. - [Kəblə 
Məhəmməd:] Ay usta, o illər getsin gəlmə- 
sin! Yadıma salma. Mənim də başıma az iş 
gəlmədi. Çəmənzəminli. Az getdi, üz getdi, 
dərə, təpə düz getdi... - Azərbaycan nağıl- 
larında “çox getmək” mənasında işlədilir. 

get-gedə bax getdikcə. [Zeynal] get- 
gedə məişət pozğunluğunun çirkabı içinə 
yuvarlanırdı. S.Hüseyn. Muxtar get-gedə 
narahat olur, hətta darıxmağa başlayırdı. 
B. Bayramov. 

GETMƏLİ bax gedəcək. Əziziyəm, qa- 
lasız; Şəhər olmaz qalasız; Mən ki getməli 
oldum ; Siz sağlıqnan qalasız. (Bayatı). 

GETTO [ital.\ Orta əsrlərdə Avropada, 
habelə bəzi ölkələrdə: müəyyən dini və irqi 
qrupa mənsub adamların məcburən yaşama- 
ları üçün ayrılmış şəhər rayonu məhəlləsi. 
Zənci gettosu. 

GE YDİRİLMƏ "Geydirilmək”dən f. is. 

GEYDİRİLMƏK 1. “Geydirmək”dən məch. 

2. tex. Keçirilmək, yerinə salınmaq, taxıl- 
maq. Təkər oxa geydirildi. 

GEYDİRMƏ “Geydirmək”dən f.is. 

GEYDİRMƏK/ 1 . Geymək işini gördür- 
mək, geyməyə məcbur etmək. ..Hüseynqulu 
ağa ziııətli qaraçı libası tikdirib Qaraca qıza 
geydirirdi və öz qonaqlıqlarında oynadırdı. 
S.S.Axundov. 

2. Keçirmək, taxmaq, yerləşdirmək, qab- 
lamaq. Oxu yerinə geydirmək. 

0 Don geydirmək - bax don 1 . 

GEYƏCƏK bax geyim. [Çopo:] Qəbilə 
şurası [əlillərin] yeyəcək, geyəcək və bütün 
ehtiyaclarını təmin etmişdi. Çəmənzəminli. 



GEYİB-KECİNMƏ "Geyib-kecinmək”- 
dən f.is. 

GEYİB-KECİNMƏK bax geyinib- 
kecinmək. 

GEYİK is. zool. Dağlıq meşələrdə yaşa- 
yan, bəzi cinsləri iri dallı-budaqlı buynuzlu, 
böyük və gözəl heyvan. Dağlarda geyik m- 
ənəm; Buynuzu böyük mənəm ; Yarın nə 
dərdi, qəmi; Ona ağır yük mənəm. (Bayatı). 

GEYİLMƏ “Geyilmək”dən/w. 

GEYİLMƏK 1 . "Geymək”dən məch. Pal- 
tar geyildi. 

2. tex. Keçirilmək, yerinə salınmaq, ta- 
xılmaq. 

GEYİM is. Əyinə geyilən hər şey; paltar, 
üst-baş, libas. Qış geyimi. Sadə geyim. Hərbi 
geyim. - [Aslan bəy:] Üç ay var ki, görmə- 
mişəm, geyimini bilmirəm... C. Cabbarlı. 
[Usta Ağabalanın] yay və qış libası bir-bi- 
rindən seçilməyib həmişə üç-dörd geyimdən 
əmələ gəlirdi. Çəmənzəminli. // məc. Örtü, 
pərdə mənasında. 

GEYİM-KECİM is. Üst-baş, paltar. // Ge- 
yinmək tərzi. Geyim-keciminə fikir vermək. 
- Aran yerindən gəlmiş adamlar öz səliqə- 
sahmanı, geyinı-kecimi ilə dərhal fərqlənir- 
dilər. B.Bayramov. 

GEYİM-KECİMLİ b a x geyimli-kecimli. 

GEYİMLİ sif 1. Əynində geyimi, paltarı 
olan, paltarlı. [Zeynalın] qarşısına on bir- 
oıı iki yaşlı, sadə və təmiz geyimli, qara bir 
qız çıxdı. S.Hüseyn. Tirmə şal geyimli, qam 
saçlılar; Hər tərəfə zər nişanlar dolanır. 
Aşıq Ələsgər. Ağ geyimli, nurani bir dərviş 
yol kənarında görünür. H.Cavid. // Geyinmiş, 
əynində geyimi olan, paltarlı ( çılpaq əksi). 
Geyimli halda bayıra çıxdı. Geyimli uşaq. 

2 məc. Üzəri bir şeylə örtülmüş, örtülü. 
Yaşıl geyimli təpələr. - Al-əlvan geyimli 
dağlar gözəli, Sən kinidən öyrəndin vüqarı, 
lalə? N.Rəfibəyli. 

GEYİMLİ-KECİMLİ sif. Yaxşı, gözəl, sə- 
liqəli geyinmiş. Geyinib-kecinmiş; geyimli- 
kecimli qız. - Salonun ortasında geniş açılmış 
yemək masasının ətrafında oturmuş geyimli- 
kecimli xanımlar əl çaldılar. M. İbrahimov. 
Ələddin əlində gül dəstəsi olan belə geyimli- 
kecimli qadından şübhələnmir. H.Seyidbəyli. 



225 




GEYİNDİRİB-KECİNDİRMƏ 

GEYİNDİRİB-KECİNDİRMƏ “Geyindirib- 
kecindirmək”dən. is. 

GEYİNDİRİB-KECİNDİRMƏK / Birini 
yaxşı-yaxşı geyindirmək, bəzəndirmək. Gə- 
lini geyindirib-kecindirdilər. Uşağı geyindi- 
rib-kecindirmək. - ..Onu geyindirib-kecindi- 
rib məclisə gətirmişdilər. Ə.Məmmədxanlı. 

GEYİNDİRMƏ “Geyindirmək”dən f.is. 

GEYİNDİRMƏK / 1. Birinin əyninə 
paltar geydirmək yaxııd paltarı geyməyə 
kömək etmək. Pişxidmətlər .. şiiru etdilər.. 
Yusif Sərracın köhnə paltarını soyundur- 
mağa və xələti-şahaııəni ona geyindirməyə. 
M.F.Axundzadə. [Gelini] yaxşıca geyindi- 
rirlər, bəzəyirlər, sonra faytona mindirib 
allah-allah ilə aparırlar. Ü. Hacıbəyov. 

2. məc. Örtmək, sarmaq, çulğalamaq. Ağ 
örtüyə büründiirür aləmi ; Çulğalayır, 
geyindirir aləmi. A. Səhhət. 

0 Don geyindirmək bax don. 

GEYİNƏCƏK is. dan. Paltar, geyim. 

GEYİNİB-KECİNMƏ “Geyinib-kecin- 
mək” dən f.is. 

GEYİNİB-KECİNMƏK/ Yaxşı-yaxşı ge- 
yinmək, bəzək şeyləri taxmaq, bəzənmək. 
Qız geyinib-kecinib Məlik Diiçara dedi.. 
(Nağıl). Geyinirik-keçinirik yurdumuzun 
varından ; Ellər açır süfrəsini öz bağının ba- 
rından. S. Vurğun. [Şahnigar xanım] geyinib- 
kecindi, hətta Kürə suya gedəndə də özünü 
daş-qaşla bəzədi. I.Şıxlı. 

GEYİNİB-KECİNMİŞ fsif Yaxşı-yaxşı, 
səliqə ilə geyinmiş, geyinib-bəzənmiş. 

GEYİNMƏ “Geyinmək”dən/«. Səhnədə- 
kilər geyinmələrini tamam edirlər. Ü.Hacı- 
bəyov. 

GEYİNMƏK qayıd. 1. Öz-özünü geyin- 
dirmək, əyninə, yaxud ayağına bir şey gey- 
mək. Mirzə durub libasını geyinib getdi usta 
Zeynalın dükanına. Ə.Haqverdiyev. Camal 
həmin saat qalxıb geyindi. M.Rzaquluzadə. 
Dan yerinə səda düşəndə Firəngiz geyinib 
hazırlaşmışdı. B. Bayramov. 

2. Bu və ya başqa dəbdə, keyfiyyətdə, növ- 
də paltar geymək. Qısa geyinmək. İpək pal- 
tarlar geyinmək. - Getdik və yol gedərkən 
dostumu nəzərdən keçirdim, .. başdanayağa 
şıq geyinmişdi. Çəmənzəminli. Biz qalstuk 
taxırıq ; Biz dəblə geyinirik. B. Vahabzadə. 



GEYSU 

3. məc. Örtülmək, üzərinə pərdə çəkil- 
mək. Çöllər yaşıl geyinmişdi. - Geyinmiş dan 
yeri yenə qırmızı; Doğmuş səhərlərin müjdə 
yıldızı. S. Vurğun. Dərə-təpə al geyindi; Açdı 
əlvan gülün dağlar. Aşıq Şəmşir. 

GEYİNMİŞ fsif Paltar geymiş; paltarlı. 
Geyinmiş uşaq. Geyinmiş halda. 

GEYİŞ is. köhn. Geymə işi, geymə (ge- 
yinmə) tərzi. Əynində var sincab donun; 
Geyişiıı yarıma bənzər. Aşıq Əmir. 

GEYİŞDİRMƏ “Geyişdirmək”dən. 

GEYİŞDİRMƏKbax gicişdirmək. 

GEYİŞİK bax gicişmə. 

GEYİŞMƏ “Geyişmək”dən f.is. 

GEYİŞMƏK 1. Bax gicişmək. 

2. dan. Bir-birinə keçmək, sarmaşmaq. 
Saçları bir-birinə gevişib. 

GEYMƏ 1. “Geymək”dən f.is. 

2. Üst paltarın altından geyilən qısa ar- 
xalıq. Usta Zeynal yarımmahuddan tikilmiş 
köhnə geyməsini çıxarıb bükdü və qoydu bir 
səmtə.. C. Məmmədquluzadə. Balta çaldıqca 
onun geyməsinin cındır qolu və ətəkləri 
yellənirdi. Ə.Əbülhəsən. İkisi də təzə geymə 
geymiş, başlarına qara mahud papaq 
qoymuşdular. P.Makulu. 

GEYMƏK 1 / 1 . Əyninə paltar, ayağa ayaq- 
qabı və başa papaq keçirmək. Çəkmələrini 
geymək. Pencəyini geymək. İsti paltar geymək. 
- Qurban .. durdu ayağa və ətəklərinin kəcini 
silib boşmaqlarını geydi və yavaş-yavaş üz 
qoydu getməyə. C.Məmmədquluzadə. [Ağa:] 
Özüm də .. kiirkii tərsinə geyib bir damın 
içində gizlənmişdim.. Ə.Haqverdiyev. Oğlan 
atasının əlindən öpüb çıxdı və ox-yayını götü- 
rüb, dava libasını gevib bağa getdi. Çəmən- 
zəminli. 

2. məc. Örtülmək, üstü örtülmək. Dağlar 
ağ geymişdi. 

GEYMƏK 2 is. Geyim, paltar. Yemək və 
geymək sarıdan uşaqlar korluq çəkmirdilər. 
Ə.Əbülhəsən. 

GEYMƏLİ sif. Geyməyə yararlı, geymə- 
yə yarayan. Geyməli paltar. 

GEYSU is. [fars.] klas. Saç, hörük. Göz 
doymaz vəsməli kaman əbrudan: Can üzül- 
məz səmən iyli geysudan. M.P. Vaqif. Atəşin 
rııyində əfıtək yatıb geysulərin; Tiirfə cadu- 
dur ki, mar atəşdə suzan olmasın! M.Ə.Sabir. 



226 




GƏBƏ 



GƏDƏ-GÜDƏ 



Açıq-san geysulan dağılmışdır pərişan. 
A. Səhhət. 

GƏBƏ is. Böyük xalça, xalı. Otağa gəbə 
döşəmək. - Biz otıırduq yerə təzə döşənmiş 
təzə gəbələrin üstündə. C. Məmmədquluzadə. 
Evlərdən burovuz olaraq yığılan xalça və gə- 
bələrlə xırman başdan-başa döşənmiş idi. 
S. Hüseyn. 

GƏBƏÇİ is. köhn. Gəbə, xalı toxuyan və 
ya gəbə alveri edən adam. 

GƏBƏÇİLİK is. Gəbəçinin işi, peşəsi. 

GƏBƏRDİLMƏ “Gəbərdilmək”dən /A 

GƏBƏRDİLMƏK məch. Öldürülmək. 

GƏBƏRMƏ “Gobərmək”don f.is. 

GƏBƏRMƏK f. Ölmək (adətən heyvanlar 
haqqında). Nədənsə bir neçə ay bundan əv\>əl 
at qançır olub gəbərmiş. C.Cabbarlı. Tələyə 
də bir zorba siçovul çoxdan düşüb gəbər- 
mişdir. H. Sarabski. // Eyni mənada adam 
haqqında təhqir kimi işlənir. Qonşunun 
oğlu gəbərdi. - [Birinci işçi:] Yetişir! Sız- 
lama, abdal, başıboş; Ağlamaqdansa gəbər- 
mək daha xoş. H. Cavid. 

GƏBƏRTMƏ “Gəbərtmək” dən f. is. 

GƏBƏRTMƏK f. Öldürmək. Yiizbaşını, 
oğlunu gəbərdib qaçdım dağa; Süründüm 
dağda-daşda, ələ vermədim yaxa. S.Rüstəm. 

GƏC is. [fars.] Gillə gipsin qarışığından 
hazırlanan al-sarımtıl rəngli maddə (suvaq 
işlərində istifadə olunur). ..Bir neçə gün 
bundan irəli çox şiddətli yağışdan zal ota- 
ğının səqfinin bir parça gəci uçub tökül- 
müşdü. C.Məmmədquluzadə. Gəc ilə suvan- 
mış bəzəkli evin sanki dirəkləri də süfrəyə 
tamahsılanırdı. Mir Cəlal. 

GƏCXANA is. [fars.] köhn. Gəc 
hazırlanan yer. // Gəc satılan dükan. 

GƏDA is. [fars.] 1. köhn. Keçmişdə yox- 
sul, aşağı təbəqədən olan adamlara verilən 
ad. Kiikrər dağlar, bir-birinən deyini; Seç- 
mək olmaz gədasını, bəyini.. Aşıq Ələsgər. 
[Rizvan:] İnsan dimağı birdir, istər padşah 
olsun, istər gəda. Ə. Haqverdiyev. [Qoca:] 
Bizim üçün şah və gəda təfavütü yoxdur. 
A.Divanbəyoğlu. 

2. məc. nifr. Səviyyəsiz, ləyaqətsiz adam 
haqqında. Gədaya borclu olma, ya toyda istər, 
ya bayramda. (Ata. sözü). Mən Həcərəm, əbrii 
ətləs geyinənəm; Hər yetən gədayə boyun 



əymənəm. Aşıq Ələsgər. Ah, nə çıxılmaz yol 
imiş bu sevda; Tən etdi hər görən, güldü hər- 
gəda. H.Cavid. // nıəc. Dilənçi, fəqir, yazıq, 
binəva. Camalın sədqəsi, hüsnün zəkatı; Mə- 
nim tək binəva gədayə düşər. M.V.Vidadi. 
[Təhmas bəy:] Əlimə çörəkçin baxan bir 
gəda; Salıb varlığımı bir yanar oda. S.Rüstəm. 

3. Bax gədə 1-ci mənada. Rəhmə gəlib, 
padşahım, deməzsən; Harda qalıb bu dər- 
gahın gədası. Q. Zakir. [Ağaməhəmməd 
xan:] ..Əıı ədna gədanın mənə yazığı gəlir, 
hamısının ədavətini qəlbimdən çıxararam. 
Ə. Haqverdiyev. 

GƏDALIQ is. 1 . Əsil-nəsəbi olmama, aşa- 
ğı təbəqədən olma. Əl versə gədayə padi- 
şahlıq; Sanman ki, qılır dəxi gədalıq. Füzuli. 
// Nökərlik. Dərgəhində miittəsil fəxrim gə- 
dalıqdır mənim. S.Ə.Şirvani. 

2. məc. Alçaqlıq, nanəciblik. Vəfalı qulu- 
nam, sana nökərəm; Padşahım, gəl gədalıq 
eyləmə. Aşıq Mədəd. [Şəmsi bəy:] Quldur- 
başı Əlimərdanın oğlu Çingiz də öz gəda- 
lığını göstərdi. S.S.Axundov. Verilən əııamı 
geri almaq gədalıqdır. C.Cabbarlı. 

GƏDƏ is. dan. 1 . Nökər. [Asya:] Giilçöhrə 
bir gədəyə aşiq olubdur. Ü. Hacıbəyov. 
[Əbdürrəhim:] Xanım, doğrudur, mən özüm 
İskəndər bəyin gədəsini gördüm. N.Vəzirov. 
[Sara bibi:] [Zeynəbin] atası yumurta Hey- 
dər kim idi? Murad bəyin qapısının gədəsi 
deyilmiydi? Qantəmir. 

2. dan. Oğlan. [Ana:] Ay Allah, bu gədə 
lap dəli olacaq. S. Rəhman. [Turac:] Qızlar, 
amma gədə yamanca pərt oldu. I.Əfəndiyev. 
// dan. Oğlana müraciət məqamında işlənir. 
[Hacı Qara:] Gədə, nə danışırsan? Kimin 
həddi var mənim malımı ala! M.F.Axund- 
zadə. [Hacı Həsən:] A gədə, ata arpa verin, 
yəhər-əsbabı sazlayın. C.Məmmədquluzadə. 

GƏDƏBAŞI is. köhn. Keçmişdə xan, bəy, 
dövlətli evinin nökərlərinə başçılıq edən 
adam; baş nökər. 

GƏDƏCİYƏZ "Gədə”dən (2-ci mənada) 
oxş. Oğlancığaz, uşaqcığaz. [Gülpəri:] Mənim 
gədəciyəzim evdə bekar oturub. Ə. Haqver- 
diyev. 

GƏDƏ-GÜDƏ top. nifr. Keçmişdə aşağı tə- 
bəqələrə mənsub adamlara verilən təhqirli ad. 
[Xırdaxanım:] ..Başın qarışıb gədə-güdəyə, 



227 




GƏDƏK 



GƏLƏLİ 



uşaq-muşağa, gecələr qumar, gündüz qumar. 
N.Vəzirov. [Sara xanım:] Murad bəyin o qə- 
dər mülkünü, bağını əlimizdən alıb öz gədə- 
güdələrinizə vermisiniz. Qantəmir. // top. Nö- 
kərlər. [Məhərrəm bəy:] Ay Hacı, işlər olub 
çox, özüm də tək, əgər gədə-güdə ümidinə qo- 
yursan, hərəsi bir tərəfə çəkib evini dağıdır. 
S.S.Axımdov. // məc. zar. Adi adamlar, cə- 
miyyətdə aşağı mövqe tııtan adamlar. Olma- 
ya damağına xanımlıq şirnisi dəyəndən sonra 
nazlanmısan, daha gədə-güdəyə məhəl qoy- 
maq istəməyirsən? B.Talıblı. 

GƏDƏK тәһ. bax balağ 2 . 

GƏDƏLİK is. 1 . Nökərçilik, nökərlik. Sən 
bu qədər də kövrəkləşmə. Ələmdar, - deyə 
Miiqim bəy dəsmalını çıxarıb gədəliyə götür- 
düyü Leyləyin gözlərini sildi. S. Rəhimov. 

2. məc. Alçaqlıq, nanəciblik. 

3. məc. Görməmişlik. 

GƏDİK is. Dağın beli; aşırım. Dəlilər an- 
caq Çənlibelin gədiyində onun tozunu gör- 
dülər. "Koroğlu”. [Toğrul:] Savalan dağla- 
rının gədiklərində Ərtoğrul basılmış, bizim- 
kilər çəkilirlər. C.Cabbarlı. Dəvə boynu kimi 
əyri dağ gədiklərini Murad dəfələrlə Əzizə 
tərifləmişdir. Ə.Vəliyev. 

GƏH klas. bax gah. Gəh zülfün öpər, gəh 
düşər ayağına; Sənsən mənə həm qibləvüı, 
həm Məkkə, Mədinə. M. P. Vaqif. 

GƏH-GƏH klas. bax gah-gah. Gəh-gəlı 
içib sərxoş olaq şərabı; Gündə sürək vəhdət 
ikimiz belə. M.P. Vaqif. Qaldı, mən getdimsə, 
ey ıwmehriban, kuyində dil; Bari gəh-gəlı 
sor dili biixtiyarımdan məni. S.Ə.Şirvani. 

GƏHGİR sif Tərs, inadkar, inadcıl. 

GƏHİ klas. bax gahı. Gəhi babi, gəhi 
mürtəd, gəhi kafir adlandım; Döyüldüm, şaş- 
qalandım, güllələndim, bəlkə odlandım. 
Ə.Nəzmi. 

GƏLDİ-GEDƏR sif. Müvəqqəti, daimi 
olmayan, qeyri-sabit. [Molla Xəlil:] Bunların 
hamısı gəldi-gedər adamlardır. S.Hüseyn. 
Əldən-ələ keçir vəfasız həyat; Biz gəldi- 
gedərik, sən yaşa, dünya! S. Vurğun. ..Bu 
göyərçinlər başqa köçəri quşlar kimi gəldi- 
gedər deyil. M.Rzaquluzadə. //İs. mənasında. 
Gəldi-gedərin biridir. 

GƏLDİ-GEDƏRGİ bax gəldi-gedər. 



GƏLDİKCƏ bax getdikcə. ..Pristavın 
yanında on yeddi il mirzəlik elədim və gəl- 
dikcə şöhrət qazandım. C. Məmmədquluzadə. 
□ Yeri gəldikcə - münasib vaxt olduqda, 
yeri düşdükcə, imkan olan kimi. Yeri gəl- 
dikcə qeyd etmək. - Yeri gəldikcə Dəmirov 
hər kəsə mütəxəssislərin faydalı işlərindən 
bəhs edir. S. Rəhimov. 

GƏLƏCƏK 1 . sif. Zaman baxımından 
hələ çatmamış, lakin çatması gözlənilən, indi 
yox, sonra olacaq; gözlənilən. Gələcək görüş. 
Gələcək nəsil. - Baxdıqca bağçamda açan 
hər gülə; Qarşımda canlanır gələcək həyat. 
A.Şaiq. Düşüncəli gözlərində bir təbəssüm 
duyuram mən ; Bəllidir ki, bir müjdədir o, 
gələcək əsrlərdən. M. Dilbazi. 

2. is. Hələ çatmamış, lakin çatması göz- 
lənilən zaman ( keçmiş əksi). Gələcəkdən 
danışmaq. - Qayalar az qalır göylərə dəyə; 
Boylanıram yaxın bir gələcəyə. S.Vurğun. 
[Səriyyə xala və uşaqları] ağır bir köç kimi 
yorğun-yorğun yeriyir, dumanlı və anlaşıl- 
maz bir gələcəyə doğru irəliləyirdilər. 
M.İbrahimov. 

3. is. Bir şeyin indiki deyil, sonrakı və- 
ziyyəti, halı, taleyi. Uşağın gələcəyi. Onun 
gələcəyi parlaqdır. - [Məhəmməd ağa:] İn- 
san ki oxumağa və elmə düşmən ola, onun 
gələcəyi nə olmalı idi. N.Nərimanov. [Mirzə:] 
Ancaq uşaqlarımın gələcəyinin fikrini də 
mənim özümə vagiizar ediniz. Ə. Haqverdi- 
yev. Həyat nəşəsilə titrəyir içim; Parlaq gə- 
ləcəyim, nəhayətim var. M.Müşfiq. 

4. Gələcəkdə şəklində zərf - bir iş və ya 
hadisənin sonradan, gələcək zamanda baş 
verəcəyini göstərir. Gələcəkdə yeni əsər üzə- 
rində işləmək istəyir. - [Qara kişi] Fərmanı 
gələcəkdə özü kimi əli mişarlı, rəndəli və 
çəkicli bir kişi görmək istəyirdi. Ə. Sadıq. 

0 Gələcək zaman qram. - felin, iş və 
hərəkətin danışılan zamandan sonra baş 
verib-verməyəcəyini bildirən zamanı. Qəti 
gələcək zaman. Gələcək zaman şəkilçiləri. 

GƏLƏLİ zərf Gələndən sonra, gələndən 
bəri, gəlmişkən. [Nəbi:] Bir gün görmədin 
mənə gələli; Nə gərdəıılik taxdın, nə üzük 
taxdın. S. Rüstəm. Giilsabah gələli Muradla 
Göyçəyin yaşayışında o qədər yaxşı hadi- 



228 




GƏLƏN 



GƏLİN 



sələr baş verib ki, hər ikisi şükür eləməkdən 
başqa ayrı söz demirlər. Ə.Vəliyev. 

GƏLƏN 1. sif. Bundan sonrakı, gələcək, 
gözlənilən, növbədəki. [Tahir:] Ana, Lətifə, 
məktəbi gələn il qurtarır. M.Hüseyn. Fikir- 
ləşdi ki, indi də cavabını verməsə, gələn dəfə 
daha da böyük qələt eləyəcək. H.Seyidbəyli. 
// Bir işi davam etdirən, nəsli əvəz edən; 
nəsil (əsasən cəmdə işlədilir). ..Hansı nicat 
yolunu açdıq ki, bizdən sonra gələnlər də 
bizim günümüzə düşməsin? C.Məmmədqu- 
luzadə. 

2. is. Qonaq, mehman. Neçə nəfər gələnin 
var? - Zakir, başdan baxtın qaradır sənin ; 
Göz dikmə yollara, kimdir gələnin? Q.Zakir. 
..Gələnlər birbaş mənim nömrələrimə dü- 
şürlər. Ə. Haqverdiyev. 

GƏLƏN-GEDƏN is. 1 . Hər hansı bir mü- 
nasibətlə bir yerə gəlib-gedən, qonaq-qara. 
Bu evin gələn-gedəni çoxdur. 

2. Yoldan ötən, hər kəs. Gələn-gedən ta- 
maşaya dururdu. 

GƏLƏSƏR sif. məh. Gəlirli, gəliri, verimi, 
barı çox olan. Gələsər yer. Gələsər torpaq. 
- [Seyidli kəndinin] üzüm bağları Gürcüstan 
bağları kimi gələsər deyildir. S.S. Axundov. 

GƏL-GET bax get-gəl. Gəl-get kəsilib. 

GƏL-GƏL is. Bir yerə çağırış, dəvət, ça- 
ğırma. Adama gəl-gəl deyən çox olar. □ Gəl- 
gəl etmək (eləmək) - əlini tərpədərək 
çağırmaq, dəvət etmək. Uşaq atasına gəl- 
gəl edir. - Pəncərədən əl evlər; Əlləri gəl- 
gəl eylər; O gözlər ki səndə var; Axırda ən- 
gəl eylər. (Bayatı). 

GƏLHAGƏL' is. Ardı-arası kəsilməyən 
bol gəlir. Elə gəlhagəlin belə də gethagedi 
olar. (Ata. sözü). Bir il, dava düşən ili ta- 
cirlərin gəlhagəli idi. Mir Cəlal. Dedikcə 
yorulmadı öz ata-anasından; Vaxtilə gör- 
dükləri dövlətdən, gəlhagəldən. S.Rüstəm. 
// Məc. mənada. - [Niyaz:] Kefinin gəlhagə- 
lidir, a bəxtəvər. Ə. Haqverdiyev. 

GƏLHAGƏL 2 zərf Uzun yol gələrək, bö- 
yük məsafə qət edərək; gələ-gələ. Gəlha- 
gəl kəndə çatdılar. - Gəlhagəl gəlib yetişdilər 
arvadın həyətinə. “Koroğlu”. Gəlhagəl, gəl- 
hagəl; Gəlib çatdılar dağa. “Aşıq Ələsgər”. 

GƏLİB-GEDƏN bax gələn-gedən. Şərur 
qəzasında da. Dəhnə deyilən yerdə Maku 



xanları .. gəlib-gedənə aman vermirdilər. 
E.Sultanov. [Xan:] Biri gedib Ballıca yo- 
lunu kəsib, gəlib-gedənə sataşır, biri də qa- 
çaqhq eşqinə düşüb, üstümüzə ayaq alıb... 
Çəmənzəminli. 

GƏLİM is. Artım, məhsul artımı, qazanc, 
gəlir. Gəlimi yoxdur. - [Manqanın qızları] 
pambığın builki gəlimindən, keçən il rayon- 
da ən çox pambıq götürən adamlardan danı- 
şırdılar. İ. Əfəndiyev. 

GƏLİMLİ sif. Artımlı, çox məhsul verən, 
gəlirli, bol. Bəziləri bu səslərdə ilin bollu- 
ğunu, gəlimli məhsul mahnısını oxuyardı. 
Mir Cəlal. 

GƏLİN is. 1 . Toyu keçirilən, ərə gedən qız. 
Gəlini məclisə gətirmək. - [Məşədi İbad:] 
Amma bu gəlin kişi çıxdı. Ü.Hacıbəyov. Gə- 
lin aparmağa gələn dəstələr qapıda yığışıb 
intizar çəkər. M. S. Ordubadi. 

□ Gəlin köçmək -ərə getmək. ..Gülpəri 
atasından iznsiz kəbin kəsdirib Əmiraslcına 
gəlin köçdü. S.S.Axundov. Gəlin otağı 
etnoqr. - 1) Toy günü gəlinlə bəy üçün ay- 
rılıb bəzədilmiş otaq. Şahsənəm gəlin otağına 
keçdi. “Aşıq Qərib”. Ananın bəzədiyi təzə 
gəlin otağı; Olar azğın düşmənin kef məclisi, 
yatağı. Ə.Cəmil; 2) məc. bəzəkli, qəşəng 
otaq mənasında. Bura lap gəlin otağıdır. Gə- 
lin otağı kimi bəzənmiş. —Xanım, Səriyyəgili 
yuxarı qaldırdı, .. fərşlərlə bəzənmiş və gəlin 
otağını andıran isti bir otağa gətirdi.. 
M.İbrahimov. // Təzəcə toyu olmuş, təzəcə 
ərə getmiş cavan qadın. Heydər bəy alaçı- 
ğın içində oturubdur bir gün irəli toy edib 
gətirdiyi gəlini ilə. M.F.Axundzadə. Səhər- 
səhər yaz çağı ; Köçür oba yaylağa; Gəlin- 
lərin balağı ; Batır lilə, batlağa. A.Səhhət. 
Kərbəlavı Dünyamalı səslədi, səsinə o biri 
damdan bir cavan gəlin çıxdı. E.Sultanov. 

2. Qayınanaya, qayınataya görə oğlun 
arvadı. [Nənəxanım:] Allaha heç rəva deyil 
ki, mənim taylarım hamama gedəndə boğ- 
çasını gəlini götürsün, .. amma mənim gəli- 
nim olmasın! Çəmənzəminli. Sədəf öz gəli- 
nini qucaqlayaraq məlızwı baxışları ilə onu 
süzdil. S. Vəliyev. 

3. məc. Çox bəzəkli, gözəl, qəşəng, xoşa- 
gələn şey haqqında. Yenə gəlin camalını aça- 
caqdır, bizim dağlar; Bu ellərin sinəsindən 



229 




GƏLİNATLANDI 

gedəcəkdir odlu dağlar. S.Vurğun. Azərbay- 
canın Göygöl kimi gözəl və misilsiz bir gəlini 
var. M. İbrahimov. 

4. Bax gəlincik 1 ..Səntək qızlar hələ gəlin 
oynadar. C.Məmmədquluzadə. [Qız] bir 
azdan sonra yorulub bir laləzarlıqda oturdu 
və lalələrdən gəlin qayırmağa başladı. 
S.S.Axundov. Balaca bir qız uşağı çıxdı. 
Əlindəki kifır gəlinlə oynadığı bilinirdi. 
M.Hüseyn. 

GƏLİNATLANDI is. etnoqr. Keçmişdə 
xalq adətincə gəlinin, ata evindən çıxıb ata 
minməsi mərasimi. // Bu mərasim vaxtı ça- 
lman hava. 

GƏLİNBACI is. dan. Cavan gəlinə qo- 
humları tərəfindən verilən ad. 

GƏLİNBARDAĞI is. Şərbət içilən qab, 
şərbətqabı. 

GƏLİNBARMAĞI is. İri, uzunsov giləli 
üzüm növü. 

GƏLİNBOĞAN is. Gecyetişən bərk ar- 
mud növü. 

GƏLİNCİK 1 is. Uşaq oyuncağı; kukla. Di- 
zinin üstündəki gəlincik qəribə gəlincik idi. 
Ağarəhim ömründə belə gəlincik görməmişdi. 
İ.Məlikzadə. 

GƏLİNCİK 2 is. zool. Məməlilər sinfinin 
yırtıcılar dəstəsindən balaca heyvan. 

GƏLİNCİK-GƏLİNCİK bax gəlin-gəlin. 

GƏLİN-GƏLİN is. Qız uşaqlarının gəlin- 
ciklə oynadıqları oyun (adətən “oynamaq” feli 
ilə). Tubu qonşu evində qonşu qızları ilə gəlin- 
gəlin oynamaqla məşğuldur. H. Sarabski. 
Gəlin-gəlin oynayan Pərşan iyirmi bir yaşına 
çatıb orta məktəb qurtarmışdı. M. İbrahimov. 

GƏLİNGÖRMƏSİ is. etnoqr. Təzə gəli- 
nin ailə üzvləri və yeni qohumlarla tanış 
olması mərasimi. Gəliııgörməsinə getmək. 
- Gəlin evində qız yengəsi və oğlan yengəsi 
başda oturmaq şərti ilə bütün şəhərin ar- 
vadları üçün gəlingörməsi məclisi açırdılar. 
R.Əfəndiyev. 

GƏLİNQAYTARAN is. тәһ. Uzunburun 
çarıq. 

GƏLİN-QIZ top. Gənc qızlar və gəlinlər, 
qız-gəlin. Kəndlilər uşaqlarına, gəlin-qızla- 
rma tuman, köynək, yaylıq, şal və qeyri pal- 
tarlıq alacaqlar. S.S.Axundov. [Xəlfə:] 



GƏLİŞ-GEDİŞ 

..Gəlin aşaq dağ ardına, orda meydan dü- 
zəldək, qoy gəlin-qız burda çalıb- oynasın. 
C. Cabbarlı. 

GƏLİNLİK 1 . is. Gəlin olma halı. Gəlin- 
lik illəri. - Qız gəlinlik yaşında; Nə çovğun 
görmüş, nə qar. S.Vurğun. 

2. sif. Gəlinə aid, gəlinə məxsus, gəlin 
üçün. Gəlinlik bəzəyi. Gəlinlik duvağı. - Hələ 
gəlinlik xınası əlindən tamam getməyən Naz- 
lı, arzuladığı oyuncağa yiyə durmuş uşaq 
kimi sevinirdi. Ə.Əbiilhəsən. [Çoban:] Yox- 
sa qız özünə gəlinlik xalısı toxumaq istəyir? 
Ə.Məmmədxanlı. 

GƏLİR is. Əldə edilən qazanc, mədaxil. 
[Zeynalın] ayda yüz manatdan artıq gəliri 
vardı. S.Hüseyn. [Hacı Əhməd:] Bəs o bağın 
gəliri kimə yetişəcək? C. Cabbarlı. 

GƏLİRLİ sif. Yaxşı gəliri, qazancı olan, 
qazandı, mədaxilli, gəlir gətirən. Gəlirli 
sənət. Gəlirli iş. Tərəvəzçilik gəlirli sahədir. 
- [Yusif Hümmətə:] Camaat üçün nə mən- 
fəətlidir, nə gəlirlidir onu əksin. B.Bayramov. 

GƏLİRLİLİK is. Gəlirli olma; qazanclı- 
lıq, mədaxillik. 

GƏLİRSİZ sif. Gəliri olmayan; qazancsız, 
mədaxilsiz. Gəlirsiz iş. Gəlirsiz sahələr. 

GƏLİRSİZLİK is. Gəliri olmama; qazan- 
csızlıq, mədaxilsizlik. 

GƏLİŞ is. 1. Gəlmək işi, gəlmə. Dost gə- 
lişi bayram olar. - Heç o qədər də arzula- 
madığı və rəqibi olan qonağı - Aslan bəyin 
gəlişi Qasım bəyi açmadı. A.Şaiq. [Türkan 
bəy Bəypolada:] Gəlişiniz bizi nə qədər 
məmnun etdisə, əmin olunuz ki, gedişiniz də 
bir o qədər məlızun edir. H. Cavid. 

2. ədəb. köhn. Səhnə əsərlərində pərdənin 
bir hissəsi. Birinci gəliş. Pərdə iki gəlişdən 
ibarətdir. 

0 Gəliş gəlmək - qorxutmaq, təpinmək. 
[Narıngül:] O, Giilzardı nədi, ona bir gəliş 
gələrəm ki.. İ. Əfəndiyev. 

GƏLİŞ-GEDİŞ is. 1 . Hərəkət, gedib-gəl- 
mə, o tərəf-bu tərəfə hərəkət etmə. Gəliş- 
gediş kəsildi. - Dəyirman işləməz, donar, 
gəliş-gediş çətinləşər; Bazarda nırxı şeylə- 
rin o dəm ziyadə yüksələr. A. Səhhət. 

2. Bir-birinin evinə gedib-gəlmə; əlaqə, 
münasibət. Gəliş-gedişləri yoxdur. 



230 




GƏLMƏK 



GƏLİŞİGÖZƏL 

GƏLİŞİGÖZƏL sif. və zərf Elə-belə, xoş 
gəlmək üçün. Gəlişigözəl söz. Gəlişigözəl 
danışmaq. 

GƏLLAHI zərf dan. Açıq, sərbəst, özba- 
şına. Atı gəllahı buraxmaq. - Adam var, çöl- 
ləri gəzər gəllahı; Adam var, tanımaz gözəl 
Allahı. Aşıq Abbas. 

GƏLMƏ 1. “Golmok”dən f.is. Bu məktu- 
bun gəlməsini; Gözləmişdir uzun-uzun. R.Rza. 

2. is. Yerli olmayan, özgə yerdən, kənar- 
dan gələn; yad, özgə, qərib. [Xanburabi:] 
Bu kimi batil fikirlər gəlmələrin uydurması- 
dır. Çəmənzəminli. Yalnız arvadlar və gəl- 
mələr çölə çıxırdı. Mir Cəlal. // Sif. məna- 
sında. Gəlmə adam. 

GƏLMƏK f. 1 . Hərəkət edərək, yeriyərək 
bir yerə varmaq, çatmaq, yetişmək. Öz evi- 
mizə gəldik. Kinodan çıxıb mehmanxanaya 
gəldilər. - [Hacı Bağır:] Hə, axund, de gö- 
rək nə xəbər ilə gəlmisən? H.Nəzərli. // Üzü 
danışana tərəf hərəkət etmək, yerimək, 
yaxınlaşmaq. Atlılar gəlir. Maşın gəlir. 

- [Məşədi ibad:] Aha, deyəsən, qız gəlir. 
Ü.Hacıbəyov. // Nəqliyyat vasitəsilə bir yerə 
varmaq, çatmaq. // Qatar, gəmi, təyyarə haq- 
qında. Qatarla gəlmək. Təyyarədə gəlmək. 
//Böyük bir məsafə qət edərək bir yerə çat- 
maq, yetişmək, varid olmaq. Mən İrana gələn 
karvanla Хоу şəhərinə gəldim. M.S. Ordubadi. 
// Yaxınlaşmaq, yanaşmaq. Yanına gəlmək. 

- ..Kərbəlayı Heydər əmi qeyzlə çıxardı kü- 
çəyə və gəlib yapışardı qulaqlarımdan, 
qalxızardı göyə. C.Məmmədqııluzadə. 

2. Kütləvi şəkildə, axınla hərəkət edərək 
bir yerdə dayanmaq, məskən salmaq, yerləş- 
mək. Yaylağa gəlmək. 

3. Eşidilmək, hiss olıınmaq, çatmaq. Aıvad 
səsi gəlməyən yer biyabandır. C.Məmməd- 
quluzadə. O yan-bu yandan giillə səsləri gə- 
lirdi. A.Şaiq. ..Qan qoxusu gəlir, ölüm havası 
çalınırdı. M. Hüseyn. 

4. Çəkisi olmaq, ağırlığı olmaq. Yemiş 2 
kiloqram gəldi. Qarpız nə qədər gəldi? 

5. Görünmək, oxşamaq, təsəvvür edil- 
mək. Uzaqdan döyüş asan gələr. - A başına 
dönüm, sən mənim gözümə bir ağıllı adam 
gəlirsən. Ə.Haqverdiyev. Bu söhbətlər Fətul- 
lava zarafat kimi gəlirdi. Mir Cəlal. 



6. Ərə getməyə razı olmaq, birini xoşla- 
yıb ona ərə getmək; evlənmək. [Əsgər:] indi, 
görəsən, qız bilsə ki, mən doğrudan da arşın 
mal satanam, mənə gələrmi? Ü.Hacıbəyov. 
Bəyəndiyi qızlar da Məmmədbağıra gəlmə- 
yirdi. S. Hüseyn. 

7. Yaxınlaşmaq, yetişmək, çatmaq. Qış gəl- 
mişdi. Yaz gəlir. - Bahar füsunkar, əfsanəvi 
gözəlliyi ilə bizim ellərə gəlirdi. M.Rzaqulu- 
zadə. // Yetişmək, gəlib çatmaq. Elə bir 
vaxt gəlmişdir ki... 

8. Yağmaq. Qar gəlir. Dolu gəlir. - Bir- 
dən izzət qarı qızın qolundan tutub silkələdi : 
- Cəld tərpən, yağış gəlir.. Ə.Məmmədxanlı. 

9. Təyin olunduğu yerə yetişmək, çatmaq 
(göndərilən şey haqqında). Poçt gəldi. 
Bugünkü qəzetlər hələ gəlməyib. - [İsmət:] 
Çox şükür. Canpoladdan', Bu gün bir mək- 
tub gəldi. H.Cavid. Gündə Peterburqdan 
Gorıısa möhürlü paket gəlir... S. Rəhimov. 
// Xəbər, şayiə, məlumat və s. haqqında. 
Xəbər gəldi. Yeni məlumat gəldi. 

10. Daxil olmaq, girmək, bir yerə yığış- 
maq. İçəri gəlmək. Hamı zala gəldi. - [Almaz 
Aftilə:] Evinizə gəlmək olarmı? C.Cabbarlı. 

1 1 . Cütləşməyə meyil etmək. Qoça gəl- 
mək (qoyun haqqında). Təkəyə gəlmək (keçi 
haqqında). - Musa kişi isə yenicə kələ gəlmiş 
sarı inəyin axurunu təmizləyib yerini rahat- 
lamış(dı).. M. İbrahimov. 

12. Acımaq, turşumaq, yetişmək (xəmir 
haqqında). Xəmir gəldi. 

13. məc. Zahir olmaq, görünmək; qapla- 
maq, çulğalamaq. Üzünə sarılıq gəlmək. - 
Muxtar diksindi, sifətinə bir qırmızılıq gəldi. 
Ə. Vəliyev. 

14. Törəmək, nəşət etmək, çıxmaq. Sö- 
zün kökü sanskrit dilindən gəlir. Onun bu 
xasiyyəti atasından gəlir. 

15. Bir şeyin vətənini, hasil olduğu və ya 
gətirildiyi yeri göstərir. Bizə xına İrandan 
gəlir. 

16. Qoşulmaq, birləşmək. Türk dillərində 
şəkilçilər sözlərin axırına gəlir. 

17. Meydana gəlmək, hasil olmaq. İşlə- 
məkdən adama heç bir zərər gəlməz. 

18. Axmaq, cərəyan etmək (qaz və ma- 
yelər haqqında). Arxdan su gəlir. Qaz yaxşı 
gəlir. Burnundan qan gəlir. 



231 




GƏLSƏNƏ 

19. Çıxmaq, görünmək. Pəncərədən işıq 
gəlir. 

20. Görünmək, sanılmaq, təsəvvür edil- 
mək. Bıı sözlər mənə yalaıı kimi gəlir. 

21. Yaramaq, münasib olmaq. Uyğun gəl- 
mək. Bu mənim işimə gəlməz. 

22. Yetişmək, bərabər olmaq, uyğun ol- 
maq. Paltar əynimə yaxşı gəlir. Onun başı 
mənim çiynimdən gəlir. 

23. Bir şeyin nəticəsi olmaq, bir şeydən ya- 
xud bir şeyin nəticəsində törəmək, doğmaq, 
nəşət etmək. Bunlar lıanıısı işi yaxşı bilmə- 
məkdən gəlir. 

24. Feli bağlama kimi tərkib daxilində 
işlənir; məs.: gəlib-yetişmək, gəlib çatmaq, 
gəlib çıxmaq, gəlib ötmək. 

25. “Gəl”, “gəlin” - bir işə dəvət məna- 
sında xitab kimi işlənir. Gəl sabahkı işləri- 
mizdən danışaq. - [Cahan:] Sən gəl ata- 
baba yolu ilə evlən. Ü.Hacıbəyov. [Orxan:] 
Üzük, nişan yalnız könüldür, könül; Olma 
çocuq, sən gəl mənə ver könül. H. Cavid. 
[Sitarə:] Gəl toyumuz barəsində niyyət elə- 
yək, gedək bayıra qulaq asaq, görək kim nə 
eşidər. C.Cabbarlı. 

26. Əmr formasında: gəl - məsləhət, xa- 
hiş bildirir. Sən gəl, bu işə qarışma. Gəl daşı 
ətəyindən tök. 

27. “Gələk” şəklində - keçək, qayıdaq. 
indi köhnə məsələyə gələk. - [Əzrək:] Allaha 
and olsun ki, burda heç bir günah iş yoxdur... 
Qərəz, gələk mətləb üstünə! Ə.Məmmədxanlı. 

28. "Gəldikdə” şəklində - ...haqqında da- 
nışmaq lazımsa... Onun məsələsinə gəldikdə... 
Romanın qəhrəmanına gəldikdə... - [Hüsa- 
məddin] Səba xanımın iş diizəltməsinə gəl- 
dikdə, onun nə oyun oynamaq istədiyi mənim 
üçün aydındır. M. S. Ordubadi. 

29. Bir sıra isimlərə qoşularaq müxtəlif 
ifadələr və mürəkkəb feillər düzəldilir; məs.: 
gözə gəlmək, dilə gəlmək, cana gəlmək, 
həyəcana gəlmək, ağlına gəlmək. 

GƏLSƏNƏ əd. Məsləhət, arzu, bir işə də- 
vət mənasında işlədilir. [Səlimə:] Ay Qurban, 
gəlsənə bir az su gətirəm, ayaqlarını yuyam. 
Ə. Haqverdiyev. Qoşqar! ..Gəlsənə mən 
saqqalda adamı ələ salmayasan! - deyə. Sul- 
tan əlini çənəsinə çəkdi. İ. Hüseynov. 



GƏMİÇİLİK 

GƏM 1 is. k.t. köhn. Vəl; sünbülü döymək 
üçün ata, öküzə qoşulan alət. Mən qaçdım, 
mindim gəmə və çubuq ilə başladım malları 
sürməyə. . C .Məmmədquluzadə . 

GƏM 2 is. Quzu, buzov və s. heyvan bala- 
larının analarını əmməməsi üçün ağızlarına 
vurulan dəmir, çubuq və s.-dən toxunmuş tor. 

GƏMƏ is. məh. 1. Dərzin yarısı, yarım- 
dərz. Gəmə bağlamaq. 

2. Kiçik ot tayası, tayacıq. 

GƏMİ is. Su nəqliyyatı vasitəsi. Yelkənli 
gəmi. Hərbi gəmi. Ticarət gəmisi. - Gəmisini 
itirən çarığını axtarmaz. (Ata. sözü). Elə bil 
gəmilər suda üzməyir; Əlvan çiçəklərin için- 
də üzür. O.Sarıvəlli. □ Gəmi dəftəri - gəmi- 
nin keçdiyi yerlər, vaxt, baş verən hadisələr, 
qərarlar və s. qeyd olunan dəftər. Gəmi- 
restoran - restoran kimi istifadə olunan gəmi. 
Hava gəmisi - təyyarə və s. uçucu nəqliyyat 
vasitəsi. // Şairanə təşbehlərdə. Bəxtinin gə- 
misi qəm dəryasında; Düşüb qasırğaya, tufa- 
na gedir. M.Rahim. 

0 Gəmiləri (gəmisi) dənizdə (dəryada) 
batmaq (qərq olmaq) - iflasa uğramaq, var- 
yoxu əldən çıxmaq, müflis olmaq (çox qəmli, 
qüssəli, kədərli adam haqqında). Elə qəm- 
gindir, elə biləsən, gəmisi dənizdə batıb. 

GƏMİ-BƏRƏ is. Çoxlu miqdarda və ya 
ağır yük və s. daşımaq üçün çox güclü, iri 
gəmi, habelə iki sahil arasında nəqliyyat 
vasitələrini qovuşduran gəmi. “ Azərbaycan ” 
gəmi-bərəsi Xəzərin iki sahili arasındakı 
gəmi yollarını calaşdırır. 

GƏMİÇİ is. 1. Gəmini idarə edən, yaxud 
gəmidə işləyən adam. Qabaqda duran gə- 
miçi yelkəni irəli sürdü, taxtanı götürüb 
qoydu və Fəxrəddini yelkənin içərisinə aldı. 
M.S. Ordubadi. Gəmiçi özünü itirsə əgər; 
Tufanlar içində qərq olub gedər. S.Vurğun. 
// Dənizçi. 

2. köhn. Gəmi sahibi. Gəmidə oturub gə- 
miçi ilə dalaşır. (Ata. sözü). 

GƏMİÇİLİK is. 1. Gəmiçinin işi, sənəti, 
peşəsi. Ən uşaqlıqdan möhnətə adət etmiş 
Məşədi Əsgər gəmiçilik işinə mahir olduqda 
özü üçün bir barkaz alıb işlətməyə şiiru etdi. 
S.M.Qənizadə. 

2. Gəmi nəqliyyatı. Kürdə gəmiçilik işləri 
müntəzəm bir şəklə salınacaq, balıqçılıq in- 



232 




GƏMİK 

kişaf edəcəkdir. Ə. Sadıq. Arktikanın öyrə- 
nilməsi şimal dənizlərində gəmiçiliyin və 
hava nəqliyyatının inkişafına böyük vardım 
göstərdi. (Qəzetlərdən). // Həmin nəqliyyat 
işləri ilə məşğul olan idarə, müəssisə. Xəzər 
dəniz gəmiçiliyi. 

GƏMİK bax sümük. Şamil [Aslan bəyi] 

diqqətlə müayinə etdi. .. onda əskimiş, gəmik- 
lərinə qədər işləmiş beş-altı xəstəlik tapdı. 
A.Şaiq. [Qoca Baxşı:] Baxşı da orada idi. 
O, Sonanın baş gəmiyinə baxır və düşünür- 
dü. C. Cabbarlı. Şəhid sıyrılaraq gəmikdən, 
ətdən ; Alacaq payını əbədiyyətdən. M.Müşfıq. 

GƏMİQAYIRAN is. Gəmiqayırma səna- 
yesi işçisi. Gəmiqayıranların müvəffəqiy- 
yətləri. 

GƏMİQAYIRMA is. Gəmi qayırmaqla 
məşğul olan. Gəmiqayırma sənayesi. 

GƏMİQURDU is. zool. Taxta gəmilərə və 
taxtadan tikilmiş qurğulara ziyan vuran 
qurd. Gəmiqurdu adlanan yumşaqbədənli- 
lər taxta gəmilərə və taxtadan tikilmiş alman 
qurğularına böyük ziyan vurur. “Sualtı aləm”. 

GƏMİ-PEYK is. xiis. Planetlərin orbitinə 
buraxılan, tədqiqat aparmaq üçün lazımi ci- 
hazlarla təchiz olunmuş hava gəmisi. - Gəmi- 
peykdə qoyulmuş qurğular sisteminin nor- 
mal işləməsi haqqında məlumat alındıqdan 
sonra gəmi-peykin orbitdən yerə enməsi üçün 
komanda verilmişdir. (Qəzetlərdən). 

GƏMİRCƏK is. 1 . Qığırdaq. 

2. Atın (və ya eşşəyin) burun deşiklərində 
əmələ gələn və kəsilib atılmaqla müalicə 
edilən şiş. At gəmircək olmuşdur. - Kəlbalı 
at ustalığı edər, at gəmircəyini kəsər(di).. 
S. Rəhimov. Direktorla baytar işçiləri atın 
gəmircəyini kəsdirməklə məşğul ikən Qəh- 
rəman mənzilinə gəldi. Ə.Vəliyev. 

GƏMİRİCİLƏR cəm, zool. Kəsici dişləri 
yaxşı inkişaf etmiş heyvanlar dəstəsi (siçan, 
siçovul və s). 

GƏMİRİK sif. 1. Gəmirilmiş halda olan, 
dişlək-dişlək, dişlə didişdirilmiş. Gəmirik 
alma. 

2. Yeyilmiş, sınıq-salxaq. Tapdığın bütün 
dişləri gəmirik və mırıqdı. Ə.Vəliyev. 

GƏMİRİKLƏMƏ ‘ ‘Gəmirikləmək”dən/ is. 

GƏMİRİKLƏMƏK bax gəmirmək. 

GƏMİRİLMƏ “Gəmirilmək”dən (is. 



GƏMİŞDİRMƏ 

GƏMİRİLMƏK məch. Dişləm-dişləm 
edilmək, dişlə didişdirilmək; çeynənmək. 

GƏMİRİLMİŞ f.s if. Dişlə bərk sıxılıb di- 
dişdirilmiş, parçalanmış. 

GƏMİRİŞDİRMƏ “Gəmirişdirmək”dən 
f.is. 

GƏMİRİŞDİRMƏK f. Gəmirmək (çoxları 
bir yerdə). 

GƏMİRİŞMƏ “Gəmirişmək”dən f.is. 

GƏMİRİŞMƏK/ 1 . Bir-birini gəmirmək, 
dişləmək. Siçanlar gəmirişir. 

2. məc. Bir-birini qapmaq (bərk dalaşmaq, 
söyüşmək). 

GƏMİRMƏ “Gəmirmək” dən f.is. 

GƏMİRMƏK f. 1 . Bərk bir şeyi dişlərilə 
dişləmək, bərk sıxıb parçalamaq, çeynəmək; 
didişdirmək. İtin peşəsi sümük gəmirmək 
olar. Əlini gəmirmək. - Həsi çalışıb Hatənı- 
xanın sağ əlinin baş barmağını iti dişləri 
arasına keçirtdi, bütün qüvvəti ilə elə gə- 
mirdi ki. Hatəmxanın qolu keviyib dondu.. 
S.Rəhimov. [İt] əsla tələsmədən əti götürdü 
və bir-iki addım kənara çəkilib ədəblə gə- 
mirdi.. M.Rzaquluzadə. 

2. Çeynəmək, yemək, qırıb tökmək. Siçan 
ipləri gəmirib. - [Novruzəli:] ..Qov ulağın 
qıçını bağlayım, yoxsa gedər ağacları gə- 
mirər. C.Məmmədquluzadə. // Məc. mənada. 
Az qalır sahili gəmirsin dəniz ; Tııfan için- 
dədir bu gün ölkəmiz. S.Vurğun. Dənizdə 
tufan qalxır, Xəzərin ağ köpüklü çılğın dal- 
ğaları sahili gəmirirdi. M.Hüseyn. 

3. Bir sıra isimlərlə yanaşı gələrək mü- 
rəkkəb feil və müxtəlif ifadələr düzəldilir; 
məs.: bığını gəmirmək, içini gəmirmək, 
ürəyini gəmirmək. 

GƏMİRTLƏMƏ “Gəmirtləmək”dən f.is. 

GƏMİRTLƏMƏK/ Dişləyib yemək, gə- 
mirmək. [Tələbə:] Bu armuddan qabıqlı- 
qabıqlı altı dənəsini gəmirtlədim. Qantəmir. 

GƏMİRTLƏNMƏ “Gəmirtlənmək"dən 
f.is. 

GƏMİRTLƏNMƏK bax gəmirilmək. 

GƏMİRTLƏNMİŞ bax gəmirilmiş. Sək- 
kiz-doqquz yaşında bir oğlan uşağı ətində 
bir gəmirtlənmiş alma bizim vanımıza gəlib 
elə bərkdən ağlamağa başladı ki, guya ətini 
kəsirlər. C.Məmmədquluzadə. 

GƏMİŞDİRMƏ “Gəmişdirmək”dən/w. 



233 




GƏMİŞDİRMƏK 

GƏMİŞDİRMƏK/ Alıcı quşu ov üzərinə 
saldırmaq, ovu tutmaq üçün uçurmaq. Tər- 
lan gəmişdirib Çənlidə küsər ; Gələr qıya 
çalar Koroğlu səni. “Koroğlu”. Gəmişdirib 
xanlar tülək tərlanı; Diddirib tökərdi yazıq 
heyvanı. H.K.Sanılı. Tərlanları gəmişdir- 
mək Gəraybəyə tükənməz bir zövq verirdi. 
S. Rəhimov. 

GƏMİŞMƏ “Gomişmok”dən f.is. 

GƏMİŞMƏK f. Ov dalınca şığımaq, uç- 
maq (alıcı quşlar haqqında). Gəmişdi tərla- 
nını şığıdı, getdi; Unlədim, iinlədim, ünüm- 
dən ötdü. Aşıq Kərəm. Qızılquş kəkliyə 
gəmiş ən kimi ulduzlu təyyarələr .. damğalı 
təyyarələrə gəmişirdi. S. Rəhimov. 

GƏMLƏMƏ “Gəmləmək”dən f.is. 

GƏMLƏMƏK f. Buzovun, quzunun ağ- 
zına gəm vurmaq. 

GƏMLƏNMƏ “Gəmlənmək”dən/w. 

GƏMLƏNMƏK nıəc. Ağzına gəm vurul- 
maq (quzu, buzov və s. haqqında). 

GƏNC 1 1 . sif. Yeniyetmə, cavan, hələ yaşa 
dolmamış (qoca ziddi). - Araz çalışqan, 
zəhməti sevən, öz qüvvət və məharətinə ina- 
nan ciddi və iradəli bir gənc idi. A.Şaiq. Bi- 
zim aramızda .. yeddi-səkkiz nəfər gənc 
tələbə, bir nəfər də kiçik komandir vardı. 
S. Hüseyn. İçəri gözəl, gənc bir qadın girdi. 
S. Rəhman. // Gəncliyə xas olan, aid olan. 
Gənc qüvvələr. Gənc həyat eşqi. // is. Cavan, 
yeniyetmə oğlan. Qocalar və gənclər. - Su- 
sanna kimi bir qızı hər bir gənc sevə bilər. 
M. S. Ordubadi. Dar küçədəki köhnə evin al- 
çaq qapısına bir gənc yanaşıb zəngi çaldı. 
Çəmənzəminli. Mirzağa iyirmi beş yaşla- 
rında bir gənc idi. S. Hüseyn. 

2. sif. Cavan (ağac və s. haqqında). Gənc 
ağac. - Ey bu gənc dağların biqərar yolçusu; 
Qanatlan! Çalındı yüksəliş borusu. M.Müşfıq. 

3. sif. Meydana yeni gəlmiş, təcrübəsi az 
olan. Frazeologiya dilçilik elminin gənc sa- 
hələrindən biridir. // məc. Hər hansı bir sa- 
hədə fəaliyyətə yenicə başlamış. Gənc yazıçı. 
Gənc mütəxəssislər. 

GƏNC 2 [/««.] is. Xəzinə, dəfinə. Görüb, 
Vahid, xəyal etdim üzündə zülfi-pürçinin; 
Ki, guya gənc üstündə yatıbdır əjdaha 
zülfün. Ə.Vahid. 



GƏNCLİK 

GƏNCƏFƏ is. [fars.] köhn. bax qumar. 
Zülm zəncirinin altında çəkir işgəncə; Eyib- 
dirsən uyasan gəncəfəyə, şətrəncə. A.Səhhət. 
[Gəray:] Yox, inanma, eşitdin isə bunu; Oy- 
nadım mən də gəncəfə oyunu.. A.Şaiq. 
□ Gəncəfə kağızı - qumar kağızı. 

GƏNCLƏŞDİRİLMƏ “Gəncləşdirilmək”- 
dən f.is. 

GƏNCLƏŞDİRİLMƏK məcli. Cavanlaş- 
dııılmaq. 

GƏNCLƏŞDİRMƏ “Gəncləşdirmək”dən 
f.is. 

GƏNCLƏŞDİRMƏK icb. 1. Daha cavan 
etmək, cavanlaşdırmaq. Dağ havası adamı 
gəncləşdirir. - [Nigar:] Özünü gərək gənc- 
ləş dirəsən! S. Hüseyn. // Bir təşkilatın və 
s.-nin tərkibinə gəncləri daxil etmək. Təş- 
kilatı gəncləşdirmək. 

2. məc. Daha gənc, cavan göstərmək. Bu 
paltar onu gəncləşdirir. 

GƏNCLƏŞMƏ 1. “Gəncləşmək”dən f.is. 

2. Daxili sekresiya vəzilərinin fəaliyyə- 
tinin güclənməsi vasitəsilə qocalmış orqa- 
nizmə gənclik əlamətlərinin qayıtması. 

GƏNCLƏŞMƏK f. 1. Getdikcə gənc ol- 
maq, cavanlaşmaq, yetkinləşmək. Gəncləş- 
mək [Muradın] əlində deyildi. Onu təbiət 
qocaltmışdı. S. Hüseyn. Könül istər şeir yaza; 
Gəncləşirəm yaza-yaza. S. Vurğun. Getdikcə 
Kərim daha yekəlib kişiləşir, Səlim isə boy 
atıb gəncləşirdi. S. Rəhimov. // məc. Özünü 
gənc kimi hiss etmək, qıvraqlaşmaq. Vanna- 
lardan sonra lap gəncləşmiş kimiyəm. 

2. məc. Tərəqqi etmək, inkişaf etmək, ye- 
niləşmək. Dönməz oğulların iradəsindən ; 
Gəncləşir qocaman Vətən torpağı. S. Vurğun. 
Hər gün bir il gəncləşən boy atan bir ölkədə; 
Nə qədər nəğmə vardır hələ bəstələnməmiş. 
R.Rza. 

GƏNCLİK is. insan həyatının yeniyetmə- 
likdən yetkinliyə qədər olan dövrü, gənc 
yaşlar, cavanlıq (qocalıq ziddi). İnsanın ço- 
cuqluğu və gəncliyi keçmişin qoynunda bas- 
dırıldığı üçün o, daima keçmişi xatırlama- 
lıdır. M. S. Ordubadi. Gənclik eylə bir nemət 
ki, onunla hər şey insana xoş görünür. 
H. Cavid. Gəndik - arzuların uçuş nöqtəsi.. 
B.Vahabzadə. 



234 




GƏNDALAŞ 



GƏRÇİ 



2. top. Yetişməkdə olan nəsil, gənc nəsil; 
cavanlar. Dünyanın demokratik gəncliyi. 

- Qoynumuzda ana yurdun öz atalıq haqqı 
var ; Qoy baş əysin gəncliyimiz atalan gö- 
rəndə. S.Vurğun. 

3. Həyatın bu dövrünə xas olan, aid olan. 
Gənclik vüqarı. Gənclik qüruru. Gənclik hə- 
vəsi. -Etdi məni gənclik şövqüm əhatə; Ver- 
dim sərsəm küləklərə könliimii. M. Müşfiq. 
Sanki [Fərhadoğluna] dağlardan güclü bil- 
gənclik qüvvəti gəldi. S. Rəhimov. 

GƏNDALAŞ is. bot. Pisqoxıılıı, birillik 
yabanı bitki. Gəndalaş kolu. Qara gəndalaş. 

- [Umudun] canında heysizlik vardı. Suya 
girmək istəyirdi, amma yerindən qalxmağa 
həvəsi yox idi. Təzədən başını gəndalaş kolu- 
nun altına soxdıı. İ.Məlikzadə. // Bu bitkinin 
xırda dənəli meyvəsi. 

GƏNDALAŞLIQ is. Çoxlu gəndalaş bit- 
miş yer. 

GƏNƏ is. zool. Xırda caynaqları ilə hey- 
vanların, bəzən də insanların bədəninə ya- 
pışıb onların qanını soran buğumayaqlı para- 
zit. İti gənə basıb. İnsana xəstəlik keçirən 
gənələr xüsusi bir qrup təşkil edir. □ Hö- 
rümçək gənəsi zool. - bitkiyə ziyan verən 
gənə növü. Hörümçək gənəsinə qarşı müba- 
rizə aparılması üsulu. 

GƏNƏCİK is. 1 . Kiçik gənə, balaca gənə. 

2. zool. Ziyanverici buğumayaqlı parazit. 
Gənəcik adətən yarpağın alt tərəfində yer- 
ləşir. 

GƏNƏGƏRÇƏK is. 1. bot. Toxumundan 
həmin adda yağ alınan bitki. Gəııəgərçək 
bitkisi. 

2. Həmin bitkinin toxumlarından alman 
yağ (işlətmə dərmanı kimi işlənilir). [Dər- 
viş] qabı zeytun yağı əvəzinə gəııəgərçəklə 
doldurur, gətirir Molla Nəsrəddinə verir. 
“M.N.lətif.” □ Gənəgərçək yağı - bax 
gənəgərçək 2-ci mənada. Zahirən Mahmu- 
dun dükanı səkkizbucaqlı bir qutuya bənzə- 
yirdi ki. içində saqqız, tumanbağı, gənəgər- 
çək yağı .. tapmaq mümkün idi. B.Talıblı. 

GƏNƏLİ sif. Gənəsi olan, gənə daraşmış, 
gənə basmış. Gənəli it. Gənəli inək. Gəııəli 
pişik. 

GƏNƏŞİK is. dan. Məsləhət müşavirəsi. 



GƏNƏŞİKLİ sif. dan. Məsləhətlə, razılıqla 
düzələn, əldə edilən; məsləhətli. Gəııəşikli 
iş. - Gəııəşikli baş salamat olar. (Ata. sözü). 

GƏNƏŞMƏ “Gənəşmək” dən/w. 

GƏNƏŞMƏK f. dan. Birisinin rəyini bil- 
mək üçün onunla məsləhətləşmək, məslə- 
hət üçün birinə müraciət etmək. Vuran oğul 
dayısına gənəşməz. (Ata. sözü). [Həsən:] Yax- 
şı, sən get, mən də dalınca gələrəm, deyirəm, 
qızın anasına da bir gənəşim. Ə. Haqverdi- 
yev. Qızı bir neçə yerdən istəyən var, ancaq 
dayılarına da gənəşmək lazımdır. A.Şaiq. 

GƏNGİZ is. bot. Şoran torpaqlarda bitən 
kol bitkisi. 

GƏNZİK is. aııat. Damağın arxa hissəsi, 
boğaz boşluğunun ağızla birləşən hissəsi. 
Çörək gənziyinə sıçradı. Gənzik iltihab ol- 
duqda qulaq pərdəsi yırtıla da bilər. 

GƏR 1 [fars.] klas. bax əgər. Gər girişsəm 
çalhaçala ; Quş gərəkdir qanad sala. “Ko- 
roğlu”. Sən gər mənim olsan fəna dünyada; 
Elə billəm padşaha dönmüşəm. M.P. Vaqif. 
Məsəldir, bir paydan bir adam doyar; Gər 
bölünə, ikisin də ac qoyar. Q. Zakir. 

GƏR 2 is. məh. Əsasən qoyun, keçi və baş- 
qa heyvanlarda olan qoturluq xəstəliyi. Keçi 
gər olub. 

GƏRAYLAMAQ/ybft. Gəraylı oxumaq, 
gəraylı çağırmaq. Aşıq gəraylayır. 

GƏRAYLI is. Aşıq şerində: hər bəndi dörd 
misradan ibarət səkkiz hecalı şeir forması 
(birinci bəndin misraları bəzən bir üç, bə- 
zən iki dörd şəklində, qalan bəndlərin üç 
misrası bir-biri ilə, dördüncü misralar isə 
birinci bəndinə həmqafiyə olur). Ağı dedi buz 
bağlayan lal sular; Bayatılar qara geydi əy- 
ninə; Gəraylılar qəm götürdü çiyninə. 
B.Vahabzadə. □ Gəraylı demək (çağır- 
maq) - bax gəraylamaq. [Əbdürrəhim 
bəy:] Əlinin ikisini də qoy qulaqlarının di- 
binə, gəraylı çağır. N.Vəzirov. Aşıq gəraylı 
deyib səsini ucaldanda hər tərəfdən “ay can, 
ay can!” nidaları eşidilirdi. B. Bayramov. 

GƏRÇƏK [fars. ] bax gənəgərçək. Gər- 
çək tumu. 

GƏRÇİ əd. [fars.] klas. Hərçənd, baxma- 
yaraq, əgərçi. Hər xilqətə gərçi bir səbəb var; 
Aya səbəbi kim etdi izhar? Füzuli. Nə qədər 
olsa qoca gərçi Vidadi xəstə; Genə Vaqif 



235 




GƏRD 



GƏRƏK 



kimi, əlbəttə, yüz oğlana dəyər. M. V. Vidadi. 
Gərçi hər dildə var qəzetlər çox ; Bizə ondan 
və leykfaidə yox. S.Ə.Şirvani. 

GƏRD 1 is. Toxunma parçada, xalı-gəbədə 
qırışıq yer. 

GƏRD 2 [fars.] is. məc. Dərd, hüzn, ələm. 
Dövranın gərdi məndə; Can qurban dərdi- 
məndə; Eşqə ürcah olanın; Tapılar dərdi 
məndə. (Bayatı). 

GƏRDƏ is. Sünbül düyümündən qalan sa- 
man qırıntıları. 

GƏRDƏK is. etııoqr. Toyda oğlan evində 
gəlin üçün pərdə ilə ayrılmış xüsusi yer. 
[Telli:] ..[Gəlini] otağa aparıb gərdək da- 
lında oturdurlar, ürəyin tıp-tıp döyünə- 
döyünə gözləyirsən. Ü.Hacıbəyov. [Fitnə:] 
..Şux gəlinlər, sevgi doğan gərdəklər; Gözəl 
qızlar, qara tellər bizimdir. A.Şaiq. // Pərdə, 
örtük mənasında. 

GƏRDƏKLİ sif. Gərdəyi olan; pərdəli. 
Gərdəkli qapı. 

GƏRDƏN is. [fars.] köhıı. Boyun. Boyun 
sürahidir, bədənin büllur; Gərdənin çəkilmiş 
minadan. Pəri. M.P. Vaqif. Ağ incə geyimli 
gözəl küncdə dayanmışdı. Qara saçları ağ 
gərdənini qaplamışdı. Çəmənzəminli. 

GƏRDƏNBƏND is. [fars.] 1. Boyunbağı 
(qadın bəzəyi). Gərdənbənd taxmaq. - ..Öv- 
rətlər baş örtülərini dal tərəfdən bağlandı- 
lar və qabaq tərəfdən boyunları açıq qa- 
lardı; boğazı və gərdənbəııdləri görsənərdi. 
C.Məmmədquluzadə. [Hacı Kamyab] ..müc- 
rüdən bir ədəd mirvari gərdənbənd çıxardıb 
qızının boynuna keçirdi. Ə. Haqverdiyev. 
[Çimnazm] boynundan salxım-salxım qızıl 
gərdənbəndlər, zəncirlər və sap-sap mirvari 
boyunbağılar asılmışdı. Ə.Məmmədxanlı. 

2. B ax gərdənlik 1-ci mənada. Atın gər- 
dənbəııdi. 

GƏRDƏNBƏNDLİ sif. Gərdənbəndi olan, 
gərdənbənd taxmış; boyıınbağılı. Gərdən- 
bəııdli gəlin. 

GƏRDƏNƏ is. Uca dağlar arasında olan 
alçaq gədik; keçid. Köç dağın gərdənəsindən 
aşdı. - Maşın dolama yolları fırlandıqca 
geniş dağarası bir gərdənə görünürdü. 
S. Rəhimov. 

GƏRDƏNLİ sif. Qəşəng, gözəl gərdəni 
olan. Gərdənli qız. - Əli ucaboy, gərdəııli. 



qarasaqqal, xoşsima bir kişi idi. N.Nərima- 
nov. Ortaboylu Səkinə ətə-cana dolmuş, 
gözəlləşmiş, gərdənli bir qadın olmuşdu. 
M.Ibrahimov. // Enlidöş. 

GƏRDƏNLİK is. 1 . Arabaya, vələ və s.-yə 
qoşulan heyvanların boynuna keçirilən bir 
üzü dəri, bir üzü isə keçədən tikilən qoşqu 
ləvazimatı; xamut. Gərdənliyi atın boynuna 
keçirmək. 

2. Bax gərdənbənd 1-ci mənada. [Nəbi:] 
Bir ağ gün görmədin mənə gələli; Nə gər- 
dənlik taxdın, nə üzük taxdın. S. Rüstəm. 

GƏRDƏNSİZ sif. Qısa və yöndəmsiz boy- 
nu olan. 

GƏRDİ is. məh. Lək. Soğan gərdişi. 

GƏRDİŞ is. [fars.] 1. Gəzinti, seyr. □ Gər- 
diş etmək (eləmək) - gəzmək, hərəkət et- 
mək, dolanmaq, o baş-bu başa gedib-gəl- 
mək. Ərəb pəhləvan meydana çıxdı, bir o 
başa gərdiş elədi, bir bu başa gərdiş elədi, 
gəlib əmudun dəstəyindən yapışdı. “Koroğ- 
lu”. ..Cavan sürətlə otaqda gərdiş eləməyə 
başladı və gərdiş etdikcə çənəsində bitən .. 
tükləri əli ilə vurub şişmərlədi. Çəmənzə- 
minli. Gərdişə gətirmək məc. - qızışdır- 
maq, coşdurmaq, hərəkətə gətirmək. Aslan 
paşa əmr elədi, mehtərbaşı qabaqca Dəmir- 
çioğlunun atını minib gərdişə gətirdi. 
“Koroğlu”. // Gəzmə, yerimə tərzi; yeriş. 
Qəmzəsi can alan, gərdişi əla; Doğrudan 
gözəldir, göyçəkdir Leyla. Ə. Cavad. 

2. məc. Dövran, dövr etmə, dolanma, hər- 
lənmə. ..Dünyanın gərdişinə görə insan gə- 
rək öz rəftarın da dəyişsin. “Əkinçi”. Qalın 
meşə, yaşıl ot .. insana ləzzət verir. Gərdişin 
comərdliyini atılayırsan. N.Nərimanov. Nə 
etmək, fələkin gərdişi rəqqasə qadınlar kimi- 
dir... Ə.Məmmədxanlı. 

GƏRDUN is. [/dra.] klas. 1. Göy qübbəsi. 

2. məc. Tale, bəxt, fələk, iqbal. Nə yar 
edərdi cəfa, nə rəqib, nə gərdim; Zəmanədə 
bu cəfalar mənə qəzadəndir. S.Ə.Şirvani. 

GƏRƏK 1. əd. Gərəkdir, lazımdır (cüm- 
lədə xəbər mənasında işlənir). Söz gərək ox 
keçməz qayadan keçə; Yoxdursa sözünün 
kəsəri, - yazma. . M. Araz. □ Gərək olmaq 
- lazım olmaq, işə yaramaq, kara gəlmək. 
Dost dosta nə gündə gərək olar? (Ata. sözü). 
Tənbəldən kömək olmaz; Kimsəyə gərək 



236 




GƏRƏKLİ 



GƏRGİN 



olmaz ; İşində çahşgilən; Zəhmətsiz yemək 
olmaz. (Bayatı). 

2. Fcildən qabaq işlənərək, onun ifadə et- 
diyi işin, hərəkətin olmamasının və ya olma- 
sının arzu edildiyini bildirən modal söz. Gə- 
rək gedim. Gərək o sözü denıəy əy dim. - Onu 
bilirsənmi ki, mən sabah gərək Tovuzda olam? 
S. Hüseyn. [Nəbi:] Düşünüb bayaqdan tök- 
müşəm tədbir ; Gərək sinə gərək düşmənə 
əlbir. S.Rüstəm. [Qara kişi:] Gərək hamıya 
yaxşılıq eləyəsən ki, öləndə hamı rəhmət de- 
sin. B. Bayramov. 

3. bağl. mənasında. İstər, həm. Gərək dost, 
gərək düşmən. 

4. İs. mənasında, dan. Yaraq, silah, ləva- 
zimat. Gərəyini götürdü. - Yüz gün yaraq, 
bir gün gərək. (Ata. sözü). 

Gərəkdir şəklində - lazımdır, vacibdir, 
zəruridir. Dərd çəkənə gərəkdir. (Ata. sözü). 
Xumar-xumar baxan ala gözlərin ; Gərəkdir 
verəsən can qabağında. M.P.Vaqif. Ey dust, 
bizə huriyü-qılman nə gərəkdir; Yüz huriyü- 
qılman ola, könlüm səni istər. S.Ə.Şirvani. 

0 Gərək ki - ehtimal ki, deyəsən, olsun ki, 
yəqin ki. [Yusif:] On ildir ki, Şamdan ilə 
görüşməmişəm. İndi, gərək ki, surəti də təğyir 
tapıbdır. N.Nərimanov. [Əminə:] Başımda 
şal otağa girdim, gərək ki, suqabını götür- 
mək istəyirdim. M. S. Ordubadi. 

GƏRƏKLİ sif. Lazımlı, lazım, gərək, gə- 
rək olan, əhəmiyyətli, zəruri. Mən ömrümün 
aşrımında anlaya bildim; Nəçiliyim kimliyim- 
dən gərəkli imiş... M. Araz. 

GƏRƏKLİK is. Lazımlılıq, yararlılıq, əhə- 
miyyətlilik, zərurilik, gərək olma. Elə ki itir- 
din gərəkliyini; Dünyada hər şeyi itirəcəksən. 
B. Vahabzadə. 

GƏRƏKMƏ “Gərəkmək”dən /«. 

GƏRƏKMƏK f dan. Lazım olmaq, gə- 
rək! li) olmaq. [Qoca:] Demədinmi bəlkə gə- 
rəkərsən? M.Rzaquluzadə. 

GƏRƏKMƏZ zərf 1 . İstəməz, lazım de- 
yil, gərək deyil (cümlədə xəbər məqamında 
işlənir). Mənə sənsiz calıaııü-can gərəkməz; 
Vüsalın var ikən hicran gərəkməz. Nəsimi. 
Yarəb, mənə cismü-can gərəbnəz; Cananını- 
sız cahan gərəkməz. Füzuli. □ Gərəkməz 
ki... - istəməz ki...; lazımdır, gərəkdir. 
[Almaz:] Yəni gərəkməz ki, bir mənası da 
olsun? C. Cabbarlı. 



2. Sif. mənasında. Lazım olmayan. Gərək- 
məz şey gərəkli gündə. (Ata. sözü). 

GƏRƏKMƏZLİK is. Lazımsızlıq, gərək 
olmama. 

GƏRƏKSİZ sif. Gərək olmayan, lazım- 
sız, yaramayan, yararsız, əhəmiyyətsiz. Gə- 
rəksiz şey. - Bunlar bütün boş-boş gərəksiz 
işdir. A.Səhhət. Yüz xal düşür ürəyimin va- 
raqlarına; Eh, nə bilim, bir gərəksiz misraya 
görə. M.Araz. 

GƏRƏKSİZLİK is. Lazımsızlıq, gərək ol- 
mama, lazım olmama, yaramama. 

GƏRGƏNC: gərgənc etmək - yaş gönü, 
dərini qurutmaq üçün yerə salıb gərərək 
kənarlarını mıxlamaq. Gönü gərgənc etmək. 

GƏRGİN sif. 1. Gərilmiş halda olan; ta- 
rım, dartılmış, tarım çəkilmiş. Gərgin iş. 
Gərgin sim. // тәс. Gərginlik halında olan. 
Gərgin əzələlər. Əsəbləri gərgin halda ol- 
maq. - Qollar güclü, qollar gərgin, ağır 
daşlar, Qaldırılır üfüqlərə. M. Müşfiq. 

2. Böyük və arasıkəsilməz iş, zəhmət və 
enerji tələb edən; intensiv. Gərgin zəhmət. 
- Bol məhsul götürmək üçün gərgin iş, sə- 
mərəli əmək tələb olunur. Ə. Vəliyev. Mədə- 
dov taqımla gedəndən sonra, .. səbirsizliklə 
cəbhənin gərgin vuruşmalar gedən sahələ- 
rinə göndəriləcəyini gözlədi. Ə.Əbülhəsən. 
Gərgin işlə açırsan; Son zamanlar səhəri. 
M.Seyidzadə. // Zərf mənasında. Bayaqdan 
bəri qaşlarını çatıb gərgin diqqətlə qulaq 
asan Qaraş heyrətlə bir atasına, bir də ana- 
sına baxdı. M.İbrahimov. [Çiyələyin] əlləri 
böyük çeviklik, səliqə göstərsə də, ürəyi, 
fikri də aydın, gərgin işləyirdi. B.Bayramov. 

3. Çətin, ağır; həllini (çıxış yolunu) tələb 
edən. Gərgin vəziyyət. Gərgin beynəlxalq 
münasibət. 

4. məc. Ağır, sıxıntılı, ciddi, çətin, gərgin- 
liklə keçən. Gərgin daxili həyəcan. - Eləmin 
bu gərgin dəqiqələrdə Çiminin çöhrəsi səd- 
rin hər hərəkətini təəccüblü bir həssaslıqla 
əks etdirirdi. I.Əfəndiyev. Ölkə müharibə 
dövrü üçün çox təbii olan son dərəcə gərgin, 
həyəcanlı bir vəziyyət keçirirdi. Ə.Əbülhə- 
sən. □ Gərgin olmaq - ağırlaşmaq, vəziy- 
yəti pisləşmək, pozulmaq. Nəcəf bəyin ha- 
ləti gərgin olub, tez-tez otaqda var-gəl edib 
sonra gəlir. Ə. Haqverdiyev. 



237 




GƏRGİNLƏŞDİRİLMƏ 

GƏRGİNLƏŞDİRİLMƏ “Gərginləşdiril- 
mok”don f.'ıs. 

GƏRGİNLƏŞDİRİLMƏK məch. 1. Gər- 
gin hala salınmaq, tarımlaşdırılmaq, gərgin 
edilmək. 

2. məc. Ağırlaşdırılmaq, ciddiləşdirilmək, 
çətinləşdirilmək. Vəziyyət daha da gərgin- 
ləşdirildi. 

GƏRGİNLƏŞDİRMƏ “Gərginləşdirmək” - 
don f.'ıs. 

GƏRGİNLƏŞDİRMƏK / 1. Gərgin hala 
salmaq; tarımlaşdırmaq. 

2. məc. Ağırlaşdırmaq, ciddiləşdirmək, 
gərgin etmək, çətinlətmək. Vəziyyəti gərgin- 
ləşdirmək. 

GƏRGİNLƏŞMƏ “Gərgin ləşmək”dən//,s. 

GƏRGİNLƏŞMƏK/ Г. Dartılmaq, tarım 
çəkilmək, gərgin olmaq. Əsəbləri gərgin- 
ləşdi. - Soldatın üzü ani bir titrəyişlə tər- 
pəndi, əzələləri daha da gərginləşdi.. 
M.İbrahimov. Hamı dayandığı yerdə dondu. 
Bütün duyğular gərginləşdi. Mir Cəlal. 

2. məc. Çox ağırlaşmaq, çətinləşmək, pis- 
ləşmək. Münasibətlər gərginləşdi. - ..Bu 
müraciətlərə baxmayaraq, vəziyyət yaxşılaş- 
madı, əksinə olaraq, daha da gərginləşdi. 
M. S. Ordubadi. [Firidun] getdikcə gərginlə- 
şən dünya hadisələrinin çox qəti bir çar- 
pışmaya doğru hərəkət etdiyini duyurdu. 
M.İbrahimov. 

GƏRGİNLİK is. 1. Gərgin şeyin hal və 
vəziyyəti. Zəncirin gərginliyi. - Şofer trak- 
toru işə salıb təkərini yavaş-yavaş burma- 
ğa, kəndirin gərginliyini artırmağa başladı. 
Mir Cəlal. 

2. Son dərəcə qüvvə, diqqət, enerji tələb 
edən hal. Əzələlərin gərginliyi. Gözlük göz- 
ləri gərginlikdən qoruyur, işin gərginliyi. 
- [Firidunıın] yorğunluqdan tutulmuş üzündə 
və gözlərində bir gərginlik vardı. M.İbrahi- 
mov. [Cahandar ağanın] ürəyi az qaldı kök- 
sünü partladıb çıxsın, daxili gərginlikdən 
qulaqları ağrıdı. İ. Şıxlı. 

3. məc. Ağırlıq, çətinlik; gərgin, çətin və- 
ziyyət, gərgin hal. Beynəlxalq gərginliyi zəif- 
lətmək. - O, öz məruzəsində eyni zamanda 
olan vəziyyətin gərginliyindən istifadə edən 
və yaxud özünü itirən adamları göstərmək 
istəyirdi. S. Rəhimov. 



GƏRMƏK 

4 .fiz. Qüvvə, temperatur və b. xarici təsir 
nəticəsində cisimdə baş verən təzyiq qüv- 
vəsi və ya genəlmə kəmiyyəti. 

5. fiz. tex. Elektrikin, cərəyanın gücünü 
göstərən fiziki halı. Gərginliyi 220 volt olan 
elektrik cərəyanı. Yüksək gərginlik xətti. 

GƏRGİNLİKLİ sif. fiz. Gərginliyi (bax 
gərginlik 5-ci mənada) olan. Yüksək gər- 
ginlikli elektrik cihazı. 

GƏRİLMƏ “Gərilmək”dən fis. 

GƏRİLMƏK məch. 1 . Bərk dartılmaq, ta- 
rım çəkilmək, tarımlanmaq. Sazın telləri gə- 
rildi. Gəminin yelkənləri gərildi. // məc. Gər- 
gin hala gəlmək, gərginləşmək. Əsəbləri 
şiddətlə gərildi, damağını dumanlı bir atəş 
sardı. A. Şaiq. Elə ki qalxıram masa dalından; 
Xəyalım dikilir, fikrim gərilir. B. Vahabzadə. 

2. Qanadları dümdüz hala gəlmək, tam 
açılmaq. [Turac] yerdən iki-üç addım hün- 
dürdə uçaraq gərilmiş qanadlarını bir dəfə 
belə çalmadan süzməyə başladı. M.Fİüseyn. 

GƏRMƏ 1 “Gərmək’’dən /и. 

GƏRMƏ 2 is. Təzək. Məmmədəli əminin 
həyətinin aşağı tərəfində bir yekə gərmə qa- 
lağı var idi. C.Məmmədquluzadə. Yastığı 
gərmədir, döşəyi yovşan; Çamırlı kahada qış 
soyuq vaxtı. H.K.Sanılı. 

GƏRMƏK' / Gərilmiş hala gətirmək, 
dartmaq, tarım etmək, açmaq. Qarğa döşünü 
gərməsə qaz olmaz. (Ata. sözü). Qulac qol- 
larımı gərrəm ; Meydanda hünər göstərrəm. 
“Koroğlu”. ..Leylək hər iki qolunu yana gərib 
var gücü ilə bir də gərnəşdi.. S.Rəhimov. 
□ Qanad gərmək - qanadlarını bütünlüklə 
açmaq, uzatmaq. Tərlan genişlik sevər; Göy- 
lərdir onun yeri; Qanad gərsin, dolaşsın; 
Sonsuz mavilikləri. R.Rza. // Obrazlı təşbeh- 
lərdə. Hər tərəfdə əsrarəngiz bir sükut qa- 
nad gərmişdi. M. Hüseyn. Ölüm müdhiş qa- 
nadını uşağın üstünə gərmişdi. Mir Cəlal. 
// Bir şeyi uclarından və ya kənarlarından 
çəkərək düz hala gətirmək. 

0 Sinə gərmək - çətinlikdən çıxmaq, qalib 
gəlmək. Təzə bəlalara biz sinə gərdik; İstiq- 
bal milləti sevindirmədi. B.Vahabzadə. 

GƏRMƏK 2 is. | fars.] Yemişdən əvvəl ye- 
tişən qovun növü. Qovunun, gərməyin qu- 
rudu tağı; Getməz bu sinəmdən qarpızın dağı. 
Aşıq Məmməd. 



238 




GƏRMƏKKİMİLƏR 



GƏTİRMƏK 



GƏRMƏKKİMİLƏR cəm bot. Gərmək, 
süpürgə və bəzi başqa bitkilərin daxil olduğu 
fəsilə. 

GƏRMƏNC is. məh. Atı tutmaq üçün gə- 
rilmiş ip. Bu atı gərmənc olmasa tuta bilmə- 
yəcəyik. 

GƏRMƏŞOV is. bot. Bozumtul, yumşaq 
gövdəsi, dairəvi yarpaqları olan tikansız bitki. 
Cavan oğlan nazik gərməşov saph şallağını 
tərpədib kəlləri lıayladı. Ə. Vəliyev. ..Qoca- 
nın bir qoyun dərisindən ibarət olan yatağı 
yanında torpaq döşəməyə sancılmış bir 
gərməşov çubuğu yanırdı.. İ.Məlikzadə. 

GƏRNƏŞMƏ “Ğəməşmək”dən/A. 

GƏRNƏŞMƏK f. Bir vəziyyətdə qalmaq- 
dan yorulmuş, keyimiş əzələləri normal 
vəziyyətə gətirmək üçün qollarını qaldıraraq 
gövdəsini sağa-sola qarıb bədən əzələlərini 
hərəkətə gətirmək. Xudayar bəy durdu aya- 
ğa, bir gərnəşdi, əsnədi.. C. Məmmədqulu- 
zadə. [Gülbadam] heç bir şey söyləməyib bir 
az gərnəşdi. N.Nərimanov. Miibaşir Məm- 
məd həyətə çıxdı. Sərin havada qollarını açıb 
gərnəşdi.. M.İbrahimov. 

GƏRNUŞ [fars.]', gərnuş etmək (eləmək) 
köhn. - təzim etmək, baş əymək, baş en- 
dirmək. [Elçi] ..yeddi yerdə gərnuş eləyib, 
naməni Şah Abbasa təqdim elədi. (Nağıl). 

GƏŞT is. [fars.] Gəzmə, dolanma, seyr, 
səyahət. □ Gəşt etmək (eləmək, qılmaq) 
- gəzmək, seyr etmək, dolaşmaq. Durdular 
iki qardaş, atları yəhərləyib dedilər. - Gedək 
bir qədər gəşt eyləyək, tainki bəlkə bir fik- 
rimiz dağıla. (Nağıl). Əcəl gəşt eyləyib göy- 
dən enəndə ; Hevif, cavanları salı kəməndə.. 
Aşıq Ələsgər. Gəştə çıxmaq - bax gəşt 
etmək. Bir üzü gül, rəngi lalə, zülfü tər; 
Gəştə çıxıb dərər tazə bənövşə. M.P.Vaqif. 
Yeddi gündür xanım çıxıbdır gəştə; Qapılar 
gəzməkdən macal da yoxdur. Aşıq Hüseyn. 

GƏTİRİCİ 1 . is. köhn. Malını dükanda de- 
yil, gəzdirərək satan, ayaq üstə alver edən 
adam; küçə alverçisi. Bir gün gətiriridən bir 
baş pendirə ancaq bir manat 30 qəpik ver- 
dim. C.Məmmədqııluzadə. 

2. Sif. xiis. Axıdıb gətirən, çatdıran, nəql 
edən. Gətiriri kanal. 

GƏTİRİLMƏ “Gətirilmək”dən [is. 



GƏTİRİLMƏK “Gətirmək”dən məcli. 
Axşam satılan oğurluq maldan pristavın payı 
gətirilib qumar oynadığı yerdə özünə verildi. 
Ə. Haqverdiyev. Neçə gün idi ki, bazara ət 
gətirilməmişdi. S.Hüseyn. Mollayev təzəcə 
gətirilmiş (f.sif.) çaya limon saldı. M.Hüseyn. 

GƏTİRMƏ 1. “Gətirmək”don /.7,s. 

2. sif. mənasında. Başqa yerdən gətirilən, 
alman. Gətirmə mal. Qaz çəkilməsi dövlət 
üçün hər il yüz milyonlarla manat vəsaitə, 
milyonlarla ton gətirmə kömürə qənaət et- 
mək deməkdir. 

GƏTİRMƏK f. 1 . Bir şeyi əlinə götürərək, 
yaxud dalına yükləyərək olduğu yerdən baş- 
qa yerə köçürtmək, çatdırmaq {aparmaq 
ziddi). Nənəxanını suyu gətirib, aftafada kün- 
cə qoydu və palazları geri qatladı. Çəmənzə- 
minli. Günorta üstü poçtalyon Bahadura 
təcili bir məktub gətirdi. S. Rəhimov. // Eyni 
mənada nəqliyyat haqqında. Trolleybus 
adamları gətirdi. Təyyarə çoxlu yük gətirdi. 
П Çatdırmaq. Məlumatı vaxtında gətirdilər. 

2. Birinin hərəkətini yönəltmək, özü ilə 
bərabər bir yerə gəlməsinə kömək, yaxud 
özü ilə bərabər gəlməyə məcbur etmək. 
Uşağı evə gətirmək. Məktəbliləri gəzməyə 
gətirmək. - [Şah:] Bu saat fərraş göndər, 
münəccimbaşını mənim hüzuruma gətirsin. 
M.F.Axundzadə. [Əsgər:] Bəyim, yaxalanan 
məhbusu gətirdi. H.Nəzərli. 

3. Özü ilə bərabər götürüb gətirmək, qo- 
vub gətirmək. Sel çoxlu kötük gətirdi. Yel 
özü ilə yağmur gətirdi. - Çay bəzən dağ boy- 
da böyüyür, köklü ağacları qoparıb gətirir. 
Ə.Vəliyev. 

4. Bar vermək, meyvə vermək, məhsul 
vermək. Ağac yaxşı alma gətirib. - Gətirdi- 
yin yumurtadan nəticə, cücə gözləmə! 
M.Ə. Sabir. //Məc. mənada. ..Çünki orda bar 
gətirir ən müqəddəs arzular; Çünki orda 
həqiqət var, səadət var, həyat var. Ə. Cəmil. 

5. məc. Hər hansı bir işdə müvəffəqiyyət 
qazanmaq, müvəffəqiyyət əldə etmək, 
uğurlu olmaq. Əli gətirmək. Bəxti gətirmək. 
- Leyləyin işi bircə məsələdə gətirmirdi. 
S.Rəhimov. Budaq indi-indi gümrahlaşırdı 
ki, birdən yenə də onunku gətirmədi. 
Ə.Vəliyev. Deyəsən, bu gün Tamaşanınkı 
gətirmirdi. Mir Cəlal. 



239 




GƏTİRTDİRMƏ 



GƏZ 



6. Təlqin edərək, inandıraraq və yaxud 
dilə tutaraq birini öz əqidəsindən, fikrindən 
döndərməyə, bir şeylə razı salmağa nail ol- 
maq (adətən isimlərə qoşularaq işlədilir). 
Razılığa gətirmək. İnsafa gətirmək. İmana 
gətirmək. 

7. İfadə etmək, davam etdirmək, çatdır- 
maq, başa çıxmaq. Sözün dalım gətirə bil- 
mədi. - [Oğlan] tez-tez danışır, dili də şi- 
rindir, “r” səsini gətirə bilmir. “Yarımca 
“ yağım ' ’ deyir. Mir Cəlal. 

8. Bir şeyin nəticəsi olmaq, törətmək, sə- 
bəb olmaq, vermək. Fərəh gətirmək. Sevinc 
gətirmək. İstilik gətirmək. - Dənizdən əsən 
xəfif meh .. xoş bir sərinlik gətirirdi. 
M.Hüseyn. Yabançı bir adam kimi büzüşüb 
oturan Qulu furqona bir soyuqluq gətirdi. 
M.İbrahimov. Bəndalı həmişə evə gələndə 
bir şənlik, xoşluq gətirərdi. Mir Cəlal. 

9. Bir sıra isimlərə qoşularaq, müxtəlif 
ifadələr və mürəkkəb sözlər əmələ gətirir, 
məs.: üzr gətirmək, pənah gətirmək, tab 
gətirmək, bəhanə gətirmək, şəkk gətirmək, 
dünyaya gətirmək. 

GƏTİRTDİRMƏ “Gətirtdirmək”dən f.is. 

GƏTİRTDİRMƏK bax gətirtnıək. 

GƏTİRTMƏ “Gətirtmək”dən f.is. 

GƏTİRTMƏK icb. Məcburiyyət altında 
gətirmək, zorla gətirmək, başqası vasitəsilə 
gətirmək. Kitabları gətirtnıək. - Əlbəttə, Veys 
həbsə almaq üçün gətirtdivi adamlarla elə 
belə fənərin altında da durub danışa bilərdi. 
Ə.Əbülhəsən. Müəllim Mavisi göndərib ma- 
şını gətirtdi. Ə.Vəliyev. 

GƏTİZDİRMƏ “Gətizdirmək”dən/;'s. 

GƏTİZDİRMƏK bax gətirtnıək. 

GƏVƏLƏMƏ “G ə və 1 o mək” dən f. is . 

GƏVƏLƏMƏK f. Könülsüz, iştahasız, ağ- 
zından tökülə-tökülə yemək; çeynəmək. 
Kazımın oğlu yavan çörəyi gəvələyərək qaş- 
qabağını salladı. Çəmənzəminli. [Xalıq- 
verdi] ..çarıqlarını soyunub corablarını 
qurutdu, axırda da çörəyi isidib gəvələməyə 
başladı. Ə.Vəliyev. [Mərdan] əlində iri bir 
alma tutaraq gəvələyir və gözlərini süzərək 
Nəcəfə baxırdı. Q. İlkin. 

GƏVƏN is. bot. Quraqlıq yerlərdə bitən, 
alçaqboylu, kitrəli, çox vaxt tikancıqlı yar- 
paqları zəif inkişaf etmiş ot və ya kol bitkisi. 



Gəvəni ancaq dəvə yeyər. - Gəvən kolu nədir 
ki, kölgəsi də nə olsun. (Ata. sözü). Bu dərə- 
nin gəvəni ; Oğlan, qaytar dəvəni; Get ba- 
bana degilən; Versin bizə nəvəni. (Bayatı). 

GƏVƏNNƏŞMƏ “Gəvənnəşmək”dən f.is. 

GƏVƏNNƏŞMƏK f. Sallanmaq, aşağı 
əyilmək (ağac və budaqları haqqında). 

GƏVƏŞ is. dan. Raxit xəstəliyinin xalq 
arasında işlənən adı. 

GƏVƏZƏ is. Çoxdanışan, lağlağı, boşbo- 
ğaz, yanşaq, naqqal. Sən demə bu yaıışaq gə- 
vəzəniıı biri imiş. “Koroğlu”. // Sif. mənasında. 
Gəvəzə adam. - Nə pisdi, bu səsə qatıb səsini; 
Gəvəzə qarğalar tərif yazsalar. M.Araz. 

GƏVƏZƏLƏMƏ "Gəvəzələmək”dən f.is. 

GƏVƏZƏLƏMƏK/ Çox danışmaq, naq- 
qallıq etmək, yanşaqlıq etmək, boşboğazlıq 
etmək. Bu gün çox gəvəzələdiıı. 

GƏVƏZƏLİK is. Naqqallıq, yanşaqlıq, 
lağlağılıq, boşboğazlıq, çox danışma xasiy- 
yəti. Zeynalın gəvəzəlivi bitməyirdi. A.Şaiq. 
□ Gəvəzəlik etmək - çox danışmaq, boş- 
boğazlıq etmək, naqqallıq etmək. 

GƏYAN sif. məh. 1. Yarıqaranlıq, tam ay- 
dın, işıq olmayan. Gəyaıı gecə. 

2. İkirəng, iki rəngdə olan. Gəyaıı at. 

GƏYİRİK bax gəyirmə 2-ci mənada. 

0 Gəyiriyi azmaq - mədənin pozulması 
nəticəsində həddən artıq gəyirmək. 

GƏYİRMƏ 1. “Gəyirmək”dən f.is. 

2. Mədədə əmələ gələn qazların, bəzən 
də mədədəki qidanın hissəcikləri ilə bir- 
likdə ağızdan çıxması; gəyirti, gəyirik. 

GƏYİRMƏK f. Mədədə əmələ gələn qaz- 
ları, bəzən də qidanın hissəciklərini ağıza 
qaytarmaq. Bir az yedikdən sonra Teymur 
ağzını mollanın lap burnunun qabağına tııtub 
bərkdən gəyirir. “M.N.lətif.” Səttar kişi şirin 
çayı içib stəkanı nəlbəkiyə qoyanda gəyirdi. 
Ə.Əbülhəsən. 

GƏZ 1 is. klas. Dəfə, kərə. Min can olaydı 
kaş məni-dilşikəstədə; Ta hər birilə bir gəz 
olaydım fədasına. Füzuli. Müddətdi həsrətəm 
bir gəz bəri bax; O xan gözlərinin sədəqəsi 
canım. Q. Zakir. 

GƏZ 2 is. Püstə, badam və ya qozdan ha- 
zırlanan kövrək şirniyyat növü. 

GƏZ 3 is. məh. Ağac, şalban və s.-nin ba- 
şında yarıq, çapıq, haça yer. 



240 




GƏZDƏK 



GƏZİNMƏK 



GƏZDƏK is. Dağ təpəsində çökək yer. 

GƏZDİRİLMƏ “Gəzdirilmək”dən /is. 

GƏZDİRİLMƏK “Gəzdirmək”dən məch. 

GƏZDİRMƏK f. 1 . Birisinin əlindən tuta- 
raq, ya qucağına götürərək, yaxud miniyə 
mindirərək, yaxud da yanınca özü ilə bəra- 
bər hərəkət etdirmək. Uşağı bağda gəzdir- 
mək. Körpəni gəzdirmək. Uşaqları maşında, 
faytonda gəzdirmək. - [Əhmədi] lap körpə- 
liyindən xalı-xalça üstündə gəzdiribmiş.. 
“Koroğlu”. Dildar uşaqları gəzdirməyə 
aparmışdı. Ə. Vəliyev. // Cilovundan tutaraq 
hərəkət etdirmək. Tərini soyutmaq üçün atı 
gəzdirmək. 

2. Birini özü ilə aparıb, ya onu müşayiət 
edib göstərmək. [Roza] məni gəzdirib otaq- 
ları göstərirdi.. Çəmənzəminli. 

3. Həmişə yanında saxlamaq, özü ilə bir- 
likdə aparmaq. Silah gəzdirmək. - [Kərim 
baba] tüfəngi hər zaman özü ilə gəzdirər və 
bir an yanından ayırmazdı. A.Şaiq. Axır bu 
dəftərləri portfelə yığıb qoltuğunda gəzdir- 
məyin mənası nədir? Qantəmir. // Üzük, saat 
və s. haqqında. Saat gəzdirmək. 

4. Bir şeyi başqa bir şeyin üstündə do- 
landıraraq, hər tərəfmə səpmək. Plova zə- 
fəran gəzdirmək. Halvaya darçın gəzdir- 
mək. - Sapılcanı hər iki qabın üzərinə gəz- 
dirdi.. S. Rəhimov. 

5. Bir şeyi başqa bir şeyin üstünə sürt- 
mək, dolandırmaq. Əlini uşağın belində gəz- 
dirmək. - Möhsün müəllim əlini yuxarı da- 
ranmış sıx qara saçlarında gəzdirir. S. Rəhi- 
mov. [İkram] ..dodaqlarını anasının üzündə 
gəzdirərkən qapıda səs-səmir eşidildi. 
Ə.Əbülhəsən. 

6. Bir sıra isimlərə qoşularaq mürəkkəb 
feillər və müxtəlif ifadələr düzəldilir; məs.: 
göz gəzdirmək, əl gəzdirmək. 

GƏZƏL is. Nar qabığı (keçmişdə rəng- 
boya almaq üçün işlənirdi). Gəzəl əllərimi 
qaraldıb. - Şəhriyarın ürəyi də yarılmış bir 
nara bənzər ; Tökülüb dənə sözləri, qalıb 
qııruca gəzəli. Şəhriyar. 

GƏZƏLİ sif. Gəzəl rəngli, nar qabığına 
bənzər rəngi olan. Paltarı gəzəli rəngdədir. 

GƏZƏLLƏMƏ “ Gozə 1 1 ө m o к ’ ' d ə n f. is . 

GƏZƏLLƏMƏK/ Gəzəl suyunda boya- 
maq, nar qabığı ilə rəngləmək. İpliyi gəzəl- 
ləmək. 



GƏZƏN 1 is. köhn. Gön kəsmək üçün keç- 
mişdə başmaqçıların işlətdikləri iti alət, bıçaq. 

GƏZƏN 1 f. is. 1. Hərəkət edən, yeriyən. 
Gəzən xəstələr. - Gəzən ayağa daş dəyər. 
(Ata. sözü). Bu döyüşdü - əzilən var, əzən var; 
Ölüm hökmii qoltuğunda gəzən var. M.Araz. 

2. Bax gəzəyən. Gəzən qadın. - Gəzən 
şələ bağlamaz. (Ata. sözü). 

GƏZƏNƏ bax gicitkən. 

GƏZƏNGİ is. bot. Əsasən badam ağacı- 
nın tutulduğu xəstəlik; pas. Badam bitkisi 
gəzəııgi (pas), yarpaqların yanması, hürüş- 
məsi və meyvələrin çürüməsi kimi xəstəlik- 
lərə tutulur. İ.Axundzadə. 

GƏZƏNTİ sif. Daim bir yerdən başqa yerə 
hərəkət edən, köçən. 

GƏZƏRGİ sif. Başqa yerlərdə gəzərək 
işləyən, gəzərək özünə iş tapan; səyyar. Gə- 
zərgi fəhlə. Gəzərgi fotoqraf. Gəzərgi usta. 
- [Dərviş:] Ey Əhməd, dərviş gəzərgi olar. 
(Nağıl). 

GƏZƏYƏN sif. 1. Gəzməyi çox sevən, 
evdə oturmağa qərar tapmayan (qadın haq- 
qında). Gəzəyən qızdan gəlin olmaz. (Ata. 
sözü). Mollanın çox gəzəyən bir arvadı var 
imiş.. "M.N.lətif.” Camalın anası gəzəyən 
Pəri; Tələsmiş özünü saldı içəri. H.K.Sanılı. 

2. məc. Əxlaqca yüngül (qadın və ya kişi 
haqqında). // Is. mənasında. Gəzəyənin biridir. 

GƏZƏYƏNLİK is. 1 . Gəzəyən adamın xa- 
siyyəti. 

2. məc. Əxlaqca yüngüllük. 

GƏZİCİ sif. Hərəkət edən, bir yerdə da- 
yanmayan; gəzən. Bu aralıq salam verən 
gəzici bir ixtiyar; Qoyun mən danışım, - 
dedi, - siz də edin tamaşa. S.Vurğun. 

GƏZİLMƏ “Gozilmok”don /.7,s. 

GƏZİLMƏK məch. Axtarılmaq, soraq 
edilmək. Zülfi-siyah içində sərgəştə könül 
itdi; Çinü Həbəş gəzildi, tapılmadı sorağı. 
Q.Zakir. 

GƏZİNİŞ bax gəzinti. 

GƏZİNİŞMƏ “Gəzi ni şırıək ”don f.is. 

GƏZİNİŞMƏK/ Birlikdə gəzinmək, do- 
lanmaq (çoxları haqqında). Uşaqlar gəzini- 
şirlər. 

GƏZİNMƏ “Gəzinmək”dən f.is. 

GƏZİNMƏK/ 1 . Ağır-ağır yerimək, o baş- 
bu başa gəzmək, var-gəl eləmək. Tamaşaçılar 



241 




GƏZİNTİ 



GƏZMƏK 



foyedə gəzinirdilər. - Bahadır Sonanın da- 
lınca diqqətlə baxdı, sonra xeyli vaxt otaqda 
gəzinib birdən oturdu. N.Nərimanov. [Molla 
ХөШ] o baş-bu başa gəzinir, qalın bir qaran- 
lığa bürünən kəndə baxırdı. S.Hüseyn. Soltan 
bəy acıqlı-acıqlı ora-bura gəzinir. Ü.Hacıbə- 
yov. 

2. Gəzmək, dolaşmaq. Oba itlərini heç 
sevməzdim, çünki onların qorxusundan oba- 
da tək və azad gəzinə bilmirdim. A.Şaiq. 
Gəzinir gənc Osman əlində tüfəng; Bcıxır ul- 
duzlara o körpə pələng. H.K.Sanılı. Dağların 
döşündə gəzinən çoban; Dərdlənib neyini çal- 
dığı zaman... S. Vurğun. 

3. Bax gəzişmək 2-ci mənada. Qüdrət 
sahildə nə qədər gəzindiyini bilmədi. 
M.Hüseyn. 

4. nıəc. Bir şeyin əlamətləri görünmək, 
zahir olmaq, nəzərə çarpmaq. Bəxtiyarın tər- 
dən işıldayan yanağında bir sevinc gəzindi. 
M.Hüseyn. 

GƏZİNTİ is. 1 . Açıq havada əylənmək və 
istirahət etmək üçün miniklə, ya ayaqla 
yaxın yerlərə edilən səyahət; gəzişmə, seyr. 
Meşə gəzintisi. Axşam gəzintisi. Səhər gə- 
zintiyə çıxmaq. - Günəş yuvarlanır dağlar 
dalına; Qaralır göllərin gəzinti yeri. 

S.Vıırğım. Sevindirdi uşaqları; Sahil boyu 
gəzintilər. M. Dilbazi. 

2. Açıq havada keçirilən kütləvi şənlik. 
Parkda gəzinti təşkil olunmuşdur. Kütləvi 
gəzinti. - [İnci:] Gecə saat on ikidən sonra 
da parkda böyük bir gəzinti var. S.Rəhman. 
[Gənclərin] gəzintisinə əsas iş sahəsinin rəis 
müavini mühəndis Sultan Sultanov rəhbərlik 
edirdi. Ə. Sadıq. 

GƏZİŞ is. Gəzmə, yerimə tərzi. Buna 
görə də Nəııəqız Rizvanın yatışı, duruşu, 
gəzişi və gülüşünü heç bir an unutmurdu. 
S. Rəhimov. // Gəzmə, gəzinti. O axşam rö- 
yada gəzişə çıxdım; Aramızı vuran bir evi 
yıxdım. S.Vurğun. 

GƏZİŞMƏ “Gəzişmək” dən fis. 

GƏZİŞMƏK 1. Bax gəzinmək 1-ci mə- 
nada. Dəhlizdə gəzişmək. -Mirzağa .. klubun 
böyiikcə foyesində ağır addımlarla gəzişirdi. 
S.Hüseyn. Şəhərin məşhur taciri Hacı Xuduş 
otaqda o tərəf-bu tərəfə gəzişir. H.Nəzərli. 

2. f. Açıq havada istirahət və ya vaxt 
keçirmək məqsədilə gəzmək; gəzinmək. 



Bağda gəzişmək. Parkda gəzişmək. - Yay 
fəslində, bir gün axşam çağında; Gəzişirdim 
Qız qalası dağında. A. Səhhət. Gəzişək qol- 
qola sahil boyunca; Gəl-gəl Xəzərimin 
qırağına, gəl! S. Rüstəm. [Yaşar] ayağa du- 
rub gəzişsə idi, bəlkə bir qədər qızışardı. 
M.Rzaqıılıızadə. 

GƏZLƏMƏ “Gözləmək” dən/w. 

GƏZLƏMƏK/ Şalbanın, ağacın, taxtanın 
və s.-nin ucuna haça açmaq; haçalamaq. 
Taxtanı gəzlənıək. 

GƏZMƏ “Gəzmək”dən fis. 

GƏZMƏK/ 1. Yerimək, dolaşmaq. Müəl- 
limə, bəs neçin bir-iki gündür biz əvvəlki kimi 
oxuya-oxuya kəndi gəzmirik? C.Cabbarlı. 
Uşaqlar çox vaxt qolsuz bir köynəklə yaşıl 
ot üstündə ayaqyalın gəzirlər. Mir Cəlal. 
// Ümumiyyətlə, hərəkət etmək, hərəkətdə 
olmaq. - Yenə açılmağa az qalıb səhər; Gə- 
zir buludları keşik çəkənlər. M. Rahim. Sahil 
boyu düzülmüş fənərlərin əksi dənizdə gəzən 
yelkənli qayıqları işıqlandırırdı. S.Rəhman. 

2. Var-gəl etmək, o baş-bu başa gedib- 
gəlmək; gəzişmək, gəzinmək. Eyvanda gəz- 
mək. Həyətdə gəzmək. 

3. Səyahət etmək, hər yeri dolaşmaq. O, 
bir çox ölkələri gəzmişdir. - [Sənubər:] Əl- 
bəttə, bütün dünyanı gəzmək, görmək yaxşı- 
dır. B. Bayramov. 

4. Seyrə çıxmaq, gəzintiyə getmək. Vax- 
tilə qadınlar cümə günləri ziyarət adı ilə [Pir- 
vənzəriyə] gəzməyə gedərdilər. H.Sarabski. 

5. Gəzərək baxmaq, gəzə-gəzə tamaşa 
etmək. Muzeyi gəzmək. Xan sarayını gəzmək. 
- O günün sabahı, iclasdan əvvəl qurultay 
binasında təşkil edilmiş kənd təsərrüfat sər- 
gisini gəzərkən Eldar [Ceyrana] yaxınlaşır. 
S.Hüseyn. 

6. Bir şeyi axtarmaq, hər yerə baxmaq. 
Kitabların arasını gəzmək. Şkafı gəzmək. - 
[Bayram:] Ağa, bir sözümə qulaq as, mən 
bu yaxınlıqda ov gəzirdim. M.F.Axundzadə. 
[Cahan:] Vallah, gedərəm, dolanaram, gə- 
zərəm, baxaram, bəyənərəm, seçərəm, bir 
qız alaram ki, adam baxanda ağlı gedər. 
Ü.Hacıbəyov. // Axtarış aparmaq, axtarmaq. 
Polislər gəzir, hər yeri addım-addım eşələ- 
yir(dilər). S.Rəhimov. 

7. Bir yerdən başqa yerə köçmək, çox 
yerə baş vurmaq. Kəndbəkənd gəzmək. - Çox 



242 




GİBBON 



GİCƏLLƏNMƏK 



gəzmişəm bu dünyanı oba-oba, oymaq- 
oynıaq ; Kim istəyir bu neməti öz əlindən 
yerə qoymaq? S. Vurğun. 

8. məc. Görüşmək, dostluq etmək, vaxt 
keçirmək, ünsiyyət bağlamaq. Oğlan qonşu 
qızı ilə gəzir. - Əlbəttə, Eyvazla gəzdiyini 
bilsə də, anası [Gülşənə] bir söz deməzdi, 
çünki bu, təsadüfi görüş idi. Ə. Vəliyev. // məc. 
Cinsi yaxınlıqda olmaq. Tiflisdə oxuduğu və 
xidmət etdiyi zaman .. çox qızla gəzmiş. 
Ə.Abasov. 

9. məc. Vaxtını kefdə, əyləncədə, əy- 
yaşlıqda keçirmək. [Qurban Nənəxanıma:] 
Belə olmaz, gecənin yarısına kimi gəzməz- 
lər, niyə demirsən, oğul, vaxtında evə gəl?! 
Çəmənzəminli. [Gülcahan:] O gedib gəzə- 
cək, mən sənin üçün evdə qalıb qulluqçuluq 
edəcəyəm? T.Ş. Simurq. 

10. Keçmək, ötmək. Ay gəzər, il dolanar, 
şənbə düşər Novruza. (Ata. sözü). 

1 1 . Zahir olmaq, bir şeyin əlaməti görün- 
mək, aşkar olmaq, özünü büruzə vermək. 
Dodağında təbəssüm gəzirdi. - Məsumənin 
sifətində zəhrimardan acı bir gülüş gəzdi. 
B. Bayramov. 

12. Bir sıra isimlərə qoşularaq, mürəkkəb 
feillər və müxtəlif ifadələr düzəldilir; məs.: 
dillərdə gəzmək, əldə gəzmək, kənar 
gəzmək. 

gəzə-gəzə zərf 1 . Gəzərək, yeriyə-yeriyə, 
hərəkət edə-edə. Gəzə-gəzə danışmaq. - 
Rüstəm bəy otaqda gəzə-gəzə öz-özünə 
danışarkən qapı taqqıldadı. Çəmənzəminli. 
İndi professor xiyabanda tək-tənha gəzə- 
gəzə bunları da xəyalında dolandırırdı. 
B. Bayramov. 

2. Bir çox yerləri dolaşaraq, gəzərək. 
Gəzə-gəzə kəndə çatdı. - [Qarı:] Gəzə-gəzə 
sən də gəldin buraya; Eşitdiyin şəhri-Tiflis 
buradır. “Aşıq Qərib”. 

3. Yavaş-yavaş, ağır-ağır, tələsmədən 
yeriyə-yeriyə. Gəzə-gəzə getmək. - Dənıi- 
rovgil gəzə-gəzə xırmanların üstünə tərəf 
gəlirdilər. S. Rəhimov. [Qələndər:] Qatar 
gecə yarısı gəlir. Dedim, elə piyada gəzə- 
gəzə gedərəm.. Q. ilkin. 

GİBBON [ing.\ Cənub-şərqi Asiya və 
Malay adalarında yaşayan uzunqollu mey- 
mun cinsi. 



GİC sif. 1. Axmaq, səfeh, ağıldan kəm, 
sarsaq. Qurbani der. bəsdir məni puç etdin; 
Aldın əqlim əldən, dəli, gic etdin. Qurbani. 
İslam gülə-gülə yavaş səslə [Telliyə] de- 
yirdi: - Ay qız, gic olma! S.Hüseyn. □ Gic 
etmək (eləmək) məc. - beynini yormaq, 
təngə gətirmək, bezikdirmək, çaşdırmaq, 
baş-beynini aparmaq. 

2. məc. Yersiz, mənasız, qeyri-adi. Meh- 
ribanı gic bir gülmək tutdu. S.Hüseyn. 

GİCALOV is. dan. Çətin, ağır, dolaşıq və- 
ziyyət. Mələk xanım bu gicalovda olsun, 
xəbər verim sənə Qara vəzirin qulunnan. 
(Nağıl). Gicalova düşmək - 1) əl-ayağa 
düşmək, tələsik iş görmək; 2) çətinliyə düş- 
mək, dolaşmaq. 

GİCAVAR is. 1. məh. Tez-tez səmtini 
dəyişən yaz və ya yay küləyi. Gicavar əsir. 

2. məc. dan. Əqidəsini, məsləyini tez-tez 
dəyişən adam haqqında; hərdəmxəyal. Gica- 
varııı biridir. 

GİCBAŞ bax gicbeyin. [Çimnaz:] Gic- 
baş arvad da Veys nə cür tapşırıb, elə-elə 
gedib qızı istəyib. Ə.Əbülhəsən. 

GİCBAŞLIQ bax gicbeyinlik. 

GİCBEYİN sif. Gic, axmaq, sarsaq, ağılsız. 

GİCBEYİNLİK is. Giclik, axmaqlıq, sar- 
saqlıq, ağılsızlıq. 

GİCBƏSƏRbax gicbeyin. 

GİCBƏSƏRLİK bax gicbeyinlik. Sən 
Seyid Vəlinin o gicbəsərliyinə baxma, onu 
nahaq yerə gözdən salıblar. S. Rəhimov. 

GİCƏLLƏNDİRİCİ bax başgicəllən- 
dirici. 

GİCƏLLƏNDİRMƏ “Gicəlləndirmək”- 
dən fis. 

GİCƏLLƏNDİRMƏK: baş(ını) gicəllən- 
dirmək - gözlərini qaraltmaq, başını fırlat- 
maq. Qırmızı, yaşıl, qara, sarı maykalar 
[Lətifin] gözündə bir-birinə qarışır, başını 
gicəlləndirirdi. H. Seyidbəyli. 

GİCƏLLƏNMƏ “Gicəllənmək”dən/;'s. 

GİCƏLLƏNMƏK: baş(ı) gicəllənmək - 
müvazinət hissinin itirilməsi, gözlərin qa- 
ralınası və başın hərlənməsi şəklində təzahür 
edən yarıbayğınlıq halında olmaq. [Yaşlı 
kişi:] Burada, məsciddə kəsafətdən adamın 
başı gicəllənirdi. S.Hüseyn. Sədrin sözündən 
Verdiyevin başı gicəlləndi. Mir Cəlal. Səhər 



243 




GİCƏLLƏTMƏ 



GİDİ 



qatardan düşəndə yenə başım gicəlləndi, 
yerə yıxıldım. H.Seyidbəyli. 

GİCƏLLƏTMƏ “Gicəllatmək”don f.is. 

GİCƏLLƏTMƏK bax gicəlləndirmək. 
Zərbə onu gicəllətdi. 

GİCƏLMƏ 1 “Gicolmək 1 ”don f.is. 

GİCƏLMƏ 2 “Gicəlmək 2 ”dən/«. 

GİCƏLMƏK' bax gicəllənmək. ..Əgər 
yer fırranır, bəs niyə bizim başımız gicəlmir? 
C.Məmmədquluzadə. [Molla Nəsrəddin:] 
..Başım gicəlib hərlənirdi. A.Divanbəyoğlu. 
[Zaman:] Xurşid xanım, bu yazığın [Tura- 
cın] belbağısını götürmüşsən, axtarmaqdan 
yazığın başı gicəlir. C. Cabbarlı. 

GİCƏLMƏK 2 qayıd. Gic olmaq, dəli ol- 
maq, başma hava gəlmək. [Almaz:] Gicəl- 
misən qız nədir? C.Cabbarlı. 

GİCƏLTMƏ 1 “Gicoltmok'’’don /А 

GİCƏLTMƏ 2 “Gicəltmək 2 ”dən f.is. 

GİCƏLTMƏ 3 is. Qoyun-quzııda baş gicəl- 
lənməsi şəklində təzahür edən xəstəlik. Mal- 
darlıq edən şəxslərə məlumdur ki, qoyun- 
quzuda bir gicəltmə naxoşluğıı olur ki, 
onlar bir yerdə fırlanıb, yıxılıb fövt olurlar. 
“Əkinçi”. 

GİCƏLTMƏK 1 bax gicəlləndirmək. 

..Tənbəkidə ııikotin adlı şey var ki, cidamın 
başını gicəldir, qusmağı gəlir, əl-ayağı tit- 
rəyir. H.Zərdabi. 

GİCƏLTMƏK 2 / Gic etmək, dəli etmək. 

GİCGAH is. [/ara.] Kəllənin qulaqdan alın 
sümüyünə qədər olan hissəsi. Daş gicgahına 
dəydi. Gicgahını ovuşdurmaq. - [Qarı:] ..Mür- 
dəşir Səkinə nağıl eləyirdi ki, Güləndamın 
gicgahına qan saçılmışdı. Çəmənzəminli. 
[Bahadır] bu sözləri yazandan sonra tapan- 
çanı gicgahına qoyub sıxdı. N.Nərimanov. 

GİC-GİC zərf Gic kimi, axmaqcasına, 
sarsaq-sarsaq, mənasız olaraq. Gic-gic gül- 
mək. - [Sitarə Gülzara:] Bəsdir, bəsdir. Yenə 
gic-gic danışma. C.Cabbarlı. [Fatma:] Gic- 
gic danışma, özün bilirsən ki, o, birinci dərə- 
cəli şoferdir. S. Vəliyev. 

GİCİK is. Gic, axmaq, sarsaq, dəli. 

GİCİKMƏ “Gicikmək”dən f.is. 

GİCİKMƏK/ Gicləşmək, gic olmaq, ax- 
maqlaşmaq, sarsaqlaşmaq. 

GİCİŞDİRMƏ “Gicişdirmək”dən/w. 



GİCİŞDİRMƏK icb. Gicişmə hissi doğur- 
maq, qıcıqlandırmaq, qaşındırmaq, təxərrüşə 
gətirmək. ..Sarıköklü pitinin ətri çayxanaya 
dolmağa və Qədim dayının burnunu giciş- 
dirməyə başladı. S. Rəhimov. 

GİCİŞMƏ 1. “Gicişmək”dən /.7,s. 

2. is. Bədənin hər hansı bir yerində dəri- 
nin həssaslığının pozulması nəticəsində 
əmələ gələn qeyri-ixtiyari qaşınma ehtiyacı. 
Bədənində gicişmə var. 

GİCİŞMƏK / Qaşınmaq, qaşınma duy- 
maq, qaşmtı hiss etmək. Keçinin buynuzu 
gicişəndə başını çobanın çomağına sürtər. 
(Ata. sözü). Ovcumun içi yaman gicişirdi. 
M.Hüseyn. Bir sözlə [Nərminənin] əl-ayağı 
gicişir, sinəsi özünə aydııı olmayan bir his- 
sin təsiri ilə qalxıb-enirdi. B.Bayramov. 

GİCİTKƏN is. bot. Gövdə və yarpaqla- 
rında dalayıcı tükləri olan ot bitkisi; gəzənə. 
Böyük bir səadət isə bu yerlərin cincilim, gi- 
citkən kimi otlarla dolu olması idi. S.Vəliyev. 

GİCİTKƏNLİK is. Çoxlu gicitkən bitən 
yer. 

GİCLƏŞMƏ “Gicləşmək”dən f.is. 

GİCLƏŞMƏK/ 1. Gic olub getmək, ax- 
maqlaşmaq, səfehləşmək, ağlı itmək. O get- 
dikcə gicləşir. 

2. Axmaq hərəkətlər etmək, gic-gic da- 
nışmaq, yersiz iş görmək; axmaqlamaq, sə- 
fehləmək. 

GİCLİK is. 1 . Axmaqlıq, səfehlik, sarsaq- 
lıq. Giclik eləmək. 

2. Axmaq hərəkətlər, axmaq danışıq. 

GİCO is. dan. Burulğan. 

GİCTƏHƏR sif. Bir az gic, axmaq, gicbə- 
sər, gic kimi. Gictəlıər adam. - Qıılu həmi- 
şəki kimi gictəhər (z.) və laqeyd görünürdü. 
M.Ibrahimov. 

GİCTƏHƏRLİK is. Gicə oxşama; bir qə- 
dər giclik, sarsaqlıq, gicbəsərlik. 

GİDİ sif. Pis, alçaq, yaramaz. Gidi Reyhan 
ərəb atı gətirməz ; Aşa bilməz qarlı dağlar, 
yol, məni. “Koroğlu”. 

0 Gidi yaxud gidi-gidi dünya - etibarsız 
dünya. [Fəhlələrdən biri:] Hə, indi bizi özünə 
qardaş elədin? Dünənə kimi yanından keç- 
mək olmurdu. Ay gidi dünya ha!.. M.Hüseyn. 
[Cahandar ağa] dərindən köksünü ötürdü: 



244 




GİGİRTDƏMƏ 



GİLEY-GÜZAR 



“Av gidi dünya, gör axırın hara gəlib çıxdı ”. 
İ. Şıxlı. 

GİGİRTDƏMƏ “Gigirtdomok"don f.is. 

GİGİRTDƏMƏK f. İki adamı qızışdırıb 
aralarını vıırmaq. 

GİGİYENA [ушј. hygieinos - şəfaverici] 
Xarici mühitin müxtəlif amillərinin insan 
orqanizminə təsirini və sağlamlığı qoruma 
tədbirlərini öyrənən elm. Gigiyena qayda- 
ları. // Sağlamlığı qoruyan təcrübi tədbirlə- 
rin məcmusu. Əmək gigiyenası. 

GİGİYENAÇI is. Gigiyena mütəxəssisi 
olan həkim. 

GİGİYENİK sif. 1 . Gigiyenaya aid olan, 
gigiyena ilə əlaqədar olan. Gigiyenik təd- 
birlər. 

2. Gigiyena qayda və tələblərinə cavab 
verən. Gigiyenik kostyıım. 

GİGOVUNbax mozalan. 

GİQÄNT [ушј.] Çox böyük, çox iri, nə- 
həng, azman. 

GİQANTLIQ is. Böyüklük, yekəlik, nə- 
hənglik, azmanlıq. 

GİQANTİZM \yun.\ biol. Çox böyük sü- 
rətlə boy ataraq mövcud normalardan kə- 
nara çıxma (insan, heyvan və ya bədənin 
ayrı-ayrı üzvləri haqqında). 

GİL is. 1 . Yer səthində və ya altında olan, 
yaş halda özlü kütləyə çevrilən çöküntü sü- 
xuru (dulusçuluq, heykəltəraşlıq və tikin- 
tidə işlədilir). Qırmızı gil. Gil məhlulu. 
- Çökmə süxurların dənizdə əmələ gələn 
növlərinə misal olaraq qumaşı, əhəngdaşı, gil 
və s. göstərmək olar. M. Qaşqay. [Sərvinaz 
davam etdi:] Bu gübrə gilin bir növüdür. 
Ə.Vəliyev. 

2. dan. bax gilabı. 

GİLABI is. [fars.] Keçmişdə paltar və baş 
yumaq üçün sabun əvəzinə işlədilən gil növü. 
San gilabı. Göy gilabı. - Keçmişdə kənd və 
şəhərlərdə sabun çatışmayan zaman gilabı 
ilə paltar yuyur və çimirdilər. Gilabı sabunu 
əvəz edirdi. M. Qaşqay. Göy və sarı gilabı 
ilə baş yuyardılar. H. Sarabski. Çay qırağın- 
dakı yamaclardan paltar yumaq üçün gilabı 
deyilən palçıq çıxırdı. Ə.Əbülhəsən. 

GİLABISATAN is. köhn. Keçmişdə əya- 
lətləri gəzərək gilabı satmaqla məşğul olan 



adam. Gilabısatan xüsusi yoxsul adamlar 
olardı. H. Sarabski. 

GİLAN is. тәһ. Qapını bağlamaq üçün 
arxasına keçirilən taxta və ya dəmir; kilid. 

GİLAS is. Ağ, sarı, qırmızı və qara növ- 
ləri olan çəyirdəkli şirin meyvə və bu mey- 
vənin ağacı. Gilas mürəbbəsi. Gilas şirəsi. 
-Zeynəb qarı da gilas və ərik qaxı quru- 
durdu. S.S. Axundov. [Mehrəli] ..gilas ağa- 
cından qayrılmış uzun müştüyünü üfləyib, 
papirosu ucuna qondardı. Çəmənzəminli. 
Bağımda gilas dəydi ; Gül açdı, gilas dəydi ; 
Yar əlindən ox çıxdı; Sinəm üstə rast dəydi. 
(Bayatı). 

GİLASLIQ is. Çoxlu gilas ağacı əkilmiş 
yer; gilas bağı. Gilaslığı suvarmaq. 

GİLAVAR is. Cənub və cənub-şərqdən 
əsən külək adı. Əsdikcə gilavar, oynardı bul- 
var. M. Müşfiq. Şiddətli bir gilavar (cənub 
küləyi) əsdiyindən dənizin gurultusu eşidilir- 
di. S. Hüseyn. Asta əsən gilavar ruzgarın sərin 
dalğalarını sahildəki evlərin içərisinə gəti- 
rirdi. B.Talıblı. 

GİLDİR-GİLDİR zərf Gilə-gilə, damcı- 
damcı, dənə-dənə (göz yaşı haqqında). 
Gildir-gildir yaş tökmək. Gildir-gildir 
ağlamaq. - Tökərək gözlərindən gildir- 
gildir yağışlar; Məni qurtar, deyirdi, o 
yalvaran baxışlar. S.Rüstəm. Kişi əməlli- 
başlı ürəkdən ağlayır, gildir-gildir göz yaşı 
tökürdü. İ. Hüseynov. 

GİLDİYA is. [alnı.] İttifaq, təbəqə. 

GİLEY is. Narazılıq, şikayət. Nə xoş si- 
təmkarsan, zalimü xunxar; Onun üçün sən- 
dən çox gileyim var. M.P.Vaqif. Mənim gü- 
nahım çox, sənin gileyin; Onların nəhayət 
zamanı deyil. Q. Zakir. Bəyimin ərki və gi- 
leyi Məmməd bəyi oxşadı. Çəmənzəminli. 
□ Giley etmək (eləmək) - şikayətlənmək, 
narazılıq etmək. Məktub sahibi gəldi idarəyə 
və ruznamənin təxirindən başladı giley elə- 
məyə. C.Məmmədquluzadə. Giley etdikdə 
sənə, üz çeviribsən məndən; Gileyim var nə 
qədər səndən, a canan, sorma. Şəhriyar. 

GİLEY-GÜZAR bax giley. [Fazil:] 
Abbas, genə səndən yana giley-giizar eşi- 
dirəm, genə səndən şikayətlər qulağıma 
çatır. C.Məmmədquluzadə. Çimnaz xalanın 
giley-güzarı [Xəlilin] könlünə toxunmadı. 



245 




GİLEY -GÜZARLIQ 

M. Hüseyn. Giley-güzar beynimizi dəlməsin ; 
Gəlin, dostlar, məhəbbətdən danışaq. R.Rza. 

GİLEY-GÜZARLIQ is. Narazılıq, şika- 
yət. [Mürşid:] Sadıq, bizim arvad məndən 
çox giley- güzarlıq elədi? S. Rəhman. 

GİLEY-KÜSÜ bax giley-güzar. Danış- 
dıqca Zeynəbin səsi titrəyirdi, bu titrəyişdə 
həm dərin bir iztirab, həm də incə giley- 
küsü vardı. M. İbrahimov. 

GİLEY-KÜSÜLÜK bax giley-güzarlıq. 

GİLEYLƏNMƏ “Gileylənmək”dən/w. 

GİLEYLƏNMƏK/ Giley etmək, şikayət- 
lənmək, narazılıq etmək. Kəndlilər südün 
azlığından şikayət edir, çobanlardan giley- 
lənirdilər. M. Hüseyn. Onlar yenicə evlən- 
mişdilər. Məni toylarına çağırmadıqlarına 
gileyləndim. M.İbrahimov. 

gileylənə-gileylənə zərf Şikayətlənərək, 
narazılıq edərək. [Hümmət:] Küncdə-bucaq- 
da danışmaq arvad işidir, - deyə, astadan 
gileylənə-gileylənə eyvana çıxdı. B. Bayra- 
mov. 

GİLEYLİ sif. və zərf Narazı, şikayətçi. 
Oturuşu şirin, duruşu Leyli; Qəmzəsi öpməli, 
yarı gileyli. M.P. Vaqif. Dünyada hədsiz şəxs- 
lər ovamdan gileyli qalıblar. C.Məmmədqu- 
luzadə. Şirin sözlərini başa düşməyən; Öz 
elin olmazmı səndən gileyli? B.Vahabzadə. 

GİLEYLİK bax giley. Şərifzadə ondan 
gileylik eyləyirdi. M. Hüseyn. 

GİLƏ is. 1 . Üzümün, narın və s. meyvə- 
lərin hər bir dənəsi. Qarağat giləsi. - [Ka- 
zım] yoğun qaşlarının altından baxan xırda 
üzüm gilələrinə oxşar gözlərini bərəldib 
dedi.. Çəmənzəminli. Kəhrəbadan seçilməz 
salxımlar nəzərində; Ağzında şaqqıldavıb hər 
giləsi bal dadır. S. Rüstəm. Narın birini kəs- 
dim, zoğal kimi iri, əqiq kimi duru gilələri 
var idi. Mir Cəlal. 

2. Damla, damcı. Bir gilə su. Yaş giləsi. 
- Cümşüd bəy əlini açdı, qulluqçu onun ov- 
cuna bir neçə gilə gülab tökdü. E. Sultanov. 
[Müqim bəy:] Daşdəmir oğlunun başını gə- 
rək elə kəsəsən ki, heç bir gilə qanı da yerə 
düşməyə! S. Rəhimov. Bir gilə götürüb hər 
bulağından; Gətirib evimdə bulaq düzəldəm... 
M.Araz. 

3. Gözün qüzeh qişasında olan və oradan 
gözün içinə işıq daxil olan kiçik deşik. Mən 



GİLƏNAR 

aşiq giləsinə; Üzümün giləsinə; Qoy durum, 
qurban olum; Gözlərin giləsinə. (Bayatı). 
Musa kişi dərinlərə getmiş, təkcə giləsi işıl- 
dayan gözlərini qırpdı. M.İbrahimov. [Kəri- 
mov Səfərliyə:] Görürsən ki, bu ağ yavaş- 
yavaş böyüyüb nəhayət gözün giləsini örtür. 
H.Seyidbəyli. 

4. Məmənin ucu. Döşün giləsi. - Nahar 
eyləyəndə sızlardı hərdən; Döşünün giləsi, 
döşünün ucu. B.Vahabzadə. 

GİLƏKCƏ sif. və zərf Gilək dilində. Gi- 
ləkcə bilmək. - [Kişi və arvad] giləkcə danı- 
şırdılar. S. Hüseyn. 

GİLƏ-GİLƏ zərf Damcı-damcı, damla- 
damla. Su gəlir gilə-gilə; Bülbüllər gəlir dilə; 
Yarımı bağda gördüm; Batıbdır qızılgülə. 
(Bayatı). Mum əriyir, gilə-gilə axır aşağı; Şam 
ağlayır həzin-həzin, sakit yaş axır. R.Rza. 

GİLƏKLƏR is. İranın şimalında, Xəzərin 
cənub sahilində yaşayan, İrandilli kiçik bir 
xalq. 

GİLƏLƏMƏ “Gilələmək”dən/;'s. 

GİLƏLƏMƏK f Üzümün, narın və ya 
başqa giləmeyvənin gilələrini bir-bir qırmaq, 
qoparmaq. Nan gilələmək. Qarağatı gilələ- 
mək. - [Molla] əlinə bir salxım üzüm alıb 
gilələyir. “M.N.lətif. ” 

GİLƏLƏNMƏ “Gilələnmək” dən/w. 

GİLƏLƏNMƏK məcli. 1 . Gilələri bir-bi- 
rindən ayrılmaq, qoparılmaq, gilə halına sa- 
lınmaq. Üzüm sirkə iiçün gilələndi. 

2. Gilə halına düşmək; yumrulanmaq, dam- 
cılanmaq. Nənəqızın gözlərində həyəcanlı 
göz yaşları gilələndi, o, Riixsarənin vəziy- 
yətinə baxıb daha da şübhələnməyə başladı. 
S. Rəhimov. Gözü qapananda sol yana- 
ğında; Gördülər bir damla yaş gilələndi. 
B.Vahabzadə. [Bəhlul:] Gözlərimdə yaş 
gilələndiyini hiss elədim. B. Bayramov. 

GİLƏMEYVƏ is. bot. Gilə şəklində bitən 
meyvələrin (məs.: üzüm, moruq, qarağat 
və s.) ümumi adı. 

GİLƏMEYVƏÇİLİK is. Meyvəçiliyin, 
giləmeyvə bitkilərini əkib-becərməklə məş- 
ğul olan sahəsi. Giləmeyvəçilik təsərrüfatı. 

GİLƏMEYVƏLİLƏR caw? bot. Üzüm, mo- 
ruq, qarağat və bəzi başqa meyvələrin daxil 
olduğu bitkilər. 

GİLƏNAR is. 1 . B a x albalı. Hər eviıı hə- 
yətində .. gilənar ağacları .. var. I.Əfəndiyev. 



246 




GİLƏNARLIQ 



GİMNASTYORKA 



2. məc. Qara, girdə göz haqqında. Gilənar 
gözlü qız hamıya gülümsəyən gözlərini 
oynatdı. M.İbrahimov. 

GİLƏNARLIQ is. Çoxlu gilənar ağacı 
əkilmiş yer; gilənar bağı. Binam əhatə edən 
bağ alma-armudluqdan, gilənarlıqdan iba- 
rət idi. S. Rəhimov. 

GİLGİLƏ is. Nazik, ensiz dəmirdən, ya 
ağacdan olan çənbər və onıı gillətməkdən 
ötrü uzun ağacdan və ya məftildən ibarət 
uşaq oyuncağı. // Bu oyuncaqla oynanılan 
uşaq oyunu. 

GİLİZ [alm.\ (“gilza” sözünün canlı dildə 
tələffüzü). 1. Odlu silahlarda: alt hissəsində 
barıt və yandırıcı maddə, yuxarı hissəsində 
isə güllə və ya mərmi yerləşən altı bağlı 
silindrik borucuq. Deyib göstərdi o, iki ber- 
danı; içində gilizi, üstündə qanı. H.K.Sanılı. 
Mahmud əlindəki boş gilizi döşəməyə səril- 
miş yağlı əsginin üstünə atıb, eşiyə yüyürdü. 
M. Hüseyn. 

2. Papirosun, içi tütünlə doldurulan kağız 
patronu. Giliz doldurmaq. Giliz qutusu. 

GİLQARIŞDIRAN, GİLQARIŞDIRICI sif. 
xüs. Tikinti işlərində gil məhlulu hazırlamaq 
üçün gili su ilə qarışdıran. Gilqarışdıran qur- 
ğu. H is. mənasında. Gil məhlulu hazırlamaq 
üçün gili su ilə qarışdıran maşın. Maşınqa- 
yırma zavodundan .. gilqarışdıranlar ixrac 
edilir. (Qəzetlərdən). 

GİLLƏ is. məh. Təndirdə alma və ya ar- 
mud qaxı qurutmaq üçün dayaz palçıq qab. 

GİLLƏDİLMƏ “Gi İlədi lrnok”dən/.7,s. 

GİLLƏDİLMƏK məch. Diyirlədilmək, 
yumaladılmaq. 

GİLLƏMƏ 1 “Gilləmək 1 ”dən /.is. 

GİLLƏMƏ 2 “Gilləmək 2 ”dən f.is. 

GİLLƏMƏK 1 / Diyirləmək, yumalatmaq. 

GİLLƏMƏK 2 / Gil vurmaq, gil sürtmək, 
gillə suvaq çəkmək. Divarı gilləmək. 

GİLLƏNMƏ 1 “Gillənmək 1 ”dən/ is. 

GİLLƏNMƏ 2 “Gillonmək 2 ”don/7,s. 

GİLLƏNMƏK 1 / Fırlana-fırlana düşmək, 
diyirlənmək. Nigarın ala gözlərindən damcı- 
damcı yaş gillənib lalə yanaqlardan aşağı 
gəldi. "Koroğlu”. Ciiyür qaçar, daş gillənər; 
Bu dağlarda, bu dağlarda. B. Vahabzadə. 

GİLLƏNMƏK 2 / 1. Gillə qarışmaq, gilli 
olmaq; gillə örtülmək, gil halma düşmək. 
Neft layı gillənib. 



2. Gil vurulmaq, gil çəkilmək, gillə suvaq 
çəkilmək. 

GİLLƏTMƏ 1 “Gillətmək 1 ”dən f.is. 

GİLLƏTMƏ 2 “Gillə tmək 2 ”dən / is. 

GİLLƏTMƏK 1 / Yuvarlatmaq, diyirlət- 
mək. Şalbanı gillətmək. Çəlləyi gillətmək. 

GİLLƏTMƏK 2 icb. Gil vurdurmaq, gil 
siirtdürmək, gillə suvaqlatmaq. Divarı gil- 
lətmək. 

GİLLƏŞMƏ “Gilləşmok”don/7'.s\ 

GİLLƏŞMƏK bax gillənmək 1-ci mə- 
nada. 

GİLLİ sif. Tərkibində gil olan, gil qatış- 
mış, gil qarışıq. Gilli torpaq. Gilli məhlul. 
Gilli süxur. - O daşlı, qumsallı, gilli torpağı; 
Udur, lay-lay udur ekskavatorlar. S. Vurğun. 

GİLLİCƏ is. geol. Tərkibində gil olan 
(torpaq). 

GİLLİCƏLİ sif. geol Tərkibində gillicə 
çox olan. Gillicəli torpaq. 

GİLLİLİK is. Tərkibində gil olma. Tor- 
pağın gillilik dərəcəsi. Qumun gilliliyi. 

GİLYOTİN \fr. xüs. addan] tar. Ölüm cə- 
zasına məhkum olanların başını kəsmək üçün 
maşın. O yandan ərş mülkü və kosmosun 
qamarlanması; Bu yandan gilyotin və qətl 
aləti! O, ruzigarın gilyotini, bu raketlər; Pər- 
dənin dalında da namərdin soyuq mühari- 
bəsi! Şəhriyar. 

GİMGƏ is. dan. Yığıncaq, yığnaq, bir yerə 
yığılmış adamlar. Küçədə gimgə qurmaq. 

- Bünycıdın gözündən itən cani bir doqqaz 
qabağında yığılan ginıgəyə yaxınlaşırdı. 
Ə.Əbülhəsən. 

GİMNAST \yun.] Gimnastika ilə məşğul 
olan, gimnastikada mahir olan idmançı. Gənc 
gimnastlar. Gimnast qızlar. 

GİMNASTİK sif Gimnastikaya aid olan, 
gimnastika ilə əlaqədar olan. Gimnastik hə- 
rəkətlər. 

GİMNASTİKA \yun.] Orqanizmi inkişaf 
etdirmək və sağlamlaşdırmaq üçün tətbiq 
edilən xüsusi fiziki hərəkətlər sistemi. Sə- 
hər gimnastikası. 

GİMNASTYORKA [ras.] Düz dayanan 
yaxalıqlı üst köynəyi (hərbi geyim). Ginı- 
nastvorkanı ütüləmək. - Qərargah rəisi 

- uzun, qarayanız adam gimnastyorkasını 
tərsinə geyərək .. telefon aparatına tərəf 
cumdu. S.Vəliyev. 



247 




GİMNAZİST 

GİMNAZİST \уип.] 1917— ci il inqilabından 
əwəl: gimnaziya şagirdi. Bazara çıxdıqda 
Cənnətəli gimnazistləri başına toplardı. 
Çəmənzəminli. Bu zaman içəridən 15-16 
yaşlarında, əynində gimnazist paltarı olan 
qırmızıyanaq bir oğlan çıxdı. Q. İlkin. 

GİMNAZİYA [yun.] Klassik dillərin təd- 
risinə üstünlük verilən orta məktəb. Knyaza 
gimnaziyanın köhnə və sərt qaydaları çox 
ağır gəlir. F. Köçərli. Bahadır .. gimnaziyanı 
qurtarandan sonra yenə oxumaqdan əl çək- 
məyib istədi ki, atasından adına qalan yeri 
ucuz qiymətə satıb universitetə getsin. N.Nəri- 
manov. Hacı Əsgərin iki oğlu .. gimnaziyada 
oxuyurlar. S.M.Qənizadə. 

GİNEKOLOGİYA [yun. gyne - qadın və 
logos - elm] tib. Qadın orqanizminin xüsu- 
siyyətləri, qadın cinsi orqanları və onların 
müalicəsi haqqında elm. Ginekologiya ka- 
fedrası. 

GİNEKOLOJİ sif [yun.] Ginekologiyaya 
aid olan, ginekologiya ilə əlaqədar olan. 
Xəstəxananın giııekoloji şöbəsi. 

GİNEKÖLOQ [yun.] Qadın xəstəlikləri 
həkimi, ginekologiya mütəxəssisi. 

GİPGİRDƏ üst. Lap girdə, tamamilə 
girdə; yuvarlaq. Gipgirdə şar. 

GİPS [ yun .] 1. Ağ və ya sarı rəngli mine- 
ral; kirəc (yandırılıb xırdalanmışı tikinti 
materialı kimi heykəltəraşlıqda, cərrahlıqda 
işlədilir). Gips yatağı. Suvaqlıq gips. // xüs. 
Həmin mineraldan (kirəcdən) düzəldilmiş. 
Dibçəklərin aralarında tunc, mərmər və 
gips heykəllər dururdu. M. Süleymanov. 

2. tib. Sınmış, çıxmış sümükləri bitiş- 
dirmək və bədənin zədələnmiş hissəsinin 
hərəkətsizliyini təmin etmək üçün həmin 
mineraldan düzəldilən möhkəm sarğı. Gips 
qoymaq. Ayağı bir avdır gipsdədir. Gipsi 
çıxarmaq. Gipsə salmaq (gipsdən hazırlan- 
mış sarğı ilə bağlamaq). 

GİPSLƏMƏ "Gipsləmək”dən f.is. 

GİPSLƏMƏK/ 1. Gips sarğısı qoymaq. 
Qolunu gipsləmək. 

2. k.t. Torpağı gipslə gübrələmək. 

3. xüs. Rəngini və dadını yaxşılaşdırmaq, 
habelə xarab olmaqdan qorumaq üçün üzüm 
şərabına gips əlavə etmək. Şərabı gipsləmək. 



GİR 

GİPSLƏNMƏ “Gipslənmək’’dən /и. 

GİPSLƏNMƏK məch. 1. Gips sarğısı 
qoyulmaq. Əli gipslənib. 

2. k.t. Yanmamış, üyüdülmüş gipslə güb- 
rələnmək ( torpaq haqqında). 

3. xüs. Rəngini və dadını yaxşılaşdırmaq, 
habelə xarab olmaqdan qorumaq üçün üzüm 
şərabına gips əlavə edilmək. Şərab gipslənib. 

GİPSLƏTMƏ “Gipslətmok”don f.is. 

GİPSLƏTMƏK icb. 1. Gips sarğısı qoy- 
durmaq. Ayağını gipslətmək. 

2. k.t. Yanmamış, üyüdülmüş gipslə güb- 
rələtmək. Torpağı gipslətmək. 

GİPSLİ sif. Tərkibində gips olan. Gipsli 
torpaq. 

GİPSLİLİK is. Tərkibində gips olma. 
Torpağın gipslilik dərəcəsi. 

GİPSOLİT [yun.] Gipslə müxtəlif maddə- 
lərin qarışığından hazırlanan tikinti materialı 
(arakəsmə və s. üçün işlədilir). Gipsolit ara- 
kəsmə. 

GİPÜR [ fr .] Qabarıq naxışlan olan çox 
zərif krujeva növü. // Rrujeva kimi toxun- 
muş parça. // Həmin parçadan tikilmiş. Gipür 
kofta. Gipür paltar. 

GİR is. [fars.] Güc, qüvvət, taqət. Əlinin 
giri yoxdur. Qolunun giri. - Tüfəngini qa- 
paraq; Yalınayaq çaparaq; Güvənib öz girinə; 
Qoşdu döyüş yerinə. M.Rahim. □ Girdən 
düşmək (getmək) - qüvvətdən düşmək, 
gücdən düşmək, taqəti kəsilmək. [Adil:] 
Atam cəbhədən tayqılça, qolunun biri də gir- 
dən düşmüş halda qayıtdı. B. Bayramov. 

0 Girə düşmək -bax girə keçmək. Ka- 
mil usta, oturgilən yerinə; Lovğalanıb düşmə 
mənim girimə. "Aşıq Qərib”. Özün öz əlinlə 
diişdiin girimə; Haqdan sana bir bəlayəm, 
sən nəsən? Abdal Valeh. [Mirzə Kərim:] 
Hərgah mənim dediklərimə əməl olunsaydı, 
girə də düşməzdin. Ə. Haqverdiyev. Girə 
keçmək - tora düşmək, tələyə düşmək, ələ 
keçmək, tutulmaq. [Tağı:] Rəhim xanın 
adamları indi bizi axtarmamış yer qoyma- 
yıblar. Qorxuram yoldaşlarımız girə keçə- 
lər. Ə. Haqverdiyev. [Ələmdar] ..girə keçən 
dələduzları buraxdırıb qənimətin yarısını, 
bəzən də hamısını qamarlayıb götürərdi. 
S. Rəhimov. Girə salmaq - bax girə ver- 
mək. Əcəl səni salıb əcəb bu girə; Sənin də 



248 




GİRAMİ 

gərdənin keçər zəncirə. Aşıq Həsən. Girə 
vermək - ələ vermək, tora salmaq. İndi 
[Hatəmxan ağagil] üçün bu üstüörtülü əda- 
vət pərdəsini yırtmaq - öz əli ilə .. onu girə 
vermək (demək) idi. S. Rəhimov. Girinə 
gəlmək - əlinə gəlmək. ..A kişi, tez özünü 
yetir .. bəlkə heç olmasa o puldan üç il 
bundan irəli ianə qəsdi ilə yığılan pul qədəri 
girinə gələr. “Mol. Nəsr.”; // işinə yaramaq. 
Girinə keçmək - əlinə keçmək (düşmək). 
[Koroğlu:] Cəfər paşa, get, .. bir də girimə 
keçsən öldürəcəyəm. "Koroğlu”. [Sultan 
bəy:] Zalım oğlu arşınmalçının xalası yaxşı 
girimə keçmişdi, olmadı. Ü. Hacıbəyov. 
Səhərdən Salman Rüstəm kişinin girinə keç- 
məmişdi. Hara ayaq basırdı, deyirdilər, elə 
indicə bu tərəfə getdi. M. İbrahimov. 

GİRAMİ sif. [fars.] klas. Əziz, istəkli, 
hörmətli, (danışıqda adətən “əziz-girami” 
şəklində işlənir). Əziz-girami uşaq. - Demə 
Zakir, ki səni yar girami tutmaz; Nə müna- 
sib tuta hər bisərü-samanı əziz. Q.Zakir. 

GİRDAB is. [fars.] 1. Bax burulğan 1-ci 
mənada. ..Gah sahil, gah girdab olur məs- 
kənim; Nə qədər bəlalı başını var mənim! 
A.Şaiq. Gah olur ki, cəbhə yarıb ordular 
basan; Bir igidi kiçik bir çay girdaba salır. 
S. Vurğun. Sabah qışsız, boransız bir həyat 
qurulanda; Bu girdabın suları aynatək du- 
rulanda.. R.Rza. 

2. məc. Ağır, qorxulu hal, həyatın keşmə- 
keşi, çıxılmaz vəziyyət. Noldıı qəmimə gə- 
tirmədin tab; Qorxutdu məgər səni bu gir- 
dab? Füzuli. Batıb burulğana itir gözündən; 
Həyatın da belə girdabları var. O. Sarıvəlli. 

GİRDABLI sif. 1 . Girdabı olan, burulğanlı. 
Girdablı dəniz. 

2. məc. Ağır, təhlükəli, əzablı, çıxılmaz. 
Həyatın girdablı yolları. 

GİRDƏ sif. 1. Dairəvi, dairə şəkilli. - Mən 
Əhmədə otağın qarşısındakı girdə mizin 
dövrəsində olan sandalyalardan birində əy- 
ləşməyi təklif etdim. T.Ş. Simurq. Ənqa quşu- 
nun iri girdə gözlərində bərkiyən danılalar 
ağırlaşanda quşun gözlərindən qopub üzü- 
aşağı yuvarlanırdı. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Yumru, yuvarlaq, şarşəkilli. Girdə alma. 
Girdə həb. - [Kərbəlayı Zal öz-özünə:] 
"Daha baxtımın ulduzu parıldadı. Gecənin 



GİRDƏSİF ƏT (Lİ) 

bu vaxtında gələn girdə şey xatalı şey ola ”. 
Ə. Haqverdiyev. 

3. Yastıboy, kök adam haqqında. Qədir 
çarığının ucu ilə girdə kişinin ayağına to- 
xunub him elədi: - Adam var! Mir Cəlal. 

GİRDƏCƏ sif. Çox girdə; gipgirdə, yum- 
ruca. Girdəcə sifət. - Rizvan iki yaşında; Bir 
uşaqdır girdəcə. M.Dilbazi. 

GİRDƏDİŞLİ sif. tex. Dişləri girdə, dairəvi 
olan. Girdədişli val. 

GİRDƏGÖZ(LÜ) sif. Gözləri girdə olan. 
Girdəgözlü uşaq. - ..Balacaboy, girdəgöz, 
dörd-beş yaşlı oğlan boğazını uzadıb kəkə- 
lədi: - Qağasıdır. M.İbrahimov. 

GİRDƏLƏMƏ "Girdələmək”dən fis. 

GİRDƏLƏMƏK/ 1. Girdə etmək, girdə 
şəklə salmaq, yumrulamaq, şar şəklinə sal- 
maq, yuvarlaqlamaq. 

2. Dairə şəklinə salmaq, dairəviləşdirmək, 
dairəvi etmək. Dodaqlarını girdələmək. 

GİRDƏLƏNMƏ "Girdələnmək” dən f.is. 

GİRDƏLƏNMƏK/ 1. Yumrulanmaq, şar 
şəklinə düşmək. 

2. Dairə şəklinə düşmək; dairəviləşmək. 
Tabaq kimi girdələnmiş (f.sif.) on dörd ge- 
cəlik avın ziyası dənizin üzərinə düşərək 
Xəzərin göy üzünü qırmızı misə döndərib 
quyruq kimi sahilə doğru uzun bir xətt uzat- 
mışdı. B.Talıblı. Günəş girdələnib üfüqdə 
fırlanır.. M.İbrahimov. 

GİRDƏLƏŞDİRMƏ “Girdələşdirmək”- 
dən f.is. 

GİRDƏLƏŞDİRMƏKbax girdələtmək. 

GİRDƏLƏŞMƏ “Girdələşmək”dən f.is. 

GİRDƏLƏŞMƏK f. 1 . Girdə olmaq, yum- 
rulaşmaq, yuvarlaqlaşmaq. 

2. Dairə şəklinə düşmək, dairəvi olmaq. 

GİRDƏLƏTMƏ “Girdələtmək” dən/A 

GİRDƏLƏTMƏK L/ Girdə etmək; yum- 
rulatmaq, yuvarlaqlatmaq. Kündəni girdə- 
lətmək. 

2. icb. Dairə şəklinə saldırmaq, dairəvi 
etmək. 

GİRDƏLİK is. 1. Yuvarlaqlıq, yumruluq, 
girdə şəklində olma. 

2. Dairəvilik, dairəvi olma. 

GİRDƏNƏK sif. Yumru, girdə. 

GİRDƏSİFƏT(Lİ) sif. Sifəti girdə və kök 
olan. Girdəsifət oğlan. Girdəsifətli qadın. 



249 




GİRDƏÜZ(LÜ) 

- İmran girdəsifət, alagöz, giiləşqabaq, gö- 
zəl bir ıışaq idi. Mir Cəlal. Sürücü qaragöz, 
qarcıqaş, qırmızı, girdəsifət, sağlam bir ca- 
van idi. S.Vəliyev. Tofiq isə, əksinə, alçaq- 
boylu, sarışın, girdəsifət, ətli-canlı idi. 
M.Rzaquluzadə. 

GİRDƏÜZ(LÜ) bax girdəsifət(li). Mən 

girdəüz, şiş bığları yuxarı qaldırılmış bir gənc 
sifət axtarırdım. S. Rəhman. 

GİRDİM-GİRDİM bax gildir-gildir. 
Gözlərinin yaşı girdim- girdim yanağından 
süzülən Mayanın əllərini Pərşan ovcunda 
sıxıb oxşayır.. M. İbrahimov. 

GİRDİN is. dan. Mişarla bir boyda kəsil- 
miş odun. [Günay] qapı ağzındakı üstü mişar- 
lanmış girdin kimi çox hamar olan dəyirmi 
bir daş üstündə oturmuşdu. Ə.Məmmədxanlı. 
GİRDİNLƏMƏ “Girdinləmək”dən /w. 
GİRDİNLƏMƏK/ dan. Mişarla odunu bir 
boyda kəsmək. 

GİRDİRMƏK icb. 1 . Girməyə məcbur et- 
mək, daxil etmək. 

2. Taxmaq, keçirmək. 

GİRƏCƏK is. 1 . Qapı ağzı, kandar, astana. 
Qazmanın girəcəyi. Girəcəkdə dayanmaq. 

- Sürətlə gedən maşın hündür bir evin 
girəcəyində durdu. Q. İlkin. 

2. Giriş; daxil olmaq, girmək üçün yer, 
yolun ağzı. Səlim .. uçub girəcəyə tökülmüş 
torpaqdan yana .. yığmağa başladı. 
Ə.Əbülhəsən. 

3. Bir yerin başlanan hissəsi: başlanğıc, 
giriş. Kəndin girəcəyi. Parkın girəcəyi. Ba- 
ğın girəcəyində bir heykəl yüksəlir. - [Mirzə 
İsmayıl:] Gərək qonağa, necə ki lazımdır 
qulluq eləyəsiniz. Əvvəla, ağsaqqallar ha- 
mısı qabaqlarında kəndin mollası, gərək 
kəndin girəcəyində gedib dayansınlar.. 
Ə. Haqverdiyev. 

4. Böyük otaqların qarşısında olan kiçik 
otaq, şüşəbənd və s. Girəcəkdə oturmaq. 

- Bağır xurcunu ayııabəndin girəcəyinə qo- 
yub, üzünü Nazlıya tutdu.. İ.Məlikzadə. //Sif. 
mənasında. İçəridə, yəni sol tərəfdəki girəcək 
otaqda üç adam var idi. Ə. Vəliyev. 

GİRƏLƏMƏ “Girələmək”dən f. is. 
GİRƏLƏMƏKbax girəvələnıək. [Ərəb 
Reyhan] girələyib Eyvazın çiyin damarla- 
rını saldı çəngəsinə. “Koroğlu". [Əvvəlinci 



GİRİBAN 

ovçu:] ..Doğrudan da Kərim [Süleyman bəyi] 
çox girələyirdi. Ə. Haqverdiyev. [Səttar:] 
Gəl naxır gələndə girələyək, vuraq [mollanın] 
atının qıçı sınsın. P.Makulu. 

GİRƏM, GİRƏM Kİ ara s. fars.} köhn. 
Tutaq, tutaq ki, deyək ki. Girəm ki, yaxşı 
elədilər yığmadılar, Allah atalarına rəhmət 
eləsin.. C.Məmmədquluzadə. 

GİRƏVƏ is. 1. Gizli yer; pusqu, marıq, 
qurğu. Girəvədə durmaq. - Əlavə olaraq 
ehtiyat üçün arxa girəvələrdə dəxi adamlar 
düzülmüşdü. S. Rəhimov. □ Girəvəyə sal- 
maq - tora salmaq, aldatmaq. Ağaməcid .. 
hərifi girəvəyə salıb onun çiynindən bir 
təpik vurdu. Mir Cəlal. 

2. Əlverişli vəziyyət, fürsət, imkan. Dov- 
şan, tülkü, at, dəvə; Hərəsi söz deməyə; Ax- 
tarırdı girəvə. R.Rza. □ Girəvə düşmək - 
fürsət düşmək, imkan yaranmaq. Güldəstə- 
nin analığının bir xasiyyəti var idi: əri bir- 
iki günlüyə bir yana gedəndə, onun da əlinə 
girəvə düşüb sübhdən axşamadək evi Gül- 
dəstənin ümidinə qoyub, tamam kəndi evbəev 
gəzərdi. Ə. Haqverdiyev. Girəvə tapmaq - 
bax girəvələmək. Lakin [Gülyaz] özünü 
möhkəm saxladı və girəvə tapıb var gücü ilə 
canavarın qarnına vurdu. Q. İlkin. [Kişi 
Vahidə:] İndisə düşmən mənə də girəvə tap- 
dı, qurğu qurdu. B.Bayramov. Girəvəni əl- 
dən buraxmaq (qaçırmaq) - fürsəti əldən 
vermək, imkandan istifadə etməmək. 

GİRƏVƏLƏMƏ “Girəvələmək”dən/w. 

GİRƏVƏLƏMƏK f. Fürsət tapmaq, imkan 
tapmaq, əlverişli vəziyyət axtarmaq. [Pəri 
xanım:] Qadan alım, get girəvələ, zindan- 
bana xəlvətcə pul ver, Qurbanini zindandan 
çıxart.. “Qurbani”. 

GİRGİ is. dan. Sancı, ağrı, qarmağrısı. 

Ф Qarnına girgi düşmək - qorxuya düş- 
mək, təşvişə düşmək. Qarnına girgi salmaq 

- bərk qorxuya salmaq, təşvişə salmaq. Xa- 
lıqverdiııin budəfəki gəlişi Orucla Fərruxun 
qarnına girgi saldı. Ə.Vəliyev. 

GİRHAGİR is. 1 . Girmə, daxil olma. 

2. Girhagirdə şəklində zərf - girəndə, 
girən zaman. Kəndə girhagirdə qüvvətli biı- 
zəlzələ olur. "M.N.lətif.” 

GİRİBAN is. [fars.] klas. Yaxa. Mən nə 
hacət ki. qılam daği-nihanım şərhin? Aqibət 



250 




GİRİFTAR 



GİRLƏNMƏK 



zahir olur çaki-giribammdan. Füzuli. Götür, 
tulla bir kənara çarqatı; Giribandan sinən 
ağı görünsün. Q. Zakir. 

GİRİFTAR sif. [fars. ] Tutulmuş, düçar, 
mübtəla. [Pişik siçana dedi:] Çəngəlimə indi 
giriftarsan; Ta ki edirsən belə rəftar sən. 
S.Ə.Şirvani. □ Giriftar etmək - düçar et- 
mək, məruz qoymaq, mübtəla etmək. Gər 
səhhətə qadir olsa bimar; Dərdə özün eylə- 
məz giriftar. Füzuli. Giriftar olmaq - tutul- 
maq, düçar olmaq, məruz qalmaq, mübtəla 
olmaq. Dərdə giriftar olmaq. - Hər halda, 
əvvəl binadan yazıq taybuynuz öküzün günü 
qara gəlib, allahın qəzəbinə giriftar olubdur. 
F. Köçərli. Amma iki ay bundan sonra biça- 
rə dayım oğlu ruh azarına giriftar oldu. 
C. Məmmədquluzadə. Biçarə [Zeynal] cür- 
bəcür əzablara giriftar olub, sifətində dəqi- 
qədə min rəng müşahidə olunurdu. Çəmən- 
zəminli; // eyni mənada “eşqə” sözü ilə - 
aşiq olmaq, vurulmaq. Eyləyibsən məni eşqə 
giriftar; Gündüzüm biqərar, gecələr bidar. 
M.P.Vaqif. Qəm evində zar olalı; Eşqə gi- 
riftar olalı; Yarımadıq yar olalı; Nə mən 
səndən, nə sən məndən. Q.Zakir. 

GİRİFTARLIQ is. Mübtəla olma, düçar 
olma, tutulma, mübtəlalıq. 

GİRİNC: girinc eləmək (etmək) - təngə 
gətirmək, cana gətirmək, zəhləsini tökmək. 
O, səhərdən bizi girinc eləyib. - [Mədəd:] 
Qəşəm məni girinc eləyib. S. Rəhimov. 
Girinc (olmaq) - təngə gəlmək, cana gəl- 
mək. Evimdə müntəzirkən körpələrim, yol- 
daşım; Qorxunc ölüm əlində girinc qalmış- 
dır başım. M. S. Ordubadi. 

GİRİNTİ is. Flamar olmayan səthdə iki 
çıxıntının arası; çuxur, çökək ( çıxıntı əksi). 

GİRİNTİ-ÇIXINTI is. Səthin düz olma- 
ması, hündür və batıq olması. 

GİRİNTİLİ sif. Səthi düz olmayan, girin- 
tiləri olan, kənarları hamar olmayan. 

GİRİNTİ(Lİ)-ÇIXINTILI sif. Giıintisi və 
çıxıntısı olan, səthi, yaxud kənarları düz ol- 
mayan, qalxıq və batıq olan. Qabın girintili- 
çıxıntılı kənarı. - Silab qayanın girintili- 
çıxıntılı yerləri ilə aşağı enməyə başladı. 
S.Vəliyev. 

GİRİŞ is. 1. Giriləcək yer, daxil olmaq 
üçün yer, yol ( çıxış əksi). Giriş yolu. 



2. Bir əsərin başlanğıc hissəsi: müqəd- 
dimə, ön söz, ilk söz. Kitabın girişi. Disser- 
tasiyanın girişi. Giriş sözü. 

GİRİŞİLMƏ “Girişilmək”don /.7.s\ 

GİRİŞİLMƏK məcli. Başlanılmaq, şüru 
edilmək. Səhranın sərt təbiəti ilə ciddi dö- 
yüşə girişilmişdi. - Dəmirovun təklifi üzrə 
bu yolun inşasına payız məhsulunu topla- 
dıqdan sonra girişilirdi. S.Rəhimov. 

GİRİŞMƏ “Giri şmok”don/7,s. 

GİRİŞMƏK f. 1 . Həvəslə, ciddiyyətlə bir 
işə başlamaq, şüru etmək. İşə girişmək. Ya- 
rışa girişmək. - [Nəsir] hələ bəzi vaxt öz fik- 
rinin üstündə duraraq böyük qardaşı ilə 
mübahisəyə də girişirdi. S.Hüseyn. Məclis 
sakit idi, hamı yeməyə girişmişdi, ağız mar- 
çıltısından başqa bir şey eşidilmirdi. 
Çəmənzəminli. 

2. Cürət etmək, cəsarət göstərmək. Başqa 
adam belə işə çətin girişərdi. Qantəmir. 

3. Üstünə hücum etmək, cummaq. İkisi də 
qızmış nər kimi bir-birinə girişdilər. “Ko- 
roğlu”. Rüstəm kişi pencəyini çıxarıb kəna- 
ra atdı, Lal Hüseynə girişdi. M. İbrahimov. 

GİRİZ is. [fars.] klas. Qaçma, qaçış. □ Gi- 
riz vermək - qaçmaq, aradan çıxmaq, so- 
vuşmaq. Molla Tanrıverdi bir söz deməzdi, 
ancaq fiirsət tapıb Ciimşiid bəyin əlindən 
giriz verib qaçardı, asta qaçan namərddir. 
E. Sultanov. 

0 Giriz vurmaq - işarə vurmaq, eyham 
vurmaq. Gözəl Həbibə giriz vururmuş kimi 
dedi.. Ə.Vəliyev. 

GİRLƏMƏ “Girləmək” dən fis. 

GİRLƏMƏK f Pusmaq, daim təqib etmək, 
dalınca gəzmək, əl çəkməmək. [Mindilli:] 
Zərifə, nə .. girlənıisən məni? Niyə mənim 
başıma fırlanırsan ? S .Rəhman. 

0 Başını girləmək - bax baş. Əcəl 
(ölüm) girləmək (bəzən “başını” sözü ilə) 
-bax əcəl. 

GİRLƏNDİRMƏ “Girləndirmək”dən fis. 

GİRLƏNDİRMƏKbax girləmək. 

GİRLƏNMƏ "Girlənmək”dən fis. 

GİRLƏNMƏK f 1 . Gəzmək, dolaşmaq, 
dolanmaq. Nəbi Naxçıvanda bir az girlənib, 
ismayılın yerini öyrənməyə çalışırdı, ancaq 
tapmırdı. “Qaçaq Nəbi”. O, Şehli kəndinin 
arasında xeyli dolandı, girlənə-girlənə (z.) 



251 




GİRLİ 

Safonurı kahasının qabağında dayandı. 

S. Rəhimov. 

2. Yaşamaq, dolanmaq, birtəhər baş sax- 
lamaq, keçinmək. Orada-burada girlənmək. 
- [Çimnaz] birtəhər girlənən ailəni artıq 
xərcə-borca düşməkdən qorumaq istəmişdi. 
Ə.Əbiilhəsən. 

GİRLİ sif 1. Güclü, qüvvətli, giri olan. 
Giri i qol. - Yəni o elə girli adamdır? - Bəli, 
bəli, - deyə [Əsgər] əlavə etdi. Ə.Əbülhəsən. 

2. məc. Çoxlu, çox. 

GİRMƏ' “Girmək” dən/Yy. Martın yeni- 
cə girməsinə baxmayaraq hava ilıq idi. 

GİRMƏ 2 is. məh. Kolluq, kol-kosluq. Kəs- 
dilər girməni Cəbilə Osman ; Verməsin ar- 
xaya keçməyə aman. H.K.Sanılı. 

GİRMƏK f. 1 . Daxil olmaq, içəriyə keç- 
mək ( çıxmaq əksi). Evə girmək. Otağa gir- 
mək. Qapıdan girmək. - Mirbağır ağa girir, 
boşmaqlarını çıxardır, salam verir. 
C. Məmmədquluzadə. [Mərcan bəy:] A 
gədə, qoçaq, mən səni çağırmayınca sən bu 
otağa girmə! Ü.Hacıbəyov. Bağa girmənəm 
sənsiz; Gülü dərmənəm sənsiz.. (Bayatı). 

2. Sığmaq, yerləşmək. Əlim əlcəyə girmir. 

3. Çatmaq, yetişmək, daxil olmaq. Biz şə- 
hərə girdiyimiz zaman şiddətli xəzri əsir, 
küçələrin tozunu havaya sovurur, göydən 
başımıza torpaq yağırdı. A.Şaiq. Tehrana 
girənə qədər Gülnaz da, Səriyyə də Musa 
kişini, Firidunu tapacaqları ümidi ilə yaşa- 
yırdılar). M. İbrahimov. 

4. Başlamaq, başlanmaq, gəlmək, daxil 
olmaq. Qış girdi. Yaz girdi. - Cənubda mart 
girən zaman; Əsil gözəl bahar olur. 
M.Dilbazi. 

5. Bir yerdə gizlənmək, bir şeylə örtün- 
mək. Günəş buludun dalına girdi. - Açıq- 
lıqdan keçdi, kömür qədər qara və müzlüm 
görünən qamışlığa girdi. H.Nəzərli. Süzü- 
lən nurunu toplayıb qəmər; Girdi buludlara, 
qaraldı göylər. M. Rahim. 

6. Yatmaq üçün yorğan-döşəyə uzanmaq. 
Yorğan-döşəyə girmək. - Gəldim, soyun- 
dum, girdim yerə, anıma sübhədək gözümə 
yuxu gəlmədi. Ə.Haqverdiyev. Ziba yatağına 
girincə yuxulanıışdı. S.Hüseyn. 

7. Daxil olmaq (bir təşkilata, işə, məktə- 
bə və s.-yə). İşə girmək. Məktəbə girmək. 



GİROV 

İnstituta girmək. - [Teymur] yeddinci sinfi 
bitirib, sənət məktəbinə girmiş, oranı da mü- 
vəffəqiyyətlə qurtarmışdı. M.Hüseyn. Xalça 
fabrikində girib xidmətə; Bağlandı zəhmətə 
vicdanla Rəna. M. Rahim. 

8. Batmaq, keçmək. [Aslanın] iki böyük 
dəmir parçası qarnına girmiş, bağırsaqla- 
rını çölə tökmüşdü. Ə.Vəliyev. 

9. məc. Girişmək, başlamaq. 

10. məc. Bir şeylə örtünmək. ..Saqqalı ağ 
olanın qiymətidir bir qara pul; Gərçi girsə 
bəzənib gündə yaşıl, al içinə. M.P. Vaqif. 

11. Yuyunmaq, çimmək üçün bir şeyin 
içinə, ya bir yerə daxil olmaq. Suya girmək. 
Çaya girmək. - Hovuza girən qaşqabaqlı çıx- 
mazdı, həmişə şad, nurani, pak-pakizə olar- 
dı. Çəmənzəminli. [Həsənqulu bəy:] Əşi, 
insafdır, o xəznəyə mən də girim, bu hambal 
da girsin? Ü.Hacıbəyov. 

12. Soxulmaq. Adamların içinə girmək. 

13. Dolmaq (adətən “yaşa, yaşma” sözü 
ilə). 10 yaşa girmək. - [Vəzir:] Sən on dörd 
yaşına girdiyin zaman; Ərəb ölkəsinə gön- 
dərdi atan. A.Şaiq. Bir neçə ay bundan qa- 
baq; Girmişdi o doqquz yaşa. M.Dilbazi. 

14. məc. kob. Pul, çəki və s. haqq-hesa- 
bında aldatmaq. 

15. Bir sıra isimlərə qoşularaq, mürəkkəb 
feil və müxtəlif ifadələr düzəldilir; məs.: 
başına girmək, beyninə girmək, yuxusuna 
girmək, qoluna girmək. 

GİROV is. [fars.] kölın. 1. Borc alman pul 
və s. müqabilində təminat üçün verilən şey. 
[Məşədi Cabbar:] Əgər mümkün olur isə; 
mənim üçün Hacı Rəhimdən min manat al, 
iki dükanım var, yanında girov olsun. 
M.F.Axundzadə. [Xudayar bəy Kərbəlayı 
Cəfərə:] ..Sən bir elə adam tap ki, mənə yeddi 
manat versin, mən onun yanında on yeddi 
manatlıq şey girov qoyum.. C.Məmmədqu- 
luzadə. 

2. Bir dövlət və ya təşkilatın öhdəsinə 
götürmüş olduğu iltizam və ya tələblərin 
yerinə yetirilməsini təmin etmək məqsədilə 
zorla tutulub saxlanılan adamı. [Qara Məlik] 
o tərəf-bu tərəfdə Niisrəddinin adamlarını 
tutub girov saxlamağa başladı. M. S. Ordu- 
badi. Bayındır xan [çapqınçıları] girov sax- 
lamış, qıpçaqların əlini-qolıınu bağlamışdı. 
M.Rzaquluzadə. 



252 




GİROVDAR 



GİZİLDƏMƏK 



GİROVDAR is. [fars.] köhn. Girov sax- 
layan, girov alan, girovla pul verən adam. 

GİROVDARLIQ is. köhn. Girovdarın işi, 
peşəsi. 

GİROVLU sif. Girovla alınmış. Girovlu 
borc. 

GİROVSUZ zərf Girov almadan, girov 
götürmədən, girov qoyulmadan. [Məşədi 
Cəfər:] Ruzigar etə dönübdür ki, qardaş qar- 
daşa etibar eləyib girovsuz bir qəpik borc 
verməyir. Ə. Haqverdiyev. [Hacı Kərim] 
ömründə girovsuz kimsəyə pul verməmişdi. 
S. Hüseyn. 

GİRS məh. bax gürzə 2 . Qurban qoyunu- 
nun ətindən qız evi oğlan evinə liilə-kabab, 
girs və dolma göndərər. R.Əfəndiyev. 

GİRSİZ sif. dan. Giri olmayan; gücsüz, 
qüvvətsiz, zəif. Girsiz adam. Girsiz əl. - Bu 
hikməti babam deyib: “ Girsiz dostdan bir 
qara daş... ’’ M. Araz. 

GİRVƏ is. Keçidlərdə, yollarda qar yığını. 

GİRVƏNKƏ is. köhn. 400 qrama bərabər 
köhnə ağırlıq ölçüsü. İki girvənkə yağ. 
- [Əsgər bəy:] Girvənkəsi bir manata alı- 
nan çay burada manat yarıma göydə gedir.. 
M.F.Axundzadə. Uşaq on dörd yaşına çatan 
kimi, gündə ona iki girvənkə xurma verir- 
dilər. C. Məmmədquluzadə. 

0 Girvənkə qıfıl - şəkilcə çəki daşma 
oxşayan, açılarkən hissələri bir-birindən ay- 
rılan asma qıfıl. Əjdər qapının birinin üzə- 
rindəki asma girvənkə qıfılı açıb .. otağa 
girdi. S. Rəhman. 

GİRVƏNKƏLİK sif. köhn. 1. Çəkisi gir- 
vənkə ağırlığında olan. [Taxıl buraxan] da 
hazırlaşdı, girvənkəlik daşı əlinə götürüb 
cavab verdi. Ə.Vəliyev. 

2. Çəkilən, ölçülən şeyin ağırlığını, həc- 
minin, tutumunun neçə girvənkəyə bərabər 
olduğunu bildirir. - ..Xudayar bəy üz qoydu 
bazara, yeddi girvənkəlik qəııdlərdən bir kəllə 
alıb vurdu geyməsinin altına. C.Məmməd- 
quluzadə. [Hacı Sultanın] iki girvənkəlik 
bürünc bir daşı vardı. S. Hüseyn. 

3. is. Girvənkə ağırlığında daş. Girvəııkə- 
liyi tərəziyə qoymaq. 

GİRVƏNKƏ-TƏRƏZİ top. Tərəzi və çəki 
daşları bir yerdə. Arşın, girvənkə-tərəzi yenə 
möhkəm işə düşmüşdü. S.Vurğun. 



GİRYAN sif. və zərf [fars.] klas. Ağlayan, 
sızlayan, ağlağan, ağlar. Qan yaşım qılmaz 
vəfa, giryan gözüm israfına; Bunca kiııı, 
hərdəm cigər qanından imdad evlərəm. 
Füzuli. □ Giryan etmək (eləmək) - ağlat- 
maq, sızıldatmaq, gözü yaşlı etmək. Bir 
günüm sənsiz əgər keçsə min əfğan edərəm; 
Səndən ötrü bütün övladımı giıyaıı edərəm. 
M. Ə. Sabir. Giryan olmaq (bəzən “gözü”, 
“didəsi” sözləri ilə) - ağlamaq, göz yaşı 
tökmək. Olduqca əlində oldu xəndan; Düş- 
dükcə əlindən oldu giryan. Füzuli. Dərdin- 
dən didəsi giryan olmuşam.. M.P.Vaqif. Ey 
dərbədər gəzib ürəyi qan olan çocuq! Bir 
loğma nan üçün gözü giryan olan çocuq! 
M. Ə. Sabir. 

GİRYƏ is. [fars.] klas. Göz yaşı tökmə, 
ağlama, sızlama, inildəmə. Giilməgində 
qanlı-qanlı giryələr; Hər müsəlman könlü- 
mü məhzuıı elər. A.Səhhət. □ Giryə etmək 
- ağlamaq, sızlamaq, göz yaşı tökmək. 

GİŞ is. Alçaq növlü kəndir və ya kətan 
lifindən toxunmuş cod parça. 5 metr giş. 
H Həmin parçadan tikilmiş. Giş kisə. Giş 
başlıq. - [Səmədin] bütün paltarı bir giş 
torbadan ibarət imiş. T.Ş. Simurq. 

GİTARA [isp.] Mizrabla çalman, səkkiz- 
lik şəklində uzunqollu simli musiqi aləti. 
Gitara çalmaq. 

GİTARAÇALAN, GİT ARAÇI is. Gitarada 
çalan çalğıçı. 

GİYAH is. [fars.] köhn. Ot, göy. 

GİYİD is. Quşu aldadıb tutmaq üçün işlə- 
dilən quş səsi çıxaran alət. ..Quşçular bil- 
dirçin düdüyü ( givid) çalmaqla erkək bildir- 
çini aldadıb tutardılar. H. Sarabski. 

GİYİŞMƏ “Giyişmək”dən /;'s. 

GİYİŞMƏKbax gicişmək. [Vaqif:] Ay Mir- 
zə, deyərlər, keçinin buynuzu giyişəndə başını 
çobanın dəyənəyinə sürtər.. Çəmənzəminli. 

GİYOV is. Kürəkən. [Soltan bəy:] Əşi, xan 
ilə aş yemirəm ki, bığını yağa batar, bir gə- 
dənin birisi mənə giyov olmaq istəyir. 
Ü.Hacıbəyov. [Zöhrə Fərmana:] Mən istəyi- 
rəm, anam sənin ona giyov olduğunu bilsin. 
Ə.Abasov. 

GİYOVLUQ is. Kürəkənlik. 

GİZİLDƏMƏ “Gizildəmək”dən fis. 

GİZİLDƏMƏK/ 1. Yorğunluqdan, ağndan, 
soyuqdan sancmaq, göynəmək. O əyilib 



253 




GİZİLDƏTMƏ 

şuranda əllərini yudu, barmaqları donub 
gizildəyincə qalxıb o tərəf-bu tərəfə boylandı. 
S. Rəhimov. Həsrət duracaqda ayağının birini 
götürüb o birini qoyur, soyuqdan gizildəyən 
burnunu, qulağını ovuşdura-ovuşdura .. dü- 
şünürdü. B. Bayramov. 

2. məc. Titrəmək, qorxu keçirmək, həyə- 
canlanmaq. Qızın yumşaq və nazik əlləri ov- 
cuna toxunanda Nərimanın qəlbində odlu bir 
sim gizildədi. Mir Cəlal. 

GİZİLDƏTMƏ “Gizildə tmək”dən/w. 

GİZİLDƏTMƏK f 1. Göynətmək, ağrıt- 
maq, sancmaq. 

2. məc. Titrətmək, həyəcanlatmaq. 

GİZİLTİ is. Yorğunluqdan, ağrıdan, so- 
yuqdan bədənin bir yerində duyulan ağrı, 
sızıltı, göynəmə, sancı. Bədənində gizilti 
duymaq. - Talib xan yüzbaşının bütün vü- 
cudunda bir odlu gizilti gəzdi. S. Rəhimov. 
Tahir .. gözədəyən bir iş görmədiyini fikir- 
ləşəndə ürəyinin giziltisi daha da artdı. 
M.Hüseyn. Bir gizilti duydu o, zəif düşmüş 
canında... B. Vahabzadə. 

GİZİLTİLİ sif. Ağrılı, sızıltılı, sancılı. 

GİZİR 1 is. köhn. 1. Aşağı rütbəli inzibati 
işçi. [Giziroğlu Mustafa bəyin] atası keç- 
mişdə gizir olmuşdu. “Koroğlu”. Vəkildən 
sonra qlavanııı giziri Cəlil bəy çıxdı, bu da 
çəkil-çəkil deyib, tatarını oyza tovladı, bııyza 
tovladı, özü də çəkilib durdu bir səmtdə. 
C. Məmmədquluzadə. 

2. Köməkçi, əlaltı. Koxannı şahidi gizir 
olar. (Məsəl). 

GİZİR 2 is. Aşıq-aşıq oyununda aşığın to- 
xan tərəfinə əks olan tərəfə verilən ad. Aşıq 
toxan durdu, ya gizir? 

GİZLƏDİLMƏ “Gizlədilmək”dən/;'s. 

GİZLƏDİLMƏK məch. 1 . Gizli yerə qo- 
yulmaq, gizli yerdə saxlanılmaq, yeri bildi- 
rilməmək, qapadılmaq. Şeylər gizlədilmişdir. 

2. Gizli saxlanılmaq, açılmamaq, deyil- 
məmək (fikir, niyyət). 

GİZLƏDİLMİŞ/ sif. Gizli yerə qoyulmuş, 
gizli yerdə saxlanılan. Gizlədilmiş şeylər. 

GİZLƏMƏ “Gizləmək”dən fis. 

GİZLƏMƏK bax gizlətmək. Oxunu atıb, 
yayım gizləmə! (Ata. sözü). ..Anası, Səlmiııazı 
o biri evə salıb Əmrahdan gizlədi. “Əmrah”. 
Eyibsiz gözəlin xoş olur xoyu; Gizləməz cə- 



GİZLƏTMƏK 

malı, qaməti, boyu. M. P. Vaqif. [Musanın 
nəvəsi] sarı portfelini gizlədi, əlinə böyük və 
qara bir portfel aldı. Qantəmir. 

GİZLƏNC is. Gizlədilmiş, gizli saxlanıl- 
mış hər hansı bir şey. 

GİZLƏNQAÇ bax gizlənpaç. 

GİZLƏNMƏ “Gizlənmək”dən fis. 

GİZLƏNMƏK f. Başqalarının görə və tapa 
bilməməsi üçün örtülü bir yerə girib qapan- 
maq. Pərdənin dalında gizlənmək. - Bəlli 
Əhməd bir fikirləşdi ki, piştaxtanın dalına 
girib gizlənsin. “Koroğlu”. Özüm də .. kürkü 
tərsinə geyib bir danını içində gizlənmişdim. 
Ə.Haqverdiyev. // Məc. mənada. Ayrılıb ar- 
zumun keşməkeşindən; Gizlənmə könlümdə 
sən də, ey ilham? M.Miişfiq. Sözün ruhımda 
gizlənmiş bütün dahilərin eşqi. S. Vurğun. 

GİZLƏNPAÇ is. Bir iştirakçının müxtəlif 
yerlərdə gizlənmiş qalan iştirakçıları axtarıb 
tapmasından ibarət uşaq oyunu. Gah gizlən- 
paç oynayır ; Gah qaçlıaqaç oynayır. R.Rza. 
Meşə içindəki talada hər gün ; Gizlənpaç oy- 
nardım yoldaşlarında. B.Vahabzadə. [Çiyə- 
lək Gülöyşəyə:] Oğlumgil hələ gizlənpaç 
oynayırlar. B. Bayramov. 

0 Gizlənpaç oynamaq məc. - açıq- 
açığına deyil, əsil fikrini gizlədərək hərəkət 
etmək. Qumru bu ağır fəlakət vaxtında [Qə- 
dirlə] gizlənpaç oynayırmış kimi gah görü- 
nür, gah batırdı. Mir Cəlal. Sirlərlə doludur 
bu böyük aləm; Gizlənpaç oynayır sənlə elə 
bil. H.Arif. Gizlənpaç oyunu məc. - hiylə, 
fənd, fırıldaq. [Nərminə:] Gizlənpaç oyunu 
nəyə lazımdır? B. Bayramov. 

GİZLƏTMƏ "Gizlətmək”dən fis. 

GİZLƏTMƏK/ 1 . Başqasının görməmə- 
si, tapmaması üçün gizlin yerdə saxlamaq, 
gizlin, gözdən uzaq yerə qoymaq. Kəndlilər 
.. qorxularından uşaqları gərmə qalaqla- 
rının içində gizlədib uçitelə deyiblər ki, 
bizim kənddə heç qədimdən uşaq olmaz. 
C. Məmmədquluzadə. [Səfər Gülnaza:] Telli 
məndən gizlədən kimi, sən də pulu atandan 
gizlədirsənmi? Çəmənzəminli. 

2. Bildirməmək, hiss etdirməmək, sezdir- 
məmək. Fikrini ( niyyətini ) gizlətmək. Qor- 
xusunu gizlətmək. - Ələmdar titrəməsini giz- 
lətməyə çalışaraq, dönüb buradan getmək 
istədi. S. Rəhimov. [Zəhra] ancaq halmdakı 



254 




GİZLİ 

dəyişikliyi də gizlədə bilmirdi. M.İbrahimov. 
// Bilə-bilə bir şeyi xəbər verməmək, üstünü 
örtmək. Heç bir şeyi gizlətmədən söylədi. 

3. Bir şeyin üstünü örtmək, qapamaq. 
Bahadır yam üstə çevrildi. Başım yorğanın 
altında gizlətdi. M. Hüseyn. Sifətini qulaqlı 
papaq altında gizlətmiş (f.is.) dəmiryolçu 
qarşımdan ötürdü. Mir Cəlal. 

GİZLİ 1. sif Başqası, ya başqaları üçün 
sirr olan, onlardan gizlədilən, çoxlarına bəlli 
olmayan, bilinməz olan, məlum olmayan. 
Gizli müqavilə. H Məxfi. Gizli məktub. Gizli 
sənəd. □ Gizli qalmaq - heç kəsə məlum 
olmamaq bildirilməmək. Qalmasın sözlərin 
qəlbində gizli; Mən görmək istəməm çöh- 
rəni sisli. M. Müşfiq. Gizli saxlamaq - heç 
kəsə məlıım etməmək, başqalarına bildir- 
məmək. Deməli, aldılar əlimdən səni; Nakam 
məhəbbəti gizli saxladı. M.Rahim. // Özünü 
büruzə verməyən, gizlin hərəkət edən, hələ 
üzə çıxarılmamış. Gizli qüvvə. - Gizli düş- 
mən ilan kimidi, sürünə-sürünə gələr. (Ata. 
sözü). // Başqalarına məlıım olmayan, ürək- 
də saxlanan. Gizli fikir. Gizli hiss. - Səndən 
sənə gizli şikayətim var; Ey mələk ədalı, 
xuraman gəlin! H.Cavid. Bunun hərəsində 
bir məlahət, hərəsində gizli bir ləzzət var. 
Çəmənzəminli. // Başqaları bilməli olma- 
yan, biri üçün sirr olan. Bağışla, sevgilim, 
açıq söylədim; Gizli nöqtələrə əl aparma 
sən. S.Vıırğun. // Məhrəmanə, intim. Gizli 
əlaqə. Gizli görüş. - [Fəzl:] Amandır, ey 
qardaşım, xəlifə bu gizli görüşlərdən xəbər 
tutsa, beşikdəki körpələrimizə belə rəhm et- 
məyəcək! Ə.Məmmədxanlı. //Naməlıım, heç 
kəsin bilmədiyi və ya az adamın bildiyi. Gizli 
yol. Gizli cığır. - Səlim məharətlə, gizli yollar 
ilə düşmənin qərargahına qədər girir, ciddi 
hərbi əhəmiyyəti olan sənədlərdən əldə edib 
gətirirdi. S. Rəhimov. 

2. Bax qeyri-leqal. Gizli qəzet. Gizli dər- 
nək. Gizli fəaliyyət. 

3. Açıq fəaliyyət göstərməyən; məxfi. 
Gizli polis. Gizli xəflyyə idarəsi. 

4. zar/’Xəlvəti, gizli olaraq, gizlində, baş- 
qalarının xəbəri olmadan. Gizli gəlmək. Gizli 
qaçmaq. Gizli xəbər vermək. 

0 Gizli seçkilər - gizli səsvermə yolıı ilə 
keçirilən seçkilər. Gizli səsvermə - bülle- 



GOMUŞ 

tenləri və ya keçmişdə şarları qutuya sal- 
maq yolu ilə səsvermə üsulıı. 

gizli-gizli zərf bax gizli 4-cü mənada. 
Gizli-gizli iş görmək. - Yenə də bir vuraydı 
qəlbimiz gizli-gizli; Sən ey əsmər bənizli! 
M.Müşfiq. [Uşaq] oturdu qapının küncündə, 
başladı gizli-gizli ağlamağa. Çəmənzəminli. 

GİZLİCƏ zərf 1 . Heç kəs görmədən, gözə 
görünmədən; xəlvəti. Gizlicə görüşmək. 
Gizlicə danışmaq. - Deyirlər tiistüsüz bir şair 
yanar; Qəlbi öz dərdini ağlar gizlicə; Bəzən 
gözlərində gəlib dayanar; Sevdiyi çəmənlər, 
dağlar gizlicə. M. Araz. 

2. Heç kəs bilmədən, heç kəsin xəbəri 
olmadan; məxfi. Uzaqdan bir kölgə [Səlim 
və Mehribanı] pusur, gizlicə təqib edirdi. 

S. Hüseyn. Bayandır xan .. [quldurların] üs- 
tünə gizlicə göz qoydurmuşdu. M.Rzaqıılıı- 
zadə. Mənə gizlicə baxır; Qəzəblə dolu 
gözlər. B.Vahabzadə. 

GİZLİQOVUŞANLAR cəm biol. Sporlar 
vasitəsilə cinsi törəyib artan bitkilər (məs.: 
göbələk, yosun və s). 

GİZLİLİK is. Gizli olma; naməlıımlııq, 
məxfilik. 

GİZLİN bax gizli 1 və 4-cü mənalarda. 
[Nabat:] Mən də sənin kimi gizlin, gündə 
ocaqda yumurta bişirib yeyərəm? S.S. Axun- 
dov. [Yetər:] Məşədi Fatma, Allahdan gizlin 
deyil, daha səndən niyə gizlin olsun, sənin 
qızın bizə çox xoş gəlib. Çəmənzəminli. 

gizlin-gizlin b ax gizli-gizli. Gizlin-giz- 
lin sənlə etdim ilqar; İndi bildim səndə yox- 
muş etibar... Aşıq Abbas. [Rövşən:] Yenə 
gizlin-gizlin işlər görürsən? S. Rəhman. 

GİZLİNC, GİZLİNCƏ bax gizlicə. Sonra 
[qızı] toysuz, gizliııcə dəliyə gəlin aparırlar. 
S.S.Axundov. O səs yenə gizliııcə; Dedi:- Ay 
qəlbi incə! M. Dilbazi. Sultan darıxmış 
halda gizliııcə köksünü ötürdü. İ. Hüseynov. 

GOD is. тәһ. Çəllək, boçka. [Həsən] ..hə- 
yətdə köhnə god və paslı tənəkələr arası ilə 
keçib, üfunətli pilləkənə yanaşdı. Çəmənzə- 
minli. 

GODUL is. 1 . Ağacdan, taxtadan qayrılmış 
kukla, gəlincik. 

2. məc. Kök və kiçikboylıı adam haqqında. 

GOMUŞ bax camış. [Cənnətəli ağa:] De- 
məzsənmi Kərbəlayının on dörd gomuşu, altı 
inəyi bu qış tələf olubdu. N.Vəzirov. 



255 




GONBUL 



GORBAGOR 



GONBUL is. və sif. Kök, koppuş, ətli, tos- 
qun. Gedirdi gonbul; Əlində dumbul... (Uşaq 
mahnısı). 

GONBULLUQ is. Köklük, ətlilik, tosqun- 
luq. Gonbulluğımdan yeriyə bilmir. 

GOP is. dan. 1 . Mübaliğəli danışıq; şişir- 
dilmiş, uydurma söhbətlər. [Qadir kişinin] bu 
cür gopları çox vaxt yerinə düşərdi. Ə. Sadıq. 
Əhməd oğurluğun şərtlərindən xeyli danış- 
dı. Daha onun gopunu eşitmək istəməyən 
Fərman Əhmədin qolundan tutub çəkdi. 
Ə.Abasov. □ Gop vurmaq - bax gopa 
basmaq. [Bahar:] Qoyasan elə axşamadək 
özündən gop vurub danışa. Ə. Haqverdiyev. 
Gopa basmaq - bir şeyi, hadisəni çox 
şişirdərək danışmaq, mübaliğə ilə danışmaq. 
[Səttar:] Gədə, - dedi, - çox gopa basıb 
uşaqları qorxuzma! P.Makulu. 

2. Yalan, uydurma, mübaliğə, şişirdilmiş 
şey. 

GOP ALAMA “Gopalamaq”dan (is. 

GOP ALAMAQ bax gopamaq 1-ci mə- 
nada. 

GOP AMA “Gopamaq”dan/w. 

GOPAMAQ f. dan. 1 . Döymək, vurmaq, 
çəkmək, ilişdirmək. [Məmmədəli:] Bacı- 
oğlu! ..O qədər goparam cəmdəyinə, şişib 
dama dönərsən. N.Vəzirov. 

2. Bax goplamaq. [Əhməd:] Gopa ba- 
şına dönüm, gopa! N.Vəzirov. 

GOPCUL dan. bax gopçu. 

GOPÇULLUQ dan. bax gopçuluq. 

GOPÇU sif. Bir şeyi həddən artıq şişirdərək 
danışmağa, özü, öz işləri haqqında mübaliğə 
ilə danışmağa adət etmiş adam. Şamdan bəy 
yalançı, gopçu, nankor, xain, fırıldaqçı bir 
adamdır. M. Arif. // Yalançı, uydurmaçı. 
[Əmiraslan ağa:] Yoxsa gopçu Ədiliıı sözün- 
dən xofa düşmüsümiz? S.S.Axundov. 

GOPÇULUQ is. dan. Mübaliğə ilə danış- 
maq xasiyyəti, bir şeyi şişirtmə, mübaliğə 
etmə. [Xankişi:] Gopçuluq yaraşmır heç 
igidlərə. Z.Xəlil. //Yalançılıq, uydunnaçılıq. 
[Kələntər] təsadüfən yalançılıq, gopçuluq 
və hay-küylə bu vəzifəyə yüksələ bilmişdi. 
M.lbrahimov. 

GOPLAMA “Goplamaq”dan /лҮ 

GOPLAMAQ/ dan. 1 . Mübaliğə ilə danış- 
maq, şişirdərək, artıraraq söyləmək. [Səlbnaz 



xanım:] Mən gedirəm, bilirəm də oğluna iki 
yüz min pis şeylər mənim haqqımda məndən 
goplayacaqsan. N.Vəzirov. 

2. Yalan danışmaq, uydurmaq. 

GOPPULDAMA “Goppuldamaq”dan fis. 

GOPPULDAMAQ/ Goppultu ilə düşmək, 
goppultu səsi çıxartmaq. 

GOPPULDATMA “Goppuldatmaq”dan 
fis. 

GOPPULD ATMAQ/ Goppultu ilə salmaq, 
goppultu səsi çıxarmaq. 

GOR is. [fars.] Qəbir, məzar. Atanın goru 
haqqı (and kimi işlədilir). - Qırxında öyrənən 
gorunda çalar. (Ata. sözü). [Hümmətəli:] 
Yox, verə bilmərəm, atamın goruna and içmi- 
şəm ki, heç kəsə nisyə verməyəm. Ü.Hacıbə- 
yov. Hazırlan qətlə, edamə! Əcəb gorun, 
məzarın var! Ə.Nəzmi. □ Gora getmək - 
ölmək, basdırılmaq. 

0 Gor qonşusu məc. - çox yaxın qonşular 
haqqında. [Piti Namaz:] Mənııən nahaq qa- 
çırsan, Bağır dayı. Gor qonşuyusuq, bir- 
birimizə lazımıq biz. I.Məlikzadə. Gora (go- 
runa) aparmaq - qoruyub saxlamaq, işlət- 
məmək, sərf etməmək (adətən istehza kimi 
işlənir). Bir sandıq yığmışam, xərcləməyə yer 
tapmıram. Saxlayıb özümııən gora aparma- 
yacağam ki! M. Hüseyn. Gora başıaşağı get- 
mək - ölərkən özündən yaxşı xatirə qoy- 
mamaq, xəcalətli getmək. Iııdi ömrümün son 
çağında gora başıaşağı gedirəm. S.Rəhimov. 
Gora kəfənsiz gedəsən! (getsin!) - qarğış 
ifadəsi. Meynələrdə qora ; İlişdim, düşdüm 
tora; Səni mənııən eləyən; Kəfənsiz getsin 
gora. (Bayatı). Goruna od qalansın! - 
qəbri(n) yansın! (qarğış ifadəsi). Goruna od 
qalansın; A bu sarsaq kişini əkən dədə! 
“M.N.lətif. ” Baş gora aparmaq - ölmək, 
ölüb getmək. Bədbəxt, mən o kəsə deyərəm 
ki, bu beş qara günü ləzzət-dcımaq ilə keçi- 
rib baş gora aparmaya. Ə.Haqverdiyev. 

GORBAGOR is. [fars.] Ölmüş adam haq- 
qında söyüş məqamında işlənir. [Fəxrəd- 
din:] Onun [Qətibənin] gorbagor atasının 
qızın səadətini əlindən aldığı bəs olmadımı? 
M.S. Ordubadi. [Ələmdar:] [Məşədi] qır- 
saqqız oğlu qır-saqqız, elə bil o gorbagor 
Hacı Abtalıbııı özüdür ki, qəbirdən xortdu- 
yııb.. S.Rəhimov. 



256 




GORDA 



GÖBƏLƏK 



0 Gorbagor etmək - ölmüş bir adamı 
rüsvay etmək, təhqir etmək, dalınca söy- 
mək. Birisi Hacı Manafdır, özü Üryan oğlu; 
Gör mən indi edərəm gorbagor ol üryanı. 
S.Ə.Şirvani. Gorbagor olmaq - ölmək, gə- 
bərmək (söyüş kimi işlənir). [Səfər:] Bilirəm, 
dədə-babam gorbagor olacaq! Cəhənnəmə, 
ondan mənə bir zərər yoxdur. C. Cabbarlı. 

GORDA is. Birağızlı, əyri qılınc; yatağan. 
Gorda ilə vurmaq. - Qorodovoy börkiinü 
başına basıb, gordası qılçasına dolaşa- 
dolaşa yüyürüb getdi... Çəmənzəminli. Nizə 
və gorda davasında [Qəhrəmanın] başına 
və üzünə bir neçə zərbə dəydi. Ə.Vəliyev. 
Pristav .. dəstəsi qotazlı gordasıııı pilləkənə 
toxundurmasın deyə, əlinə götürmüşdür. 
Ə.Abasov. 

GOREŞƏN dan. 1. Bax kaftar 1-ci mə- 
nada. [Zeynəb:] Kazım, sənsən? Gecə vaxtı 
goreşən kimi qəbristaıılıqda nə gəzirsən, 
baş-gözünii niyə sarıyıbsan? İ.Şıxlı. 

2. тәс. Altdan-altdan iş görən; ziyankar 
(adətən söyüş məqamında). [Səkinə Rüstə- 
mə:] Yuxuma qara-qura gətirən goreşən, 
saman altdan su yeridən Yastı Salmandır.. 
M. İbrahimov. Bu goreşən oğlu goreşən ol- 
masaydı, indiki vaxtda bircə bu kənkan olma- 
saydı, - deyə. Gəray bəy kədərlə düşünürdü. 
S. Rəhimov. 

GORGAH [fars.] Qəbiristanda bir nəsil- 
dən olan adamların basdırıldığı yer; qəbir. 
[Budaq:] Bircə aydan sonra bu qəbir itib- 
batar, atamın gorgahı bilinməz, nişanga- 
hından xəbərimiz olmazdı. Ə.Vəliyev. [Sərv- 
naz:] Camaat hər şeydən keçər, amma qo- 
hum-əqrəbasının .. gorgahmın dağılmasına 
razı olmaz. B. Bayramov. 

GÖBƏK is. 1 . Göbəkbağı düşdükdən sonra 
qarnın ortasında qalan kiçik çuxıır, batıq. 
□ Göbəyə qədər (kimi) - belə qədər, 
beləcən. Biçinçilər sıra ilə durmuş, göbəyə 
qədər qalxmış yaş otu biçir .. və qurumuş 
otlardan qotman vururdular. A. Şaiq. Su göl- 
mədə göbəyimizə kimi çıxırdı. S.S. Axundov. 

2. B ax göbəkbağı. Uşağın göbəyi düşdü. 

3. məc. zar. Bir şeyin mərkəzi, tən ortası, 
əsası mənasında. Dünyanın göbəyi. - Bu 
zalım oğlu zalını axırda işi o yerə gətirib 
çatdırdı ki, istanbulun göbəyindən xotkarın 
öz qızını da götürüb apardı. “Koroğlu”. 



4. məc. Səbəbkar, bais mənasında. [Süley- 
man:] Biitiin bu işlərin göbəyi Tofiqdi. 
M. İbrahimov. 

5. Bax göbəkduası. [Ələsgər Mirzə 
Heydərə:] Çıxıb getsənə göbək yazmağın 
dalınca! Ə. Haqverdiyev. 

0 Göbək bağlamaq zar. - kökəlmək, ət- 
lənmək, ətə-cana dolmaq. Yağ salıb, bağla- 
yıb cümlə göbək. S.Ə.Şirvani. Göbəyi düş- 
mək - ağır iş nəticəsində qamı zədələn- 
mək. Göbəyini piyləndirmək - bax 
göbək bağlamaq. [Paşa bəy:] Mən sənə 
ümidəm, sən də göbəyini piyləııdirməkdən 
başqa heç nəyə fikir vermirsən. Ə.Vəliyev. 

GÖBƏKBAĞI is. anat. İnsan və ya hey- 
van rüşeymini ananın bədəni ilə birləşdirən 
və rüşeymin qidalanmasına vasitə olan bom. 

GÖBƏKCİK is. Balaca, kiçik göbək. 
Rüşevmlə ananın əlaqəsi göbəkcik vasitəsilə 
yaradılır. “Qaramal”. 

GÖBƏKDUASI is. Kölmə məişətdə: cəha- 
lət və nadanlıq əlaməti olaraq xəstə, yaxud 
uşağı olmayan qadınların göbəkləri ətrafına 
yazılan dua. 

GÖBƏKGÖTÜRƏN is. Kölmə məişətdə: 
göbəkgötürmə ilə məşğul olan ara həkimi. 

GÖBƏKGÖTÜRMƏ is. Köhnə məişətdə: 
ara həkimlərinin dua oxuyub göbəyə püflə- 
məsindən ibarət yalançı müalicə üsulu. 

GÖBƏKKƏSMƏ is. etnoqr. Qız və oğlan 
uşağını anadan olanda bir-birinə nişanlama 
adəti: beşikkəsmə. Salondan daha bir qız səsi 
eşidildi: - Deyirlər, keçmişdə göbəkkəsmə 
olardı.. Ə. Sadıq. 

GÖBƏKLİ sif. dan. Qarnı iri olan; kök, 
yoğun, yekəqarın. Göbəkli adam. - Atlı 
dəstəsinin önündə gələn yaşıl çalmalı, 
şişman göbəkli adam Həmədan valisi idi.. 
Ə.Məmmədxanlı. 

GÖBƏKYAZAN is. köhn. Göbəkduası ya- 
zan adam, molla (bax göbəkduası). Deyin 
o göbəkyazaııa, qələmin ucun yavaş bas! 
M. Möcüz. 

GÖBƏLƏK is. 1. bot. Xlorofili olmayan, 
əsasən sporlar vasitəsilə çoxalan ibtidai bitki. 
Yeməli göbələk. Zəhərli göbələklər. - Uşaq- 
ları tapıb, çiyələk, göbələk toplamağa, ya 
dərədə daşlar arasında balıq tutmağa ge- 
dirdik. A.Şaiq. [Sona:] Bilirsən, Eyvaz, biz 



257 




GÖDƏLDİLMƏ 



GÖBƏLƏKBAŞ 

göbələk yığmağa getmişdik, bir göbələk tap- 
mışıq... C. Cabbarlı. 

2. Bir sıra dəri xəstəliklərinin əmələ gəl- 
məsinə səbəb olan bitki mikroorqanizmləri. 
Göbələk xəstəlikləri. 

0 Göbələk kimi yerdən çıxmaq (göyər- 
mək) - tez və bollu meydana gəlmək, 
törəmək. 

GÖBƏLƏKBAŞ sif Başının forması gö- 
bələk kimi olan; yastıbaş. Göbələkbaş adam. 
// is. Ağ əmmaməli din xadimlərinə istehza 
ilə verilən ad. [Fatma:] Özüm də şəri məsə- 
lələri min sənin kimi göbələkbaşdan artıq 
bilirəm. P.Makulu. 

GÖBƏLƏKCİK is. Kiçik, xırda göbələk. 

GÖBƏLƏKLİK is. Çoxlu göbələk bitən 
yer. 

GÖBƏLƏKŞƏKİLLİ bax göbələkvari. 

GÖBƏLƏKŞƏKİLLİLİK bax göbələk- 
varilik. 

GÖBƏLƏKVARİ sif Göbələk şəklində 
olan, şəkilcə göbələyə oxşayan; göbələk- 
şəkilli. Göbələkvari tağ. 

GÖBƏLƏKVARİLİK is. Göbələyə oxşa- 
yan şeyin şəkil və vəziyyəti; göbələk 
şəkillilik. 

GÖDƏCİK sif. Boyca çox balaca; qısa- 
boylu, kiçikboylu. Sizi maraqlandıran məh- 
rum sahibi haman bu gödəcik, axsaq, yara- 
şıqsız adanıdır. Mir Cəlal. // Gödək, qısa, 
gödərək. [Nailənin] əynində gödəcik bir çit 
don vardı. İ.Hüseynov. 

GÖDƏCİKLİK is. Gödəcik şey və ya 
adamın halı. 

GÖDƏK bax qısa. Gödək oğlan. Gödək 
saç. Gödək vaxt. Gödək yol. Gödək (z.) da- 
nışmaq. İs. mənasında. Gödək atıldı vurdu 
uzunun başına; Uzan dedi: “Əcəb yadıma 
saldın". (Məsəl). 

GÖDƏKAYAQ(LI) sif. Ayağı gödək olan; 
qısaayaqlı. Gödəkayaq miz. 

GÖDƏKBARMAQLI sif Barmağı, ya 
barmaqları gödək olan. 

GÖDƏKBOĞAZ(LI) sif. Boğazı, quncu gö- 
dək olan; qısa boğaz(lı). Gödəkboğaz çəkmə. 

GÖDƏKBOY (LU) sif. Boyu hündür olma- 
yan, boyu qısa olan; alçaqboy(lu). ..Novruz 
30 yaşında, gödəkboy, canlı oğlan idi. 
N.Nərimanov. ..[Rəhim bəy] gödəkboylu, 



altmış siııııini ötmüş bir kişi idi. Ə. Haqver- 
diyev. Gödəkboy, tökmədaban, kürən Daş- 
dəmirin yanaqları yaylaq havasından qıp- 
qırmızı idi. B.Bayramov. 

GÖDƏKBOYUN(LU) sif. Boynu gödək 
olan; qısaboyun(lu). Gödəkboyunlu adam. 

GÖDƏKCƏ 1 . zərf Qısaca, uzun olmayan, 
müxtəsər. Gödəkcə danışmaq. // Sif. məna- 
sında. Gödəkcə ip. 

2. is. Bədənə kip yapışan qısa isti üst ge- 
yimi. Pambıqlı gödəkcə. Meşin gödəkcə. 
- ..Gödəkcəsini çiyninə salmış Dadaş Lələ- 
şov .. istehza ilə güldü. S. Rəhimov. Xəlil 
əllərini ciblərindən çıxarıb gödəkcəsinin 
boynunu qaldırdı. İ.Məlikzadə. 

GÖDƏKCƏLİ sif Gödəkcə geymiş, əy- 
nində gödəkcə olan. ..Gödəkcəli, arıq bir 
oğlan direktor otağına girdi. Mir Cəlal. 

GÖDƏKCƏLİK sif. Gödəkcə tikməyə 
yararlı, gödəkcə tikmək üçün. Gödəkcəlik 
parça. //İs. mənasında. Allah eləyəvdi, mənə 
gödəkcəlik, şalvarlıq da almış olaydı! 
M. Hüseyn. 

GÖDƏKDƏST Ə(Lİ) bax gödəksap(lı). 

Gödəkdəstəli balta. 

GÖDƏKQIÇ(LI) sif Qıçları gödək olan; 
qısaqıçlı. Gödəkqıçlı kişi. 

GÖDƏKQOL(LU) sif. Qolu gödək olan; 
qısaqol(lu). Gödəkqollıı jaket. - [Qızlar] 
kombinezon geymiş, saçlarını yığıb yaylıqla 
bağlamış, dirsəkdən yuxarı gödəkqollu köy- 
nəklərdə həvəslə işləyirdilər. M.İbrahimov. 

GÖDƏKQUYRUQ(LU) sif Quyruğu gödək 
olan; qısaquyruq(lu). Gödəkquyruq it. - Gö- 
dəkquyruq dayçaların kişnəməsi eşidilirdi. 
B.Bayramov. 

GÖDƏKLİK is. Gödək şeyin halı; qısalıq 
(; uzunluq ziddi). ..A kişi! O nədi hər nöm- 
rədə götürüb bəzi müsəlman şəhərlərinin ar- 
vadlarının tumanının gödəkligiıı gah yazırsan, 
gah da şəklin çəkirsən? C.Məmmədquluzadə. 

GÖDƏKSAÇ(LI) sif. Saçları gödək olan, 
saçları qısa kəsilmiş; qısasaç(lı). Gödəksaç 
qız. 

GÖDƏKSAP(LI) sif Sapı gödək olan; qı- 
sadəstə(li). Gödəksap bel. 

GÖDƏKYUN(LU) sif Yunu gödək olan; 
qısayun(lu). Gödəkyunlu qoyun. 

GÖDƏLDİLMƏ "Gödəldilmək”dən f. is. 



258 




GÖDƏLDİLMƏK 

GÖDƏLDİLMƏK məch. Gödək kəsilmək, 
kəsilib gödək edilmək; qısaldılmaq. 

GÖDƏLMƏ “Gödolmək”don f.is. 

GÖDƏLMƏK / 1. Gödək olmaq, qısal- 
maq. Paltarı yuduqca gödəldi. - [Rza:] 
Divarların kölgəsi gödələrək öz dibinə düş- 
düyü günorta zamanları günəş adamı ilan 
kimi çalırdı. M. İbrahimov. Ağacların uza- 
nan kölgələri getdikcə gödəlirdi. Ə. Vəliyev. 

2. Müddətcə azalmaq, məhdudlaşmaq, 
qısalmaq. Gecələr gödəlir. - Gödəlir iştə 
gün, hava soyuyur; Payız olmuş, soyuq kü- 
lək çovuvur. A.Səhhət. Ağır birvuxuvla ke- 
çir min səhər; Ürək dil açır ki, gödəlir ömür! 
S.Vurğun. 

GÖDƏLTDİRMƏ “Gödəltdirmək”dən f.is. 

GÖDƏLTDİRMƏK icb. Gödək hala sal- 
dırmaq; qısaltdırmaq. 

GÖDƏLTMƏ “Gödəltmək”dən f.is. 

GÖDƏLTMƏK f. 1. Gödək etmək, qısa 
etmək, qısaltmaq. Paltonu gödəltmək. 

2. Müddətcə azaltmaq, məhdudlaşdırmaq, 
qısaltmaq. Dedin ki, hurilər çatmaz köməyə; 
Mewəsiz xəyallar ömür gödəldir! S.Vurğun. 
Müşkünazın anası qardaşının dərdini çəkə- 
çəkə ömrünü gödəltdi. Ə. Vəliyev. 

GÖDƏN is. dan. Qarın. Çaqqal var ki, 
gödən çıxarır, qurdun adı bədnamdır. (Ata. 
sözü). 

GÖDƏNQULU bax qarınqulu. 

GÖDƏNQULULUQ bax qarınqululuq. 

GÖDƏRƏK sif. 1 . Bir qədər gödək; gödə- 
cik, qısacıq. [Gələn işçilərdən] biri .. gödə- 
rək, yapışıqlı, qara bir kişi idi. Ə.Əbülhəsən. 

GÖL is. 1 . Dənizlə bilavasitə əlaqəsi ol- 
mayan təbii su hövzəsi. Aral gölü. Göy göl. 
Şor göl. - Bir göl içrə üzürdü bir yekə qaz; 
Özüııə fəxr edib uzatdı boğaz. S.Ə.Şirvani. 
Quşlar uçur göylərdə; Ördək üzür göllərdə. 
A.Səhhət. // Süni surətdə düzəldilmiş böyük 
su anbarı; dəryaça. Mingəçevir gölü, //bax 
gölməçə. Küçədə göllər əmələ gəlmişdi. - 
Hələ tamam qurumamış yağış gölləri; Üzə- 
rində bulud-bulud uçur milçəklər. S.Vurğun. 
□ Göl bağlamaq - bir yerə yığılıb qalmaq, 
axmamaq (mayelər haqqında). Qan göl bağ- 
lamışdı. - Daşı ağzından götürüb gördüm 
ki, hinin içi göl bağlamış, var səsimlə : - Bo- 
ğulmuş! - deyə bağırdım. A.Şaiq. 



GÖLMƏÇƏ 

2. məc. Təşbeh kimi bir şeyin çox olduğu 
“yer” mənasında. Qəm gölündə üzmək. - 
Ələsgər qurbandı belə gəlinə; Sona kimi cu- 
mub eşqin gölünə. Aşıq Ələsgər. Bir dəstə 
cavan və igid oğlan atəş gölündə üziiı; əri- 
dilmiş odda çimirdi. Ə.Vəliyev. 

0 Göl iyiri bot. - yerlə sürünən köküm- 
sov gövdəli çoxillik bitki. 

GÖL-GÖL zərf Bəzi yerlər qum, bəzi yer- 
lər su ilə dolu halda, su yığınları şəklində. 
Axan çay göl-göl olub burulur və sonra yenə 
açılıb gedirdi. S. Rəhimov. // Məc. mənada. 
Göl-göl olub sirişkim, gülzar olub kənarını; 
Mən neyləyim baharı, ya bağii laləzarı. 
S.Ə.Şirvani. 

GÖLLƏNDİRMƏ “Gölləndirmək”dən f.is. 

GÖLLƏNDİRMƏK f. Göl halına salmaq, 
göl kimi su yığmaq, gölməçə əmələ gətir- 
mək. Küçəni gölləndirmək. 

GÖLLƏNMƏ “Göllənmək” dən f.is. 

GÖLLƏNMƏK / 1. Göl halına düşmək, 
göl kimi su yığılmaq, gölməçə əmələ gəl- 
mək. Yağışdan küçələr gölləndi. - Bir gün 
Qəmər ağacların dibini çala edirdi ki, su 
göllənsin, ağaclar su içsin. (Nağıl). Orda- 
burda göllənmiş (f.sif.) suların içindən 
adanıboyu hündürlüyündə göy qamışlar 
ucalırdı. M. Hüseyn. 

2. Təşbeh kimi “göz yaşı axıtmaq” mə- 
nasında. Qanlı yaşım gündən-günə hollandı; 
Axdı, axdı sinəm üstə gölləndi. M. V. Vidadi. 
Anamın göz yaşı axıb gölləndi; Sonra saç- 
larını yolub dilləndi. S.Vurğun. 

GÖLLÜK is. Göl çox olan yer. // Sif. mə- 
nasında. Gölliik sahə. 

GÖLMƏ dan. bax gölməçə. Neft göl- 
məsi. Su gölməsi. - Bu gölmələrdə balıq ax- 
tarırdıq. S.S. Axundov. Gölmə sularının 
rəngi sapsarı; Xəstəlik qurudur ağaclıqları. 
S.Vurğun. Ağcaqanad dəstə-dəstə; Vızıldadı 
gölmə üstə. M. Dilbazi. □ Gölmə bağlamaq 
(tutmaq) -bax gölmələnmək. Çirk sular 
gölmə bağlayıb. - Su ancaq oyuqlarda, çu- 
xurlarda gölmə tutardı. S.S.Axundov. 

GÖLMƏC is. Kiçik, balaca gölməçə; gölmə. 

GÖLMƏÇƏ is. Kiçik göl, balaca göl, su 
və ya çirkab yığını. Gölməçənin üstündən at- 
lanmaq. Neft gölməçəsi. - Yol qıraqlarındakı 
sular və gölməçələr buz bağlamış, Savalanın 



259 




GÖLMƏÇƏLƏNDİRMƏ 

başı əbədi duman içində itmişdi. M. İbrahi- 
mov. Biz axmazların, gölməçələrin hamısını 
qurudacağıq. Ə. Sadıq. Gölməçələr gölə dö- 
nüb; Meşələrin çayına bax. H.Arif. 

GÖLMƏÇƏLƏNDİRMƏ “Gölməçələn- 
dirmək”dən /is. 

GÖLMƏÇƏLƏNDİRMƏK icb. Gölməçə 
əmələ gətirmək, suyu və ya başqa mayeni 
bir yerə yığmaq. Buruğun ətrafını gölməçə- 
ləndirmək. 

GÖLMƏÇƏLƏNMƏ “Gölməçələnmək”- 
don f.is. 

GÖLMƏÇƏLƏNMƏK/ Gölməçə əmələ 
gəlmək, bir yerə yığılıb qalmaq; axmamaq. 
Su küçədə gölməçələndi. - Göldən uzanıb 
gələn köhnə arxın bulanıq lehməli suyu ta- 
xılı basaraq gölməçələnirdi. M. İbrahimov. 
..Kim isə qayığın dövrəsində gölməçələnmiş 
(f.sif.) suyun içində ağır-ağır addımlayırdı. 
M.Rzaquluzadə. Elə bil illərlə axan al-qanın ; 
Bayrağın dibində gölməçələndi. B.Vahabzadə. 

GÖLMƏÇƏLİ sif. Gölməçə olan, gölməçə 
əmələ gəlmiş. Gölməçəli küçə. - Gölməçəli, 
zibilli o ucqar küçələrdə; Qaranlıq döngə- 
lərdə lal kölgələr sürünür. Ə.Cəmil. 

GÖLMƏÇƏLİK is. Gölməçə çox olan yer. 
Gölməçəliyi qurutmaq. 

GÖLMƏLƏNMƏ “Gölmələnmək”dən. 

GÖLMƏLƏNMƏK dan. bax gölməçə- 
lənmək. Küçə gölmələndi. 

GÖMDÜRMƏ “Gömdürmək”dən/;'s. 

GÖMDÜRMƏK f. Basdırmaq, quyulamaq, 
torpağın altında gizlətmək. 

GÖMDÜRÜLMƏ “Gömdürülmək”dən/ is. 

GÖMDÜRÜLMƏK məch. Basdırılmaq, qu- 
yulandırılmaq, torpağın altında gizlədilmək. 

GÖMGÖY 1 sif. Tünd-göy, tünd-mavi. Göm- 
göy paltar. - Buludsuz, açıq, şəffaf, gömgöy 
səma birdən-birə bulanır.. M.Rzaquluzadə. 

GÖMGÖY 2 1. sif. Tünd-yaşıl, yamyaşıl; 
hər tərəfi yaşıl. Gömgöy parça. - Quşlar 
gömgöy budaqlarda oturub oxuşurdular. 
S.S.Axundov. Ortada gömgöy otlarda atlaz 
kimi döşənmiş geniş bir meydan vardı. 
M.Rzaquluzadə. 

2. zərf Soyuqdan, hirsdən göyərmiş. Hir- 
sindən gömgöy olmaq. - İşləmiş qanına bu 
quduz şaxta; Qalın dodaqları gömgöy kəsilir. 
S.Vurğım. [Şamxalm] gicgahlarındakı da- 



GÖMÜLMƏK 

marlar gömgöy göyərib şişdi, az qaldı ki, 
partlasın. İ.Şıxlı. 

3. is. Zərbə və s. nəticəsində bədənin hər 
hansı bir yerində əmələ gələn tünd-göy ləkə. 
Qonşular hələ o vaxt deyirdilər ki, Mina- 
yənin üzü-gözü gömgöydür, cırıq-cırıqdır. 
Ə.Əbülhəsən. □ Gömgöy göyərmək - göy 
ləkələr əmələ gəlmək, bərk göyərmək. 
[Səriyyə:] Hələ bu gün səhər məni o qədər 
vurublar ki, əndamım gömgöy göyərib. 
C.Cabbarlı. Özü yoxsul balası, həm də qərib; 
Üz-gözü gör necə gömgöy göyərib. Ə. Vahid. 

GÖMGÖYLÜK 1 is. Tünd-göy rəngdə olan 
şeyin halı; tünd-mavilik. 

GÖMGÖYLÜK 2 is. Tiind-yaşıl rəngdə 
olan şeyin halı; yamyaşıllıq, tünd-yaşıllıq, 
hər tərəfi yaşıl olma. 

GÖMMƏ “Gömmək”dən f.is. 

GÖMMƏK/ 1 . Basdırmaq, torpağa quyu- 
lamaq, torpağın altında gizlətmək. Zavallı 
qocanı məzara gömdüm, həm də bir daha so- 
yuq məzəmmətlərini eşitməmək üçün köhnə, 
çürük fəlsəfə və mühakimələri ilə bərabər 
gömdüm. A.Şaiq. [Aydəmir:] ..Aydəmiri 
torpaqlara gömməmiş heç kəs onun ürəyinə 
toxunmaz. C.Cabbarlı. 

2. məc. Məhv etmək, puç etmək, yoxa çı- 
xarmaq. 

GÖMRÜK is. Ölkəyə gətirilən və ya öl- 
kədən çıxarılan mallardan, şeylərdən alman 
dövlət rüsumu. Gömrük almaq. Gömrük pulu, 
//bax gömrükxana. [Hacı Qara:] Başına 
dönüm, on beş ildir padşah gömrüyünə ildə 
mən əlli tümən xeyir verirəm. M.F.Axundzadə. 

GÖMRÜKÇÜ is. Gömrükxana xidmətçisi. 

GÖMRÜKXANA is. Ölkəyə gətirilən və 
ölkədən çıxarılan malları və ya şeyləri yox- 
layıb gömrük rüsumu almaq işilə məşğul olan 
dövlət idarəsi. Gömrükxana işçisi. - [Əsgər 
bəy:] Səbəbi odur ki, qarabağlıların, .. göm- 
rükxana qarovullarının və kazakların qor- 
xusundan quş quşluğu ilə Arazın o tayına 
səkə bilmir. M.F.Axundzadə. 

GÖMRÜKLÜ sif. Üzərinə gömrük qoyul- 
muş, gömrük alman. Gömrüklü mal. 

GÖMRÜKSÜZ sif. Üzərinə gömrük qo- 
yulmamış, gömrük alınmayan. Diplomatik 
işçilər üçün aparılan gömrüksüz mallar. 

GÖMÜLMƏK məch. 1 . Basdırılmaq, qu- 
yulanmaq, torpaq altında gizlədilmək. Kən- 



260 




GÖN 

dimizin ən yaxşı adamları orada torpağa 
gömüldü. Ə.Məmmədxanlı. □ Qaranlığa 
(zülmətə) gömülmək - qaranlığa, zülmətə 
qərq olmaq, qaranlığa batmaq. Maşının işığı 
qılınc kimi Mərdanın gözlərinə sancıldı. 
Sonra ustanın gözlərində hər şey qaranlığa 
gömüldü. H.Seyidbəyli. Ayııabəndi sağ- 
soldan meyvə ağacları bürümüş, alçaq ev 
zülmətə gömülmüşdü. İ. Hüseynov. 

2. məc. Məhv edilmək, yox edilmək, puça 
çıxarılmaq. Nə könlü açıldı, nə güldü qəlbi; 
Anamın torpağa gömüldü qəlbi. O. Sarıvəlli. 

GÖN is. İri heyvanların işlənmiş dərisi. 
Ayaqqabının altı göndür. Gönü suya vermə, 
verdin heyfsilənmə. (Ata. sözü). // Bu dəri- 
dən qayrılmış. Gön altlıq. 

0 Gönü duzlamaq istelı. - ölmək, gəbər- 
mək. [Azad:] Arvad gün-gündən saralır, de- 
yəsən, bu da bacıları kimi gönü duzluyacaq, 
yenə xərcə diişiib təzədən evlənəcəyəm! 
Çəmənzəminli. Gönündən soymaq (çıxar- 
maq) - zərərinin əvəzini birindən güclə al- 
maq. [Həsən:] Ziyanlığın hamısını sənin 
gönündən soyacağam. Ə. Haqverdiyev. Gö- 
nünü soymaq (almaq) - 1) bərk cəzalan- 
dırmaq, divan tutmaq. [Ağa Kərim xan:] Tez 
ol, yoxsa, vallah, gönünü allam. N.Vəzirov. 
[Yaxşı:] Qaynım dünən araba ilə şəhərə ge- 
dib. Yoxsa mən bura gələ bilərdim? Mənim 
gönümü soyardı. C. Cabbarlı; 2) çox baha 
qiymətə satmaq, bahaçılıq etmək. Müştəri- 
lərin gönünü soymaq. Dabbağxanada (dab- 
bağda) gönünü tanımaq (gönünə bələd 
olmaq) -bax dabbağxana. 

GÖNÇÜ is. Gönçülüklə məşğul olan adam. 

GÖNÇÜLÜK is. 1 . Gönçünün işi, peşəsi. 

2. Gön istehsalı. Gönçülüvü inkişaf etdir- 
mək. - Mərgümiiş təbabətdə, pirotexnikada, 
gönçülükdə, sarı rəng istehsalında və başqa 
sahələrdə işlənir. M. Qaşqay. 

GÖNDƏRİLMƏ “Göndərilmək” dən/is. 

GÖNDƏRİLMƏK "Göndərmək”dən məcli. 
Qoşun göndərilmək. Ezamiyyətə göndəril- 
mək. Məktub lazımi yerə göndərildi. 

0 Sibirə göndərilmək köhn. - Sibirə sür- 
gün edilmək, katorqaya göndərilmək (keç- 
mişdə Sibir sürgün, katorqa yeri sayılırdı). 
[Müstəntiq:] Sənin Sibirə göndərilməyinə bu 
sənəd kifayət edər. H.Nəzərli. 



GÖNÜQALIN 

GÖNDƏRİŞ is. Göndərmə işi, göndərmə, 
yollama. 

GÖNDƏRMƏ “Göndərmək” dən fis. 

GÖNDƏRMƏK/ 1. Yollamaq (birinə ver- 
mək, çatdırmaq üçün). Məktub göndərmək. 
Sovqat göndərmək. Poçtla pul göndərmək. 
- [Oğul:] Ata, ayda on beş manat qardaşıma 
göndərə bilərsən? Ə.Haqverdiyev. [Yaşlı kişi:] 
Tək bir teleqram üzərinə biz [tatar tacirinə] 
vaqonlarla mal göndərirdik. S. Hüseyn. 

2. Bir tapşırıqla bir yerə yollamaq. Uşağı 
dükana göndərmək. [Əsgər:] Günü bu gün 
Süleymanı görsəm göndərəcəyəm ki, gedib 
elçilik eləsin. Ü. Hacıbəyov. Məhəmməd Səfi 
ağa bir az səbr eləyib, xidmətçi qızı [Almın] 
dalınca göndərdi. Çəmənzəminli. // Bir məq- 
sədlə bir yerə getməsini əmr və ya təklif 
etmək; təyin etmək. İdarəyə müdir göndər- 
mək. İşə göndərmək. Uşaqları gəzməyə 
göndərmək. 

3. Ezam etmək, yollamaq. Müşavirəyə 
göndərmək. Vətənə göndərmək. - Keçən gün 
seçkiqabağı məni seçicilər arasında kütləvi 
iş aparmaq üçün Xıdırlıya göndərdilər. 
S. Rəhman. Bakıda Firidunu növbəti çağırış- 
çılara qoşub, Tbilisiyə göndərdilər. Mir Cəlal. 

4. Yazı, hərəkət və ya sözlə öz münasi- 
bətini, hissiyyatını bildirmək, ifadə etmək. 
Salam göndərmək. 

0 Sibirə göndərmək köhn. - Sibirə sür- 
gün etmək. ..Səfəri adam öldürmək üstündə 
Sibirə göndərdilər. S.S. Axundov. 

GÖNDƏRTMƏ “Göndərtmək”dən fis. 

GÖNDƏRTMƏK icb. Göndərməyə, yolla- 
mağa məcbur etmək, yaxud göndərməsini 
xahiş etmək. Övliya .. min-min manat bay- 
ramlıq göııdərtdikdən sonra dübarə onunla 
barışardı. l.Musabəyov. 

GÖNLÜK sif. Gön üçün aşılamağa yarar. 
Göıılük dəri. 

GÖNSOYAN sif. 1. Kəsilmiş heyvanın gö- 
nünü soyan. Gönsoyan qəssab. Gönsoyan 
nıaşın. 

2. dan. Çox bahaçı, bahaçıl adam haqqında. 

3. məc. Zülmkar, zalım, qəddar mənasın- 
da. Dözə bilməz insan oğlu; Bu gönsoyan 
qanunlara! S.Vurğun. 

GÖNÜQALIN sif. 1. Dərisi kobud, qalın 
olan. 



261 




GÖNÜQALINLIQ 

2. məc. Heç bir şeydən mütəəssir olma- 
yan, heç bir şey kar etməyən; kobud, qanmaz. 
Gönüqalın adam. - [Süsənbər Səməndərə:] 
..istəyirəm ki, sənin o gönüqalın qayınatanın 
qarnına möhkəm bir ağrı dola.. B. Bayramov. 
// İs. mənasında. [Cəlal:] ..Aləmi xarabla- 
yan belə göniiqahnlardı da.. M. İbrahimov. 

GÖNÜQALINLIQ is. Heç bir şeydən mü- 
təəssir olmayan, heç bir şey kar etməyən 
adamın keyfiyyəti, xassəsi; qanmazlıq, ko- 
budluq. 

GÖRDÜRMƏ “Gördürmək ” dən f.is. 

GÖRDÜRMƏK icb. Görməyə məcbur et- 
mək, görməsini xahiş etmək, görməsinə nail 
olmaq. İş gördürmək. 

GÖRƏ əı I. 1. Yönlük hal şəkilçisi tələb 
edərək: a) səbəb bildirir. Yıxıldığına görə 
ayağı sındı. - Elə bax bu rəssamlığınla görə 
də məni lap gözdən salıblar. S.Vəliyev; 
b) əsas, isnad bildirir. Kişi yer iiziində od qo- 
ruyandır; Kişi ona görə kişi adlanır. M. Araz. 

2. Mürəkkəb bağlayıcınm tərkib hissələ- 
rindən biri kimi işlədilib, özündən əvvəlki 
fikrin sonrakı fikrə səbəb olduğunu bildirir. 
Yəqin başı qarışıqdır, ona görə kağız yazmır. 
M. Hüseyn. Mən səni qardaşlığa qəbul etmi- 
şəm, ona görə də bu cür açıq danışıram. 
S. Rəhman. 

GÖRƏCƏK bax görəcəkli. 

GÖRƏCƏKLİ: görəcəkli günlərim (gün- 
lərimiz) varmış - gözlənilməyən pis bir ha- 
disə baş verdikdə və ya bir xəbər eşidildik- 
də deyilir. [Məşədi Səfər:] Qoca vaxtımda 
görəcəkli günlərim varmış. Ə. Haqverdiyev. 
[Sona xanım:] Yazıq mənim canım, .. görə- 
cəkli günlərim varmış. Ə.Haqverdiyev. Allah, 
görəcəkli günlərim varmış. B.Vahabzadə. 

GÖRƏK əd. 1 . Nəticəsi qabaqcadan bəlli 
olmayan bir işə başlarkən deyilir. Yaz görək 
nə çıxır. - [Sitarə Gülzara:] Gəl toyumuz 
barəsində niyyət eləyək, gedək bayıra, qulaq 
asaq, görək kim nə eşidir. C. Cabbarlı. 
[Vəzir:] Səbr ediniz, görək bu işin çarəsi 
nədir? Ü.Hacıbəyov. 

2. Fellərdən sonra gələrək narazılıq, ya- 
xud təkidlik çaları verir. Sən bir dayan görək. 
Qoy görək. De görək, nə deyirsən? 

GÖRƏN 1 bax görəsən. [Duma:] İndi ya- 
zıq Aydəmirin halı görən nə olar? C.Cabbarlı. 



GÖRKƏM 

Vurdu onu yol üstündə; Hansı zalım ovçu 
görən? M. Dilbazi. Görən nə düşündü, gö- 
rən nə aııdı? B.Vahabzadə. 

GÖRƏN 2 is. məh. Sıra ilə otlama (qoyun 
haqqında). □ Görən atmaq (bağlamaq) - 
bax görənimək. Qoyun laləlikdə görən at- 
mışdı. H.K.Sanılı. 

GÖRƏNİMƏ “Görənimək”dən f.is. 

GÖRƏNİMƏK f məh. Sıra ilə otlamaq 
(qoyun haqqında). Qoyunlar güneylərdə 
görəniyir, keçilər .. kolların başını dişləyir. 
Ə.Vəliyev. 

GÖRƏSƏN əd. Sual, əndişə, maraq bildirir. 
Görəsən, niyə gəlmədi? Görəsən, onun axırı 
necə oldu? Görəsən, xəstə sağalacaqmı? 
- Fikirləşir ki, görəsən, uşaq sözdə-söhbətdə 
də atasına çəkib, ya yox? “M.N. lətif.” Gö- 
rəsən, atası [Buğacı] niyə tək çağırmışdı? ! 
M.Rzaquluzadə. 

GÖRƏSİ sif. Görməli, görülməli, görül- 
məsi lazım gələn. Görəsi bir işim yoxdur. 

0 Görəsi gözü olmamaq - zəhləsi get- 
mək, nifrət bəsləmək. Əgər həqiqəti bilmək 
istərsiniz, Cəmilə xanımın ərindən zəhləsi 
gedirdi, onu görəsi gözü yox idi, könülsüz 
tikə kimi qəbul edirdi. E. Sultanov. 

GÖR-GÖTÜR is. Gördüyü, həyatında rast 
gəldiyi müsbət şeyləri mənimsəmə, öyrən- 
mə; təcrübə qazanma. Kiri, kiri, dünya gör- 
götürdür. Mir Cəlal. 

GÖRK is. Göstərmək işi, nümayiş, gös- 
təriş. □ Görk etmək - göstərmək, nəzərə 
çatdırmaq. [Katib:] Danışıqların düz olsa. 
Hümmətin bu hərəkətlərini açıb hamıya 
görk eləyəcəyik. B. Bayramov. Görk üçün - 
göstərmək üçün, nümayiş etdirmək üçün, 
zahiri görünüş üçün. Məzar üstə çoxu ağlar 
görk üçün; Ağlayırsan - sağlığımda ağla 
sən. M.Araz. 

GÖRKƏM is. 1. Xarici, ümumi görünüş. 
Xarici görkəm. Yaxşı, səliqəli görkəmi var. 
Görkəmini dəyişmək. - Tanrı elə görkəm 
vermişdi ona; Görənlər az qala ccıdulanırdı. 
Şəhriyar. 

2. insanın daxili vəziyyətini, hissiyyatım, 
xasiyyətini əks etdirən sifəti, zahiri siması, 
görünüşü. Zəhmli görkəm. Ciddi görkəm. 
Xəstə görkəm. - [Məryəm] gah sərt bir 
görkəm alıb Səlimə acıqlanır, gah özündən 



262 




GÖRKƏMLİ 



GÖRMƏK 



kənar edirdi. H.Seyidbəyli. □ Görkəm al- 
maq - daxili vəziyyəti və hissiyyatı zahiri 
görünüşündə ifadə etmək. Sərhəng Firidu- 
na baxıb ciddi və bir az da sərt görkəm aldı.. 
M. İbrahimov. 

3. Göz önündə açılan təbiət mənzərəsi; 
mənzərə, görünüş. Meşənin görkəmi. - Hər 
yamacın bir baharı ; Hər dağın bir görkəmi 
var. M.Müşfiq. Baharın öz görkəmi ; Qışın 
da öz xətti var. S. Rüstəm. Dağ yolu hər yer- 
də bir görkəm alır ; Meşədən keçərək, çay- 
dan keçərək. H.Arif. 

4. Bax görk. Aqrotexniki tədbirlərdən 
elə-belə görkəm üçün danışırdılar. (Qəzet- 
lərdən). 

GÖRKƏMLİ sif 1. Bu və ya başqa cür 
görünüşü, görkəmi, siması olan; görünən. 
Xəstə görkəmli. Sağlam görkəmli. - Onların 
əvəzinə Tapdıq, özünə yaxınlaşan kərtənkələ 
görkəmli birisini və onun bıçaq kimi süngü- 
sünü gördü. Ə.Əbülhəsən. Hər ikisi qızların 
bir-birindən qəşəngdi; Biri sakit görkəmli, 
biri ciddi, iirkəkli. M. Dilbazi. // Gözəgəlimli. 
Görkəmli oğlan. 

2. Müsbət xüsusiyyətlərinə görə başqala- 
rından seçilən; yaxşı. Görkəmli usta. - [Qüd- 
rət:] Görkəmli mühəndislərin qəlbini oxu- 
maqda çətinlik çəkdikcə trest bu vəziyyətdən 
çıxmayacaqdır. M.Hüseyn. [Səməd] idarənin 
ən görkəmli işçilərindən idi. H.Seyidbəyli. 

3. Böyük xidmətləri olan; məşhur, tanın- 
mış. Görkəmli bəstəkar. Görkəmli alim. 
- Mirzə o zamanın görkəmli şairləri - Zakir 
Qarabaği və Seyid Əzim Şirvani ilə dostluq 
edir və yazışırdı. Ə. Haqverdiyev. 

4. Böyük əhəmiyyətli; mühüm. Görkəmli 
nəticələr çıxarmaq. - Buna nə ruhaniyyət ali- 
mi olmaq, nə də filosoflar içində görkəmli yer 
tutmaq kömək edə bilməzdi. M. S. Ordubadi. 

5. Hər tərəfdən görünən, hamının gördüyü. 
Danışıqdan aydın oldu ki, o bizim idarədə 
görkəmli yerdən asılı bir şəkli - Həcərin ağ 
boya ilə işlənmiş şəklini istəyir. S.Rəhimov. 

6. Görməli, maraqlı, baxmalı, diqqətəla- 
yiq. Ədəbi görüşlərlə yanaşı, biz Volqoqra- 
duı görkəmli yerləri, abidələri və mədəniy- 
yət ocaqları ilə tanış olurduq. M. İbrahimov. 

GÖRKƏMLİLİK is. 1 . Görkəmli adam və 
ya şeyin hal və keyfiyyəti. 



2. Məşhurluq. 

GÖRKƏMSİZ sif. 1 . Xarici görünüşü, gör- 
kəmi yaxşı olmayan, qəşəng olmayan, gözə 
xoş gəlməyən; nəzəri cəlb etməyən, nəzərə 
çarpmayan, görkəmcə maraqsız. Görkəmsiz 
adam. - Axtar qısaboylu, gödəktiiklü, boz 
rəngli, görkəmsiz tula idi. S.S.Axundov. 

2. Nəzəri cəlb etməyən, gözə çarpmayan. 
Görkəmsiz mənzərə. 

GÖRKƏMSİZLİK is. Görkəmi, xarici gö- 
rünüşü yaxşı olmayan, gözə xoş gəlməyən 
adam, ya şeyin hal və keyfiyyəti. 

GÖRKƏZMƏ “Görkəzmok”don f.is. 

GÖRKƏZMƏK darı, bax göstərmək. 
Əhməd də özünü yalandan heç bir şeydən 
xəbəri olmayan kimi görkəzib, guva təəccüb 
eləyirdi. (Nağıl). Aç üstün qabağın zər qə- 
sabəııin; Zülfün təxtəsini görkəz, bəri bax! 
M. P. Vaqif. ' 

GÖRMƏ “Görmək”dən/A. Görmə qabi- 
liyyəti. Görmə siniri. 

GÖRMƏK/ 1 . Gözləri ilə qavramaq. Öz 
gözü ilə görmək. Evi görmək. Hadisəni öz 
gözümlə gördüm. - [Telli:] Vallah, xanım, 
elə görməmişdən ərə getmək lazımdır, yoxsa 
əvvəl görəndə daha sonra yaxşı olmur. 
Ü.Hacıbəyov. // Görmə qüvvəsinə malik 
olmaq. Gözüm zəif görür. Çeşməklə yaxşı 
görürəm. 

2. Təsadüf etmək, rastlaşmaq. Nə vaxtdır 
onu görmürəm. - [Səlim:] Gəzdim, dolan- 
dım, uğradım hər yerə; Mən bövlə bir qadın 
görmədim hələ. H.Cavid. [Balaş:] Heç bil- 
mirəm nə edim? Qonaqlar da [Atakişini] 
görmək istəyir. C. Cabbarlı. // Şəxsən görüş- 
mək. Müdiri görməyə getmək. //Yoluxmaq, 
yoxlamaq, baş çəkmək. Xəstəni görməyə 
getdi. Qız görmək üçün gedib. - Ceyran, 
oğlunu görmək bəhanəsilə hər gün Eldarın 
evinə gedir. S. Hüseyn. 

3. Başa düşmək, anlamaq, duymaq, hiss 
etmək. Özüm görürəm ki, ... - Qəssab Alı 
gördü ki, bu müştəri lap göydəndüşmədi. 
“Koroğlu”. Əşrəf gördü ki, hesabdarlıq Naz- 
lının çox xoşuna gəlir. S.Rəhman. // Hesab 
etmək, hiss etmək, tapmaq. Mən burada pis 
bir niyyət görmürəm. 

4. Görməyə nail olmaq, qismət olmaq, 
nəsib olmaq. Oğlunun toyunu görmək. Yaxşı 



263 




GÖRMƏK 



GÖRMƏLİ 



günlər görmək. - Səlma da aqibət xoş bir 
gün görür. H.Cavid. Uzaq deyil, bu gün- 
sabah görəcəyik o günləri; Yenə qanad aça- 
caqdır eşq adlanan gözəl pəri. S.Vurğım. 

5. Təsəvvürünə gətirmək, fıkrən təsəv- 
vür etmək, xəyalına, gözünün qabağına gə- 
tirmək. ..Qəhrəman öz uşaqlıq günlərini gö- 
rürdü. S.Rəhimov. Qambayev dəhşətli sonun 
yaxınlaşdığını görürdü. S.Rəhman. 

6. Müəyyən etmək, bəlli etmək, aşkara 
çıxarmaq. Aşkardı ki, hər iş sahibi ilin axı- 
rında .. dəftərləri qoyar qabağına və başlar 
hesab etməyə ki, görsün qazancı nə olub və 
zərəri nə olub. C.Məmmədqııluzadə. 

7. Çatmaq, bəs eləmək, kifayət etmək. Bu 
çörək iki günə bizi görər. - [Bədəl:] Əvvəla, 
Rəhim xandan gətirdiyimiz sursat neçə 
müddət bizi görər? Ə. Haqverdiyev. 

8. dan. Görüşüb danışmaq, görüşüb məs- 
ləhətləşmək, razılığını almaq. Onu görmək 
lazımdır. Adam görmək lazımdır. // məc. dan. 
Qabaqca görüb rüşvət vermək. Koxanı gör, 
kəndi çap. (Ata. sözü). Dövlətli qabaqcadan 
vəziri görmüş imiş, vəzir də hökmü təsdiq 
edir. “M.N.lətif.” 

9. Etmək, icra etmək, yerinə yetirmək. 
[Mərcan bəy:] Qoymursan ki, mən öz işimi 
özüm görüm. Ü.Hacıbəyov. Balh .. çay təda- 
rükü görməyə başladı. A. Şaiq. 

10. Şübhələnmək, təqsirləndirmək. Kim- 
dən görürsən? - Mərd Allahından görər, 
namərd yoldaşından. (Ata. sözü). [Oğur- 
luğu] çayxana sahibi kəndlilərdən görürdü. 
Mir Cəlal. 

1 1 . Keçirmək, çəkmək, giriftar olmaq, uğ- 
ramaq. Kasıblıq görmək. Çox çətinlik gör- 
mək. Xəstəlik görmək. - Bağın, əkinin xeyrini 
bəylər görəcəkmiş; Toxm əkməyə dehqanları 
neylərdin, ilahi?! M.Ə. Sabir. 

12. Gəzmək, yaşamaq, olmaq. Çox yer 
görmək. 

13. Əmr şəklində gör - a) təəccüb, hey- 
rət bildirir. Gör nə gözəl oxuyur. Gör nə qə- 
dər adam var. Gör nə böyük ilandır. Gör 
necə özündən çıxır; b) bax gör, yoxla, öyrən 
mənasında. Gör o hara getdi. Gör bir şey 
öyrənə bilərsənnıi? Gör bacara bilərsənmi? 
c) hədə, qorxu bildirir. Gör ona nə toy tu- 
tacaqlar. Gör onun dərsini necə verəcəyəm. 



14. Görək şəklində - intizar, qeyri-müəy- 
yənlik bildirir. Görək bu işdən nə çıxar? 
Görək axırı nə olar? 

15. Görüm şəklində - a) təkid, israr bil- 
dirir. - Ə, de görüm, niyə mürüvvətin yoxdur, 
hə? .. - deyə, Xəlil ani və sərt bir nəzərlə 
Şahmara baxıb, yenə gözlərini çəkdi. 

M. Hüseyn; b) arzu, istək bildirir. Görüm 
böyük oğlan olasan. - [Məsmə:] O ki uşaq- 
ları oxutmaq, adam eləmək istəyir, onu 
görüm yüz yaşasın! Mir Cəlal. 

16. Bir sıra isimlərdən sonra gələrək mü- 
rəkkəb feil və müxtəlif ifadələr əmələ gətirir; 
məs.: məsləhət görmək, isti-soyuq görmək, 
yolunu görmək. 

0 Gördüm deyən olmadı - heç kəs gör- 
mədi, tapılmadı, itdi, yoxa çıxdı. Cənnətəli 
Nurəddin ilə bərabər beş gün qohumunu ax- 
tardı, amma gördüm deyən olmadı. S.S.Axun- 
dov. Gördüyünü götürmək - gördüyü şeyi 
yadda saxlamaq, tez mənimsəmək, tez öy- 
rənmək, zehnən qavramaq. Uşaq gördüyünü 
götürər. - Sarı qayda-qanunu nisbətən çox 
tez qavrayırdı və gördüyünü götürürdü. 
S.Rəhimov. Görməyə gözü olmamaq - 
zəhləsi getmək, qətiyyən xoşu gəlməmək, 
nifrət etmək. ..Vəzir-viizəranın Molla Nəs- 
rəddini görməyə gözləri yox idi. “M.N.lətif.”. 

görə-görə zərf Bir şeyi gördüyü halda, 
bildiyi halda, bilə-bilə. [Yusif:] Görə-görə 
özümü cürbəcür bəlalara giriftar edirəm.. 

N. Nərimanov. [Fərhad:] Ana, gərək sən də 
mənim kimi oğrunu görə-görə xalq sözünə 
qulaq asmaya idin. Ə.Haqverdiyev. 

0 Göz görə-görə - göz gördüyü halda, 
hamının gözü qabağında, açıq-aşkar. Göz 
görə-görə oğurlamaq. - [Hacı Sultan] ..göz 
görə-görə başqasının udmasına razı ola 
bilmirdi. S. Hüseyn. 

GÖRMƏLİ sif. 1 . Görülməsi lazım olan, 
görülməsi, yerinə yetirilməsi vacib və zə- 
ruri olan. Görməli iş. 

2. məc. Görməyə, baxmağa dəyər, diqqə- 
təlayiq, ən yaxşı. Şəhərimizin görməli yer- 
ləri. Görməli abidələr. - [Qızyetər Yar- 
məmmədə:] Bəri gəl, görməli şeylər var, sədr 
qaçmaz, lazım olanda özü səni tapacaq. 
M.Ibrahimov. Su dağdan elə hücumla çıxır 
ki, köpüyə dönür, çıldırıb dörd yana dağılır. 
Görməli yerdir. R.Rza. 



264 




GÖRMƏMİŞ 

GÖRMƏMİŞ is. Birdən-birə əlinə düşən 
şeyə qarşı özünü saxlaya bilməyərək acgöz- 
lük və yersiz hərəkətlər göstərən adam haq- 
qında. Qamış ola, camış ola; Özü də görmə- 
miş ola. (Ata. sözü). Lovğalanıb, a görmə- 
miş, çox da belə fırıldama! Tərbiyəsiz uşaq 
kimi boş-boşuna hırıldama! M. Ə. Sabir. 
// Sif. mənasında. Görməmiş adam. 

görməmiş-görməmiş zərf 1) görməmiş 
adam kimi. [Bəy:] Ə, kəs, görməmiş- 
görməmiş danışma! S.Rəhimov; 2) görmə- 
diyi, tanımadığı, bilmədiyi, bələd olmadığı 
halda. Görməmiş-görməmiş birisi haqqında 
danışmaq. 

GÖRMƏMİŞLİK is. Görməmiş adamın 
göstərdiyi yersiz hərəkətlər, bir şeyə qarşı 
görməmişcəsinə münasibət; acgözlük, ta- 
mahkarlıq. Belə bir görməmişliyi, ya şöh- 
rətpərəstliyi Mürsələ yaraşdıra bilmirəm. 
Mir Cəlal. 

GÖRMƏZ-BİLMƏZ zar/ Görmədən, yax- 
şı tanımadan, öyrənmədən. [Mərcan bəy:] 
Əlbəttə, insan gərək arvada əvvəlcə aşiq ola, 
sonra ala. Yoxsa görməz-bilməz alırıq, sonra 
da peşman olub qovuruq. Ü. Hacıbəyov. 

GÖRMƏZLİK is. Görmək qabiliyyətindən 
məhrumluq; görməmə, korluq. □ Görməz- 
liyə vurmaq (salmaq) - qəsdən özünü gör- 
məyən kimi göstərmək. 

GÖRSƏDİLMƏ “Görsədi lmək’’dən /.и. 

GÖRSƏDİLMƏK f. Göstərilmək. 

GÖRSƏNMƏ “Görsənmok”don f.is. 

GÖRSƏNMƏK bax görünmək. Dedi: 
aya nədir bu dadə səbəb! Halətin görsənir 
nəzərə əcəb! S.Ə.Şirvani. [Hərəmağası:] Qız 
ulduzların arxasında gizlənir, arabir görsənir, 
təkrar gizlənir, mənimlə oynayır. Çəmənzə- 
minli. Uzaqdan baxanda o gözəl Şəki; Gör- 
sənir dağlardan asılmış təki. H.K.Sanılı. 

GÖRSƏTMƏ 1. “Görsotmok”don/.7,s. 

2. dan. Əcaib, qeyri-adi, görünməmiş şey. 

GÖRSƏTMƏKbax göstərmək. 

GÖRÜKMƏ “Görükmək”dən f.is. 

GÖRÜKMƏK bax görünmək. ..Amma 
mən [Sadıqdan] bir az cavan görükürəm. 
C.Məmmədquluzadə. [Oğru:] Bəy, and ol- 
swı o görükən imamzadəyə, mənim xəbərim 
yoxdur. Ə. Haqverdiyev. Küçələrdə bizim 
adamlardan bir kəs də olsa görükmürdü. 
M. S. Ordubadi. 



GÖRÜNMƏZ 

GÖRÜLMƏ 1 "Görülmək 1 “dən f.is. 

GÖRÜLMƏ 2 “Görülmək 2 ”don f.is. 

GÖRÜLMƏK 1 “Görmək 1 “dən məcli. 

GÖRÜLMƏK 2 bax görünmək 1-ci mə- 
nada. Alçalsın dağları, görülsün köçü; Cən- 
nəti nıəvadı qoynunun içi. “Qurbani”. 

GÖRÜM bax görkəm. Görümü yaxşıdır. 
Görümü yoxdur. 

GÖRÜMLÜ sif. Yaxşı görünən, nəzərə 
çarpan. Televizoru göründü yerə qoymaq. 

GÖRÜNMƏ "Görünmək“dən f.is. 

GÖRÜNMƏDƏN zərf Yayınaraq, gözə 
çarpmadan, gizli, başqası görmədən. Kim- 
səyə görünmədən getdi. 

GÖRÜNMƏK f. 1. Gözlə qavranılmaq, 
göz qarşısına çıxmaq, nəzərə çaıpmaq. Uşaq 
kimi görünmək. - Qonşu toyuğu qaz görünür 
qonşuya; Seyyid, özyarıvı tut, özgə nigarı nə 
gərəkdir. S.Ə.Şirvani. Ancaq sol tərəfdə vağ- 
zalın çıraqları parlaq görünürdü. S.M.Qəni- 
zadə. Otağın küncündə bir dəyirmi masa 
görünürdü. Çəmənzəminli. 

2. Zahir olmaq, peyda olmaq, nəzərə dəy- 
mək. O gecənin sabahı Sarıkövnəyin əri 
yenə kənddə göründü. S. Hüseyn. Qırx-əlli U 
bundan əvvəl kəndin yaxınlığında bir pələng 
görünmüşdü. A.Şaiq. [Gəldiyev] gündüz iki 
saat idarəyə qaçıb görünür, qayıdırdı. Mir 
Cəlal. // Müəyyən bir təsir bağışlamaq. Zahi- 
rən zəif görünür. - Bu keyfiyyət olara xeyli 
qəribə göründü. M.F.Axundzadə. 

3. Hesab edilmək, ...kimi gəlmək. Cənnət 
kimi görünmək. - Bax, yalançı tapıldı çünki 
çoban; Doğru derkən sözü göründü yalan. 
M. Ə. Sabir. [Ruqiyyə:] Onu-bunu mən bil- 
mirəm, sizin əhalidən bizim əhali təmiz gö- 
rünür. A.Divanbəyoğlu. 

4. dan. Bir yerə gəlmək, təsadüf edilmək 
(əsasən inkar şəklində işlədilir). Çoxdandır 
görünmürsən. - Lətifə yenə də görünmürdü. 
M. Hüseyn. 

5. Görünür, görünür ki şəklində - “de- 
yəsən”, “yəqin” mənasında ehtimal bildirir. 
[Cəmil bəy Bəypolada:] Görünür ki, bizim 
yerin adətindən əsla xəbəriniz yoxdur. 
H.Cavid. [Asya:] Görünür ki, qız gədəyə 
çox bənd olubdur. Ü. Hacıbəyov. 

GÖRÜNMƏZ sif. 1 . Görünməmiş, bu vaxta 
qədər olmamış; qəribə, təəccüblü, əcaib. 



265 




GÖRÜNÜŞ 

[Nəbi:] Heç görünməz iş? ...Udubdur! 
S.S.Axundov. 

2. Görünməyən, açıqda olmayan, gizli. 
..Kinıisi örtülü bazarın görünməz bir guşə- 
sində öz ticarət yerini rahatlayırdı. S. Rəhi- 
mov. Sanki görünməz .. bir əl uzanaraq 
Mayanın qanadlarını doğrayıb yerə tök- 
müşdü. M. İbrahimov. □ Görünməz olmaq 
- gözdən itmək, daha görünməmək. Qaran- 
lıqda görünməz olmaq. - Günəş dağlar ara- 
sına keçərək görünməz olduqda mən də şə- 
hərə daxil oldum. S.S.Axundov. Qaraltılar 
uzaqlaşıb görünməz oldular. M. Hüseyn. 

GÖRÜNÜŞ is. Bir şeyin və ya adamın za- 
hiri şəkli, görkəmi. Görünüşdən [Almurada] 
50 yaş ancaq vermək olardı. İ. Əfəndiyev. 
Mahmuda xarici görünüşünə görə paxıllıq 
edənlər də olurdu. S. Vəliyev. 

GÖRÜNÜŞLÜ sif. Bu və ya başqa görü- 
nüşü, görkəmi olan, göıünən, nəzərə çarpan. 
Qoçaq görünüşlü gənc. Yaxşı görünüşlü 
bağça. - Başında kələğay, kəndin dilbəri; 
Sadə görünüşlü bir gözəl pəri. R.Rza. 

GÖRÜŞ is. 1. Görmə işi, görmə qabiliy- 
yəti, görmə. Yaxşı şəkil çəkmək uşaqların 
görüş və müşahidə bacarığını artırır. 
“Az. məkt.” 

2. İki və ya bir neçə nəfərin əvvəlcədən 
müəyyənləşdirilmiş vaxtda və yerdə təyin 
etdikləri göıüşmə. Görüş təyin etmək. - Fi- 
ridun və Kərimxan Azadi ehtiyat üçün ikinci 
bir görüş yeri də təyin etmişdilər. M. İbrahi- 
mov. // İki sevgilinin görüşməsi. Görüşə get- 
mək. - Dilşad Fəxrəddinin görüşə gəlməyə- 
cəyini yəqin etsə belə, yenə haman görüş 
yerinə getməyə tələsirdi. M. S. Ordubadi. 
// Uzaq bir yerdən gəlmiş adamla görüşmə. 
[Məmmədhəsən əmi:] ..Birisi getdi ziyarətə, 
gəldi evinə, heç kəs getmədi onun görüşünə. 
C. Məmmədquluzadə. Müəllimin gəlməsin- 
dən xəbər tutan kəndlilər axşam onun görü- 
şünə gəldilər. S.Hüseyn. // Görkəmli bir şəxs- 
lə tanış olmaq və söhbət etmək üçün təşkil 
edilən məclis. Görüş saat 5-də olacaqdı. 

3. Yarışma, yarış. Dostluq görüşü. 

4. Məhbusla onun qohumlarının icazə ilə 
rəsmi görüşməsi. Görüş vermək. Görüş al- 
maq. Görüş vaxtı qurtardı. - Günortadan 
xeyli sonra [Kərimxanı] ölüm kamerasın- 



GÖRÜŞMƏK 

dan çıxarıb balaca və nəm iyi verən görüş 
otağına apardılar. M.İbrahimov. 

5. Hadisələrə, fikirlərə və ya başqa şeyə 
verilən qiymət, onlar haqqında rəy, fikir, 
nöqteyi-nəzər. O yaşda olan bu qocada bu 
görüş, bu yenilik bizdə görünməmiş şeydir. 
A.Şaiq. “Molla Nəsrəddin” in ictimai görüş- 
ləri, ideal və meyilləri tezliklə hamıya bəlli 
oldu. M.İbrahimov. 

GÖRÜŞDÜRMƏ “Görüşdürmək’’dən f.is. 

GÖRÜŞDÜRMƏK icb. Görüşmələrinə va- 
sitəçi olmaq, göıüşə sövq etmək, görüşmə- 
lərinə nail olmaq, dilə tutub, bəhanə tapıb 
görüşməyə aparmaq. Sevgililəri görüşdür- 
mək. [Səba xanım:] ..sənin Dilşad haqqındakı 
məhəbbətin baqidirsə, o zaman sizi görüşdür- 
mək üçün kömək edə bilərəm. M.S. Ordubadi. 

GÖRÜŞMƏ “Göıüşmək’’dən f.is. 

GÖRÜŞMƏK qarş. 1 . Bir-birini görmək. 
[Yusif:] On ildir ki. Şanıdan ilə görüşmə- 
mişəm. N.Nərimanov. Hacı onun otağına 
adam göndərib görüşmək istədiyini bildirdi. 
M.S. Ordubadi. 

2. Əl verib salamlaşmaq, hal-əhval soruş- 
maq. Üç həftə əwəl, Mehriban bütüıı fəla- 
kətlərinə [Naşad əfəndinin] səbəb olduğunu 
söylədikdə, Səlim onunla xüsusi surətdə gö- 
rüşmüşdü. S.Hüseyn. Yoldaşları Eldarla 
köhnə və yaxın bir dost kimi görüşdülər. 
M.Rzaquluzadə. 

3. Əl verib sağollaşmaq, xudahafizləş- 
mək. Ev sahibləri ilə görüşdüm, salamatlaş- 
dım, mənzil haqqını artıqlığıca verdim və 
çıxdım küçəyə. C.Məmmədquluzadə. Görü- 
şüb qocadan ayrıldı Polad; Yollarda quş kimi 
açdı qol-qanad. A.Şaiq. Biz Eldarla görüşüb 
ayrıldıq və ona söz verdim ki, bir də göyər- 
çinə güllə atmayacağam... M.Rzaquluzadə. 

4. Bir məqsədlə birilə görüşüb danışmaq, 
məsləhətləşmək. Müdirlə görüşmək. - Mən 
sizə məsləhət görürəm, gedib cəmiyyətin sədri 
Həsən ağa ilə görüşəsiniz. Ə. Haqverdiyev. 

5. Gəzmək, dostluq etmək (qızla oğlan 
haqqında). Qız, Teymurla cəmisi iki ay görüş- 
müşdü. H.Seyidbəyli. Su gəldi bağa, neylim? 
Dəydi yarpağa, neylim? Görüşürük bağçada; 
Gəlmir otağa, neylim? (Bayatı). [Rüstəm bəy:] 
Mən sənə izin verirəm ki, sən gedib onun ilə 
görüşəsən. Ü.Hacıbəyov. □ Görüşə getmək 
- bir-birini görmək (qızla oğlan haqqında). 



266 




GÖSTƏRİCİ 



GÖSTƏRMƏK 



6. Təsadüfən bir-birinə rast gəlmək, tə- 
sadüf etmək, rastlaşmaq, üz-üzə gəlmək. 
[İbn Yəmin:] Aylctrca əgərçi ayrı düşdük; 
Qismət bu, yenə bu gün görüşdük. H. Cavid. 
Bir dəfə sabah saat yeddidə bir fabrikin qa- 
pısında bir dəstə işaravanlar arasında Man- 
surla görüşdük. Çəmənzəminli. Tez çatsın 
əlimiz bərkə düşərsək', Zorlu qoşun ilə biz 
görüşərsək. H.K.Sanılı. 

GÖSTƏRİCİ is. xiis. 1 . Bir şeyi göstərmək, 
diqqəti cəlb etmək üçün mexanizm, qurğu, 
alət, cihaz və s. Stansiyanın işıq göstəricisi. 
Yol göstəricisi. Manometrin göstəricisi. 

2. Bir işin, prosesin gedişi haqqında müəy- 
yən təsəvvür yaradan rəqəm, cədvəl və s. 
Eyvaz Gülşənə məsləhət gördü ki, lazım 
olan rəqəmləri və iş göstəricilərini yazıb 
götürsün. Ə.Vəliyev. 

0 Göstərici barmaq dan. - şəhadət bar- 
mağı. 

GÖSTƏRİLMƏ “Göstərilmək”dən fis. 

GÖSTƏRİLMƏK “Göstərmək” dən məch. 
[Xəlilə] Xədicə göstərilib, əvəzinə dul anası 
gəlin gəlmişdi. Çəmənzəminli. [Murad:] 
Deyirlər sabah yaxşı film göstəriləcək. 
İ. Əfəndiyev. 

GÖSTƏRİŞ is. Nə etmək, necə hərəkət et- 
mək haqqında əmr, təlimat, məsləhət, izahat. 
Göstəriş almaq. Göstəriş vermək. Göstərişi 
yerinə yetirmək. - ..Üç saat məktəbdə keçir- 
diyi vaxtdan başqa, günün yerdə qalanını 
Əmiraslan hər bir əmr və göstərişdən azad 
idi. S.S.Axundov. Hansı göstərişlə gəlibmiş, 
görən, Silahsız kütləni bu qıran ordu? 
B.Vahabzadə. // Məsləhət, mülahizə. Həki- 
min göstərişi. 

GÖSTƏRMƏ “Göstərmək”dən fis. 

GÖSTƏRMƏK/ 1 . Görməsinə imkan ya- 
ratmaq; görsətmək. Evləri cərgələmə; Tikil- 
miş cərgələmə; Açma günəş camalın ; Gös- 
tərmə hər gələnə. (Bayatı). Gah göstərdin, 
gah gizlətdin yanağı'. Axır məni dərdə saldın, 
al etdin. M.P.Vaqif. [Cahan xala:] Arşın mal 
aparmışdım, qızlara göstərəm. Ü.Hacıbəyov. 
// Baxmaq, yoxlamaq üçün təqdim etmək. 
Sənədlərini göstərmək. //İzahat verərək tanış 
etmək. Otaqlarını göstərmək. Eksponatları 
göstərmək. - Pişxidmətbaşı və Xacə Miibarək 
düşdülər qabağa, bir-bir əndəruıı otaqları- 



nı göstərməyə şüru etdilər. M.F.Axundzadə. 
Kişi axunda yem yeyən atlarını göstərib, fəxr 
edirdi. Mir Cəlal. // Tamaşaçılar qarşısında 
nümayiş etdirmək. Yeni tamaşa göstərmək. 
Yeni film göstərmək. Tələbələrə kimyəvi 
təcrübə göstərmək. 

2 . Müayinə edərək baxmaq, məsləhət al- 
maq üçün gətirmək. Uşağı həkimə göstər- 
mək. Dissertasiyasını rəhbərinə göstərmək. 

3. Əl və ya baş hərəkəti ilə birinin diq- 
qətini bir şeyə cəlb etdirmək, nişan vermək, 
işarə etmək. Evi göstərmək. Yolu göstər- 
mək. Əli ilə pəncərəni göstərmək. - [Cavad] 
əlilə düşmən sərhədlərini göstərərək dedi.. 
Ə.Vəliyev. Ovçu, Elçinin göstərdiyi yerə 
baxanda, burnuna yel doldu.. M.Rzaqulu- 
zadə. // Təqdim etmək. Anam qızlara yer 
göstərib oturtdu və sonra bacıım və məni 
göstərərək tanış etdi. S.S.Axundov. 

4. Bədii əsərdə təsvir etmək, əks etdirmək. 
Xalqın qəhrəmanlığını göstərmək. Əsərdə 
əmək adamlarının rəşadətini göstərmək. 

5. Şərh etmək, izah etmək, anlatmaq, başa 
salmaq. Təcrübənin gedişini göstərmək. 
Cihazlardan istifadə qaydalarını göstərmək. 
Məsələnin həllini göstərmək. 

6. Bəlli etmək, şəhadət etmək. Bu söz 
onun niyyətini açıq göstərir. 

7. Hər hansı bir keyfiyyət, xüsusiyyət, hal 
büruzə vermək, aşkar etmək. Cəsarət göstər- 
mək. Bacarıq göstərmək. Alicənablıq göstər- 
mək. - Qulac qollarımı gərrəm; Meydanda 
hünər göstərrəm. "Koroğlu”. Şah buyurdu ki: 
- Sizi bir əmrdən ötrü məsləhətə çağırmışam, 
gərək haman xüsusda bir tədbir göstərəsiniz. 
M.F.Axundzadə. Mirzə Səfərin kiçik oğlu 
başladı dövlətli balalarına dərs verməyə, 
müəllimlikdə qabiliyyət göstərdiyindən işləri 
gün-gündən tərəqqi etməkdə idi. Ə. Haqver- 
diyev. // Kəmiyyətcə bu və ya başqa nəticə- 
lər vermək. Qaçışda yaxşı nəticə göstərmək. 
Təyyarə ən yüksək sürət göstərdi. 

8. Bildirmək, demək və ya yazmaq. 
Bəhmənyar göstərir... Müəllif göstərir ki... 

9. Göstərərəm, göstəririk, göstərər(lər) 
şəklində dan. - təhdid, hədə mənasında. 
Mən sənə göstərərəm... Ona göstərərlər... - 
[Zaman:] Mənim ixtiyarım yoxdur? Mürtədin 
qızı, yoxsa mən ata deyiləm? İmdi mən sənə 
öz ixtiyarımı göstərərəm. Ə. Haqverdiyev. 



267 




GÖTÜRƏ 

GÖTÜRƏ sif. iqt. Hasil edilmiş şeyin miq- 
darına görə əmək haqqı vermə üsulu. Gö- 
türə iş üsulu ilə işləmək. - Bunun üçün də 
götürə işin tətbiqini .. bacarmaq lazımdır. 
Mir Cəlal. 

GÖTÜRƏÇİ is. Götürə iş üsulu ilə əmək 
haqqı alan işçi. 

GÖTÜRƏÇİLİK is. Götürə iş üsulu ilə 
işləmə, götürə iş. Bütün tarla işləri xırda 
qruplarla və fərdi götürəçilik əsasında 
görülə bilər. “Pambıqçılıq”. 

GÖTÜR-QOY is. Mülahizə, fikir, məslə- 
hət, müzakirə. Bir çox götür-qoydan sonra 
qızlar səpini qurtaran kimi Xaııpərinin sa- 
həsinə getməyi qərara aldılar. Ə.Vəliyev. 
Bütün bu tərəddüdlər və götür-qoylardan 
bezikən Sona, çarşabına bürünüb həyətdən 
çıxdı. Ə.Əbülhəsən. Nəcəfalıgildə götür-qoy 
uzun çəkdi. B. Bayramov. 

0 Götür-qoy etmək (eləmək) - mülahizə 
etmək, ətraflı fikirləşmək, müzakirə etmək, 
ölçüb-biçmək. Biz çox götür-qoy etdikdən 
sonra yenə də onun evinə girməyi, hərgah 
müqavimət göstərərsə edam etməyi qərara 
almışdıq. M.S. Ordubadi. Kosa çox götür-qoy 
etdikdən sonra .. qara qıfılı qapıya bənd etmiş 
və yollanıb kəndə getmişdi. S.Rəhimov. Bü- 
tün əhvalatı o dönə-dönə ; Götür-qoy eləyir 
bir də dərindən. B. Vahabzadə. 

GÖTÜRMƏ “Götürmək”dən f.is. 

GÖTÜRMƏK/ 1 . Əlinə almaq, əlinə alıb 
qaldırmaq. [Xanməmməd] yaşıl çuxasının 
qollarını çiyninə atıb, .. heç bir təklif olma- 
dan süfrədən halva götürüb ağzına qoydu. 
Çəmənzəminli. [Adil:] Təndirdən yenicə çıx- 
mış isti çörəkləri götürüb alverə yollandım. 
B. Bayramov. Əziz çamadanı götürüb pillə- 
kənlərlə yuxarı qalxdı. S. Rəhman. // Qaldır- 
maq. Ayaqlarının birini götürüb o birini qo- 
yur. Ü.Hacıbəyov. Fətulla .. başını yastıqdan 
götürməyə, dirsəklənməyə çalışdı. Mir Cəlal. 

2. Dəfn etmək üçün aparmaq, qaldırmaq 
(cənazə haqqında). Cənazəni götürmək. 
- Qərib öldü, götürün ; Dar küçədən ötürün; 
Qəribin vay xəbərin; Anasına yetirin. (Bayatı). 

3. Özü ilə bərabər aparmaq, yanınca apar- 
maq. - [Kərbəlayı Nənəxanıma:] Mən palazı 
satını, sən də sabah məşşatəni tap, götür, 
get qız axtarmağa. Çəmənzəminli. Müəllim 



GÖTÜRMƏK 

ehtiyat üçün məktəb xidmətçisi Mahmud əmi- 
ni də götürdü. B.Talıblı. [Məzlum:] Həyat 
fırtınası məni yad torpaqlara götürüb çıxar- 
mışsa, özüm də ağciyər olmuşam.. S. Vəliyev. 

4. Öz tərkibinə almaq, qəbul etmək, daxil 
etmək. Rəşid oğlana üz tutdu: - Səni qul- 
luğa götürmək mənim boynuma. M. Hüseyn. 
Əbili uşaq evinə götürdülər. Ə.Vəliyev. 

5. Qavramaq, yadda saxlamaq, öyrənmək, 
mənimsəmək. Ülkərlə Səttar çox zelıinli uşaq 
idilər, müəllim dediyi sözləri əlbəəl götürüb 
tutuquşu kimi rəvan eləyirdilər. (Nağıl). On 
üçümdə məclislərdə oturdum; On dördümdə 
hər nə varsa götürdüm. Aşıq Qurban. 

6. Əldə etmək, məhsul almaq. Bol məhsul 
götürmək. 

7. Hər tərəfə yayılmaq, bürümək, bas- 
maq, yayılmaq, qaplamaq, sarmaq. Qəflətən 
bir qorxulu səs meşəni götürdü.. Faytonçu 
dedi: - Qorxma, xanım, bayquşdur ulayır. 
S.S.Axundov. Qədim dayı küncə çəkilib, xur- 
cunu başının altına qoydu, bir azdan xorul- 
tusu çayxananı götürdü. S.Rəhimov. Həyəti 
götürən soğan, qovurma, zəfəran iyi cidamı 
valeh edirdi. Mir Cəlal. 

8. Nəzərə almaq, misal çəkmək, nümunə 
gətirmək (bu mənada adətən “götürək” şək- 
lində işlənir). [Süleyman:] Məsələn, götürək, 
bizim cavan tacirimiz Əsgəri.. Ü.Hacıbəyov. 

9. Xərc tələb olunmaq, sərf olunmaq; 
xərclənmək, başa gəlmək. Kostyum 60 ma- 
nat götürdü. - [Möhsünzadə:] Bir iyirmi ma- 
nat da uşaqların və Mehribanın əyni-başı 
götürər. S.Hüseyn. [Böyük oğlu:] Üç manat 
[doktora] verdim, iki manat on altı qəpik də 
dərmanları götürdü. Qantəmir. 

10. Başlamaq, şüru etmək, ibtidasını qoy- 
maq. 

1 1 . Hirsləndirmək, əsəbiləşdirmək, qızış- 
dırmaq, bərk təsir etmək. Təklifim onu 
götürdü. - Söz Hacı Manafı götürmüşdü. 
S.Hüseyn. Qızın sözü Nərgizi bərk götürdü. 
Ə.Məmmədxanlı. 

12. Əxz etmək, almaq. Mövzunu folklor- 
dan götürmək. Fikri başqasından götürmək. 
Söz götürmək. 

13. Dözmək, təhəmmül etmək, qəbul et- 
mək. Söz götürmək. 



268 




GÖTÜRTDÜRMƏ 



GÖVDƏLİ 



14. Çıxarmaq (baş geyimləri haqqında] 
Papağı götürmək. Oğlan şlyapasım götürdü. 

1 5 . Y emək, dadmaq. Kababdan bir tikə gö- 
türdü. 

16. Bir sıra isimlərə qoşularaq mürəkkəb 
feil və müxtəlif ifadələr düzəldir; məs.: od 
götürmək, əl götürmək, çimdik götürmək, 
boynuna götürmək. 

GÖTÜRTDÜRMƏ “Götürtdürmək”dən f.is. 

GÖTÜRTDÜRMƏK bax götürtmək. 

GÖTÜRTMƏ “Götürtmək”dən f.is. 

GÖTÜRTMƏK icb. Götürməyə məcbur 
etmək, götürməsinə səbəb olmaq. Xacə Mü- 
barək şeyləri iki nəfər fərraşa götiirdüb getdi. 

M. F.Axundzadə. [Zərrintac] öz çamadanla- 
rını şəxsən Miiqim bəyə götiirdüb ağ atlı fay- 
tona qoydurdu. S. Rəhimov. 

GÖTÜRÜBBƏ zərf dan. Birdən, cəld, 
gözlənmədən. Götiirübbə qaçmaq. 

GÖTÜRÜLMƏ 1 “Götürülmək 1 ”dən f.is. 

GÖTÜRÜLMƏ 2 “Götürülmək 2 ”dən f.is. 

GÖTÜRÜLMƏK 1 məch. 1. Ələ alınaraq 
qaldırılmaq. Çamadan götürüldü. //Dəfn et- 
mək üçün qaldırılmaq (cənazə haqqında). 
Cənazə saat 5-də götürüldü. 

2. Özü ilə bərabər, yanınca aparılmaq. 
Uşaq kəndə götürüldü. 

3. Qəbul olunmaq, daxil edilmək. Dəs- 
təyə götürülmək, işə götürülmək. 

4. Əldə edilmək, məhsul alınmaq. Bo! ta- 
xıl götürüldü. 

5. Ləğv edilmək, qaldırılmaq. Qadağan 
saatı götürüldü. 

6. Əxz edilmək, alınmaq. Söz dialektdən 
götürülmüşdür. Mövzu xalq həyatından gö- 
türülmüşdür. 

7. Çıxarılmaq (baş geyimləri haqqında). 
Mazut iyi verən qabarlı əllər tərpənir, mazutlu 
papaq və şapkalar götürülür. M. İbrahimov. 

8. Yox olmaq, aradan çıxmaq. Ey vah ki, 
heysiyyəti-millət götürüldü; Millətdə olan 
büsbütün adət götürüldü. M. Ə. Sabir. Tutaq 
ki, ziilm lap götürüldü. C. Məmmədquluzadə. 
[Daşdəmir] kəndin işlərini gələn kimi düzəlt- 
di. Oğurluq, quldurluq tamamilə götürüldü. 

N. Nərimanov. 

GÖTÜRÜLMƏK 2 qayıd. Birdən, gözlənil- 
mədən, yerindən qaçmağa başlamaq; bir- 
dən qaçmaq. Uşaq götürüldü. At götürüldü. 



- Birdən boz at ucadan kişnədi, qulaqlarını 
qırpa-qırpa aşağılarda otlayan ilxıya baxdı 
və qəfildən götürüldü. M.Hüseyn. Qürbət 
xala kağızı alıb götürüldü. Mir Cəlal. 

GÖTÜRÜM 1 is. Dözüm, tab, taqət, qüv- 
vət. Götüriimü yoxdur. □ Götürüm düş- 
mək - əldən düşüb tərpənmədən uzanmaq, 
tərpənməyə halı olmamaq. Şamil, götürüm 
düşmüş öküz kimi vanlarını basa-basa yeri- 
yib şenliyin qazma dam-daşları arasında 
gözdən itdi. M.Hüseyn. 

GÖTÜRÜM 2 is. xüs. Adətən mexanizmin 
bir dəfədə şey götürmə qabiliyyəti, gücü. 
Maşının yük götürümü. Kotanın götürüm eni. 

GÖTÜRÜMLÜ sif. Səbirli, dözümlü, gö- 
türümü olan. Götürümlü adamdır. - [Budaq:] 
Mən əvvəldə demişdim ki, anam götürümlü, 
səbirli arvad idi. Ə.Vəliyev. [Abbas:] Sən 
götürümlü rəhbərlərdəıısən, bala, Qoşqar! 
İ.Hüseynov. 

GÖTÜRÜMLÜLÜK is. Səbirlilik, dözüm- 
lülük. Götürümlülük yaxşı xasiyyətdir. 

GÖVDƏ is. 1 . Bədən. Rəis stola tərəf əyil- 
miş şişman gövdəsini geriyə əyib, kresloya 
söykəndi. M.Hüseyn. Bəy zıqqaııa-zıqqaııa 
ağır gövdəsini yerdən üzdü, dərhal yenə 
döşəkcəyə çırpdı. Mir Cəlal. 

2. Ağacın, ya kolun budaqlarını təpəsinə 
qədər saxlayan yerüstü hissəsi. Ağacın göv- 
dəsini ağartmaq. Tut ağacının gövdəsi. - Ovçu 
cəld özünü ağacların gövdələri arxasına verib 
daldalanmağa məcbur olurdu. Ə.Məmməd- 
xanlı. ..Qoçaq ağacın dövrəsinə hərlənib 
gövdəsinə yanaşdı. M. Rzaquluzadə. 

3. tex. Mexanizmin, maşının, cihazın və 
s.-nin əsas hissəsi, əsası; korpus. Elektro- 
motorun gövdəsi. - Maşının nəhəng gövdəsi 
hərlənməyə başladı. Ə. Sadıq. 

GÖVDƏCİK is. Balaca, kiçik gövdə; bə- 
dəncik. 

GÖVDƏLİ sif. 1 . iri, böyük, nəhəng; göv- 
dəsi çox inkişaf etmiş. Gövdəli palıd. - Hün- 
dür, gövdəli çinarların yarpaqları tozdan 
qabıq bağlamış və bozarmışdı. M.Ibrahimov. 
Böyük bir maraqla de baxmısanmı; Sığınıb 
gövdəli şax budaqlara. B. Vahabzadə. 

2. məc. Kök, dolğun, yekə, iribədənli. 
Gövdəli kişi. - Qaya kimi atın üzərinə tikilmiş 



269 




GÖVDƏSİZ 

gövdəli adam isə cilovu daha da bərk çəkir, 
daxmaya .. baxdıqca baxırdı. Mir Cəlal. 

GÖVDƏSİZ sif. Bədəndən ayrdmış, bə- 
dənsiz. Oyanda qanlı gövdə; Buyanda göv- 
dəsiz baş. Ə.Cavad. 

GÖVHƏR is. [fars.] 1. Qiymətli daş, ca- 
vahir. Yerə düşməklə gövhər qiymətdən düş- 
məz. (Ata. sözü). Gövhər də qatlayıb üzülər 
tamam; Sərrafdan almasa düz qiymətini... 
B. Vahabzadə. // məc. Parıldayan, işıq mən- 
bəyi olan şeyə təşbeh. Qara neftim, qara 
neftim; Bu yerin cövhərisən; Əzəl başdan 
ellərimin; Nur saçan gövhərisən. M.Rahim. 

GÖVŞƏK 1 . B a x gövşəyən 1 -ci mənada. 
Gövşək heyvanlar. 

2. is. Heyvanlarda: ağız. [Dəvə] çörəyi 
yerdən götürdü; Yavaş-yavaş gövşəyinə gə- 
tirdi. Q.Zakir. □ Gövşək çalmaq (vurmaq) 
-bax gövşəmək. Qoyun gövşək vurur. - 
inəklə öküz güney otundan yeyib vatır, şirin 
gövşək çalanda Ataşın da xəyalı öz atını 
çapırdı. Ə.Vəliyev. 

GÖVŞƏMƏ “Gövşəmək”dən/;'s. [Qoca:] 
O yanda malın gövşəməsi, ilxının oxrantısı 
qulağıma gəlmir. A.Divanbəyoğhı. 

GÖVŞƏMƏK/ Yemi mədədən qaytara- 
raq yenidən ağızda çeynəmək (gövşəyən 
heyvanlar haqqında). Orada-burada xoruz 
banlayır, inəklər, öküzlər gövşəyirdi. S. Rəh- 
man. Dəvələr ahəstə-ahəstə gövşəyirdilər. 
I. Əfəndiyev. 

GÖVŞƏN bax gövşək. □ Gövşən çal- 
maq - gövşəmək. Hava sakit, kənd səssiz 
olanda qoyunların öskürtüsü, inəklərin 
gövşən çatması eşidilirdi. Ə.Vəliyev. 

GÖVŞƏŞMƏ “Gövşoşmək”dən f.is. 

GÖVŞƏŞMƏK qarş. Gövşəmək, gövşək 
çalmaq, gövşək gətirmək (çox heyvanlar 
haqqında). Öküzlər gövşəşir. 

GÖVŞƏYƏN sif. zool. 1. Yemi gövşəmək- 
lə ikinci mədədə həzm edən. Gövşəyən hey- 
vanlar. 

2. Cəm şəklində: gövşəyənlər - yemi bıı cür 
həzm edən dımaqlı heyvanlar yarımdəstəsi. 

GÖY 1 is. 1 . Yer üzünün üzərində mavi bir 
qübbə kimi görünən fəza, boşluq. Göydə 
buludlar üzür. Göydə ulduzlar sayrışır. Bu 
vaxt göydə bulud göründü. H Yer üzünü 
əhatə edən kainat boşluğu; ənginlik, hava. 



GÖY 

Bu halda sərayi-şahibən göyə bir fişəng bu- 
raxdılar. M.F.Axundzadə. □ Göy cisimləri 

- Günəş, Ay, planetlər və ulduzlar. // Obrazlı 
ifadələrdə məcazi mənada. Xəbər allam: 
göyün qapısı hardan; Kim açar, kim örtər, 
sorağı nədi? “Abbas və Gülgəz”. Ömrünün 
min dürlü cilvəsi vardır; Könlümün göyləri 
damar-damardır. M.Müşfıq. Göy gurul- 
damaq - göydə göy gurultusu baş vermək. 
..Bayırda şiddətlə göy guruldadı, şimşək par- 
ladı. İ. Əfəndiyev. Göy gurultusu (gurla- 
ması) - göydə şimşək çaxdıqdan sonra eşi- 
dilən bərk gurultu. Bu sırada hava tutulur. 
Ara-sıra göy gurlaması davam edir. H.Cavid. 
Göy gurultusu .. qulaqbatıran bir dəhşətlə 
şaqqıldavırdı. M. Hüseyn. Göy qaralmaq - 
hava bulud çəkdiyindən və ya axşam düş- 
düyündən qaranlıq olmaq. Günəş batdı, göy- 
lər qaraldı. M. İbrahimov. Süzülən nurunu 
toplayıb qəmər; Girdi buludlara, qaraldı 
göylər. M.Rahim. Bir saat çəkmədi ki, çov- 
ğun şiddətləndi, üfüq tutuldu, göy qaraldı. 
Mir Cəlal. Göy qurşağı - havadakı su dam- 
lacıqlannda işığın sınması nəticəsində görü- 
nən optik hadisə; hacılar yolu, qarı nənə 
örkəni. Yağlanmış su dalğalandıqca göy qur- 
şağı kimi rəng verib rəng alırdı. M.Hüseyn. 
Gözlərə tağ çəkən göy qurşağını; Hələ Kər- 
bəlada görən olmayıb. R.Rza. Göy qübbəsi 

- göyün görünən hissəsi. Göy qübbəsindən 
asıldı qəndil; Üzündən alıb niqabı məndil. 
Xətayi. Axşamüstü tamamilə yerin üzərinə 
enmiş göy qübbəsi indi yenidən nəhəng bir 
çətir kimi açılıb yüksəlmiş, ən uzaq ulduz- 
ları ilə ta ərşə dirənmişdi. Ə.Məmmədxanlı. 
Keçdi kiçik bir zaman; Lap göyün qübbə- 
sindən; Qırmızı bir xal düşdü. Z.Xəlil. 

2. Allahın, mələklərin, hurilərin və s. ol- 
duğu yer. Göyün yeddinci qatı. - Göydə mə- 
lək, yerdə insan gözəli; Sənsən, xoş xuyinə 
qurban olduğum. M.P.Vaqif. 

0 Göydə axtarmaq - çox axtarmaq, 
cidd-cəhd edərək əldə etməyə çalışmaq. 
[Qadın Aslana:] Mənim kişim sənin kimiləri 
göydə axtarır. S.Vəliyev. Göydə almaq 
(götürmək, qapmaq) - 1) tez götürmək, 
əlüstü almaq, macal vermədən qapmaq. Yaxşı 
gündə mənəm-mənəm deyənlər; Ovu göydə 
alıb, göydə yeyənlər. Q.Zakir; 2) tez satıl- 



270 




GÖY 



GÖY 



maq, rəvac olmaq. [Hacı Qara:] Buların qu- 
maşı özgə qumaşdır, müştəri macal vermir, 
göydə götürür! M.F.Axundzadə. [Rüstəm] 
bilirdi ki, Muğanın qarpızı Bakı bazarına 
çıxanda alıcılar bir-birinə dəyir, göydə qa- 
pırlar. M.Ibrahimov. Göydə ələ düşmək - 
çətin tapılmaq, həmişə ələ düşməmək. Belə 
qazanc göydə ələ düşməz! - Əhməd həmi- 
şəki kimi burada da öz sevdiyi şüarını təkrar 
edib, icrasına qədəm qoydu. B.Talıblı. Göy- 
də razı olmaq - etiraz etmədən, dərhal razı 
olmaq, məmnuniyyətlə qəbııl etmək. [Bal- 
oğlan:] Bəli ya, təki [Molla Sübhanın] mə- 
vacibi gəlsin, göydə razı olar. C. Cabbarlı. 
Göydən düşmək - təsadüfi olaraq ortaya 
çıxan, əldə edilən şey haqqında. [Musa:] 
Bundan heç zad çıxmaz. Çünki sən bir nemət- 
sən ki, göydən düşübsən Məcnun bəyin əlinə. 
Ə. Haqverdiyev. Göydən od yağdırmaq 
(ələmək, tökmək) - dözülməz dərəcədə 
qızdırmaq, yandırmaq. Günəş göydən od tö- 
kürdü. - Günəş göyün bir qatından od yağ- 
dırırdı. M. Hüseyn. Qışın şaxtasında, bora- 
nında, yayın göydən od ələyən uzun günlə- 
rində bu qızlar kətməni, beli əllərindən 
buraxmadılar. Ə.Əbülhəsən. Göydən od 
yağmaq - çox isti olmaq, dözülməz dərə- 
cədə qızmaq (hava haqqında). [Süleyman:] 
Birdən evin divarları titrəşdi, hanıı hövbıak 
yerlərindən qalxdılar, mən çıxdım eşiyə, gör- 
düm göydən od yağır, yerdən alov çıxır.. 
Ə.Haqverdiyev. Göyə çəkilmək - 1) hün- 
dürdə uçmaq, cövlan etmək. Şahinlər göyə 
çəkilir; Durnalar gölə töküliiı; “Əsli və Kə- 
rəm”; 2) tapılmamaq, qıt olmaq, ələ düş- 
məmək. Bir tərəf üsyandır, bir tərəf ordu; 
Göyə çəkilmişdir bu yerdə çörək. S. Vurğun. 
Göyə (göylərə) çıxartmaq - həddən artıq 
tərifləmək, tərifdə ifrata varmaq, şişirtmək. 
Məclisdəkilər eşşəyin tərifini göyə çıxarır- 
lar. “M.N.lətif.” Göyə (göylərə) çıxmaq - 
1) bərkdən eşidilmək, ucalmaq (bərk səs 
haqqında). Zarıltısı (fəryadı) göyə çıxır. - 
Yazıq heyvanın zingiltisi göyə çıxırdı. 
“Məktəb”; 2) gizlənmək. Göyə çıxsan da, 
səni tapacağam; 3) çox çalışmaq, əlləşmək, 
zəhmət çəkmək. Ev tikmək üçün göyə çıxdı. 
Göyə qaldırmaq - 1) yuxarı qaldırmaq, 
ucaltmaq. At qabaq əllərini qaldırdı göyə və 



az qaldı noxtanı Kərbəlayı Qasımın əlindən 
qoparsın. C.Məmmədquluzadə; 2) bax göyə 
çıxartmaq. [Sədəf:] Oğlunuz disserta- 
siyasında bizə balta çalır. Professor Vahido- 
vwı əkin sxemini göyə qaldırır. Ə.Məmməd- 
xanlı. Göyə qalxmaq - bax göyə çıxmaq 
1-ci mənada. Teymurun anqırtısı göyə qal- 
xır. "M.N.lətif.” Göyə (göylərə) səs (səda) 
salmaq - bax göyə çıxmaq 1-ci mənada. 
..Məzlum anaların fəryadı göylərə səda 
salmışdı. S.S.Axundov. Göyə sovrulmaq - 
puç olmaq, heçə çıxmaq, heç bir nəticə ha- 
sil olmamaq. Ümidi göyə sovruldu. - Sənin 
atəşinə yanıb kül olur; Əməllər, arzular göyə 
sovrulur. B. Vahabzadə. [Şahmar:] Mənim 
arzularım, gör necə puç oldu, kül kimi göyə 
sovruldu! B. Bayramov. Göyə ucalmaq - 
1) bax göyə (göylərə) çıxmaq. Gəlib 
dolandı günlər; Nə anamdan bir xəbər; Nə 
karvandan iz qaldı; Ahım göyə ucaldı... 
S.Vurğun; 2) çox yuxarılara qalxmaq, yük- 
səlmək. Çoxmərtəbəli evlər göyə ucalır. 
- Dürrə, şəhərin böyük məscidi və göylərə 
ucalan minarələrinin yanındakı kiçik bir 
daxmaya yetişdi. S. Vəliyev. Göyün yeddi 
qatı (mərtəbəsi) - çox yüksək, çox hündür. 
Tamaşaçılar salonda onu atıb-tutanda, elə 
bil, məni göyün yeddi qatına qaldırırdılar. 
B. Bayramov. 

GÖY 2 sif. 1 . Səma rəngi; mavi. Göy rəng. 
П Bu rəngdə olan. Göy parça. - Məhərrəm- 
liyin dördüncü günü göy çarıqlı .. nabələd 
bir axund Naxçıvan şəhərinin Bazar küçə- 
sində gəzirdi. Qantəmir. 

2. Zərbə, bərk bir şeyə toxunma və s. 
nəticəsində bədənin hər hansı bir yerində 
əmələ gələn ləkə; qançır. Qolunda göy var. 

GÖY 3 1. sif. Yaşıl. Göy meşə. Göy çəmən. 
Göy göyərçin. - Seyrə çıxar uşaqlar; Göy 
çəməndə oynaşar. A.Səhhət. [Dərviş:] ..Göy 
ot döşəyim, qara daş yastığım, enli yarpaq- 
lar yorğanım idi! A.Divanbəyoğlu. Budur 
Azərbaycan - Şirvan, Qarabağ; Vətənin sev- 
dalı göy yaylaqları. M. Rahim. 

2. sif. Yetişməmiş, dəyməmiş, kal. Göy 
nar. Göy alça. - [Bahar vaxtı] yetişməyə 
başlayan meyvələrə gəldikdə biz onların 
dəyməyini gözləməzdik. Göy (z.) olmağına 
baxmayaraq ..yeyərdik. S.S.Axundov. Günəş 



271 




GÖY 

işığında .. yetişməmiş göy meynələr görünür- 
dü. İ.Əfəndiyev. 

3. B ax göyərti. Üç dəstə göy. Göy qutabı. 

GÖY 4 sif. dan. Simic, xəsis. Göy adam. 
- Yüz il əlində çıraq axtarsa Polad kimi göyü 
tapılmaz. A. Şaiq. Evin kişisi nə qədər rəhm- 
dil idisə, arvadı bir o qədər qılıqsız və göy 
idi. Ə.Vəliyev. 

GÖY 5 is. Kürəkən, ata üçün qızın əri. 

GÖYCƏÇİÇƏK is. bot. Lələkvari yarpaq- 
ları və göy çiçəkləri olan çoxillik ot bitkisi. 

GÖYCƏQARĞA is. zool. Alaqarğadan 
kiçik oxuyan quş. Sarı bülbüllər, torağaylar, 
göycəqarğalar, .. ənlikli bülbüllər hərəsi bit- 
dir səslə oxuyub səs-səsə verirlər. E. Sultanov. 

GÖYÇƏK sif. Gözəl, qəşəng. Göyçək qız. 
Göyçək gəlin. - Şah cavan və göyçək oğlan 
idi. M.F.Axundzadə. [Asya:] Batmış nə göy- 
çək oğlandır. Ü.Hacıbəyov. Nərminə göy- 
çək idi. Qaraxallı, girdə çəhrayı sifətindən 
təbəssüm əskik olmazdı. B.Bayramov. // İs. 
mənasında. Göyçəkləri xoş-kəlam, həm aşi- 
qə ram; Vacibdi bizə duası Gürcüstanın. 
S.Ə.Şirvani. Dağlar çiçəyi yenə; Baxdı öz 
göyçəyinə. R.Rza. // Xoşagələn, gözəl. Demə 
Vaqif ki, fılaıı kimsənə çox zirəkdir; Ya filan 
şeir deyir, yazısı həm göyçəkdir. M.P.Vaqif. 
[Heydər bəy:] Əsgər bəy deyir ki, həm ucuz- 
dur və həm göyçəkdir, həm də rəngi solmur. 
M.F.Axundzadə. Köynəyi al ipək lalə; Zərif 
qəşəng, göyçək lalə. M.Rahim. // Zərf mə- 
nasında. Nə göyçək yaraşır, nə xoş görünür; 
Mina, incə kəmər bel arasında. Q.Zakir. Ay 
nazənin, ay qabağın altından; Nə göyçək çə- 
kilib qara qaşların. Aşıq Ələsgər. 

GÖYÇƏKCƏ sif. Çox göyçək, çox qə- 
şəng, olduqca gözəl. Göyçəkcə bir uşaq. 

GÖYÇƏKLƏNDİRMƏ "Göyçəkləndir- 
mok”dən f.'ıs. 

GÖYÇƏKLƏNDİRMƏKbax göyçəkləş- 
dirmək. 

GÖYÇƏKLƏNMƏ “Göyçəklənmək”dən 
fis. 

GÖYÇƏKLƏNMƏK 1 . f Göyçək olmaq, 
gözəl olmaq; gözəlləşmək. 

2. qayıd. Özünə gözəllik vermək. 

GÖYÇƏKLƏŞDİRİLMƏ “Göyçəkləşdi- 
rilmək”dən /w. 



GÖYƏRÇİN 

GÖYÇƏKLƏŞDİRİLMƏK məch. Göyçək 
edilmək, gözəlləşdirilmək, qəşəngləşdi- 
rilmək. 

GÖYÇƏKLƏŞDİRMƏ "Göyçəkləşdir- 
mək”dən fis. 

GÖYÇƏKLƏŞDİRMƏK/ Qəşəngləşdir- 
mək, gözəlləşdirmək. [Nazlı:] Yaxşı deyir- 
lərmiş ki, xoş gün adamı göy çəki əşdirər. 
Ə.Əbülhəsən. // Göyçək göstərmək. 

GÖYÇƏKLƏŞMƏ “Göyçəkləşmək”dən 
fis. 

GÖYÇƏKLƏŞMƏK f. Göyçək olmaq, 
qəşəngləşmək, gözəlləşmək. 

GÖYÇƏKLİK is. Göyçək şeyin halı; qə- 
şənglik, gözəllik. 

GÖY-DƏMİR sif Tünd kül rəngində olan, 
dərisi göy və üstündə ağ xalları olan (at haq- 
qında). Göy-dəmir madyan. 

GÖYDƏNDÜŞMƏ, GÖYDƏNDÜŞMÜŞ 
f.sif Təsadüfi, gözlənilməz, təsadüfən ələ 
düşmüş. [Soltan bəy:] Arvad əlimə göydən- 
düşmüş kimi olmuşdu. Ü.Hacıbəyov. Nanə 
Hünərin bu göydəndüşmə sualına cavab ver- 
məkdə çətinlik çəkdi. Mir Cəlal. 

GÖYƏM is. bot. Cır və peyvənd cinsləri, 
göy rəngli, turşməzə, ağızbüzüşdürücü mey- 
vəsi olan kol-ağac. Göyəm ağacı. //Həmin 
meyvənin kolu, ağacı. Göyəm .. çox budaq- 
lanan koldur və ya 3-4 metr hündürlükdə 
ağacdır. H.Qədirov. // Bu meyvədən bişi- 
rilmiş, hazırlanmış. Göyəm mürəbbəsi. Gö- 
yəm kompotu. 

GÖYƏMİ sif. Göyəm rəngində, göy, tünd 
mavi. ..Allahqulunun göyəmi qanovuzdan tik- 
dirib geydiyi təzə köynəyi altdan görünürdü. 
Ə.Əbülhəsən. 

GÖYƏMLİK is. Çoxlu göyəm ağacı bitən 
yer, göyəm kolluğu. 

GÖYƏRÇİN is 1. İri çinədanlı, göy-boz 
rəngli quş, əhliləşdirilmişləri çox vaxt ağ 
rəngdə olur. Məscidin damındakı göyərçinlər- 
kəsik-kəsik uğuldayırdılar. M.Hüseyn. Kolun 
altından bir dəstə göyərçin pırıldayıb qalxdı. 
Ə.Vəliyev. 

2. məc. Nəvaziş, oxşama, əzizləmə məqa- 
mında işlədilir (bəzən “göyərçinim” şək- 
lində). Göyərçin qızım. - Bil ki, cəhənnəmin 
hər əziyyəti; Səndən uzaq olar... göyərçin 
balam! S. Vurğun. Ovçu, Pərini qolları ara- 



272 




GÖYƏRÇİNİ 



GÖYƏRTİSATAN 



sıııa alaraq: - Qorxma, göyərçinim, - dedi, 
-qorxma, göy guruldadı. Ə.Məmmədxanlı. 

0 Sülh göyərçini - sülh simvolu kimi qə- 
bul olunmuş ağ göyərçin şəkli. 

GÖYƏRÇİNİ si/ Göy rəngə çalan, tünd- 
külrəngi olan. Göyərçini ləkə. 

GÖYƏRDİLMƏ 1 "Göyərdilmək'’’dən/7's. 

GÖYƏRDİLMƏ 2 “Göyərdi lmok 2 ”dən /.7,s. 

GÖYƏRDİLMƏ 3 “Göyərdi İmək 3 ”don /is. 

GÖYƏRDİLMƏK 1 məch. Göy edilmək, 
göy rəngə boyadılmaq. 

GÖYƏRDİLMƏK 2 məcli. Əkilib yetişdi- 
rilmək. 

GÖYƏRDİLMƏK 3 nıəclı. Yaşıl rəngə bo- 
yadılmaq, yaşıl edilmək. 

GÖYƏRMƏ' “Göyərmək 1 ”don f.is. 

GÖYƏRMƏ 2 “Göyərmək 2 ” dən f.is. 

GÖYƏRMƏ 3 “Göyərmək 3 ” dən f.is. 

GÖYƏRMƏK'/ 1. Göy rəng almaq, göy 
olmaq, göyləşmək, maviləşmək. 

2. Zərbə və ya bərk şeyə toxunma nəti- 
cəsində bədənin bir yeri göy olmaq. Qolu 
göyərdi. - Qızın üzü-gözü, .. zəri/ dodaqları 
şişmiş, bir yerdən hətta göyərmişdi. 
H.Seyidbəyli. 

3. тәс. Soyuqdan, hirsdən, qeyzdən göy 
olmaq, göy rəng almaq. Lalənin dodağı göm- 
göy göyərib; Üzü gah ağ olur, gah qıpqırmızı. 
R.Rza. Ədlıəmin qara si/əti dərhal dönüb 
göyərdi. B. Bayramov. // məc. Bərk hirslən- 
mək, özündən çıxmaq. Görüb o quşları gö- 
yərdi Osman; Turutun düzündə olduğu za- 
man. H.K.Sanılı. 

4. Uzaqdan görünmək (göy şey haqqında). 
Uzaqdan dəniz göyərirdi. 

GÖYƏRMƏK 2 / 1 . Bitmək, göyərməyə 
başlamaq, cücərmək. Arpa göyərdi. - Sünbül 
göyərir səbzə kimi güllərə qarşı. Q. Təbrizi. 
Dağlar, çöllər düşərdi; Novruzgülü göyərdi. 

A. Səhhət. 

2. məc. Baş vermək, nəşət etmək, əmələ 
gəlmək, səbəb olmaq. Fitnə göyərir torpağı- 
mızdan, daşımızdan; Tarac edərək bac ala- 
rız qardaşımızdan. M. Ə. Sabir. 

3. məc. Bir nəticə vermək, nəticə hasil 
olmaq. [Bəy:] Ürəyimdən keçənlər bir-bir 
göyərir. Mir Cəlal. Sədr vaxtilə dediyi söz- 
lərin göyərdiyini görüb boğazını arıtladı. 

B. Bayramov. 



GÖYƏRMƏK 3 / Yaşıllaşmağa başlamaq, 
yaşıllaşmaq. Bağlar göyərib. Çəmən göyərdi. 
— Bahar yaşıllaşdı, dağlar, səhralar yuxudan 
ayılıb göyərməyə başladı.. Çəmənzəminli. 

GÖYƏRMİŞ' /si/. Göy rəng almış, bo- 
zarmış. Soyuqdan göyərmiş əllər. Zərbədən 
göyərmiş qol. -Xəlil soyuqdan göyərmiş əl- 
lərini bir-birinə sürtdü. I.Məlikzadə. 

GÖYƏRMİŞ 2 /.?;/ Yaşıllaşmış, bitmiş, cü- 
cərmiş. Göyərmiş çöllər. - [Cavad:] Oyanıb 
çiçəklənmiş ağaclara, göyərmiş otlara baxıb 
deyirdim: nə olardı insan da .. bahar vaxtı 
bədənində təzə bir qüvvət olaraq oyana idi! 
Ə. Haqverdiyev. 

GÖYƏRTƏ is. [əsli ital.] Gəmi gövdəsi- 
nin üst hissəsindəki açıq sahə. Göyərtəyə 
çıxmaq. Göyərtədə gəzinmək. Yükləri göyər- 
təyə yığmaq. - ..Göyərtədə sıxlaşmış sərni- 
şinlərin rəngbərəng yaylıqları titrəşirdi. 
M. Hüseyn. Xəlil Mirzə gəminin nəm çəkmiş 
göyərtəsində yelkən dirəyinə söykənib otur- 
muşdur. Q. İlkin. 

GÖYƏRTİ' is. 1 . Ümumiyyətlə bitkilər (ot, 
ağaclar, yarpaqlar). Hansı şeydir dəyişməyib 
dünyada; Göyərti də, heyvanat da, hava da. 
A.Səhhət. ..Kəndin ətrafında, qapılarda, hə- 
yətlərdə göyərti əkmək, park salmaq, köl- 
gəlik düzəltmək lazımdır. Ə.Vəliyev. 

2. Yeyilən və xörəyə işlənən otlar; göy, 
səbzəvat. Göyərti qutabı. 5 dəstə göyərti. - 
[Heydərqulu:] Piri baba, xanım nənə mənə 
göyərti tapşırmışdır. S.S. Axundov. 

GÖYƏRTİ 2 bax göy 2 2-ci mənada. [Ən- 
tiqənin] sağ üzünə vurulan şapalaq gözünün 
altına dəyir və iri bir göyərti əmələ gətirir. 
Mir Cəlal. 

GÖYƏRTİÇİ is. Göyərti əkib-becərmək 
və satmaqla məşğul olan adam. 

GÖYƏRTİÇİLİK is. Göyəıtiçinin işi, pe- 
şəsi, məşğuliyyəti. 

GÖYƏRTİLİ si/. 1. Göyərti əkilmiş, gö- 
yərtisi, yaşıllığı olan; göy. Göyərtili həyət. 

2. Tərkibində göyərti olan, göyərti qatıl- 
mış. Göyərtili sıyıq. 

GÖYƏRTİLİK is. Göyərti əkilmiş yer, 
göyərti bitən yer. Hər kəs həyətdəki göyər- 
tiliyi sulamaq istəyirdi. S. Rəhimov. 

GÖYƏRTİSATAN is. və si/. Göyərti sat- 
maqla məşğul olan; göyəıtiçi. 



273 




GÖYƏRTİSİZ 

GÖYƏRTİSİZ sif. Göyərti bitməyən, gö- 
yərtisi olmayan. Göyərtisiz sahə. 

GÖYƏRTMƏ 1 “Göyərtmək 1 ”don f.is. 

GÖY ƏRTMƏ 2 "Göyərtmək 2 ” don f.is. 

GÖYƏRTMƏK' / Göy rəngə boyamaq; 
maviləşdirmək. Paltarı boyayıb göyərtmək. 

2. Bərk bir şeylə vurub, yaxud toxundu- 
rub, göyərmək, qançır əmələ gətirmək. Bə- 
dənini göyərtmək. Gözünün altını göyərtmək. 

GÖYƏRTMƏK 2 / Göyərməsinə, bitmə- 
sinə səbəb olmaq, kömək etmək. Yazın is- 
tisi buğdanı göyərtdi. H Əkmək, becərmək, 
yetişdirmək. Ağacı göyərtmək. -Lakin o 
adanı daha böyük ləzzət alır ki, .. zəmilər 
göyərdir, bağlar salır.. M. İbrahimov. 

GÖY-GÖYƏRTİ top. bax göyərti 1 . Göy- 
göyərti əkmək. Göy-göyərti almaq. - Həyət- 
lərdə ağac-uğac, göy-göyərti nədir, içməyə 
su da yoxdur. M.Rzaquluzadə. Firəngiz göy- 
göyərti ilə toyuq ətini iştaha ilə yedi. 
B. Bayramov. 

GÖL-GÖYƏRTİLİKbax göyərtilik. [Şi- 

raslan düşünürdü:] ..Bu qaynar çeşmələr .. 
yollar üzərinə gətirilərsə, onlar göy-göyər- 
tilik içərisindən ağara-ağara axar{dı)... 
S. Rəhimov. 

GÖYGÖZ sif. 1. Gözləri göy; gözügöy. 
Göygöz qız. - Yusif kürən, göygöz, yekəbaş 
uşaqlardan birinə baxan kimi onun Şirin nəs- 
lindən olduğunu yəqin etdi. B. Bayramov. 

2. тәс. Çox simic, xəsis (adam). Göygö- 
ziiıı biridir. 

GÖYGÖZLÜ bax göygöz 1-ci mənada. 
Laçının məktəb yoldaşı arıq, uzun, alnıça- 
pıq, göygözlü bir oğlandı. M.Hüseyn. 

GÖYGÖZLÜK is. 1 . Gözlərin göy olması. 

2. məc. Simiclik, xəsislik. Gövgözlük etmək. 

GÖYLƏŞMƏ 1 “Göyləşmək 1 ”dən f. is. 

GÖYLƏŞMƏ 2 “Göyləşmək 2 ”dən/«. 

GÖYLƏŞMƏK 1 / Göy rəng almaq; mavi- 
ləşmək. Paltar boyanıb göyləşdi. 

GÖYLƏŞMƏK 2 / Göyərib, qol-budaq atıb 
göy olmaq; yaşıllaşmaq. 

GÖYLÜ bax göyərtili 1-ci mənada. 

GÖYLÜK 1 is. Göy rəngdə olma; mavilik. 
Paltarın göylüyü. - Göylüyünü necə şaxlar 
bu göylük; Durnaları dönməz oldu dağların.. 
M.Araz. 



GÖYNƏTMƏK 

GÖYLÜK 2 is. l.Bax göyərtilik. Göylüyü 
sulamaq. 

2. Otlaq, otluq, yaşıllıq. Sürünü göylüyə 
buraxmaq. - Bəzəsin çölləri başdan-başa 
göylük, otluq; Ta əzəldən bizə yaddır qıtlıq. 
S. Rüstəm. Örüşdən dönən heyvanlar göy- 
lükdən ayrılıb yola çıxır. İ. Hüseynov. // Bağ- 
bağat, yaşıllıq. Evlər itsin içində; Yaşıllığın, 
göylüyün. M.Rahim. 

GÖYNƏDƏN, GÖYNƏDİCİ sif. Göynət- 
mək xüsusiyyəti olan; acışdırıcı, qıcıqlandı- 
rıcı, qaşmdırıcı. Xəlil .. ürəyini göynədən söz- 
ləri əmisi oğlundan soruşa bilmədi. İ.Məlik- 
zadə. 

GÖYNƏDİCİLİK is. Göynətmək xüsusiy- 
yəti olma; acışdırıcılıq, qıcıqlandırıcılıq, qa- 
şmdırıcılıq. 

GÖYNƏMƏK/ 1 . Qıcıqlanmaq, qaşınmaq. 

Oıııın üzü-gözü qırışır və elə bil boğazı da 
göynəməyə başlayırdı. Ə.Əbülhəsən. Əvvəla, 
kətmən dəyən yer bərk göynəyirdi. İkincisi, 
qolları az qalırdı ki, qırıla. Ə.Vəliyev. 

2. Ağrımaq, sızıldamaq, gizildəmək. Şad 
idi, vücudim oynar idi; Can həsrət odunda 
göynər idi. Xətayi. Zirzəmi yaman rütubət- 
dir ha. . . Hələ heç bir saat da keçməyib, amma 
indidən qıçlarım göynəyir. M.Hüseyn. Lakin 
deyin, söyləyin, hansı təbib bağlayar; Ruhun 
gözəgörünməz, göynəyən (f.sif.) yarasını? 
R.Rza. 

3. məc. Yazıq-yazıq, yavaşdan ağlamaq, 
sızlamaq, inləmək. Uşaq göynəyirdi. 

4. məc. Bir şeyin üstündə əsmək. [Əşrəf:] 
Başqasının ürəyinə çalın-çarpaz dağ çəkə 
bilirsən, özünə isə bir balaca toxunanda göy- 
nəyirsən. Bu insafdırmı? İ.Şıxlı. 

GÖYNƏRTİ is. Göynəmə, sızıldama, ağ- 
rıma. Şeydanın sinəsinin altındakı köhnə ça- 
pığın göynərtisi dərhal əriyib yoxa çıxdı. 
B.Bayramov. 

GÖYNƏTMƏ “Göynətmək” dən f.is. 

GÖYNƏTMƏK icb. 1. Qıcıqlandırmaq, 
acışdırmaq, qaşmdırmaq. Dərman varanı 
göynətdi. - [Nəcəfalı] qozdan bir neçəsini 
qoynuna doldurdu, qərzəkli qoz ətini göy- 
nətdi. B.Bayramov. 

2. məc. Narahat etmək, nigarançılıq do- 
ğurmaq, incitmək, ruhi əzab vermək. İndi 
[Tahirin] fikrini ana həsrəti göynədirdi. 



274 




GÖY ÖSKÜRƏK 

M. Hüseyn. Hamını göynədən (f.sif.) hələ 
taxıl vergisi idi. Mir Cəlal. 

GÖYÖSKÜRƏK is. tib. Adətən uşaqların 
tutulduğu sürəkli üzücü öskürək şəklində 
təzahür edən yoluxucu xəstəlik. 

GÖYRÜŞ is. bot. Lələkvari yarpaqlı, qa- 
nadlı meyvəsi olan, ağır və möhkəm odun- 
caqlı ağac; vən. Göyrüş və ya vən ucaboylu, 
qışda yarpağı tökülən ağacdır. H.Qədirov. 

GÖYRÜŞLÜK is. Çoxlu göyrüş ağacı olan 
yer. Göyrüşliikdə dincəlmək. 

GÖYSATANbax göyərtisatan. 

GÖYTÜRK is. tar. Orta Asiyada yaşamış 
qədim bir türk ulusu və bu ulusdan olan 
kimsə. Göy türk xaqanlığı. 

GÖYTÜRKCƏ is. Göytürk dili, Orxon 
türkcəsi. 

GÖYÜMSOV, GÖYÜMTRAQ, GÖYÜMTÜL 

sif. Göy rəngə çalan. Göyümtül göz. - Otağı 
göyümtül papiros tüstüsü bürüdüyündən 
adamların siması xəyal kimi dumanlı görü- 
nürdü. M.Hüseyn. [Qaragünün] ..alnının sol 
tərəfində dərin göyümtül çapıq .. görünürdü. 
M. Rzaquluzadə. 

GÖY-YAŞIL sif. Göylə yaşıl arasında olan, 
həm göyə, həm də yaşıla çalan. Göy-yaşıl 
parça. 

GÖYZƏMİN sif. Yerliyi (fonu) göy rəngdə 
olan. Göyzəmin parça. - Giilşad göyzəmin 
krep-satiııdən, yaxası düyməli, qolu uzun don 
geymişdi. Ə.Əbülhəsən. 

GÖZ is. 1 . İnsan və heyvanda görmə or- 
qanı. Qara gözlər. Ala gözlər. İri göz. - Xu- 
mar-xumar baxmaq göz qaydasıdır ; Lalə tək 
qızarmaq üz qaydasıdır. M.P.Vaqif. Ar\’ad 
.. yaşarmış gözlərini silib ərinin qabağında 
döyükə-döyükə qaldı. S.Rəhman. □ Göz ağı 
anat. - gözün ağ rəngli qabarıq qeyri-şəffaf 
qişası. Göz alması anat. - gözün, göz ağı və 
göz qarasının da daxil olduğu şarşəkilli his- 
səsi. Göz qapağı - bax qapaq 2-ci məna- 
da. Rzaqulu xan yalvardıqca Böyükxanım 
göz qapaqlarını bir-birinə çalıb hərdən bir 
qətrə göz yaşı atırdı. M.S. Ordubadi. Göz qa- 
rası (bəbəyi) - bax bəbək 1-ci mənada. 
Göz yuvası anat. - kəllənin üz hissəsində 
göz almasının yerləşdiyi batıq; göz çuxuru. 
// Gözüm şəklində - əzizləmə, nəvaziş, ox- 
şama, mehribanlıqla müraciət. [Qurbani:] 



GÖZ 

Canını təbib, gözüm loğman; Mənim dərdim 
ara tez-tez. “Qurbani”. 

2. Görmə qabiliyyəti, görmə. İti göz. Gözü 
zəifləmək. 

3. Gözümdə (gözündə) şəklində - nəzə- 
rimdə (nəzərində), mənə görə (ona görə), 
mənim fikrimcə (onun fikrincə). Mənim 
gözümdə o heç bir şeydir. Sənin gözündə o, 
böyük adanıdır. 

4. Nəzarət, baxım. Uşağın üstündə göz 
lazımdır. 

5. Xırda dəlik, deşik. Aşsüzənin gözləri, 
iynənin gözü. - Gilli məhlul baltanın gözlə- 
rindən ( dəliklərindən ) çıxaraq .. quyunun ağ- 
zındakı nov sisteminə tökülür. S. Quliyev. 

6. Bulağın başladığı yer, suyun çıxdığı 
yer; qaynaq, mənbə. Bulağın gözü tutulub. 

- Qaynar bulaqların gözündən içər ; O ellər 
gözəli, o el yavrusu. S. Vurğun. 

7. Kiçik pəncərə (kassada, poçtda və s,- 
də). [Qulam müəllim] şüşə gözün müqabi- 
linə gəldi, vərəqəni uzatdı. S. Rəhimov. 
// Keçmək üçün hasarda, divarda açılmış 
dəlik. Hasardan qonşu bağa göz açmaq. 

- [Tellinin] müəllimlə öz otağının arasındakı 
divarda qapı kimi, fəqət alçaq, bir arşın 
hündürlüyündə bir göz vardı. S. Hüseyn. Üst- 
ləri dəmirli qalın qapılar; Ortada balaca 
göz yerləri var. H.K.Sanılı. 

8. Yaranın, şişin irin axan yeri. Çibanın iki 
gözü vardır. Yaranın gözü açıldı. 

9. Hissələrə ayrılmış bir şeyin ayrı-ayrı 
bölmələri. Portfelin kiçik gözü. Şkafın üst 
gözü. Xurcunun gözləri. - Heç bir söz de- 
mədən [Rüstəm kişi] başının üstündəki ba- 
laca dolabçanın gözünə qoyulmuş trııbkanı 
götürüb [Şərəfoğluya] verdi və əlini sıxdı. 
M. İbrahimov. İşini tamam etdikdən sonra 
xarrat dolabın gözlərindəki kitablara nəzər 
at(dı). T.Ş. Simurq. Birinci iynəni batırarkən 
pəncərənin qırıq gözünə yamadığı kağız xəfif 
səs çıxardı. H.Nəzəıii. 

10. Qoşa və ya üçlülə tüfəngin lülələrin- 
dən hər biri. Tüfəngin iki gözünü də sıxdım, 
ancaq heç biri dəymədi. M.Rzaquluzadə. 

1 1 . Tərəzi qablarından hər biri. Hacı bir 
heyvərə daşı tərəzinin bir gözünə qoyub 
deyir.. Ə. Haqverdiyev. 



275 




GÖZ 

12. Adətən saylara qoşularaq, evdə, mən- 
zildə neçə otaq, ya pəncərə olduğunu gös- 
tərir. Üç göz ev. İki göz pəncərə. - Binanın 
alt mərtəbəsi iki xırdaca gözdən, üstü isə 
yalnız bir gözdən ibarət idi. S. Rəhimov. 

13. ınəc. Alov mənasında. Lampanın gö- 
zünü çəkmək. - Şeyx Haşimi kiçik mizə ya- 
xınlaşıb, qəzəblə barmağını bir-bir şamların 
gözünə basır, şamlar sönür, çadır qaranlıq 
içində qalır. Ə.Məmmədxanlı. 

14. Körpünün bir özülündən o biri özü- 
lünə qədər olan hissəsi, bölməsi. Körpünün 
üç gözü var. 

0 Göz aça bilməmək - fürsət, vaxt tapa 
bilməmək. İşin çoxluğundan göz aça bilmi- 
rəm. Göz (gözlərini) açan gündən (açan- 
dan) - 1 ) lap körpəlikdən; 2) başa düşəndən 
bəri, dərk etdiyi vaxtdan. Yerdə qalanları isə 
gözlərini açandan onu GülUicədə görmüş- 
dülər. S.S. Axundov. Göz açıb yuman saat- 
da - bir an içində, tez, əlüstü, o saat. [Məs- 
təli şah:] Xaııım, bir adam ki buradan Pariji 
göz açıb yuman saatda bərbad edə, onun 
xəbərin bir dəqiqədə, bir saatda, bir gündə, 
on günədək bura çatdıra bilməz? M.F.Axund- 
zadə. Göz açıb yumunca - bir anda, bir an 
içində. Göz açıb yumunca işini qurtardı. 
Göz açmaq - 1) dünyaya gəlmək, doğul- 
maq. İnsanoğlu bu aləmə göz açdığı gündən 
bəri; Azadlığın məşəlinə qurban olmuş pər- 
vanətək. S. Vurğun; 2) macal tapmaq, imkan 
əldə etmək, vaxt tapmaq. Göz açmağa ma- 
calım yoxdur. Göz açmamaq - macalı, 
vaxtı, imkanı olmamaq. Döyüşdən göz aç- 
mayan Rüstəm [Şərəfi] unuda bilmirdi. 
M. İbrahimov. [Osman:] Basırdı gülləni 
sola, həm sağa; Qoymurdu düşməni heç göz 
açmağa. H.K.Sanılı. Göz ağartmaq - qor- 
xuducu nəzərlə, hədələyici tərzdə baxmaq. 
Nivaz anasına göz ağartdı, Ballı söhbəti 
kəsdi. Ə.Vəliyev. Göz ağartması vermək 
-bax göz ağartmaq. Göz altından (altın- 
ca) baxmaq (süzmək) - başqalarına sezdir- 
mədən, gizlicə baxmaq (süzmək). Hüseyn 
oynadıqca göz altından Surxaya baxırdı. 
S. Rəhman. [Beyrək] .. göz altından məc- 
lisdə olan gəlinləri, qızları süzməyə başladı. 
M.Rzaquluzadə. Göz atmaq - gözlə işarə 
eləmək. Göz atdını gözünə, himlədim bəri; 



GÖZ 

Dayandı şir kimi pürviiqar gördüm. 
S. Vurğun. Göz bəbəyi məc. - əziz və sev- 
gili sayılan. Onun göz bəbəyi bir oğlu var. 
Göz bəbəyi kimi qorumaq (saxlamaq) 

- böyük diqqətlə qoruyub mühafizə etmək, 
qayğısını çəkmək. Milli musiqi alətlərimizi 
göz bəbəyi kimi qorumalıyıq. Göz böyümək 

- qorxu, dəhşət bürümək, vahimə basmaq. 
Dərənin dibinə endikcə göz böyüyür, hər 
şey qaralır, şübhəli görünürdü. Mir Cəlal. 
Göz bulağı - bax bulaq. Hicran dəryasın- 
da, göz bulağında ; Qurbaııi, çalxanıb bircə 
üz indi. “Qurbani”. Göz çəkmək (yığmaq) 
-bax əl çəkmək 3-cü mənada. [Pəri Əb- 
dülə:] [Puldan] göz çək. C. Cabbarlı. Göz çı- 
xarmaq - bax gözünü çıxartmaq 2-ci- 
mənada. Göz dağı çəkmək - dərdə salmaq, 
qüssə vermək, ağır zərbə vurmaq. Oğlunu 
öldürüb anasına göz dağı çəkmək. - Bəlkə, 
neçə-neçələrə göz dağıyam, şöləyəm; fikri 
dustaq olanlara; dili yasaq olanlara! R.Rza. 
Göz dəymək - mövhumata görə baxışından 
ziyan, zərər çəkmək. Uşağa göz dəyib. - Al, 
yaşıl geyinib durma qarşıda; Yayın bəd nə- 
zərdən, göz dəyər sana. Qurbani. Göz dəy- 
məsin! - gözdəymənin qarşısını almaq 
üçün işlədilən ifadə. Dəyməsin göz, qəribə 
zirəksən; Bu fərasətdə dəhrdə təksən. 
S.Ə.Şirvani. Göz dikmək - 1) bir şeyi ələ 
keçirmək arzusunda olmaq, sahib olmağa 
çalışmaq. [Əziz bəy:] Nəkarədir ki, bir 
arşınölçən mənim adaxlıma göz dikə! 
M.F.Axundzadə. Yetim malına göz dikmə- 
yin nədir daim; Halal kəsb məgər narəva- 
dır, ey vaiz? S.Ə.Şirvani; 2) bel bağlamaq, 
ümid olmaq, arxayın olmaq. Ata malına göz 
dikən malsız-davarsız qalar. (Ata. sözü). Bu 
gün bir süngüdür əlimdə qələm; Mənim 
bayrağıma göz dikir aləm. S. Vurğun; 3) nə- 
zər yetirmək, baxmaq. Elə mən deyiləm 
hüsnünə mail; Göz dikibdir tamam Qarabağ 
sənə. Q.Zakir. Göz dolandırmaq - ətrafına 
baxmaq. Kərəm göz dolandırıb gördü ki, 
ovçular iki quzusu olan bir ceyranı vurub- 
lar. “Əsli və Kərəm”. Göz dolusu - fərəh- 
lə, ürəklə, razı halda, şad. Göz dolusu evini 
süzdü. - Səkinə göz dolusu ərinə baxıb gülüm- 
sədi. M. İbrahimov. Göz doymamaq - bax 
gözü doymamaq. Göz doymaz vəsməli ka- 



276 




GÖZ 

man əbrudən; Can üzülməz səmən iyli gey- 
sudən. M.P.Vaqif. Göz etmək (eləmək) 

- gözlə işaı ə eləmək. Göz gəzdirmək - hər 
tərəfə baxmaq, başdan-ayağa süzmək, nəzər 
salmaq. Otağa göz gəzdirmək. Məclisə göz 
gəzdirmək. - Telli həyətin hər tərəfmə göz 
gəzdirdi. S. Hüseyn. [Rüstəm bəy] ətrafa 
göz gəzdirərək sanki söz axtarırdı. Çəmən- 
zəminli. Göz görə (görə-görə) - açıq, aş- 
kar, bəlli, gözlə görüldüyü halda. Göz görə- 
görə oğurluq etmək. - Yalançının dili ycındı 
göz görə-görə ; İnanmadı dili alov yaxanlar 
belə. M.Araz. Göz götürmək (çəkmək) - 
baxmamaq, əl çəkmək. Ayrı düşüb ulusun- 
dan, elindən; Yenə göz götürməz xublar te- 
lindən. Q.Zakir. Göz götürüb baxmaq - 
başını qaldırıb baxmaq, nəzər salmaq. [Sə- 
kinə] göz götürüb qonaqlara baxa bilmirdi. 
Ə.Abbasquliyev. Göz gözə baxmaq - üz- 
bəüz otıırmaq, bir-birinin üzünə, gözünə 
baxmaq. Ələsgər də eşq oduna alışdı; Göz 
gözə baxanda halın soruşdu. Aşıq Ələsgər. 
Göz gözə gəlmək - baxışları qarşılaşmaq, 
bir-birinə baxmaq. Göz gözü görməmək - 
çox qaranlıq, zülmət olmaq, heç bir şey 
seçilməmək. [Şahmar bəy:] Yamanca qa- 
ranlıqdır, göz gözü görməyir. N.Vəzirov. 
[Aqşin:] İşıq ver, göz gözü görmür. 
C.Cabbarlı. Qaranlıqda göz gözü görmür- 
dü. S. Hüseyn. Göz işlədikcə - gözlə görülə 
bilən qədər, gözün görə bildiyi qədər (adə- 
tən çox geniş sahə haqqında). Göz işlədikcə 
tarlalar uzanırdı. - Göz işlədikcə gülümsər 
yaşıl xiyabanlar; Yaşıldı pəncərə, balkon, 
yaşıldı meydanlar. H.Cavid. Göz kəsilmək 

- bütün diqqətilə baxmaq. Göz kəsməmək 

- diqqətlə baxmaq, nəzərini çəkməmək, daim 
baxmaq. Onun üçün göz kəsmərəm gözün- 
dən; Miiştaqəm, ey şəkər kanı, mən sənə. 
M.P.Vaqif. Göz (gözü, gözləri) qabağına 
gətirmək - xəyalında canlandırmaq, təsəv- 
vürünə gətirmək, yada salmaq. Keçmiş 
günlərini göz qabağına gətirdi. - Onu yüz 
dəfə gözümün qabağına gətirmişəm, yüz 
dəfə xatırlamışam, lakin heç kəsə heç nə 
söyləməmişəm. I.Əfəndiyev. Göz qabağına 
qoymaq - bir şeyi tez gözə dəyən, asanlıqla 
tapılan yerdə saxlamaq. Kitabları göz qaba- 
ğına qoymaq. - Pərşan bağçaya getdi, zan- 



GÖZ 

baq güllərini bankaya salıb artırmaya, göz 
qabağına qoydu. M. İbrahimov. Göz qaba- 
ğında (qarşısında) - üzdə, ortada, meydan- 
da. Nöqsanlar göz qabağındadır. - Gələcək 
qəsəbənin küçələri də artıq göz qabağında 
idi. Nəticə göz qabağındadır. Göz qamaş- 
dırmaq - 1) gözlərini kütləşdirmək (parıltı). 
Üzüyün qaşı göz qamaşdırır; 2) məc. çox 
güclü təsir etmək. [Nadir bəy:] ..Soııra [tarixi- 
müqəddəsdə] yarpaqları çevirin! - Dini- 
siyasi minlərcə qanlı səhifələr gözlərinizi 
qamaşdırır. H.Cavid; 3) heyran etmək. Qı- 
zın gözəlliyi göz qamaşdırır. - Çayın vadi- 
sindəki çəmənlik də göz qamaşdırırdı. 
İ. Şıxlı. Göz-qaş (gözlə-qaş) arasında tez, 
bir anda. Göz-qaş arasında yox oldu. - Kön- 
lüm quşu seyd oldu gözii-qaş arasında; 
Qanlar düşəcəkdir iki yoldaş arasında. 
Q.Zakir. Göz qıcırtmaq - bax diş qıcamaq 
("diş”də). ..Xanın düşmənləri buraya göz 
qıcırdıblar. M. S. Ordubadi. Göz qırpımın- 
da-bax göz açıb yumunca (bəzən “bir” 
sözü ilə bərabər işlənir). Göz qırpımında 
hər şeyi ayırd etmək. - Bir göz qırpımında 
düşmən taııkı artıq ön atəş xəttini keçmiş, .. 
batalyonun komanda məntəqəsi yerləşən 
təpəyə doğru istiqamət almışdı. Ə.Məmməd- 
xanlı. Göz qırpmaq - 1) gözünü tez yumub 
açmaq; 2) məc. sayrışmaq, yanıb sönmək. 
Bakı milyon gözlərlə göz qırpır, uzaqlarda 
işıqdan atəşli bir qövs cızır, qövsdən o tə- 
rəfdə isə qaranlıq hamar bir sahə uzanırdı. 
Ə.Məmmədxanlı. Hər iki yanda bir çağı- 
rımlıqda göz qırpan bir işıltı görünürdü. 
M. Rzaquluzadə. Göz qoymaq (yetirmək) 
- 1) hiss etdirmədən diqqətlə baxmaq, fikir 
vermək, müşahidə etmək. Mən ona göz qoy- 
muşdum, o, artıq məni buraxmaq istəmirdi, 
hər yana gedirdimsə kölgəm kimi dalınıca 
sürünürdü. M. S. Ordubadi. Uşaq bağçasın- 
dan keçirdim dünən ; Göz qoydum oynaşan 
körpələrə mən. S.Vurğun. Mən oğurluqca 
ona göz qoyurdum. Mir Cəlal; 2) nəzarət 
etmək, baxmaq. [Lal Hüseyn] çiyidin mün- 
təzəm surətdə səpilməsinə göz yetirirdi. 
M. İbrahimov. Göz-qulaq olmaq - ciddi 
nəzarət etmək, baxmaq. - Uşaqdan göz- 
qulaq ol! - Göz qulaq ol! - əmrini verdikdən 
sonra ordugaha döndü. H.Nəzərli. Göz 



277 




GÖZ 



GÖZ 



oxşamaq - ürəyə yatmaq, gözə xoş gəlmək, 
ürək açmaq. Adamlar göz oxşayan san, 
qırmızı, bənövşəyi çiçək xiyabanı ətrafında 
dolaşırlar. İ. Şıxlı. Göz olmaq - 1) pusmaq, 
güdmək, nəzarət etmək. Dustağa göz 
olmaq. - [Yusif:] Hər ikisinə özüm göz ola- 
ram. S. Rəhman; 2) muğayat olmaq, himayə 
etmək, göz qoymaq, nəzarət etmək. Uşağa 
göz ol! - Göz ol balamıza, görüm onu mən; 
Həm özünə layiq, həm mənə layiq. S.Rüstəm. 
Göz önünə gətirmək - yadına salmaq, xa- 
tirinə gətirmək, təsəvvüründə canlandır- 
maq, xatırlamaq. ..Keçdiyimiz yerlərdəki 
vəziyyəti göz önünə gətirib bunlara inan- 
malı oldum. M.Rzaquluzadə. Göz önünə 
qoymaq -bax göz qabağına qoymaq. Göz 
salmaq - bax gözü düşmək. Göz tutduq- 
ca - bax göz işlədikcə... Yaxşısı budur ki, 
elə buradan baş alıb göz tutduqca diyar- 
bədivar qaçını. E. Sultanov. Göz ucu ilə 
(ucuyla) baxmaq - ötəri baxmaq. [Durna:] 
And içirəm o görünməz Tanrıya ki, heç bir 
zaman mənim [Əsəd bəyə] göz ucuyla bax- 
dığım da olmamı ş(dır). C. Cabbarlı. Göz 
(gözüm) üstə! - bax Baş üstə! (“baş”da). 
Baş üstə, göz üstə deyib, mən də ağanın qul- 
luğuna təşrif apardım. N.Vəzirov. Əlini gö- 
zünün üstünə qoyub “ gözüm üstə!” deyib 
getdi. Ə.Haqverdiyev. [Mədən müdiri:] Nə 
istəsən mənim bax bu gözüm üstə. M.Hüseyn. 
Göz üstə (üstündə) yerin(iz) var - əziz, 
hörmətli adamı nəzakətlə dəvət məqamın- 
da söylənir. Buyurun evimizə, göz üstə yeri- 
niz vardır. - Asta qədəm qoyub, bir bizə 
gəlsən; Yerin var göz üstə, qız, qadan alım! 
Aşıq Ələsgər. [Banıçiçək:] Mənə qonaq gə- 
libsiniz, gözüm üstə yeriniz var. M.Rzaqu- 
luzadə. Göz verib işıq verməmək - daim 
sıxışdırmaq, narahat etmək, incitmək, təzyiq 
altda saxlamaq. [Mərcan bəy:] Pulun ola, 
malııı ola, amma aıvad sənə göz verib işıq 
verməyə. Ü.Hacıbəyov. [Məsmə:] Mən nə 
etməli idim. Bu adam mənə göz verəcək, işıq 
verməyəcəkdi. S. Hüseyn. Göz vurmaq 
(basmaq, etmək, çalmaq) - işarə etmək 
üçün gözünün birini qırpmaq. Rzaqulu göz 
elədi ki, dinməyim. C.Məmmədquluzadə. 
Hatəmxatı yüzbaşıya tərəf göz çalaraq sağ 
əlinin baş barmağını heç kəs görmədən 



yanda tovlcıdı və: - Yüzlük! - deyə, sözünü 
tez kəsdi. S. Rəhimov. Nərgizlə Gülşən bir- 
birinə göz vurdular. Ə. Vəliyev. Göz yaşı - 
damla, qətrə halında gözdən axan su. ..Aşi- 
qinə qanlar ağladan dilbər; Rəhmə gəlib 
göz yaşını silnıəzmi? M. P. Vaqif. Məzlumla- 
rın göz yaşı dərya olacaqmış; Dəryaları, 
ümmanları neylərdiıı, ilahi? M. Ə. Sabir. 
Göz yaşı kimi (təki) - saf, təmiz, dumduru. 
..Dağlardan göz yaşı kimi duru, bal kimi 
şirin, hava qədər yüngül çeşmələr axır. 
H. Nəzərli. Söyüd ağacının yaxınlığında 
xırdaca bir qayadan göz yaşı kimi duru bir 
bulaq çıxıb ağacın dibi ilə axırdı. M.Rzaqu- 
luzadə. Göz yaşı tökmək (axıtmaq) - ağ- 
lamaq. Dərin sükuta dalmış uzurı gecələri isə 
göz yaşı tökərək xəyal ilə keçirirdim. 
S.S. Axundov. Göz yetirmək - baxmaq, nə- 
zər salmaq, diqqət etmək, göz gəzdirmək. 
[Əsgər:] Belə, sözün doğrusu, o tərəfə-bu 
tərəfə baxıb göz yetirirəm, görürəm yenə bir 
şeyim çatmır. Ü.Hacıbəyov. Göz yummaq 

- 1) əhəmiyyət verməmək, fikir verməmək. 
[Muradın] qarşısında iki yol vardı: Nigarı 
boşayıb adını öz üzərindən qaldırmaq və ya 
onu tamamilə sərbəst buraxıb hər işinə göz 
yummaq. S. Hüseyn; 2) əl çəkmək, etinasız 
olmaq. Bu işdən boyun qaçırmaq gələcək 
səadətə göz yummaq deməkdir. Ə. Sadıq. 
Göz yumub açınca (açana qədər) -bax 
göz açıb yuman saatda. Göz yumub açınca 
sevlabə verərdim aləmi. Füzuli. Gözdə-qu- 
laqda olmaq - bax göz-qulaq olmaq. 
..Öziin isə gözdə-qulaqda ol. Elə ki Kərə- 
movun yaxası ələ keçdi, birinci zərbəni sən 
endir. İ.Əfəndiyev. Gözdə olmaq - diqqət 
mərkəzində olmaq, hamının diqqətini cəlb 
etmək. Gülşənin manqası niyə gözdədir? 
Ə.Vəliyev. Gözdən buraxmaq (qaçırmaq) 

- görməmək, diqqətli olmamaq. [Münəccim 
pişxidmətə:] Südabəni gördün sən; Səyavu- 
şu öpərkən? Gözdən qaçırma, diqqət! 
H. Cavid. Gözdən çəkilməmək - daim or- 
tada gəzmək, göz qabağında olmaq. Nə 
edəsən ki, Mələknisə də gözdən çəkilmirdi 
ki, çəkilmirdi. Mir Cəlal. Gözdən düşmək 

- əvvəlki hörmətini itirmək, etibardan düş- 
mək, daha sayılmamaq. Başqa məhparələr 
eşqində gözümdən düşdü; Qətrə gözdən dü- 



278 




GÖZ 



GÖZ 



şər, əlbəttə ki, dəryayə görə. Ə.Vahid. Göz- 
dən eləmək - gözünü şikəst etmək, kor et- 
mək, işığa həsrət qoymaq. Çox ağlamaq 
anam gözdən elədi. - Səni gözdən eləyən ; 
Gözdən iraqlaşdıran; Bu uğursuz çadram; 
Fırlat qaranlıqlara! Ə. Cavad. Gözdən iti - 
görmə qabiliyyəti yaxşı olan, itigözlü. Göz- 
dən itmək - görünməz olmaq, görünmə- 
mək, yox olmaq, tez çıxıb getmək. Novruz- 
əli bu sözləri deyəndən sonra gözdən itdi. 
C.Məmmədqıılıızadə. Yolun ortasında özü- 
nü günə verən koramallar səs eşitdikdə sü- 
rünüb qalınlıqda gözdən itirdilər. İ.Şıxlı. 
Gözdən keçirmək - 1) ötəri baxmaq, nəzər 
salmaq. Qulam müəllim hər iki yazını göz- 
dən keçirdi. S. Rəhimov. Mirbalayev vərə- 
qəni alıb .. gözdən keçirdi. M. Hüseyn. Məh- 
ərrəm kağızları bir-bir gözdən keçirməyə 
başladı. H.Nəzərli; 2) baxmaq, nəzər at- 
maq, fikir vermək. Sinfi gözdən keçirmək. 
Ətrafı gözdən keçirmək. - Yolçu bir daha 
xarabalığı gözdən keçirdi. Ə.Məmmədxanlı. 
[Nuriyyə:] Gözüm otağın yarımqaranlığına 
alışandan sonra adi taxtadan düzəlmiş rəf- 
lərdəki kitabları gözdən keçirdim. İ. Əfəndi- 
yev; 3) yoxlamaq. Kağızları gözdən keçir- 
mək. Biletləri gözdən keçirmək. - Biz Acı 
körpüsünü keçib şose yolu idarəsinə çatana 
qədər iki yerdə vəsiqələrimizi gözdən keçir- 
dilər. M. S. Ordubadi. Gözdən kənara bu- 
raxmamaq - bax gözdən qoymamaq. 
Yazıqları .. gözdən kənara buraxmadılar. 
M. S. Ordubadi. Gözdən qaçmaq - görün- 
məmək, diqqətdən kənarda qalmaq. Göz- 
dən qoymamaq - birinin bütün hərəkətlə- 
rinə fikir vermək, diqqət yetirmək, təqib et- 
mək, nəzarət altında saxlamaq, izləmək. 
Uşağın hərəkətlərini gözdən qoymamaq. 
-Mən qaraçı qızını gözdən qoymurdum. 
M. S. Ordubadi. Firuzə xəstəni bir an gözdən 
qoymurdu. A.Şaiq. Gözdən (gözlərdən) 
olmaq - kor olmaq. [Qəribin atası:] Gecə- 
gündüz axıdıram göz yaşı; Gözdən oldum 
oğul-oğul deməkdən. “Aşıq Qərib”. Göz- 
dən pərdə (əsgi) asmaq - aldatmaq; həqi- 
qəti gizlədib yalan danışmaq, kələk işlət- 
mək, nöqsanların üstünü örtmək. [Nəsib 
dayı:] Görürəm səninlə danışmaq çox çətin- 
dir, Kosaoğlıı. Sən başa düşmürsən ki, .. 



gözdən pərdə asmaq ən böyük cinayətdir?! 
İ.Şıxlı. Gözdən salmaq - 1) etina etmə- 
mək, unutmaq, yaddan çıxartmaq. Bir qədər 
keçəndən sonra musiqiyə olan həvəsim o 
qədər azaldı ki, başıbəlalı tütəyi bilmərrə 
gözdən saldım. C. Məmmədquluzadə. Aydın 
qələbəsinin bu cür gözdən salınmağına dö- 
zürdü. M.Hüseyn; 2) uzaqlaşdırmaq, kənar 
etmək. Ələsgəri gözdən salma irağa; Necə 
dözüm belə dərdü fərağa? Aşıq Ələsgər. 
Gözdən tük çəkmək - bir işi çox cəld və 
məharətlə görmək. Bilmirsən ki, oğrular 
gözdən tük çəkirlər? Mir Cəlal. Gözdən 
uzaq (İraq)! - qorxu, vahimə, xof və s. qar- 
şısında işlədilən ifadə. Həm də, gözdən 
İraq, gəliıılər, qızlar; Əlləri qoynunda zarı- 
yıb sızlar. S.Vurğun. Gözdən uzaq (İraq) 
olmaq (düşmək) - bir-birindən ayrı düş- 
mək, aralı yaşamaq, uzaqda olmaq, qürbətə 
düşmək. Gözdən uzaq olan könüldən də 
uzaq olar. (Məsəl). Gözdən yayınmaq - qa- 
çıb gizlənmək, qaçmaq, əkilmək, gözə gö- 
rünməmək. [Ələmdar] mühafizlərin gözün- 
dən yayınmağı kəsdirdi. S. Rəhimov. [İlyas 
Adiləyə:] Elə ki, həyətin aşağısına gəlib 
gözdən yayındım, o saat qayıdıb Tərlanın 
boynuna sarıldım. Ə.Məmmədxanlı. Gözə 
batmaq - bax gözə girmək. [Altunbay:] 
[Qullar] ox kimi gözə batırlar. C. Cabbarlı. 
Gözə dəymək (çarpmaq) - görünmək, gör- 
sənmək, diqqəti cəlb etmək. [Qarovul:] Ge- 
dən yoldaşlardan da gözə bir nişan dəymə- 
yin Ə. Haqverdiyev. Hazır olanlar sırasında 
birinci növbədə gözə çarpan Hacı Qəvam 
idi. T.Ş. Simurq. Gözə (gözlərə) fərəh 
vermək - sevindirmək, ürək açmaq, könlü 
xoş etmək. Gözəl mənzərə gözə fərəh verir. 
- Göz işlədikcə yamyaşıl otlar, göy çəmən- 
lər və rəngarəng yarpaq və meyvələrlə bə- 
zənmiş ağaclar gözlərə fərəh verir. M. Rza- 
quluzadə. Gözə gəlmək - 1) bax gözə 
görsənmək (görünmək). Bulud qara, göy 
qara; Bu qaranlıq gecədə; Gözə gəlir göy 
qara. S.Vurğun; 2) vecinə gəlməmək, say- 
mamaq; 3) bax göz dəymək. Bu gecə sizə 
gəlləm; Pəncərənizə gəlləm; Üzərriyi götür, 
gəl; Yoxsa mən gözə gəlləm. (Bayatı). Gözə 
gətirmək - mövhumi təsəvvürə görə guya 
baxışı ilə ziyan vurmaq, bəlaya salmaq. 



279 




GÖZ 

Uşağı gözə gətirmək. Mal-qaranı gözə gə- 
tirmək. - [Qan:] Eh, oğlumu gözə gətirdilər. 
S.Vəliyev. Gözə girmək - diqqəti özünə 
cəlb etməyə çalışmaq, həmişə göz qarşısın- 
da olmağa çalışmaq, özünü gözə soxmaq, 
özünü göstərmək. ..Mən gözə girmək üçün 
yox, vətənə xidmət etmək üçün çalışıram. 
Ə.Əbülhəsən. [Həbibə] bu fikrə gəlmişdi ki, 
nə qədər kefi saz olsa da, paltarını dəyişmə- 
sin, gözə girməsin. Mir Cəlal. Gözə görün- 
mək (görsənmək, çarpmaq) - nəzərə 
çarpmaq, diqqəti cəlb etmək. Birdən-birə 
göründü gözə bir xərabəzar; Görsən nə qəm- 
li mənzərələr aşkar idi. M.Hadi. [Hamam- 
da] əvvəl gözə görünən divardakı su küpü 
idi. Çəmənzəminli. Gözə xoş görünmək 
(gəlmək) - xoşa gəlmək, bəyənilmək, xoş- 
lanmaq. [Sila:] [Qız] güləndə də, qüssələ- 
nəndə də, düşünəndə də həmişə gözə xoş 
gəlir. S.Vəliyev. Gözə kül (torpaq) atmaq 
(səpmək, üfürmək) - aldatmaq, kələk gəl- 
mək, hiylə işlətmək. Gözə sataşmaq -bax 
gözə dəymək. Qabaqda oturan qız orada 
yenə Dursunun gözünə sataşdı. Ə.Əbülhəsən. 
Gözə soxmaq - diqqət mərkəzində qoy- 
maq, diqqəti cəlb etmək, nəzəri cəlb etmək. 
İşini gözə soxmaq. - [Sıırxay Dövlət bəyə:] 
Zavod və milyonlarınızı da çox gözümə sox- 
mayın. C. Cabbarlı. [C. Məmmədquluzadə] 
əsərlərini gözə soxmağı, özündən danışmağı 
sevməzdi. M. İbrahimov. Gözə torpaq tul- 
lamaq - bax gözdən pərdə (əsgi) asmaq. 
Gözləri açıla qalmaq - heyran olmaq, hey- 
rətdə qalmaq. Qızın gözəlliyi qarşısında 
gözləri açıla qaldı. Gözləri alacalanmaq - 
təəccüb, qorxu nəticəsində gözləri irilən- 
mək, iri açılmaq. Alman öz süngüsü ilə onun 
zərbələrini dəf etməyə çalışaraq dal-dalı 
çəkilir və gözləri alacalanmış, gülünc bir 
ifadə ilə nə isə mırıldanır. İ. Əfəndiyev. 
Gözləri batmaq - bax gözləri çuxura 
düşmək. Acından, soyuqdan çıxır donqarı ; 
Batıb gözləri, rəngi olub sapsarı. Ə.Nəzmi; 
// zəifləmək, taqətdən düşmək. Şalısuvar 
tərəfə patron boşaltdı; Qüvvədən düşərək 
gözləri batdı. S.Vurğun. Gözləri böyümək 
- təəccübdən, heyrətdən, qorxudan gözlə- 
rini iri açmaq. Gözləri böyüdü sanki vəhşət- 
dən; Qamaşdı o yüksək mədəniyyətdən. 



GÖZ 

Şəhriyar. Gözləri hədəqəsindən çıxmaq 
bax gözü (gözləri) kəlləsinə çıxmaq. Bo- 
ğazı qurumuş, dili qurumuş; Çıxmışdır göz- 
ləri hədəqəsindən. M.Müşfıq. Gözləri ilə 
süzmək - başdan-ayağa baxmaq, tamam nə- 
zərdən keçirmək. Molla ikrah edirmiş kimi 
bir-iki addım geri çəkilib dayandı və əli ilə 
Kürdən əsən mehin oynatdığı ütülmüş saq- 
qalını tumarlaya-tumarlaya gələnləri qıyıq 
gözləri ilə süzdü. I. Şıxlı. Gözləri işıqlan- 
maq - bax gözləri parıldamaq. Qızılı gö- 
rən zindanbanın gözləri işıqlandı. "Qurba- 
ni”. Gözləri qan çanağına dönmək - göz- 
lərinin içi qanla dolmaq, bərk qızarmaq. 
Ömər koxanın üzü tunc kimi bozardı. Qalın 
qaşları pırpızlandı və gözləri qan çanağına 
döndü. İ. Şıxlı. Gözləri quyuya düşmək - 
çox arıqlamaq, gözləri batmaq, çökəyə düş- 
mək. Gözləri parıldamaq - üzündə sevinc 
görsənmək, fərəh içərisində olmaq. [Bədir- 
cahan:] ..Səııiıı söhbətin ortalığa düşəndə 
Züleyxa xamının barmağını kəssən, xəbəri 
olmaz, elə üzü gülür, gözləri parıldayır... 
N.Vəziı ov. Gözləri süzülmək - göz qapaq- 
ları xəfif-xəfif qapanmağa başlamaq, yuxu 
basmaq. Gözlərindən yuxu tökülmək - bərk 
yuxusu gəlmək, şiddətli şəkildə yuxulamaq 
istəmək. ..Gözlərindən yuxu tökülən Kosa 
alçaq .. çarpayıya tərəf yenərək .. ah çəkdi. 
S. Rəhimov. Gözlərinə qaranlıq çökmək, 
gözlərinin qabağı qaralmaq - bax gözü 
(gözləri) qaralmaq. Gözlərini açmaq - 
1) oyanmaq. Sabahı giiıüi Cəlil ağa 
gözlərini açanda özünü bir qeyri aləmdə, 
bir qeyri mühitdə gördü. İ.Musabəyov. 
Rəngi qaçmış Afaq gözlərini açıb onu başı 
üzərində görərkən, ilk dəfə ana olmuş qadına 
məxsus bəxtiyar bir təbəssümlə gülümsədi. 
Ə.Məmmədxanlı; 2) ayıltmaq, başa salmaq, 
oyandırmaq. Cəmiləniıı sözləri [Mirzağanın] 
qapalı gözlərini açır, hansı mühit içərisində 
yaşadığını ona qandırırdı. S.Hüseyn; 3) başa 
düşmək, dərk etmək, ayılmaq. Mən gözlərimi 
açdıqda özümü belə zəngin bir təbiət içində 
gördüm. S.S.Axundov. Gözlərini ağzına 
dikmək - diqqətlə birinə qulaq asmaq, ya- 
xud birinin nə deyəcəyini səbirsizliklə, diq- 
qətlə gözləmək. Hamı gözlərini sədrin ağ- 
zına dikmişdi. - Məclisdə olanların hamısı 



280 




GÖZ 



GÖZ 



gözlərini Hacı əminin ağzına dikmişdi. 
M. S. Ordubadi. Gözlərini dolandırmaq 
- ətrafa göz gəzdirmək, dörd tərəfini seyr 
etmək. Böyükxamnı gözlərini dolandırıb, 
oğlanlarına baxıb dalıa da dilgir olurdu. 
M. S. Ordubadi. Həmzə gözlərini dolandırıb 
Şahmara tərs-tərs baxdı, rişxəndlə gülüm- 
sündü. B. Bayramov. Gözlərini dörd aç- 
maq - həddindən artıq diqqətli olmaq, çox 
fikir vermək. Gözlərini oxşamaq - xoşla- 
maq, bəyənmək, gözünə xoş gəlmək. [Qum- 
ru] ..Hansı tərəfə dönürdüsə, daha şux bir 
rəng gözlərini oxşayıb, onu özünə doğru 
çağırırdı. Ə.Məmmədxanlı. Gözlərini sıx- 
maq - bax gözünün qorasını sıxmaq. 
Üzünü aşağı tutub, gözlərini sıxdı. Mir Cəlal. 
Gözlərini süzmək - 1) göz qapaqlarım bir- 
birinə yaxınlaşdıraraq heyran-heyran bax- 
maq. [Müəllim:] [Tələbə] mənim suallarıma 
cavab verəndə başını aşağı əyir, gözlərini 
süzür və ancaq: - Nə? - deyirdi. Qantəmir; 
2) nazlanmaq, naz-qəmzə etmək. Sən ha 
Qurbaniııin canın üzərsən! Qaş oynadıb 
gözlərini süzərsən. “Qurbani". Gözlərinin 
ağı saralmaq - xəstələnmək, azarlamaq. 
..iztirabdan bu gün üzün qaralıb ; Gözlərin 
ağı sərbəsər saralıb. S.Ə.Şirvani. Gözləri- 
nin içi gülmək - çox sevindiyi üzündən- 
gözündən bilinmək. Gözü ac olmaq - ta- 
mahkar olmaq, heç şeydən gözü doyma- 
maq, daim gözü bir şeydə olmaq. Gözü 
(gözləri) açılmaq - dərk etməyə başlamaq, 
ayılmaq, qəflət yuxusundan oyanmaq, fəa- 
liyyətə, hərəkətə gəlmək, yaxşı-yamanı 
seçmək. [Zakirov Sədəfə:] [Şeyda] Gövtə- 
pədə çox yubandı, kim bilir, bəlkə orda gözü 
açıldı. Ə.Məmmədxanlı. Gözü (gözləri) 
ağara qalmaq - təəccübdən, qorxudan göz- 
ləri irilənmək, iri açılmaq, gözləri bərəl- 
mək. Gözü (gözləri) ağarmaq - 1) gözü 
pərdə basıb kor olmaq, görməmək; 2) bir işi 
sona çatdırınca böyük əzab çəkmək, əziy- 
yətə qatlaşmaq. [Telli:] Bir yandan ömrü 
gödəlmiş Heydərqulu ağa mənə göz verir, 
işıq vermir, elə fikrə düşür, elə qələt eləyir 
ki, it yesə gözü ağarar... N.Vəzirov. Gözü 
ağrımaq - məc. incimək, xoşu gəlməmək, 
zəhləsi getmək. Onu görəndə gözüm ağrı- 
yır. Gözü (gözləri) axmaq - gözü (gözləri) 



yumulmaq, örtülmək. Mən hey göyə baxdım, 
göy mənə baxdı ; Yollara baxmaqdan göz- 
lərim axdı. Ə.Cavad. Pəncərədən ay baxır; 
Yenə gözlərin axır. N.Rəfibəyli. Gözü al- 
maq - 1) öyrəşmək, bələd olmaq, alışmaq. 
Atların xasiyyətini gözüm elə alıbdır ki, heç 
bir bədxasiyyət at fikrimə gətirə bilmirəm ki, 
onu iki-üç günün içində öyrədib faytona qoşa 
bilməyim. C.Məmmədquluzadə; 2) dan. qalib 
gələcəyinə inamı olmaq, özünə arxayın 
olmaq. Səni gözüm alıb, oyunu udacağam; 
3) müxtəlif şeylərin içərisindən birini bə- 
yənib, xoşlayıb seçmək. Güllü parçanı gö- 
züm aldı. ...gözündə qalmaq - etdiyi arzu, 
xoş niyyət yerinə yetməmək, kamma çat- 
mamaq. Muradı gözündə qalmaq. - Məktəbi 
qurtarmaq üzrə ikən Qəhrəmanın arzusu 
gözündə qaldı. S. Rəhimov. ...gözündə 
qoymaq - arzusunu, niyyətini yerinə yetir- 
məmək, şad etməmək, sevindirməmək. Oğul 
anasının arzusunu gözündə qoydu. - [Gül- 
sənəm:] Tahir, mənim muradımı niyə gö- 
zümdə qoymusan? M. Hüseyn. Gözü (göz- 
ləri) ayağının altını görməmək - qürrə- 
lənmək, qudurmaq, heç kəsi saymamaq. 
Gözü bağlanmaq (örtülmək) - heç bir şeyi 
görməmək, başa düşməmək, fərqinə var- 
mamaq, anlamamaq. [Ziba xanım:] Sənin 
gözün örtülüb, uyubsan bir çənginin məkrinə, 
felinə; təmiz adını, sanını itiribsən. 
M.F.Axundzadə. Gözü (gözləri) böyümək 

- təəccüb etmək, heyrətlənmək. Dürrənin 
gözləri daha da böyiidü.. S.Vəliyev. Gözü 
çıxmış, gözün çıxsın! (tökülsün) - “kor 
olasan”, “görməyəsən” mənasında qarğış 
ifadəsi. Ustadlar ustadnaməni iki deməyib, 
üç deyər, biz də deyək üç olsun, yağıların 
gözü tökülsün. “Qurbani”. Çıxaydı kaş gö- 
züm, görməvəydi hicranın. X.Natəvan. 
Gözü (gözləri) dikilmək (dikilib qalmaq) 

- birinə baxıb durmaq, gözünü ayırmamaq, 
baxa-baxa qalmaq. Yuxusu da gecələr uçub 
ərşə çəkildi; Sübhə qədər gözləri şam çıra- 
ğa dikildi. B.Vahabzadə. M. Hüseyn. Gözü 
(gözləri) dolmaq (doluxsunmaq) - ağla- 
maq dərəcəsinə gəlmək, gözləri yaşla dol- 
maq. Sanki boğmaq istər göz yaşı seli; Qə- 
ribin gözləri dolar axşamlar. Ə.Cavad. İndi 
isə [Nərgizin] anasının gözləri dolmuşdu. 



281 




GÖZ 

Ə.Məmmədxanlı. Sevincindən Dürrənin 
gözləri doluxsundu. S.Vəliyev. Gözü doy- 
mamaq - 1 ) həris olmaq, tamahkarlıq 
eləmək, hər şeydə gözü qalmaq. Gözüm doy- 
maz sənin kimi canandan; Cananın itirən 
tez olar candan. "Qurbani”. Ələsgər heç çıx- 
maz qəm libasından; Gözü doymaz gözün tə- 
mənnasından. Aşıq Ələsgər; 2) acgözlük elə- 
mək, gözü yemək dalınca qalmaq. Acın qar- 
nı doyar, gözü doymaz. (Ata. sözü); 3) arzu- 
suna, məramına axıra qədər çatmamaq. 
Gözü (gözləri) dörd olmaq - diqqətlə bax- 
maq, nəzərdən keçirmək. Üzüyümü itirmi- 
şəm, gözüm dörd olub. - Hər yana baş vu- 
rur, gözü dörd olur; Özgənin sevinci ona dərd 
olur. S. Rüstəm. Gözü dumanlanmaq - hir- 
sindən, qəzəbindən gözü heç bir şey görmə- 
mək. Gözü dumanlandı, nitqi tutuldu; Gö- 
rüncə süzülən o baxışları. B. Vahabzadə. 
Gözü düşmək - 1) görüb aşiq olmaq, vu- 
rulmaq, sevmək. Çərşənbə günündə çeşmə 
başında; Gözüm bir alagöz xanıma düşdü. 
Aşıq Ələsgər. [Asya:] Aha, bildim, arşın- 
malçıya gözün düşübdür. Ü. Hacıbəyov. 
Bəy, qonşunun qızına gözüm düşüb. Ə. Haq- 
verdiyev; 2) birdən görmək, gözünə dəy- 
mək, gözü sataşmaq. Qonşu otağa gözüm 
düşdü. - Bağrım şan-şan olur zəııbur evitək; 
Gözüm ki sən gəzən otağa diişəı; Q.Zakir. 
Gözü gəzmək - 1 ) axtarmaq; 2) hər tərəfə 
baxmaq, hər yeri nəzərdən keçirmək. Кәп- 
kanın gözü dörd tərəfi gəzdi. S. Rəhimov. 
Gözü götürməmək - birinə darılmaq, pa- 
xıllıq etmək, qibtə etmək. [Səməd bəy:] 
Rejissorun Oqtavı gözü götürmür, gəlib ona 
rəqib olacağından qorxur. C. Cabbarlı. Gözü 
gözündən uzaq - ayrı düşmüş, aralı. Çıx- 
maz yadımızdan, çıxmaz yaradan; Gözü gö- 
zümüzdən uzaq olsa da! H.Arif. Gözü (göz- 
ləri) gülmək - fərəh içərisində olmaq, 
məmnunluq, sevinc izhar etmək, şad olmaq. 
Zəhra və Həsən minnətdarlıqla [Firuzəyə] 
baxanda gözləri gülürdü. M. İbrahimov. 
Analar fərəhlə baxırlar sənə; Körpə balaların 
gülür gözləri. N.Rəfıbəyli. Gözü (gözləri) 
heç bir şey görməmək - hissə qapılıb hər 
şeyi unutmaq, heç bir şey gözündə olmamaq. 
Gözü ilə görən - şahid. Gözü ilə görmək 
- bir işin, hadisənin şahidi olmaq. [Xortdan:] 



GÖZ 

Gözümlə görəndən sonra məndə şəkk yeri 
qalmadı. Ə. Haqverdiyev. ..Bunları gözümlə 
görmüşəm .. Mir Cəlal. Gözü ilə (də) gör- 
mək istəməmək - zəhləsi getmək, heç üzü- 
nə baxmaq istəməmək. Çünki onun sevdiyi 
Şəfiqə Liitfəlini gözü ilə də görmək istəmirdi. 
İ.Musabəyov. Gözü ilə yemək - bütün diq- 
qəti ilə baxmaq, dik-dik baxmaq. Oturduğu 
yerdə [Tükəzban] istəyirdi ki, kağızın hərf- 
lərini gözü ilə yesin. B.Talıblı. Gözü işlə- 
məmək - görməmək, gözü zəifləşmək. 
[Kərəm:] Qocalıbsan, daha gözün işləmir. 
“Əsli və Kərəm”. Gözü (gözləri) kəlləsinə 
çıxmaq - bərk hirslənmək, qəzəblənmək; 
2) həddindən artıq təəccüblənmək, heyrət- 
lənmək. Gözü kimi - çox əziz, çox qiymət- 
li. Gözü-könlü açılmaq - şadlanmaq, se- 
vinmək, ürəyi açılmaq, könlü açılmaq, fə- 
rəhlənmək. Gəzməyə çıx, göziin-könlün 
açılsın. Gözü (gözləri) qabağında (qarşı- 
sında, önündə) durmaq (olmaq, dikəl- 
mək, canlanmaq) - xatirindən çıxmamaq, 
həmişə yadında olmaq. Onun gözləri önün- 
də iki həyat, iki tale canlanırdı. M. Rzaqulu- 
zadə. Yaşıl budaqları ilə ətrafı bürüyən biı- 
ağac gözü qarşısında canlandı. S.Vəliyev. 
Təmkinlə, ürəklə danışır qonaq; Durur göz 
önündə o ana torpaq. B.Vahabzadə. Gözü 
qalmaq - 1) gördüyü bir şeyin həsrətində 
olmaq, həsrətini çəkmək, əldə etmək arzu- 
sunda olmaq. Paltoluq parçada gözüm 
qaldı. - Gözüm qaldı kirpiyində, qaşında; Qul 
et, durum qolubağlı qarşında. Aşıq Ələsgər; 
2) baxa-baxa durmaq, gözünü çəkməmək, 
nəzərini ayırmamaq, bir şeyin xoş təsirin- 
dən qurtara bilməmək. Gözü qızın üzündə 
qalıb. Gözü (gözləri) qamaşmaq - parıltı- 
dan, şəfəqdən bir şeyə baxa bilməmək. Bril- 
yantlar gözü qamaşdırır. - Elə isə bəs neçin; 
Baxırkən bu şeylərə; Qamaşdı gözlərin? 
B.Vahabzadə. Gözü (gözləri) qaralmaq - 
1) halı pisləşmək, başı fırlanmaq, bayğınlıq 
halına gəlmək. [Xortdan:] Gözlərim qaral- 
dı, başım gicəlləndi. Ə. Haqverdiyev. [İl- 
yas:] ..Başıma endirilən qılınc zərbəsindən 
gözlərim qaralır, mən üzüstə Tərlanın boy- 
nuna yıxılıram. Ə.Məmmədxanlı. [Cəlalın] 
..gözləri qaralır, ətraf başına fırlanırdı.. 
S.Vəliyev; 2) dəhşətə gəlmək, qorxmaq. 



282 




GÖZ 



GÖZ 



Pələngdən elə bir nərilti qopdu ki, səsindən 
dağ-daş titrədi, gözlərim qaraldı. A. Şaiq. 
Gah elə enir ki, gözüm qaralır ; Gah elə qal- 
xır ki, dözməyir ürək. H.Arif. Gözü qayıt- 
mamaq - bax gözü doymamaq. Qayıt- 
maq istəməz gözüm gözəldən; Qayğımı 
artıran, dərdim təzəldən. “Qurbani”. Gözü 
qızmaq (qızarmaq) - hirsindən, qəzəbin- 
dən heç kəsi gözü görməmək, bərk coşmaq, 
həddindən artıq qızışmaq. Rövzəxana dəydi 
baqqalın sözü; Dişlərin qıcıdıb qızardı gözü. 
M.S.Ordııbadi. Gözüm qızdı, dedim: - Mənə 
Xoruzoğlu deyərlər. S.Rəhimov. Gözü qorx- 
maq - acı təcrübədən sonra ehtiyatla hərə- 
kət etmək, bir zərər, bədbəxtlik ola biləcə- 
yini yadda saxlamaq. Gözüm qorxub, dəniz- 
də çimə bilmərəm. Gözü (gözün) olmaq 

- muğayat olmaq, qorumaq, nəzarət etmək. 
[Zeynal:] Uşaqlarda gözün olsun! S. Hüseyn. 
[Dilara:] Tapşırdım, gözü onda olsun. 
Ə.Məmmədxanlı. Gözü (gözləri) önünə 
(qabağına) gəlmək - təsəvvüründə can- 
lanmaq, yadına düşmək. ..Mehriban çoba- 
nın surəti gözləri önünə gəldikdə, Səmədin 
qəlbində nakam məhəbbətin varası daha 
şiddətlə sızıldamağa başlamışdı. İ. Hüseynov. 
Gözü örtülmək - ətrafındakı hadisələri dərk 
edə bilməmək, anlamamaq, qəflətdə olmaq, 
bəsirətini itirmək. [Ziba xanım:] Sənin gözün 
örtülüb, uyubsan bir çənginin məkrinə, felinə, 
təmiz adını-sanını itiribsən. M.F.Axundzadə. 
Gözü (gözləri) pərdələnmək -bax gözü 
(gözləri) qızmaq. [Ceyniz:] Hirsdən ikisi- 
nin də gözləri pərdələnib bir-birinə hücum 
etməyə başladılar. Çəmənzəminli. Gözü 
(gözləri) pər-pər çalmaq - bax gözləri 
parıldamaq. Gözü (gözləri) sataşmaq 
(ilişmək) - birdən görmək. Huş başımdan 
çaşdı, dilim dolaşdı; Gözlərim sataşdı, bu- 
xağa düşdü. Aşıq Ələsgər. [Bəypolad:] 
..Gözlərim bağçanı şəıılədən çiçəklərə iliş- 
di. H. Cavid. Nərgiz kəskin bir hərəkətlə geri 
döndü, gözləri Nərminə xalamın gözlərinə 
sataşdı. Ə.Məmmədxanlı. Gözü seçməmək 

- zəif görmək, çətinliklə ayırd etmək, yaxşı 
görməmək, görə bilməmək. [Qoca:] Ay 
uşaq, gözüm seçmir, bir görün o gələn atlı 
kimdir? İ. Əfəndiyev. Gözü su içməmək 

- inanmamaq, etibar etməmək, şübhə etmək. 



Arvadı bundan soruşdu ki, ustalar nə istə- 
yirlər, .. cavab verdi ki, ustalardan gözü su 
içmir. C. Məmmədquluzadə. [Aslan bəy:] 
Məııəf axır sənin bu oğlundan heç mənim 
gözüm su içmir. Ə.Haqverdiyev. Gözü (göz- 
ləri) süzülmək - 1) göz qapaqları qapan- 
mağa başlamaq, yuxusu gəlmək. Əsgərin .. 
gözləri süzülürdü. Ə.Əbülhəsən. [Fəridə 
Qurbana:] Qurban dayı, [çağanın] gözləri 
süzülür, deyəsən, yatacaq.. Ə.Məmməd- 
xanlı; 2) xumarlanmaq, gözləri yarıqapalı 
bir vəziyyətə gəlmək. Gözləri süzüldü, ca- 
nım üzüldü; Vurubdur sinəmə yara qaşların. 
Aşıq Ələsgər. Gözü tox olmaq - heç bir 
şeydə gözü olmamaq, nəfsi az olmaq. Könlii 
açıq, gözü toxdu Şəmşirin; Oynasın taleyi, 
bəxti Şəmşirin. Aşıq Şəmşir. Gözü tutmaq 
- xoşlamaq, bəyəmnək, sevmək, aşiq olmaq. 
[Səriyyə:] Mənim ürəyim [Rüstəmi] sevir, 
mənim gözüm onu tutub, mən ona aşiqəm.. 
C. Cabbarlı. ...gözü uçmaq - birini görməyə 
çox can atmaq, şiddətli arzu hiss etmək (bə- 
zən də bu ifadə istehza kimi “şəni görməyə 
çox gözüm uçurdu” şəklində işlənir). Gözü 
üstündə olmaq - daim nəzarət etmək, hi- 
mayə etmək, qayğısına qalmaq. [Mayor Ca- 
vanşir bəyə:] Harda olsam, gözüm sizin üs- 
tünüzdə olacaq. Ə.Məmmədxanlı. Gözü 
(gözləri) yaşarmaq (yaşla dolmaq) - ağla- 
mağa başlamaq. Cavan komandanın da qo- 
canın bu halətinin təsirindən gözləri yaşardı. 
Ə.Haqverdiyev. Zəhra analarını itirmiş on 
üç qızın halını, ürək parçalayan səmimi göz 
yaşlarını görərək, ixtiyarsız gözləri yaşardı. 
S. Hüseyn. Şiddətli qamçıdan Bahadırın 
gözləri yaşardı.. M.Hüseyn. Gözü (gözləri) 
yol çəkmək - 1) gözləri bir nöqtəyə zillənib 
qalmaq; 2) gözü yolda olmaq, gözləmək. 
Görürəm eşqinlə gözü yol çəkən; Dağlar 
pərisini, dağlar qızını. S.Vurğun. Dörd il 
vardı, ananın gözləri yol çəkirdi; Başqa bir 
fikri yoxdu, oğul fikriydi dərdi. S. Rüstəm. 
Gözü (gözləri) yolda (yollarda) qalmaq - 
sevilən, əzizlənən bir adamın yolunu göz- 
ləmək, intizarında qalmaq. Göz qalar yol- 
larda, can intizarda; Gəlmədi canandan bir 
xəbər mənə. Q.Zakir. Gözü (gözləri) yollara 
baxmaq -bax gözü (gözləri) yolda qal- 
maq. Gecə-gündüz gözüm baxdı yollara; 



283 




GÖZ 

Bir laçın gözlünün nigaranıdı. Q.Zakir. Gözü 
(gözləri) yumulmaq - yatmaq istəmək. 
[Mozalanbəy:] Mənim gözüm yumular və 
mürgüləyirəm. Ə. Haqverdiyev. Gözümün 
(gözünün) işığı (nuru) - sevgi, riqqət, 
əzizləmə ifadəsi. [Qərib:] Ey mənim gözü- 
mün işığı, qəlbimin soltanı, gedirsən nədir? 
"Aşıq Qərib”. [Məsud:] Gözünün işığı, ye- 
ganə ümidi bir qızcığazı var idi, o da əlin- 
dən getdi. H. Cavid. [Nisə xala:] Ay gözü- 
mün işığı, ürəyimin tabı. Mir Cəlal. Gözün 
(gözlərin) aydın (olsun)! - gözaydınlığı, 
təbrik ifadəsi. Gözün aydın olsun, könlün 
olsun şad. Aşıq Ələsgər. Mən xalama dedim: 
-Xalacan, gözün aydın olsun, sabah Ya- 
qutun toyudur. Ə.Məmmədxanlı. Gözündə 
canlanmaq - xatirinə gəlmək, yadına düş- 
mək. Keçmiş günlər gözümdə canlanır. 
- ..Sirkan, kolları basmış meydança gözüm- 
də canlanır. M. İbrahimov. Gözündə qal- 
dırmaq - etibarını daha da artırmaq, hör- 
mətini daha da çoxaltmaq. [Bu iş] Veysi bir 
neçə saat ərzində tanımayanların da, tanı- 
yanların da gözündə çox qaldırmışdı. 
Ə.Əbülhəsən. ...gözündə böyümək, yük- 
səlmək - hörməti artmaq, dərəcəsi yüksəl- 
mək, qiymətlənmək, etibar qazanmaq. Bizi 
tanış etdilər, çox xoşuma gəldi qız ; İncə gü- 
lüşlərdə gözümdə yüksəldi qız. S. Rüstəm. 
Qasım indi Ələşrəfın gözündə böyüdü, yük- 
səldi. Mir Cəlal. Gözündə olmamaq - müəy- 
yən səbəblərə görə ürək sıxıntısı, rahatsızlıq 
duymaq, gözündən düşmək (adətən “gö- 
zümdə deyil” şəklində işlənir). Ev-eşik gö- 
zümdə deyil. Gözündən batmaq - 1 ) quru- 
maq, su çıxmamaq (çeşmə və s. haqqında). 
Bulaq gözündən batıb; 2) məhv olmaq, bər- 
bad olmaq, heç-puç olmaq. İşlərim gözün- 
dən batdı. Gözündən düşmək - daha ma- 
raqlanmamaq, bir şeyə qarşı marağını itir- 
mək ..Diinya gözümdən düşdü, qəza məni 
səhraya saldı, mənə nə qaldı? A.Divanbəy- 
oğlu. Gözündən gəlsin! - nankor adama 
qarğış ifadəsi. [Sənəm:] Əlimlə sənə verdi- 
yim duz-çörək sənin gözündən gəlsin. 
Ə. Haqverdiyev. Gözündən itmək - heç bir 
şey görməmək, hiss etməmək. Qaraca qız 
[qonaqlıqda oynarkən] elə coşmuşdu ki, 
orada olan adamlar onun gözündən itmişdi. 



GÖZ 

S.S.Axundov. Gözündən kənara qoyma- 
maq - öz yanında saxlamaq, daim nəzarəti 
altında saxlamaq. İndi o gündən Paşa Telli 
xanımı öz yanına köçürüb gözündən kənara 
qoymur. “Koroğlu”. Gözündən qaçma- 
maq - hər şeyi görmək, duymaq, hər işə fi- 
kir verib bilmək, diqqətli olmaq. Gözündən 
heç nə qaçmır. - [Səlimin] bu hərəkəti usta- 
nın gözündən qaçmadı. Y. Əzimzadə. Gö- 
zündən od tökmək - yanıqlı-yanıqlı ağla- 
maq. [Nəbi:] Bu gün bizim Güllü gəlib mə- 
nim yanıma, ağlayır, gözündən od tökür. 
Ə.Haqveıdiyev. Gözündən od tökülmək 

- 1) zirək, diribaş adam haqqında; 2) bərk 
hirsli olmaq, üz-gözündən qəzəb yağmaq. 
Məmmədhüseyıı əhvalatı eşitmişdi. Darva- 
zadan girəndə gözündən od tökülürdü. Mir 
Cəlal. Gözündən (gözündə, gözlərindən) 
oxumaq - gözlərinin ifadəsindən bilmək, 
sezmək. Ürəyindən keçənləri gözlərindən 
oxumaq. - [Kərim babanın] keçirmiş olduğu 
uzun bir tarixi hər zaman gözlərindən oxu- 
maq olurdu. A.Şaiq. Gözündən tökmək 
-nəşəsini pozmaq, zövqünü korlamaq, ha- 
ram eləmək, bumundan tökmək. O meyi-nab 
ki, vəslində səninlə içdim; Qan edib tökdü gö- 
zümdən ələmi-hicranın. S.Ə.Şirvani. Gözün- 
dən tük də yayınmaz - son dərəcə ayıq- 
sayıq adam haqqında. Səlbinin gözündən tük 
də yayınmazdı. Ə. Vəliyev. Gözündən 
uzaqda (olmaq) - ailədən kənar yaşamaq, 
aralı olmaq, yad yerdə yaşamaq, qürbətə, 
yad ölkəyə düşmək. [Cavanşir] Göy atı .. atı 
ilxıya qatıb, gözündən uzaq etmək istədi. 
İ.Şıxlı. Gözündən yağmaq - bilinmək, hiss 
edilmək, görünmək. Zəhra! Nə qədər də 
qocalıb fağır; Üzündən- gözündən kasıblıq 
yağır. B. Vahabzadə. Gözünə ağ salmaq 

- əzab vermək, əziyyət vermək, incitmək. 
...gözünə almaq - əvvəlcədən baş verəcək 
hadisəni, işi, fəlakəti duymaq, hiss etmək, 
nəzərdə tutmaq. Ölümünü gözünə almaq. 

- Artıq hər bir şeyi gözünə almış Odunçu- 
oğlu yenə bayaqkı sakit səslə cavab verdi.. 
Ə.Məmmədxanlı. Gözünə batmaq (gir- 
mək) - 1) daim görünmək, göz qabağında 
olmaq. Hər gün küçələrdə .. gözümüzə ba- 
tan qorodovoy və qazaqlardan əsər yox idi. 
A.Şaiq; 2) qibtə oyatmaq, həsəd oyatmaq. 



284 




GÖZ 

Elə bil gözünə batıram. Gözünə çökmək 

- basmaq, qaplamaq, tutmaq. Gözünə qüssə 
çökmək. - Əjdərin gözünə çökmüşdü duman; 
Qurbanın üzündə qalmamışdı qan. H.K.Sanılı. 
Gözünə dəymək (ilişmək, sataşmaq) 

- görünmək, rastlaşmaq. [Xanhüseyn:] Nəbi 
dünəndən bəri gözümə dəymir. "Qaçaq 
Nəbi”. Dəydi gözlərinə ağappaq divar; Elə 
bil başında ildırım çaxdı. B.Vahabzadə. 
Gözünə döndüyüm - birisinin işini, ya hə- 
rəkətini bəyəndikdə işlənən tərif ifadəsi. 
[Firidun bəy:] Gözünə döndüyüm, faytonu 
tərpədib bunun böyründən nə tövr ilişdirdisə, 
təpəsi üstə getdi lığın içinə, ürəyi getdi. 
Ə. Haqverdiyev. Gözünə dönüm! - nəvaziş, 
alqış yaxud nəvazişli xahiş bildirən ifadə. 
Gözünə dönüm, bir də oxu! - [Hacı Əhməd 
Şərifə:] Ay bərəkallah, ay gözünə dönüm! 
C. Cabbarlı. Gözünə dönüm, göy ürgə, qaşqa 
daya ancaq sən çata bilərsən. I. Əfəndiyev. 
Gözünə durmaq - çətin görünmək, çətin- 
lik çəkmək, ağır gəlmək. Qardaşı arvadı ilə 
özünü danışmağa məcbur etmək indi Qum- 
runun lap gözünə dururdu. Ə.Əbülhəsən. 
Elə birinci stəkandan hala gəlmiş bu arıq, 
cılız oğlanın ikinci stəkan lap gözünə durdu. 
I. Şıxlı. Gözünə dursun! - bax gözündən 
gəlsin! [Ağa Kərimxan:] Əməyim gözünə 
dursun, Leyla, bu nə işdir, bu nə müsibət- 
dir.. N.Vəziıov. Gözünə gəlməmək (gö- 
rünməmək, girməmək) - vecinə gəlmə- 
mək, təsir etməmək. Dünya üzü sərbəsər 
əgər lıur olsun; Görməz gözümə yüz gözü 
məxmur olsun. S.Ə.Şirvani. Gözünə gö- 
rünmək (görsənmək) - 1) görmək, bəlli 
olmaq. [Xəlilin] ağzından buraxdığı mavi 
halqaların arasından gözünə bir çox qadın 
simaları göründü. Çəmənzəminli. [Səkinə 
Rüstəmə:] Ay kişi, gözümə bir təhər dəyir- 
sən. M.İbrahimov; 2) mövcud olmadığı hal- 
da görünmək, təsəvvür edilmək. Gözünə 
görünməmək - hiss edilməmək, duyulma- 
maq. Pulunu az-az ver, gözünə görünməsin. 

- [Səlim:] Bunun əkiz-tayıııdan .. sənə 
mənzil alanda heç izafilik .. gözünə görün- 
mürdü, Ədlıəm ağa! B. Bayramov. Gözünə 
xoş görünmək - ilk baxışda xoşuna gəl- 
mək, bəyənmək. Parça gözümə xoş görün- 
dü. - [Siçan balası] pişiyi gördü, oxşayır 



GÖZ 

özünə: Xoş göründü pişik onun gözünə. 
S.Ə.Şirvani. Gözünə (gözlərinə) inanma- 
maq - 1 ) gördüyünə inanmamaq. Giilsənəm 
arvadın fikrincə Tahir .. görəndə heç gözlə- 
rinə inanmayacaqdı. M. Hüseyn; 2) təsəv- 
vürə gəlməz bir iş qarşısında təəccüblən- 
mək, çaşmaq. Vəziyyəti gördükdə gözlərimə 
inanmadım. - Onun bağçasında elə qəribə 
meyvə ağacları var ki, adam görəndə gözlə- 
rinə inanmır. M.Rzaquluzadə. Gözünə işıq 
gəlmək - canlanmaq, dirçəlmək. Çörəyi ye- 
dim, gözümə işıq gəldi. - Ədhəmiıı gözünə 
işıq gəldi.. B. Bayramov. Gözünə işıq ver- 
mək - dirçəltmək, canlatmaq, həyat vermək. 
Ay doğdu, işıq verdi; Yara yaraşıq verdi ; 
Sinəndən doğan ulduzu; Gözümə işıq verdi. 
(Bayatı). Gözünə kölgə çökmək - arıqla- 
maq, zəifləmək, gözləri batmaq, çökmək, 
çuxura düşmək. Gözünə (gözlərinə) qan 
sızılmaq - bax gözü (gözləri) qan çana- 
ğına dönmək. [Pəri:] Hirsindən ovçunun 
gözlərinə qan sızılmışdı. Ə.Məmmədxanlı. 
Gözünə (gözlərinə) qaranlıq çökmək - 
bax gözü (gözləri) qaralmaq. Gözünə 
qoymağa ... verməmək - ən kiçik; ən cüzi 
miqdarla bir şeyi qıymamaq. Gözünə pər- 
də çəkmək - cəhalətdə saxlamaq, qəflətdə 
saxlamaq. Gözünə pərdə gəlmək - kor ol- 
maq, gözü görməmək. Bozdar qocalmış, 
gözlərinə pərdə gəlmiş heyvərə bir kö- 
pəkdir. S.S.Axundov. Gözünə pərdə sal- 
maq (tutmaq, çəkmək) - bax gözdən 
pərdə (əski) asmaq. Gözünə sataşmaq 
(dəymək) - görünmək. Zalın küncündə bir 
neçə müsəlman gözümə sataşdı. Ə. Haqver- 
diyev. Qabaqda oturan qız arada yenə Dur- 
sunun gözünə sataşdı. Ə.Əbülhəsən. ..Bir 
əsgər mənim gözümə sataşdı. Mir Cəlal. Gö- 
zünə soxmaq - 1) qabacasma göstərmək; 
2) acgözlüklə yemək. Yeməyi gözünə soxur- 
du. Gözünə su vermək - ibrət götürmək, ibrət 
almaq. Gözünə təpmək -bax gözünə sox- 
maq 2-ci mənada. Çörəyi gözünə təpirdi. Gö- 
zünə yuxu (çimir) gəlməmək (getməmək) - 
yata bilməmək, yatmamaq, qəti gözünü yum- 
mamaq; narahat olmaq. Gəldim, soyundum, 
girdim yerə, amma sübhədək gözümə yuxu 
gəlmədi. Ə.Haqverdiyev. [Tiikəzban:] Anası 
ölmüş, ev bilmir, eşik bilmir, təkdənbir 



285 




GÖZ 

gələndə də gözünə yuxu getmir. M. Hüseyn. 
Səhər ulduzlar sönənə qədər gözümə yuxu 
getmirdi. Ə.Məmmədxanlı. Gözünü (göz- 
lərini) açmaq - 1) bax göz açmaq. O aç- 
mağa başlayıb bu dünyaya gözünü. B. Vahab- 
zadə; 2) ayıltmaq, başa salmaq, bilmədiyini 
öyrətmək. Mart ayının 2-də olan nümayiş 
fəhlə sinfinin gözünü açdı. M.S. Ordubadi. 
Bu silah gözləri açan, insanlara həqiqəti gös- 
tərən bir silahdır. M.Rzaquluzadə; 3) özünə 
gəlmək, ayılmaq. Körpə uşaq indi də başının 
ağrısından gözünü aça bilmir. B. Bayramov; 
4) xilas olmaq, başı ayılmaq (açılmaq), işin 
əlindən gözünü aça bilmir ; 5) diqqət etmək, 
fikir vermək. Gözünü aç, yaxşı bax! Gözü- 
nü ağartmaq - təhdid etmək, hədələmək, 
qorxutmaq. [Kazım Kərbəlayıya:] Niyə gö- 
zünü ağardırsan? Səndən qorxan yoxdur. 
Çəmənzəminli. [Gülpəri arvad] Sadıq kişi- 
nin qırışmış yanaqlarına .. baxıb gözünü 
ağartdı. M.Hüseyn. [Adil:] Atam məramımı 
başa düşüb gözünü ağartdı. B.Bayramov. 
Gözünü almaq - özündən qorxutmaq, çə- 
kinməyə məcbur etmək. Gözünü (gözləri- 
ni) ayırmamaq - diqqətlə, gözünü ayırma- 
dan bir şeyə baxmaq. Uşaq gözlərini xalça- 
dan ayırmayıb, yavaş səslə bacısından so- 
ruşdu.. Ə.Məmmədxanlı. Gözünü (gözlə- 
rini) bağlamaq - qəsdən başa düşməyə, 
ayılmağa qoymamaq, qəflətdə, cəhalətdə 
saxlamaq. [Bəhram:] Mənim gözlərimi bağ- 
ladı. C.Cabbarlı. Gözünü (gözlərini) bə- 
rəltmək- bax gözünü ağartmaq. Hesab- 
dar bəzi adamların adlarının qabağını boş 
görüb çeşməyinin altından gözünü bərəltdi. 
B.Bayramov. Gözünü (gözlərini) çəkmə- 
mək - uzun müddət baxmaq, davamlı ba- 
xışlarla süzmək, gözünü götürməmək. Xa- 
nını bir yerdə durdıımu, Həmzə bəy də yeri- 
şini yavaşıdıb gözlərini ondan çəkmirdi. Çə- 
mənzəminli. Gözünü (gözlərini) çıxart- 
maq - 1) kor etmək. Həm i yandırdı saq- 
qalın, həm üzün; Alov az qaldı ki, çıxarda 
gözün. S.Ə.Şirvani; 2) birinin paxıllığına 
səbəb olmaq, qibtə hissi doğurmaq, həsədi- 
nə səbəb olmaq. Mənim çörəkli olmağım 
bir para adamın gözünü çıxardır. Ə.Əbül- 
həsən; 3) isteh. bir şeyin yaxşısı qaldığı və 
ya olduğu halda pisindən yapışmaq, pisini 



GÖZ 

almaq. Bazarın gözünü çıxarmısan. Gözünü 
(gözlərini) dikmək - 1 ) gözünü ayırmadan 
baxmaq. - [Molla Həmid] gözünü çadırın 
səqfınə dikib, sağ əlinin baş barmağı ilə çə- 
nəsinə tikvə verib, cavab verir. M.F.Axund- 
zadə. Osman gözlərini dikmişdi yerə. 
H.K.Sanılı. Şiraslan gözlərini .. [Turşsu bu- 
lağına] dikdi. S. Rəhimov; 2) ümid bağla- 
maq. Gözünü böyük oğluna dikmək. - [Səa- 
dət xanım:] Beş i! gözlərimi dikmişəm onun 
yoluna, indi qəza bizi dübarə ayırmaq istəyir. 
N.Vəzirov. [Cəmaləddin:] Xaricilər vəhşi 
pələnglər kimi dişlərini qıcıdıb, gözlərini is- 
lam məmləkətlərinə dikiblər. C.Cabbarlı. 
Gözünü dörd açmaq (eləmək) - çox diq- 
qətli olmaq, özünü ayıq saxlamaq. Gözünü 
(gözlərini) döymək (döyəcləmək) - hey- 
rətlə baxmaq, mat-mat baxmaq, məəttəl 
qalmaq, heç bir şey anlamadan baxmaq. Hər 
ikisi .. gözlərini döyürdülər. M.S. Ordubadi. 
Qulam dayı isə bu əhvalatdan heç nə anla- 
mayıb gözlərini döyür.. M.Hüseyn. Xəstə 
uşaq gözlərini döyəcləyib həkimin üzünə 
baxdı və heç bir söz demədi. Q.Ilkin. Gözünü 
(gözlərini) götürməmək - daim baxmaq, 
gözlərini ayırmamaq. Qızı görən kimi [oğ- 
lan] gözlərini qızdan götürə bilmədi.. E. Sul- 
tanov. Gözünü (gözlərini) qan tutmaq 
(bürümək) - qan tökməyə hazır olmaq, qan 
tökəcək dərəcədə hirslənmək. Gözünü 
qorxutmaq (qorxuzmaq) - bax gözünü 
almaq. [Mərcan bəy:] Cürətim gəlməyir, 
[Minnətxanım] gözümü bərk qorxuzub. 
Ü.Hacıbəyov. [Yusif Səmədə:] Deyəsən, ar- 
vad gözünü qorxudub. İ.Hiiseynov. Gözünü 
oğurlamaq - birisinin diqqətini başqa şeyə 
cəlb edərək öz işini görmək, yayındırmaq. 
Beləcə anamın gözünü oğurlayıb, .. dörd 
nəfər yaralı çıxarıb gətirdim. Ə.Əbülhəsən. 
Gözünü yerə dikmək - aşağı baxmaq, ba- 
şını aşağı salmaq. Gözünü yerə dikib dur- 
maq. Gözünü (gözlərini) yollara dikmək 
- həsrətlə yol gözləmək, intizar çəkmək, yol 
gözləmək. Görməyə didarını hərdəm çəkər 
çox intizar; Gözlərini dikmiş, baxır yollara, 
gördüm Vaqifi. M.P.Vaqif. Gözünü (gözlə- 
rini) yollardan çəkməmək -bax gözünü 
(gözlərini) yollara dikmək. [Musa:] Dərd- 
lilər yollardan gözünü çəkməz; Haray, bu hic- 



286 




GÖZ 

ranın əlindən, haray! S. Rüstəm. Gözünü 
yuxuya vermək — 1) yatmaq, yuxulamaq. 
Səhərə yaxın gözümü yımıya verdim ; 2) kələk 
gəlmək, aldatmaq. Gözünü (gözlərini) 
yummaq - 1) ölmək. Neçə gündür ki, Azər- 
baycan .. poeziyasının böyük nəğməkarı, 
onun öncül bayraqdan Səməd Vurğun öz 
şahin gözlərini yummuşdur. S. Rəhimov; 
2) yatmaq. Vəfalı Hüsniyə rəfiqəsinin yanını 
kəsdirib sübhə qədər gözlərini yummadı. 
S.S.Axundov; 3) hər şeyə qarşı laqeyd ol- 
maq, heç bir şeyə fikir verməmək, soyuq- 
qanlılıq göstərmək, əhəmiyyət verməmək. 
[Kərimqulu:] Gərək biz də gözümüzü yu- 
mub, özümüzü götürüb o uçurumdan dik 
başıaşağı ataq, eləmi? S.Rəhimov. Gözünü 
(gözlərini) zilləmək - gözünü bir nöqtəyə, 
bir yerə dikib baxmaq. Səlim gözlərini [Meh- 
ribanın] gözlərinə zilləmişdi. S. Hüseyn. 
Bəxtiyar tüfəngi doldurub qalxdı; Zilləyib 
gözünü bir az da baxdı. S. Vurğun. Əlindəki 
kağıza zilləyərək gözünü; Həyatında bəlkə 
də o ilk dəfə özünü; Xoşbəxt sanırdı bu gün. 
B. Vahabzadə. Gözünün acısını almaq 

- azacıq yatmaq, bir qədər yatıb dincəlmək. 
Gözlərinin acısını alan Nəbi gün yağlan- 
mamışdan durur, həndəvərə göz gəzdirir. 
S.Rəhimov. Gözünün acısını çıxartmaq 

- yatıb yorğunluğunu rəf etmək, yatıb din- 
cəlmək. Gözünün ağı-qarası - ailənin bir- 
cə övladı, tək uşağı olduqda işlənir. Ananın 
gözünün ağı-qarası bircə qızı var. - [Şah:] 
Keşiş, gözümün ağı-qarası bir nəfər oğlum 
var. Ü.Hacıbəyov. [Odabaşı:] Bunun gözü- 
nün ağı-qarası Fərman adında bircə oğlu 
var idi. Ə.Haqverdiyev. Sən mehriban ananın 
ürəyinin parası, gözünün ağ-qarası; Tək 
oğlusan, əzizim! Ə. Cəmil. Gözünün altına 
almaq - baş verəcək bir iş və ya hadisəni 
gözləmək, buna hazır olmaq. ..Başımı Ru- 
qiyyənin döşünə qoyub ölümümü gözümün 
altına aldını. A.Divanbəyoğlu. Gözünün 
altınca baxmaq - bax göz altından bax- 
maq. [Kərbəlayı Qulu] gözünün altınca 
dəlləyə baxıb yenə başını aşağı saldı. 
Çəmənzəminli. Gözünün düşməni - birinin 
sevmədiyi, xoşuna gəlmədiyi, düşmən kimi 
baxdığı adam haqqında. Gözünün içinə 
baxmaq - 1) əmri yerinə yetirməyə hazır 



GÖZ 

durmaq; 2) bir istəyin, arzunun yerinə yeti- 
rilməsi üçün gözləri ilə yalvarırcasma bax- 
maq. Gözünün içinə demək - söhbəti ge- 
dən adamın iştirakından çəkinməyərək 
nöqsanını və ya başqa bir şeyi arxasınca de- 
yil, üzünə demək. [Əsgər:] ..Budur bax, düz 
gözünün içinə deyirəm : - Oxumur.. N.Vəzirov. 
[Bəkir:] Sən mənim nöqsanlarımı gözümün 
içinə demədin. İ. Hüseynov. Gözünün içinə 
qədər - lap, tamamilə. Gözünün içinə qə- 
dər yalan deyir. Gözünün kökü saralmaq 
- gözləməkdən yorulmaq, usanmaq, çox 
gözləmək. [Koroğlu:] [Dəliləri] gözləmək- 
dən gözümüzün kökü saraldı. “Koroğlu”. 
Gözünün qabağında dayanmaq (olmaq) 
bax gözü (gözləri) qabağında (qarşısın- 
da) durmaq (canlanmaq). [Mürşüd Sənu- 
bərə:] Sənin taleyini düşünəndə o, həmişə 
gözümün qabağında dayanır. B.Bayramov. 
Gözünün qorasını sıxmaq (tökmək) - ağ- 
lamaq. Püstə xanım da [Səlimnaz arvadın] 
təsirinə düşüb gözünün qorasını sıxdı. 
M. Hüseyn. Gözünün qurdu ölmək - ehti- 
yacı qismən təmin olunmaq; doymaq. Əv- 
vəlcə verin çörəyi, acqarına işləyən zalım 
oğlunun gözünün qurdu ölsün. M.Hüseyn. 
Gözünün qurdunu öldürmək - ehtiyacını 
azca da olsa təmin etmək (yeməklə). Gözü- 
nün quyruğu (ucu) ilə baxmaq - hiss et- 
dirməmək üçün altdan-altdan, gözucu bax- 
maq. [Dərviş:] ..Başımı aşağı salıb, .. gözü- 
mün quyruğu ilə o tərəfə baxdım. A.Divan- 
bəyoğlu. Gözünün quyruğu (ucu) ilə bax- 
mamaq - etina etməmək, saymamaq. O heç 
gözünün ucu ilə də baxmadı. M. Rzaquluza- 
də. Gözünün odunu almaq - qabaqcadan 
bir şeylə qorxutmaq. ..Leylək bəri başdan 
qoltuqçunun gözünün odunu almaq, malı 
ucuz satmaq istədi. S.Rəhimov. Gözünün 
üstündə qaşın var deməmək - heç bir söz 
deməmək, kefinə, xətrinə dəyməmək, hər 
cür qüsurunun üstündən keçmək. İndiyə qə- 
dər ona gözünün üstündə qaşın var deyən 
olmayıb. Gözünün zılığını axıtmaq - bax 
gözünün qorasını sıxmaq. ...gözü (gözüm) 
atır - istehza kimi işlənən ifadə. Çox səni 
görməyə gözüm atır. ...gözüm (gözün, gözü) 
var(dı) - istəyirəm (istəyirsən, istəyir), se- 
virəm (sevirsən, sevir). [Rəşidin] ..həqiqət 



287 




GÖZAĞARTMASI 

halda Mehribanda gözü vardı. S. Hüseyn. 
Veysin Minavədə gözü vardı. Ə.Əbülhəsən. 

GÖZAĞARTMASI: gözağartması ver- 
mək - qorxuducu nəzərlə, hədələyici tərz- 
də baxmaq, göz ağartmaq. Əlvarov bu dəfə 
bulud kimi qaraldı və direktora gözağart- 
ması verdi. M.Hüseyn. 

GÖZALTI 1. is. Sonradan almaq və ya 
ərə getmək üçün nəzərdə tutulan qız, yaxud 
da oğlan. Əlbəttə, heç bir gözaltın varmı? 
Ə. Sadıq. [Süsənbər Səməndərə:] Sözümə 
cavab vermədin, axı, bəlkə gözaltın var? 
B. Bayramov. □ Gözaltı etmək (eləmək) 

- 1) sonradan almaq və ya ərə getmək, ya- 
xud bir şeyi sonradan əldə etmək üçün nə- 
zərdə tutmaq. Qızı gözaltı etmək. - Talıir 
anasının kənddə gözaltı elədiyi qızı yox, Lə- 
tifəni sevdiyini yazmışdı. M.Hüseyn. [Gül- 
naz:] Sən də birini gözaltı eləyib onun haq- 
qında fikirləşərdin. H.Seyidbəyli; 2) nəzər- 
də tutmaq, göz qabağında tutmaq, qabaqca- 
dan bilmək. [Kərbəlayı Məmmədəli:] Bi- 
lirsiniznıi ki, oğurluq eləyən gərək binanıus- 
luğu da gözaltı eləsin. N.Vəzirov. Cuma .. 
özünə tay olacaq bir əsgər .. gözaltı eləməyə 
çalışacaqdı. Ə.Əbülhəsən. 

2. zəı/Başqasma bildirmədən, hiss etdir- 
mədən; gizlincə. Gözaltı nəzər salmaq. 

- ..Ətrafında vüqu bulan hər bir şeyə [qa- 
dın] gözaltı baxıb diqqət yetirirdi. B.Talıblı. 
Məşədi Qadir bu xəbəri söyləyəndə gözaltı 
baxıb nə sayaq təsir edəcəyinə diqqət verir- 
di. T.Ş. Simurq. Qız dönüb gözaltı gözümə 
baxdı; Bu gizli baxışda sabahı gördüm... 
M.Araz. 

GÖZALTILAMA “Gözal tı 1 anı aq ”dan /.' is . 

GÖZALTILAMAQ bax gözaltı etmək 
(eləmək) (“gözaltT’da). Qız gözaltılamaq. 

GÖZAYDINLAMA “Gözaydınlamaq’’dan 
fis. 

GÖZAYDINLAMAQ/ Şad bir hadisə və 
ya xəbər münasibətilə birini təbrik etmək, 
gözaydınlığı vermək. Toy münasibətilə göz- 
ayduılamaq. - Xəbər tutanlar gəlib bu xoşbəxt 
ataları gözaydınlayırdı(lar) S. Rəhimov. 

GÖZAYDINLAŞMA “Gözaydmlaşmaq”- 
dan fis. 

GÖZAYDINLAŞMAQ qarş. Şad bir hadi- 
sə və ya xəbər münasibətilə bir-birini təb- 



GÖZCÜK 

rik etmək, bir-birinə gözaydınlığı vermək. 
Maral yatdığı yerdə bu gurultulu gözaydın- 
laşmağı eşitdi.. Ə.Əbülhəsən. 

GÖZAYDINLIĞI is. Xoş bir xəbər və ya 
yaxşı bir iş münasibətilə birisini təbrik 
etmə; təbrik. Hər bulaq başında bir söhbət 
olur; Gah gözaydınlığı, gah qeybət olur. 
S. Vurğun. □ Gözaydınlığı vermək - “gö- 
zün aydm (olsun)” deyərək təbrik etmək. 
[Vaqif] Qızxanımla [Mirzə Əliməmmədin] 
ailəsinə gözaydınlığı vermək üçün getdi. 
Çəmənzəminli. Kərbəlayı Xəlilin arvadına 
bu xəbər çatan kimi, Xavərnisəvə gözaydın- 
lığı vermək və kömək etmək üçün oraya get- 
di. T.Ş. Simurq. 

GÖZBAĞLAYICI is. 1. Xüsusi cihaz və 
ya hərəkətlərin köməyilə tamaşaçıların gö- 
zünü yayındıraraq müxtəlif fokuslar (nöm- 
rələr) göstərən sirk artisti. 

2. məc. Başa düşülməyən, üstüörtülü, an- 
laşılmayan iş, müəmma. Onun işi lap göz- 
bağlayıcıdır. 

GÖZBAĞLAYICILIQ is. 1 . Gözbağlayıcı 
artistin işi, peşəsi. 

2. məc. Fırıldaqçılıq, adam aldatma, fırıl- 
daq. Gözbağlayıcılıqla məşğul olmaq. 

GÖZBAĞLICA bax gözbağlayıcı 1-ci 
mənada. [Məhbubə:] Mehri! Bu gözbağlıca 
oyunun axırı pis qurtarar. H.Seyidbəyli. 

GÖZBƏGÖZ zar/" Gözünün içinə baxaraq, 
üzbəüz, qarşı-qarşıya. Gözbəgöz oturub da- 
nışmaq. - [Gültəkin:] Üç avdır ki, dik göz- 
bəgöz [Aydının] üzünə baxa bilməmişəm. 
C. Cabbarlı. 

GÖZCÜK is. 1. Kiçik göz. Qarışqanın 
gözciikləri. 

2. İçəriyə və ya bayıra baxmaq üçün qa- 
pıda qoyulan xırdaca deşik; gözlük. Qapıda 
balaca bir gözcük də vardı ki, qapı döyülən- 
də bu gözcükdən baxıb, gətən adamın üzünü 
görmək mümkün olurdu. Ə.Əbülhəsən. 

3. Tumurcuq. Gözcüklər yaxşı inkişaf 
edir. - Çay bitkisini çoxaltmaq üçün 3-4 göz- 
cüyii olan birillik çubuqlardan istifadə et- 
mək lazımdır. B.Talıblı. 

4. Gözə oxşar (dairəvi) şəkildə olan tu- 
murcuq və s. Kartof yumruları üzərində çu- 
xurcuqlar olur ki, buna gözlüklər deyilir. 
M.Qasımov. 



288 




GÖZCÜKLÜ 



GÖZƏL 



GÖZCÜKLÜ sif. Gözcüyü olan; gözlüklü. 
Gözciiklü qapı. 

GÖZCÜYƏZ “Göz”dən oxş. 

GÖZÇIXARAN sif. Gözlərə kəskin təsir 
edən, gözü acışdıran. Gözçıxaran tüstü. - Ba- 
kının dəhşətli gözçıxaran tozanağı hamıya 
məlumdur. H. Sarabski. 

GÖZƏ is. məh. Sulıı, nəmiş otluq, yaşıllıq 
yer, rütubət çəmənlik. Əziziyəm gözədə; Quzu 
otlar gözədə; Qurban olum sənə də; Sənə 
baxan gözə də. (Bayatı). Biz xeyli yol gedib 
dağətəyi bir gözəyə çıxdıq. S. Rəhimov. 

GÖZƏÇARPAN bax gözədəyən. İranda 
.. xalqın içərisində gözəçarpan canlanma 
onları təşvişə salmışdı. M. İbrahimov. 

GÖZƏDƏYƏN sif. Nəzərə çarpan, diqqə- 
ti cəlb edən, yaxşı xüsusiyyəti ilə başqala- 
rından fərqlənən, seçilən, ayrılan. Gözədə- 
yən şey. - Burda gözədəyən hər şey otaq sa- 
hibinin işgüzar bir adam olduğunu göstərirdi. 
M. Hüseyn. Küçələrdə at ayaqlarının tappıl- 
tısı eşidilir, arabir təkəm-seyrək gözədəyən 
keşikçilər görünürdü. İ.Şıxlı. 

GÖZƏDƏYMƏZ is. Nəzərə çarpmayan, 
diqqət cəlb etməyən. Kəndin gözədəyməz 
yeri. - Tahirzadə məclisin gözədəyməz bir ye- 
rində dayanıb müəllimlərlə söhbət edirdi. 
Mir Cəlal. 

GÖZƏGƏLƏN is. Gözə xoş gələn; gözə- 
gəlimli. Gözəgələn ev. - [Rübabə] ucaboy, 
alagöz, qarasaç, gərdəııli, gülərüzlü, bir 
sözlə, gözəgələn bir qız idi. Mir Cəlal. 

GÖZƏGƏLİMLİ 1. Bax gözəgələn. ..Bu 
solğunluğu [Çimnazm] qara qaş-gözünü 
daha gözəgəlimli göstərirdi. Ə.Əbülhəsən. 

2. Bax gözədəyən. Gözəgəlimli qız. 

GÖZƏGƏLİMLİLİK is. Gözə xoş gələn, 
gözoxşayan şeyin hal və keyfiyyəti. 

GÖZƏGƏLMƏLİ sif. Çox gözəl, çox yax- 
şı (guya çox gözəl olduğu, yaxud gözəlləş- 
diyi üçün gözə gələ bilən). [Qəndab:] Mən 
yəni beləmi gözəgəlməli olmuşam? B. Bay- 
ramov. 

GÖZƏGÖRÜNMƏZ sif. 1. Gözlə görülə 
bilməyən; gizlənmiş, görünməyən. [Pərişan 
atasına:] Yox, o adət arvadı gözəgörünməz 
bir çadra altında çürüdür. M.İbrahimov. Bir 
az sonra bütün dərə gözəgöriiııməz müxtəlif 
quşların səsi ilə dolmuşdu. Ə.Məmmədxanlı. 



2. Həqiqətdə mövcud olmayan, xəyali 
qüvvə. Gözümə neyləsin gözəgörünməz ; 
Canımın ağrıya qalmayıb tabı. H.Arif. Gö- 
zəgörünməzdən ummadıq kömək; insanın 
özüdür, - dedik, - pənahı. B. Vahabzadə. 

GÖZƏGÖRÜNMƏZLİK is. Gözə görün- 
məmə, gözlə görünməsi mümkün olmama, 
mövcud olmama; xəyalilik. 

GÖZƏK is. məh. 1. Bağ, ip. Atı gözəklə 
hörükləmək. Çuvalın gözəyiııi bağlamaq. 
Məfrəşiıı gözəyi. 

2. Toxunma şeyin yırtılmış, çürümüş və ya 
yanmış yerini yenidən toxumaqla salınan 
yamaq. 

GÖZƏKLİ sif. Gözəyi olan, toxunma ya- 
mağı olan: yamaqlı. Gözəkli xalça. 

GÖZƏL sif. 1 . Sifətinin cizgiləri, bədəninin 
tənasübü, qaş-gözü qüsursuz olan; göyçək. 
Gözəl uşaq. - [Xor:] Xəlvət meşə arasında; 
Bir gözəl qız tapmışıq. C. Cabbarlı. [Zaqs 
müdiri] Zeynalın Mehriban kimi gənc və 
gözəl bir qadını boşamasına bir məna ver- 
mədi. S. Hüseyn. İçəri gözəl, gənc bir qadın 
girdi. S. Rəhman. □ Dünya gözəli - çox 
gözəl, çox qəşəng qadın (çox zaman istehza 
və ya zarafatla işlədilir). [Müqim bəy:] Sə- 
nin kimi dünya gözəli olanın bu dünyada nə 
dərdi-qəmi, ay Zəriş! S.Rəhimov. Gözəllər 
gözəli - qeyri-adi gözəlliyi ilə fərqlənən, 
ən gözəl qız, qadın. // İs. mənasında. Sifəti- 
nin cizgiləri, bədəninin tənasübü, qaş-gözü 
qüsursuz olan gənc qız. Bu gün bir əcayib 
gözəl sevmişəm ; Beləsi olammaz heç vila- 
yətdə. M.P.Vaqif. [Qarı:] Ay cavan, atdan 
düş, bir falına baxım.. Sənin qismətində, de- 
yəsən, bir gözəl var.. Çəmənzəminli. Par- 
lasın hər gözəlin : Bir günəş yaxasında. 
M. Müşfiq. // Gözəlim şəklində gözələ xi- 
tab. Bu yazıq yarına hərdən; Bir nəzər sal, 
gözəlim! Ü.Hacıbəyov. Aç könlünü, layiq 
sana hər dürlü mükafat; Sevda! Nə dilərsən, 
gözəlim, aç mənə, anlat?! H. Cavid. 

2. Gözə xoş gələn, gözü oxşayan, xoşa 
gələn, qəşəng. Gözəl bağ. Gözəl mənzərə. 
-Hanı rəngin çiçəklərin, a çəmən! Bir gözəl 
dəstə gül tutaydım mən. A.Şaiq. Burda məc- 
lis quraq, gözəl çəməndir; Hər tərəf nərgiz- 
dir, tər yasəməndir. M.Rahim. // İnsanın ru- 
hunu oxşayan, ruhuna ləzzət verən, xoşa 



289 




GÖZƏLCƏ 

gələn. Gözəl səs. Gözəl avaz ilə oxumaq. - 
Hava gözəl və işıq idi. Qantəmir. Faytonçu- 
nun səmimi, yanıqlı bir səslə oxuduğu gözəl 
mahnı birdən xırp kəsildi. M.Hüseyn. ..Bül- 
bül öz gözəl nəğməsini oxumaqda idi. 
M.Rzaquluzadə. // Estetik zövq verən. 

3. Məharətli, öz sənətinin ustası olan, çox 
yaxşı, əla. Gözəl usta. - Kərim baba özünü bir 
də doğruldaraq : - Mənim atam da gözəl ovçu 
idi, - dedi. A. Şaiq. 

4. Müsbət keyfiyyətlərə və ya xassələrə 
malik olan, hər cəhətdən yaxşı olan, necə 
lazımsa elə. Gözəl adam. Gözəl oğul. Gözəl 
xasiyyət. - Dedim ki, gözəl xələf olarsan; 
Bir ailəyi şərəf olarsan. M. Ə. Sabir. [Süley- 
man:] ..Əsgər çox gözəl oğlandır. Çox ağıl- 
lı, yaraşıqlı və çox da şüurlu oğlandır. 
Ü. Hacıbəyov. [Səməd:] Mən bir görüm, axı 
elə gözəl insan birdən niyə bu qədər pozu- 
lub? I. Hüseynov. 

5. Əlverişli, yararlı, yaxşı. [Mirzə:] Ağa, 
məsləhətiniz çox gözəldir, ömrünüz uzun ol- 
sun, siz həmişə mənim uşaqlarımın qeydinə 
qalıbsınız. Ə. Haqverdiyev. 

6. zar/’Yaxşı, əla. Gözəl çalmaq. Gözəl da- 
nışmaq. - Əgər əhli-ruhsan, sözün gözəl de. 
Aşıq Ələsgər. [Dilbər:] Sizi isə, Gülüş, indi 
mən çox gözəl anlayıram. C. Cabbarlı. Hələ 
Zəki adlandırdıqları gənc nə qədər gözəl 
oxuyurdu. S. Hüseyn. 

0 Çox gözəl - çox yaxşı, yaxşı oldu, razı- 
yam (təsdiq ifadəsi). [Sultan bəy:] Çox gözəl, 
qızım, bilirsən nə var? Ü.Hacıbəyov. [Səba 
xanım:] Çox gözəl, bunu [min qızılı] siz 
özünüz verirsiniz. Bəs Toğrul nə verəcək- 
dir?.. M.S. Ordubadi. 

GÖZƏLCƏ sif. Çox gözəl, çox yaxşı, qə- 
şəngcə. Gözəlcə uşaq. Gözəlcə bağça. Gö- 
zəlcə səsi var. - Bir sərin, saf səhər, gözəlcə 
hava ; Bürünüb yamyaşıl çəmən, səhra! 
A. Şaiq. // Zərf mənasında. Gözəlcə geyin- 
mək. Gözəlcə nitq dedi. - Soba otağı qızdır- 
mışdı, elektrik ətrafı gözəlcə işıqlandırmış- 
dı. Çəmənzəminli. Şıxəli xanın sirdaşların- 
dan Çərkəz adlı birisi Abbasqulu ağagilin 
evinə gözəlcə bələd imiş. Ə.Sadıq. 

GÖZƏLCƏSİNƏ zərf Çox. gözəl, çox yax- 
şı. Mən Məşədi Kazımağanı gözəlcəsinə anla- 
yırdım. M.S. Ordubadi. 



GÖZƏLLƏŞDİRMƏK 

GÖZƏLƏMƏ “Gözələmək”dən fis. Sap 
tikiş, gözələmə, naxış çəkmə və s. üçün işlə- 
dilir. 

ÇÖZƏLƏMƏK bax gözəmək. Həvəslə 
xalça toxuyan gəlinlər .. boz çuvalları gözə- 
ləyir, kisələri daşa-divara çırpıb tozunu tə- 
mizləyirdilər. M.Hüseyn. ..Hatəın baba .. 
çuvalların ağzını gözələvirdi. Ə.Əbülhəsən. 

GÖZƏL-GÖYÇƏK bax gözəl 1-ci mə- 
nada. Gözəl-göyçək qız. Gözəl-göyçək uşaq. 
- [Hacı Murad:] ..Bir gözəl-göyçək qız al, 
gətir qoy evinə.. S.S.Axundov. [Sultan bəy:] 
Qudurğan oğlu qudurğan, bir dul xalasının 
əvəzində gözəl-göyçək qızımı istəyir. 
Ü.Hacıbəyov. 

GÖZƏL-GÖZƏL sif. Gözəl (adətən çoxluq 
bildirir). Gözəl-gözəl evlər. Gözəl-gözəl şey- 
lər. - Gözəl-gözəl xanımlar əfsərlər ilə qol- 
qola verib gəzirdilər. Ə. Haqverdiyev. Bal 
arısı dilində; Gözəl-gözəl nəğmələr; Çəmən- 
ləri dolaşıb; Gül tozları yığardı. M. Dilbazi. 

GÖZƏLLƏMƏ is. folk. Gözəli tərənnüm 
edən aşıq şeir formalarından birinin adı. 
Aşıq Ələsgərin gözəlləmələri. - Dilində Va- 
qifin gözəlləməsi; Yayılmış ətrafa onun zil 
səsi. S.Vurğun. Tahir telli sazını sinəsinə 
basdı və gözəlləmə çaldı. M.Hüseyn. 

GÖZƏLLƏNDİRİLMƏ “Gözəlləndiril- 
mək”dən fis. 

GÖZƏLLƏNDİRİLMƏK bax gözəlləş- 
dirmək. 

GÖZƏLLƏNDİRMƏ “Gözəlləndirmək”- 

dən fis. 

GÖZƏLLƏNDİRMƏK f. Gözəl etmək, 
gözəllik vermək, bəzəmək, qəşəngləndir- 
mək. Evi bəzəyib gözəlləndirmək. Gül dib- 
çəkləri otağı daha da gözəlləndirdi. 

GÖZƏLLƏNMƏ "Gözəllənmək”dən fis. 

GÖZƏLLƏNMƏK bax gözəlləşmək. 

GÖZƏLLƏŞDİRİLMƏ “Gözəlləşdiril- 
mək”dən fis. 

GÖZƏLLƏŞDİRİLMƏK məch. Daha da 
gözəl edilmək; yaxşılaşdırılmaq. 

GÖZƏLLƏŞDİRMƏ “Gözəlləşdirmək” is. 

GÖZƏLLƏŞDİRMƏK/ Gözəlləndirmək, 
daha da gözəl etmək. Yazıq qadııı üzünü 
gözəlləşdirmək üçün, kim bilir, üz-gözünə 
nə qədər şey sürtmüşdü. S. Hüseyn. Giilsə- 



290 




GÖZƏLLƏŞMƏ 

hərin boyunbağısı ağ sinəsini daha da gö- 
zəlləşdirirdi. Ə.Vəliyev. 

GÖZƏLLƏŞMƏ "Göz;)l!aşmak”don f.is. 

GÖZƏLLƏŞMƏK / Daha da gözəl ol- 
maq; qəşəngləşmək. Qız böyüdükcə gözəl- 
ləşir. - ..Qız o qədər böyümüş və gözəlləş- 
mişdi ki, gərək iki göz olub ona tamaşa ey- 
ləyəydi. E. Sultanov. Nigar böyüyür, böyü- 
dükcə rəngi ağarır, gözəlləşirdi. S.Hüseyn. 
Züleyxa getdikcə gözəlləşirdi.. C. Cabbarlı. 
// Daha da yaxşılaşmaq, qəşəngləşmək. Xət- 
ti getdikcə gözəlləşir. Kəndimiz ildən-ilə 
gözəlləşir. 

GÖZƏLLİK is. Gözəl adam və ya şeyin 
halı: qəşənglik, gözəşirinlik. Mənim tanrım 
gözəllikdir, sevgidir. H. Cavid. [Məmməd- 
bağır] bütün ömrünü qadınların gözəlliklə- 
rini ölçməklə keçirmişdi. S.Hüseyn. Giilgəz 
bütün gözəlliyi və cazibədarlığı ilə [Səmə- 
din] qarşısında dayanıb, sehrlənmiş kimi ye- 
rindən tərpənə bilmirdi. İ. Hüseynov. 

GÖZƏM bax güzəm. 

GÖZƏMƏ “Gözəmək”dən f.is. Çuvalın 
gözəməsi. 

GÖZƏMƏK/ Toxunma şeylərin yırtılmış, 
deşilmiş yerini yenidən toxumaq, tikmək, 
yamamaq. Corabları gözəmək. Torbanı gö- 
zəmək. Şalvarın yırtığını gözəmək. - Vadila 
.. dizi üstünə yığdığı qara atlasdan ibarət 
bir yığın tikə-paraları bir-birinə gözəməyə 
başlamışdı.. Ə.Məmmədxanlı. 

GÖZƏŞİRİN sif. Gözə xoş gələn, qanışi- 
rin, yapışıqlı, xoşagələn, sevimli. Gözəşirin 
uşaq. - Qumar “ qəhrəmanları ” gözəşirin 
bir gənci əhatə edib min cür hiylə ilə quma- 
ra qoşardılar. H. Sarabski. 

GÖZƏŞİRİNLİK is. Gözəşirin adamın və 
ya şeyin xüsusiyyəti; yapışıqlılıq, qanışirin- 
lik, sevinildik. 

GÖZƏTÇİ is. Qarovulçu, keşikçi, müha- 
fizəçi, bəkçi, baxıcı. Mağaza gözətçisi. - 
Osman gözətçidir oyankı dikdə. H.K.Samlı. 
..Var-gəl edən gözətçinin ayaq səsləri ay- 
dınca eşidilirdi, ağır çəkmələrin dabanla- 
rındakı nallar daş səkiyə sürtülürdü. 
İ. Hüseynov. □ Üstünə (üstündə) gözətçi 
qoymaq - birini nəzarət altında saxlamaq. 
[Çoban:] Üstümdə də gözətçi qoyublar, heç 
yana tərpənə bilmirəm. Ə. Haqverdiyev. 



GÖZ-GÖZ 

GÖZƏTÇİLİK is. Gözətçi vəzifəsi, qaıo- 
vulçuluq, keşikçilik, bəkçilik. □ Gözətçilik 
etmək - 1 ) üstündə nəzarət etmək, qarovul 
çəkmək; 2) himayəçilik etmək, baxmaq. 
Mənə nəmli kamerada gözətçilik edəndə sən; 
Bu mərhumun əlləriylə xilas oldum mən 
həbsdən. B.Vahabzadə. 

GÖZƏTLƏMƏ 1. “Gözətlomok”don /.7.s. 

2. is. Gözlənilən şey, ümid. Riixsarənin 
gözətləməsi doğru çıxdı. S. Rəhimov. 

GÖZƏTLƏMƏK f. dan. 1. Bax gözlə- 
mək. [Şölə xanım:] Xacə Məsud, çıx çölə, 
gözətlə; M.F.Axundzadə. Xeyli gözətlədi. 
Gəldi dalandar, Dayanmadan söylədi belə 
təlaşlı. M.Rahim. 

2. Qarovul çəkmək, baxmaq. 

GÖZƏTLƏNMƏ “Gözətlənmək”dən f.is. 

GÖZƏTLƏNMƏK bax gözlənmək 

GÖZƏTMƏ “Gözətmək”dən f.is. 

GÖZƏTMƏK qəd. bax gözləmək. Guya 
ki, əlində idi caııı; Dainı gözədirdi ol za- 
manı. Füzuli. Yar küsdü, Kişvəri, imdi fəna 
nıiilkün gözət. Kişvəri. 

GÖZƏYARI zərf Təxmini, təqribi, çək- 
mədən və ya ölçmədən gözlə müəyyən 
edilərək. Məsafəni gözəyarı təyin etmək. - 
Borunun sürətinə zənlə baxıb şagirdlərinin 
işinə gözəyarı qiymət qoyan usta .. razı hal- 
da gülümsəyirdi. M. Hüseyn. 

GÖZGÖRƏ bax gözgörəsi. Ovçu ovun 
düz görə; Düz dolana, düz görə; Mən yara 
neylədim ki; Atdı məni gözgörə. (Bayatı). Dil 
bağladım bir dilbərə; Yıxdı evimi gözgörə. 
Q.Zakir. 

GÖZGÖRƏSİ zərf Göz görə-görə, açıq- 
açığına, aşkarda, açıq-aşkar. [Ələmdar:] 
Yoxsa görün günün-günorta çağında adam 
da .. belə gözgörəsi özünü soydurarını? 
S.Rəhimov. İndi isə bəy həyasızlığına salıb, 
gözgörəsi, əməlli-başlı evlənirdi. Mir Cəlal. 
Mənə gözgörəsi zülm eləyirsiniz, baba. 
İ.Hüseynov. 

GÖZGÖRƏTİ dan. bax gözgörəsi. 

GÖZ-GÖZ sif. və zərf 1. Çoxlu gözləri, də- 
likləri olan; deşik-deşik. □ Göz-göz etmək 
- çoxlu dəliklər açmaq, deşik-deşik etmək. 
Giillə ilə nişangahı göz-göz etmək. Göz-göz 
olmaq - deşik-deşik olmaq, çoxlu dəliklər 
əmələ gəlmək. Su gəldi, eşil, dağlar; 



291 




GÖZ-GÖZƏ 

Ömürdür beş il, dağlar; Səndə düşmən izi 
var; Göz-göz ol, deşil, dağlar. (Bayatı). 

2. Üzərində dairə şəklində gülləri, naxış- 
ları olan. Göz-göz parça. 

0 Göz-göz eləmək - fürsət tapıb bir iş 
görmək. Haqnəzər yenə də göz-göz eləyib, 
daşı kənara atdı.. (Nağıl). 

GÖZ-GÖZƏ zərf 1. Üzbəüz, üz-üzə, 
qabaq-qabağa, qarşı-qarşıya. ..Məni nahar 
yeməyinə saxlamaq istədisə də, mən casus- 
larla göz-gözə oturub nahar etmək istəmə- 
dim. M. S. Ordubadi. Kamal təyyarəni dön- 
dərib faşist quzğunu ilə üz-üzə, göz-gözə 
gəlməyi qət etmişdi. M. Rzaquluzadə. 

2. məc. Aşkar, açıq-aydın, açıq-açığına. 
Dəlıəniıı dilbərimin çeşməyi-heyvan dedi- 
lər, Kim inanar bu sözə, göz-gözə böhtan 
dedilər. S.Ə.Şirvani. 

0 Göz-gözə vuraraq (vurub) - xəlvəti, 
gizlincə, başqaları gömədən. İki gündən 
bir Tutu su gətirmək bəhanəsilə bulağa gedir, 
göz-gözə vuraraq adamlardan oğurlanıb 
birbaş Mürsəlin yanına gəlir. Ə.Vəliyev. 

GÖZQAMAŞDIRAN, GÖZQAMAŞDIRICI 
sif. 1 . Çox parlaq, baxmaq mümkün olma- 
yan, gur, çox güclü. Gözqamaşdırıcı işıq. 
Gözqamaşdırıcı qığılcım. 

2. məc. Valehedici, çox təsirli. Gözqa- 
maşdırıcı gözəllik. 

GÖZQAMAŞDIRICILIQ is. Gözqamaşdı- 
rıcı şeyin xassəsi, keyfiyyəti, gücü. 

GÖZ-QAŞ top. Gözlər və qaşlar bir yer- 
də. Göz-qaşı qara qız. - Dağların başı qar- 
dır; Üstündə daşı vardır; Burdan keçən gö- 
zəlin; Əcəb göz-qaşı vardır. (Bayatı). [Qur- 
ban:] Mən kimdən əskiyəm? Bu mənim qəd- 
dü qamətim, bu mənim göz-qaşım. Ə. Haq- 
verdiyev. □ Göz-qaş atmaq - bax göz- 
qaş etmək (eləmək). Hər gün bir “ afətə ” 
göz-qaş atdı o; Mənsəbin gücünə at oynatdı 
o.. B. Vahabzadə. Göz-qaş etmək (eləmək) 

- göz və qaşlarının hərəkətilə işarə etmək, 
bildirmək, xəbər vermək. [Nazlı:] Bizdə 
belədir. Elə ki oğlan ürəyinə yatdı, əvvəlcə 
ona göz-qaş elə. Ə.Məmmədxanlı. [Rəşid:] 
Anam mənə göz-qaş eləyib, çardağın dalma 
çağırdı. İ.Hüseynov. Göz-qaşını oynatmaq 

- gözlərini, qaşlarını, üz əzələlərini tər- 
pədərək ədabazlıq etmək, oyun çıxartmaq. 



GÖZLƏMƏK 

GÖZ-QULAQ: göz-qulaq olmaq - mu- 
ğayat olmaq, nəzarət etmək, baxmaq, gözdən 
qoymamaq. Uşaqdan göz-qulaq ol. - [Hacı 
Murad:] Sənin [işin] odur ki, göz-qulaq 
olasan, o nökər şeydən-zaddan oğurlama- 
sın. S.S.Axundov. [Qurban:] Yaz ki, Апаха- 
nımın, Məmişin gözlərindən mənim əvəzində 
öpsün və onlardan göz-qulaq olsun. A.Şaiq. 
[Professor:] Elədir, [fotoqrafın] üstündə 
göz-qulaq olmalıyıq. Q. İlkin. Göz(də)- 
qulaqda olmaq - bütün diqqətilə baxmaq, 
ayıq olmaq, gözdən qaçırmamaq. [Pəri:] 
indi mən gərək həmişə gözdə-qulaqda olam. 
Ə.Məmmədxanlı. Teymur həmişə gözdə- 
qıdaqda olur, elə bil nə isə axtarırdı. 
H.Seyidbəyli. 

GÖZLƏMƏ 1 . “Gözləmək”dən fis. 

0 Gözləmə otağı (salonu, zalı) - sərnişin- 
lərin qatarı, avtobusu və s.-ni gözləmələri 
üçün ayrılmış otaq (salon, zal). Gözləmə ota- 
ğı çox soyuq idi. S. Rəhimov. // Qəbula gələn 
şəxslərin oturub gözlədikləri otaq. [Qaçay] 
Gözləmə otağındakı enli skamyada uzandı. 
İ.Məlikzadə. 

2. İki və ya bir neçə adam arasında təyin 
edilmiş görüş. Onların dördü də öz yerində 
durmuşdu, yenə də gözləmələri var idi. 
M.S. Ordubadi. 

3. Arzu, istək, həsrət, ümid, intizar. Dərd 
məni almadımı? Döşəyə salmadımı? Çox 
gözləməm var idi; Göziimdə qalmadımı? 
(Bayatı). [Kərbəlayı Rəcəb:] Xanım, doğ- 
rudur, ömür keçir, gün keçir, ancaq mənim 
bir gözləməm var. N.Vəzirov. 

GÖZLƏMƏK f. Bir şeyin və ya bir ada- 
mın intizarını çəkmək, intizarında olmaq. 
Qatan gözləmək. Məktub gözləmək. Yol- 
daşlarını gözləmək. Qonaqları gözləmək. 
- Şeyx tək otaqda .. təbibsiz, dərmansız ömrü- 
nün axır saatını gözləyirdi. Ə. Haqverdiyev. 
Vaqif çıxanda qapıda Mədinəyə rast gəldi, 
axşamdan orada durub gözləyirmiş. Çəmən- 
zəminli. Şükür artıq gözləyə bilmədi. 
S.Hüseyn. 

2. Qorumaq, qeydinə qalmaq, qayğı çək- 
mək, muğayat olmaq. Özünü qatardan göz- 
lə. Uşağı soyuqdəymədən gözləmək. - [Ala- 
cəhrə] ..qoz ləpəsini dimdiklərkən həmişə 



292 




GÖZLƏNƏN 

ayaqlarını halqanın içinə düşməkdən gözlə- 
yər. S.S.Axundov. 

3. Bir şeyin ümidində olmaq, arzusunda 
olmaq, əldə etməyə çalışmaq. Mükafat göz- 
ləmək. Mərhəmət gözləmək. Şad xəbərlər 
gözləmək. - [Qoruqçu] gətirdiyi xəbərə görə 
ənam gözləyirdi. “Koroğlu”. İxtiyar qadın 
Şirəliııin öz fikrindən tezliklə daşınacağını 
gözləyirdi. M.Hüseyn. 

4. Ehtimal etmək, ümid etmək, düşün- 
mək. Biz gözləyirdik ki, o, yaxşı işçi olacaq. 
Ata oğlan gözləyirdi, amma qız oldu. Göz- 
lədiklərimiz doğru çıxdı. 

5. Ciddi surətdə riayət etmək, yerinə ye- 
tirmək. Qayda-qanunu gözləmək. Əmək 
intizamını gözləmək. - Dəftərxanada Mirzə- 
nin hörmətini gözlərdilər. Ə.Haqverdiyev. 
Mədəd isə iist-başına fikir verən, təmizlik və 
səliqə gözləyən adamdır. Ə.Vəliyev. 

gözləyə-gözləyə zərf Gözləyərək, inti- 
zarını çəkərək. Uşaq anasını gözlər-gözləyə 
yuxuya getdi. □ Gözləyə-gözləyə qalmaq 
- gözlədiyi, intizarında olduğu, həsrətini 
çəkdiyi adam gəlməmək, gözləməsi nəticə- 
siz qalmaq. Sizə müştaq durur Bağdad elləri; 
Gözləyə-gözləyə qalıb yolları. M.P. Vaqif. Bi- 
çarə məhəllə adamı da gözləyə-gözləyə qaldı. 
N.Nərimanov. Çoxlu evli getdi, çoxlu nişanlı. 
Gözləyə-gözləyə qaldı gəlin, qız. H.Arif. 

GÖZLƏNƏN bax gözlənilən. Ürəklər 
çırpınaraq, gözlənən gün yetişdi. R.Rza. 

GÖZLƏNİLƏN sif. Baş verəcəyi, olacağı, 
törəyəcəyi qabaqcadan nəzərdə tııtıılan, tə- 
sadüfi olmayan. Gözlənilən cavab. - Ceyran 
düzü adlanan yerdə böyük xərclər hesabına 
başa gəlmiş yeni quyuların heç biri gözləni- 
lən nəticəni verməmişdi. M.Hüseyn. // inti- 
zarı çəkilən. Gözlənilən adam. - Qış gecəsi 
uzun olur. Yenə də səhər; Gecikmişdir göz- 
lənilən bir qonaq kimi. S. Vurğun. 

GÖZLƏNİLMƏ “Gözlənilmək” dən f.is. 

GÖZLƏNİLMƏDƏN zar/’Gözlənilmədiyi 
halda, birdən, qəflətdən, xəbərsiz, qabaqca- 
dan nəzərdə tutulmadan. Gözlənilmədən rast- 
laşma. - Çovutma bir güllə gözlənilmədən ; 
Yapışır alnıma, yıxılıram mən. S.Vurğun. 
Qəflətən Möhsün müəllim xəstələndi və göz- 
lənilmədən bu pak insan torpağa getdi. 



GÖZLƏŞMƏK 

S. Rəhimov. Sultan stulda yayxanaraq göz- 
lənilmədən qəhqəhə çəkdi. I.Hüseynov. 

GÖZLƏNİLMƏK тәсһ. 1 . Olacağı təxmin 
edilmək, nəzərdə tutulmaq, olacağına, baş 
verəcəyinə inanılmaq. Axşam yağış gözlənilir. 

2. Ciddi riayət edilmək, yerinə yetirilmək. 
Qayda-qanun lazımınca gözlənilmir. - Ko- 
londa yeriş intizamı gözlənilmirdi. Ə.Əbül- 
həsən. 

GÖZLƏNİLMƏYƏN bax gözlənilməz. 

Gözlənilməyən təsadüf. Gözlənilməyən xəbər. 

- Bir-iki gün yatdıqdan sonra məlum oldu ki, 
xəstəliyi ciddidir və gözlənilməyən nəticələr 
verə bilər. B.Talıblı. 

GÖZLƏNİLMƏZ sif. Gözlənilmədən baş 
verən, xəbərsiz, nagahani, əvvəlcədən nə- 
zərdə tutulmayan. Gözlənilməz təsadüf. - 
Günlərin birində Turab gözlənilməz bir ha- 
disənin şahidi oldu. M.Hüseyn. Qəmərlə 
Gülyanaq üçün Xaııpərinin bu vədə gəlməsi 
gözlənilməz (z.) idi. Ə.Vəliyev. ..Gözlənil- 
məz bir hadisə bizim bu qızğın nəşəli ovu- 
muzu yarımçıq qoydu. M.Rzaquluzadə. 

GÖZLƏNİLMƏZLİK is. 1. Birdən; göz- 
lənilmədən baş vermə: nagahanilik. Gəlişin 
gözlənilməzliyi. Cavabın gözlənilməzliyi. 
Nəticənin gözlənilməzliyi. 

2. Gözlənilməz hadisə, iş; ehtimal. 

GÖZLƏNMƏK bax gözlənilmək 1-ci 
mənada. Həmədan qazısı vəxətibin Bağdad- 
dan Həmədana gəlməsi gözlənir. M. S. Ordu- 
badi. Dağlar arasından keçdikcə hər ad- 
dımda oğru, soyğunçu gözlənirdi. Mir Cəlal. 

GÖZLƏNMƏYƏN bax gözlənilməyən. 
Hakim ağzını yuxarı tııtııb, kişinin cır səsinə 
və ..gözlənməyən hünərinə şaqqıltı ilə gül- 
məyə başladı. Çəmənzəminli. 

GÖZLƏNMƏZ bax gözlənilməz. Göz- 
lənməz vəziyyət. - Kərimov gözlənməz hal- 
da sözünü dəyişdirib dedi.. H.Seyidbəyli. 

GÖZLƏŞMƏ “Gözləşmək”dən f.is. Ta- 
nışlığın ən ilk mərhələsi üçün təbii olan göz- 
ləşmə artır, bir-birinə yaxın oturanlar ara- 
sında isə söhbət başlayırdı. Ə.Əbülhəsən. 

GÖZLƏŞMƏK qarş. 1. Başqalarına hiss 
etdirmədən bir-birinə baxaraq göz vurmaq, 
gözlə işarə etmək. Bir-birilə gözləşmək. 

- Bəylər himləşib gözləşirlər. Ü. Hacıbəyov. 



293 




GÖZLƏTMƏ 

..Onlar bir-birilə bic-bic gözləşirdilər. 
S. Rəhimov. 

2. Bir-birinin gözünün içinə baxmaq, gö- 
zünü dikmək. Ana və bala gözləşdilər. - [İs- 
fəndiyar] hərəkətsiz qalıb məstan pişiklə 
xeyli müddət gözləşdi. M. Hüseyn. 

GÖZLƏTMƏ “Gözlə tmək”dən/w. 

GÖZLƏTMƏK icb. Gözləməyə məcbur 
etmək və ya səbəb olmaq. Qapım açmayıb 
bayırda gözlətmək. - Bir saat soyuq eyvanda 
gözlətdikdən sonra xan [Hacı Məlikməm- 
mədi] çağırtdırdı. Çəmənzəminli. [Qız:] 
Bağışla, səni çox gözlətdim. M.Hüseyn. 

GÖZLÜ sif. Gözü olan, görən. Şəfa tapıb 
qurtarmasın azardan; Heç gözlülər onun 
dərdin görməsin. Aşıq Ələsgər. [Həmədanlı 
tacir:] Gözlülər arasında işığa möhtac kor- 
lar var.. Çəmənzəminli. 

...gözlü - 1) rəqəmlərə qoşularaq, bir şe- 
yin neçə gözdən (bölmədən) ibarət olduğu- 
nu bildirir. Məs.: üçgözlü mənzil ; 2) gözləri 
(9-cu mənada), bölmələri olan; qəfəsəli. 
Məs.: üçgözlü şkaf. 

GÖZLÜK is. 1. Bir şeyi daha yaxşı gör- 
mək və ya gözü qorumaq üçün gözə taxılan 
şüşə alət: çeşmək, eynək. Qara gözlük tax- 
maq. - Mən gözlük qoyuram, gözlərim çox 
zəifdir, amma yoldaşlarımın gözləri çox sa- 
lamatdı. C.Məmmədquluzadə. [Kişi] gözlə- 
rinə qara rəngli bir gözlük taxırdı. S.Hüseyn. 

2. Otağın havasını dəyişmək üçün pəncə- 
rənin açılıb-bağlanan bir gözü. Gözlüyün 
şüşəsi sınmışdır. 

GÖZLÜKÇÜ is. Gözlük qayıran usta; ey- 
nəkçi, çeşməkçi. 

GÖZLÜKLÜ sif. 1 . Gözündə gözlük olan, 
gözlük taxmış: eynəkli, çeşməkli. Gözlüklü 
qadııı. Gözlüklü müəllim. - Gözlüklü qoca 
kitabları vərəqlədikcə toz qalxırdı. Çəmən- 
zəminli. 

2. Bax gözlüklü. Gözlüklü qapı. 

3. Gözlüyü (2-ci mənada) olan. Gözlüklü 
pəncərə. 

0 Gözlüklü ilan zool. - Afrikada və Orta 
Asiyada yaşayan, boynunun ardında gözlü- 
yə oxşar dairələr olan iri, zəhərli ilan. 

GÖZLÜKSÜZ 1. sif. Gözlüyü olmayan, 
gözlük taxmamış; eynəksiz, çeşməksiz. 



GÖZÜAÇIQLIQ 

2. zərf Gözlük olmadan, gözlük taxma- 
dan; eynəksiz, çeşməksiz. Gözlüksüz oxuya 
bilmirəm. 

GÖZMUNCUĞU is. Bədnəzərdən, gözə- 
gəlmədən qorunmaq üçün taxılan ağxallı, 
qara muncuq. Boynuna gözmuncıığu taxmaq. 

- Ağ qoçların boyunlarından ara-sıra göz- 
muncuğıı və yaşıl meşindən tikilmiş içi dualı 
üçkünc pitik asardılar. H. Sarabski. İncə xa- 
nım çox qısqanır bizim yaman nəzərlərdən; 
Boynundakı ipək sapa gözmuncıığu taxır hər- 
dən. S.Vurğun. Gözmuncıığu bağladı; Kə- 
hərin birçəyinə. R.Rza. 

GÖZMUNCUQLU sif. Gözmuncuğu tax- 
mış, gözmuncuğu olan. Gözmuncuqlu uşaq. 

GÖZOTU is. bot. Çəmənliklərdə bitən çi- 
çəkli bir ot bitkisi. 

GÖZSÜZ sif. Gözü görməyən, kor. Göz- 
süz qoca. // Is. mənasında. Bir həqiqətdir, 
iştə gözsüzlər; Kor olur, nuri-həqqi gör- 
məzlər. H. Cavid. ..Siz o zavallı gözsiizü xəs- 
təxanaya aparırsınız, yaxud oradan gətirir- 
siniz. S.Hüseyn. // Zərf mənasında. Dağ- 
dərəni dolamam; Dərya kimi bulannam; 
Gözlərim sənə qurban; Mən gözsüz də do- 
lannam. (Bayatı). 

GÖZSÜZLÜK is. Gözü görməyən adamın 
halı; korluq. Gözsüzlük pis dərddir. - |Məs- 
mə:] [Ərimgil] gözsüzlük bədbəxtliyini, 
korluq fəlakətini özləri üçün bir nemət he- 
sab edirdilər. S.Hüseyn. 

GÖZUCU zərf Gözünün ucu ilə; quşbaxı- 
şı, ötəri. Gözucu baxmaq. Gözucu süzmək. - 
Qurbani gözucu onları gördü. “Qurbani”. 
Vaqif geyinib otaqdan çıxdı və yenə gözucu 
arvadını süzdü. Çəmənzəminli. Gözucu qıza 
diqqət eləyən Surxay .. heyran olurdu. İ.Əfən- 
diyev. 

GÖZÜAÇ bax acgöz. Göziiac uşaq. 

GÖZÜACLIQbax acgözlük. 

GÖZÜAÇIQ bax açıqgöz. Gözüaçıq 
adam. - Inmirə məhəlləsinin camaatı gözü- 
açıq camaat idi. N.Nərimanov. [Əmirxan Hi- 
dayətə:] Məni bağışla, anan səndən gözü- 
açıqdır. B. Bayramov. 

GÖZÜAÇIQLIQ bax açıqgözlülük. Usta 
bu oğlanın gözüaçıqlığını qiymətləndirərək : 

- Sən haqlısan, - dedi. Ə. Sadıq. 



294 




GÖZÜBAĞLI 



GÖZÜYUMULU 



GÖZÜBAĞLI sif. və zərf 1 . Gözləri bağ- 
lanmış, sarınmış halda (olan). Əsiri gözü- 
bağlı gətirdilər. 

2. məc. Heç bir şeydən xəbəri olmayan, 
bilikcə, zehni inkişafca, mədəniyyətcə geri 
qalmış ( gözüaçıq əksi). Gözübağlı qalmaq. 

- [Ataşa] elə gəlirdi ki, Mürsəl gözübağlı, 
biliksiz bir kənd uşağıdır. Ə.Vəliyev. [Va- 
hid:] Ananı-atanı bu vaxtadək məni, demək 
olar ki, gözübağlı saxlayıblar.. İ. Hüseynov. 

GÖZÜBAĞLICA sif. və zərf Gözü bağlı 
olduğu halda, gözlərini yumaraq; gözüyu- 
mulu. Təzə pristav kəndlilər üçün göziibağhca 
misalında idi. Ə.Vəliyev. //bax gözübağlı. 

GÖZÜBAĞLICALIQ bax gözübağlılıq. 

GÖZÜBAĞLILIQ is. Heç bir şeydən xə- 
bəri olmama, bilikcə, inkişafca, mədəniy- 
yətcə gerilik ( gözüaçıqlıq əksi). 

GÖZÜDARbax dargöz. 

GÖZÜDARLIQ bax dargözlük. 

GÖZÜDOYMAZ sif. Heç şeydən gözü 
doymayan; tamahkar, acgöz. Gözüdoymaz 
adam. 

GÖZÜDOYMAZLIQ is. Heç şeydən gözü 
doymama; tamahkarlıq, acgözlük. 

GÖZÜİTİbax itigöz(lü). 

GÖZÜİTİLİK bax itigözlülük. 

GÖZÜKÖLGƏLİ sif. və zərf Birinin ya- 
nında eybi, qüsuru, nöqsanı olan, dili qısa 
olan. Gözükölgəli adanı. - [Leylək] ..ağası- 
nın müqabilində gözükölgəli olmamağa çalı- 
şırdı. S. Rəhimov. Kəngərli verdiyi sözə əməl 
eləmədiyi üçün Mirzə Cəmilin vanında gözü- 
kölgəli idi. Ə.Vəliyev. Kim bilir, bu şayiədən 
sonra bəlkə Səmədin üstünə ayaq alan, onu 
gözükölgəli eləməyə çalışan başqa adamlar 
da vardı. İ. Hüseynov. 

GÖZÜKÖLGƏLİLİK is. Gözükölgəli ada- 
mın halı; diliqısalıq, eyiblilik, qüsurluluq, 
nöqsanlılıq. 

GÖZÜQIPIQ sif. 1. Gözləri tam açıla bil- 
məyən, gözləri yarıyumulu olan. // Kirpiklə- 
rini tez-tez döyən, gözlərini tez-tez qırpan. 

2. məc. Hər şeydən qorxan, səksənən, dik- 
sinən; qorxaq, cəsarətsiz. [Dəmir:] Xofludu, 

- dedi. - Yetim olub, gözüqıpıq olub. Cayna- 
ğına keçirtdiyi şeyi cəmi-aləm tökülsə də, on- 
ııan ala bilməz. İ.Məlikzadə. 



GÖZÜQIPIQLIQ is. 1 . Gözlərin tam açıla 
bilməməsi, yarıyumulu olması. // Kirpiklə- 
rini tez-tez qırpma xasiyyəti. 

2. məc. Hər şeydən qorxma, səksənmə, 
diksinmə; qorxaqlıq, ağciyərlik. 

GÖZÜQIRPIQ bax gözüqıpıq. Gördün 
gözüqırpıq, sən də ol göziiqırpıq. (Ata. sözü). 

GÖZÜQIRPIQLIQ bax gözüqıpıqlıq. 

GÖZÜMÇIXDI: gözümçıxdıya salmaq 

- yerli-yersiz, haqlı-haqsız danlamaq, töh- 
mət etmək, incitmək, əziyyət vermək. Uşa- 
ğı gözümçıxdıya salmaq. - Bu Pası da yazığı 
lap gözümçıxdıya salıbdır. S. Rəhimov. 
[Ramazan] lıər zaman Talıiri danlamağa, 
gözümçıxdıya salmağa bəhanə axtaracaq və 
öz xoşu ilə işdən boyun qaçırıb, kəndlərinə 
qayıtmağına səbəb olacaqdır. M.Hüseyn. 
[Sərvinaz Şahpəriyə:] Hümmət sənin fit- 
vanla neçələrini gözümçıxdıya saldı, .. nə 
bilim, tutdurdu. B. Bayramov. 

GÖZÜTOX sif. Heç bir şeydə tamahı ol- 
mayan, aza qane olan, tamahkar olmayan 
( acgöz əksi). Gözütox adam. 

GÖZÜTOXLUQ is. Gözütox adamın xa- 
siyyəti ( acgözlük əksi). 

GÖZÜYAŞLI sif Gözləri yaşarmış olan, 
gözlərindən yaş axan; ağlar. Gözüyaşlı uşaq. 
// Zəif mənasında. Daim ağlayan adam haq- 
qında. Biçarə Məşədi Əsgər indi üç gün idi ki, 
gözüyaşlı .. anasına balalarının əhvalına alı- 
şırdı. S.M.Qənizadə. [Dərviş:] Gözüyaşlı, ci- 
yəri atəşli ocağın qırağında qaldım. A.Divan- 
bəyoğlu. Qoşun keçib getdi. Arxasınca da 
bir sürü uşaq və gözüyaşlı qadınlar toz qo- 
pararaq yüyürürdü(lər). Çəmənzəminli. 

GÖZÜYAŞLILIQ is. Gözüyaşlı adamın 
hal və vəziyyəti. 

GÖZÜYUMUQbax gözüyumulu. 

GÖZÜYUMUQLUQ bax gözüyumu- 

lııluq. 

GÖZÜYUMULU sif. və zərf 1. Gözləri 
yumulu, gözləri bağlı. Gözüyumulu xəstə. 

- [Bahar:] Yaxşı, bəs gözüyumulu oturum? 
Ə. Haqverdiyev. 

2. məc. Kor-koruna, düşünmədən, heç bir 
şeydən xəbərsiz. [Ağabəyim:] Kiri, ay dayə, 
bəxtinin qədrini bilməmisən, dünyaya gözü- 
yumulu gəlib, gözüyumulu da gedəcəksən!.. 
Çəmənzəminli. Məşədi Heydər qardaşı kimi 



295 




GÖZÜYUMULULUQ 

Səməd davıya ürəkdən inanıb, dalınca gözü- 
yumulu gedənlərdən idi. B.Talıblı. 

3. məc. Heç bir çətinlik çəkmədən, çox 
asanca, asanlıqla. Məsələni gözüyumulu həll 
etnıək. 

GÖZÜYUMULULUQ is. Heç bir şeydən 
xəbəri olmama; xəbərsizlik. 

GÖZYAŞARDAN, GÖZYAŞARDICI sif 
Gözdən yaş axmasına səbəb olan, gözü ya- 
şardan. Gözyaşardıcı qazlar. 

GÖZYAŞARDICILIQ is. Gözyaşardıcı şe- 
yin xassəsi. Qazın gözyaşardıcılıq xüsusiyyəti. 

GÖZYORUCU sif. Yeknəsəqliyi, rənglə- 
rinin uyğıınsıızlıığu və s.-yə görə gözü yo- 
ran, çox baxmaq mümkün olmayan. Gözyo- 
rucu boz səhra. 

GÖZYORUCULUQ is. Gözü yoran şeyin 
xassəsi; gözü yorma. 

GUMB təql. içiboş bir şeyi vurduqda çı- 
xan səs. 

GUMBULDAMA “Gumbuldamaq”dan /.7.s. 

GUMBULDAMAQ f. Gumbııltıı səsi çı- 
xarmaq, gumb eləmək. Çəllək yerə düşüb 
gumbuldadı. - Qalxan gumbuldayar, şəm- 
şirlər oynar. Aşıq Abdulla. 

GUMBULDATMA "Gumbuldatmaq”dan 
fis. 

GUMBULD ATMAQ / Gumbultu səsi çı- 
xarmasına səbəb və ya vasitə olmaq. Ləyəni 
yerə salıb gumbuldatmaq. Ayaqları ilə dö- 
şəməni gumbuldatmaq. H Eyni mənada na- 
ğara, təbil və s. haqqında. ..Dəfçi cuşa gəlib, 
var gücü ilə dəfini gumbuldadırdı. M.Hüseyn. 

GUMBULTU təql. Ağır bir şey düşdükdə, 
yaxud bir şeyə dəydikdə çıxan çox bərk, bo- 
ğuq səs. Gecədən xeyli keçmiş bacadan gum- 
bultu ilə bir şey içəri düşdü. S.S.Axundov. 
Ağaclar gumbultu ilə qatarın hər iki tərəfində 
yerə düşdü. Q. İlkin. // Təbil, nağara, dəf və b. 
zərbli musiqi alətləri çalınarkən çıxan səs. 
Siııclərin amansız cingiltisi, təbillərin müdhiş 
gumbultusu göyə yüksəlir. Ə.Məmməd- 
xanlı. //bax gurultu 1-ci mənada. ..Uzaq- 
lardan arabir top mərmilərinin gumbultusu 
eşidilirdi. M.Hüseyn. 

GUM-GUM təql. Bir şey düşərək bir yerə 
dəydikdə hasil olan boğuq səs. Gum-gum 
gumbuldamaq. - ..Yağmur alaçığın keçələ- 
rini gum-gum qamçılayırdı. A.Şaiq. 



GUR 

GUMUR-GUMUR bax gum-gum. 

Gumur-gumur gumurlanmaq. 

GUMURL ANMA “Gumurlanmaq” dan f. is. 

GUMURLANMAQ f Gumur-gumur səs 
çıxartmaq. Qoç Koroğlu naləsindən ; Dağ- 
lar gumur-gumurlanır. “Koroğlu”. 

GUP təql. Yuxarıdan düşən ağır şeyin çı- 
xardığı səs. □ Ürəyi gup eləmək - ansızın 
pis bir hadisədən, xəbərdən qorxmaq, ürəyi 
düşmək. [Mozalan bəy:] Ürəyim əvvəl bir 
gup elədi. Ə. Haqverdiyev. Əsədin ürəyi gup 
eləyib döyünürdü. B.Talıblı. 

GUP-GUP təql. 1 . Ayağın yerə tez-tez dəy- 
məsindən hasil olan səs. Bir fincan çay içər- 
içməz pilləkənləri gup-gup başıaşağı endim. 
A.Şaiq. 

2. Ürək döyüntüsünün səsi. Ürəyi gup- 
gup döyünür. - Gup-gup döyünüb darıldı 
bağrını! M.Ə. Sabir. 

GUPPAGUP bax gup-gup. Ürəyi gııp- 
pagup döyünür. 

GUPPULDAMA “Guppuldamaq"dan/;'s. 

GUPPULDAMAQ f. Guppultu səsi çı- 
xarmaq. 

GUPPULDATMA “Guppuldatmaq”dan/is. 

GUPPULDATMAQ icb. Guppultu səsi çı- 
xarmasına səbəb olmaq. Çaydanı yerə salıb 
guppuldatmaq. 

GUPPULTU is. 1 . Gup-gup səsi. Eşitdilər 
birdən at hənirtisi; Silah şaqqıltısı, guppul- 
tu səsi. H.K.Sanılı. Kompressor stansiya- 
sından gələn yeknəsəq guppultunun arası 
kəsilmirdi. M.Hüseyn. 

2. məc. Həyəcan, əndişə mənasında. [Rza- 
quluxan:] İki gündür ki, ürəyimdə bir gup- 
pultu vardır. M.S. Ordubadi. 

GUPSAMA “Gupsamaq”dan fis. 

GUPSAMAQ f. Birdən şiddətlə vurmaq, 
ilişdirmək. Nəriman .. daşı var gücü ilə Ro- 
bertiıı başına gupsadı.. Mir Cəlal. 

GUR sif. 1 . Güclü, qüvvətli, şiddətli. Gü- 
nəşin gur şüaları. - Ocağı gur (z.) qaladı; 
Günortaya hazır oldu çığırtma. R.Rza. 
Üfüqdən, buludlar arasından meşənin üzə- 
rinə alov rəngində gur şüalar çilənirdi. 
İ.Hüseynov. // Bərk. Ocaq gur (z.) yanır. 
// Qızğın. Gur alver gedir. 

2. Bol və qüvvətli, güclü, coşqun. Gur çay. 
Gur çeşmə. - Sərin göllər, dərin çaylar keç- 



296 




GURHAGUR 

mişəm ; Bulaqların gur suyundan içmişəm. 
Ə. Cavad. 

3. Güclü, qalm. [Anatolunım] gur səsindən 
pəncərələrin şüşələri cingildədi. S.Vəliyev. 

4. Qalın, sıx. [Xədicənin] ..gur saçları 
nəzər-diqqəti cəlb edirdi. İ. Hüseynov. Qaş- 
qanın gur yalı doğrudan da dəniz kimi ləpə- 
lənirdi. Q. İlkin. 

5. Çox adam olan, qələbəlik, səs-küylü; 
gediş-gəliş, hərəkət çox olan, izdihamlı. Gur 
bazar. Gur şəhər. 

gur-gur zərf 1) gurultu ilə, bol və güclü 
çıxan və ya axan suyun çıxardığı səs haq- 
qında. Çay gur-gur axır; 2) alışaraq, şid- 
dətlə. Ocaq gur-gur yanır. 

0 Gur-gur guruldamaq məc. - şöhrəti 
aləmə yayılmaq, məşhur olmaq, məşhurlaş- 
maq. Ağır toplar kimi gur-gur gurulda; Daim 
döyüşkən ol, daim qıvraq ol! M.Müşfiq. 

GURHAGUR zərf 1 . Şiddətlə, gurultu ilə. 
Mart ayının əvvəlləri olmasına baxmayaraq, 
dəmir soba gurhagur yanırdı. Ə. Vəliyev. 

2. Gurultu ilə, bərk səs çıxararaq. Bir para 
evlərdə uşaqların atası çaxmaqlı tüfəngi 
doldurub gurhagur ilə güllə atardı.. H.Sarab- 
ski. [Mələk] ..sənəyi bulağa söykədi, su gur- 
hagur sənəyə doldu. A.Divanbəyoğlu. 

GURLAMA “Gurlamaq”dan fis. 

GURLAMAQ /.' 1 . Bərkdən səslənmək, 
gurultu qoparmaq, guruldamaq. Hiddət ilə 
ruzigar gurlar; Qar parçaları səmaya fırlar. 
A.Şaiq. // Eyni mənada odlu silahlar haqqında. 
Minomyotlar gurladı. Uzaqvııran toplar 
aramsız gur! ayırdı. // Eyni mənada gurultulu 
səs çıxaran çalğı alətləri haqqında. Təbil gur- 
ladı. - Şeypurlar gurladı, ov bitdi. Çəmən- 
zəminli. [Qacar:] Gurlasın dağlarda şeypurun 
səsi; Sabah alınmalı Şuşa qələsi! S.Vurğun. 

2. Qalm və güclü səs çıxarmaq, bu cür 
səslə danışmaq. Qoca gurladı. - [Ayrım qızı- 
nın] gurlayan (f.sif.) səsini hər kəs eşitsə idi, 
onun bir kişi olduğuna inanardı. A.Şaiq. 
// Bərk səslənmək. Bu suallar birər-birər Də- 
mirqayanın qulağında gurlayırdı. H.Nəzərli. 

3. məc. Güclü bir qüvvə ilə başlamaq, 
qopmaq. Pəncərədən izdihama tamaşa edən 
xanımlar, qızlar 1825-ci ildə baş vermiş de- 
kabristlər üsyanının yeni bir qüvvətlə gıır- 



GURULDATMAQ 

/ ayacağından qorxub tir-tir əsirdilər. 
M. Hüseyn. 

GURLANMA “Gurlanmaq”dan fis. 

GURLANMAQ f. Şiddətlənmək, güclən- 
mək. Ocaq daha da gurlandı. 

GURLAŞMA “Gurlaşmaq”dan fis. 

GURLAŞMAQ/ 1. Daha da gurultulu ol- 
maq, əvvəlkindən gur səslənmək. Səsi daha 
da gurlaşırdı. 

2. Şiddətlənmək, artmaq, güclənmək. Ocaq 
daha da gurlaşdı. Sel getdikcə gurlaşırdı. 

GURLAYICI sif. Gurultu səsi çıxaran, 
gurlayan. 

GURP təql. Ağır bir şey düşdükdə çıxan 
səs. 

0 Ürəyi gurp eləmək -bax ürəyi gup 
eləmək (“gup”da). 

GURP AD AN zərf Guppultu ilə, birdən, na- 
gahani. Gurpadan düşmək. 

GURSAÇ(LI) sif. Saçı gur olan, qalınsaç. 
Gur saçlı qız. 

GURSAÇ(LI)LIQ is. Qalınsaç(lı)lıq. 

GURSƏS(Lİ) sif. Səsi gur olan, gur səs 
çıxaran. Gursəs(li) kişi. 

GURSƏS(Lİ)LİK is. Səsi gur olma. 

GURŞAD sif. Çox bərk və sürətlə yağan. 
..Gurşad yağmur ehtiyatsız yolçuları islan- 
mış cücəyə döndərir. M.Rzaquluzadə. // İs. 
Gur yağış, şiddətli yağış. Dəli dağın ətəklə- 
rində sel və gurşaddan sonra göllər, gölmə- 
çələr əmələ gəlirdi. S.Rəhimov. 

GURTAGURT təql. Ocaqda, sobada odun, 
kömür, qaz yanarkən çıxan səs. Ocaq gurta- 
gurt saldı. 

GURULDA YICI sif. Gurultu salan, gurla- 
yan, gur-gur edən. 

0 Guruldayıcı qaz kim. - hidrogenin ok- 
sigenlə qarışığından alman partlayıcı qaz. 

GURULDAMA “Guruldamaq”dan f is. 

GURULDAMAQ bax gurlamaq. Yağ- 
masa da guruldayır. (Məsəl). Dərin darıs- 
qal dibində dərənin; Rəd kimi guruldayır 
baltalar. A.Səhhət. Külək daha da şiddətlə- 
nir, yerə sərilmiş Dilşadın üzərində gurul- 
dayaraq şahidi olduğu faciəni xəbər verirdi. 
T.Ş. Simurq. 

GURULDATMA “Guruldatmaq”dan fis. 

GURULDATMAQ icb. Guıuldamasma sə- 
bəb olmaq. [Tahir] ..öz məharətini göstərmək 



297 




GURULTU 

üçün bir neçə dəfə motoru guruldatdı... 
M.Hüseyn. 

GURULTU is. 1. Bir şeyin hərəkətindən 
və ya düşməsindən hasil olan çox bərk qa- 
rışıq səs. - [Məlikməmməd] sübhə yavuq 
gördü bir gurultu, bir nərilti gəlir ki, yer 
zəlzələ eləyir. Çəmənzəminli. Sel gurultu 
ilə alaçığın içindən axıb gedirdi. A. Şaiq. 

2. Qarışıqlıq, çaxnaşma, hay-küy. Küçə- 
də böyük bir gurultu vardı. S. Hüseyn. Mü- 
hakimə, şəhəri titrədən xariqüladə gurultu- 
lar ilə başladı. M. S. Ordubadi. 

0 Gurultuya vermək - günahı olmayan 
bir adamın məhvinə səbəb olmaq, bada ver- 
mək. Gurultuya getmək - günahı olmadan 
məhv olmaq, bada getmək. 

GURULTULU sif. 1 . Gurultusu olan, çox 
səs salan, gurultu salan. Yağış nə qədər gu- 
rultulu (z.) yağsa, o qədər sonra hava xoş və 
aydın olur.. A.Divanbəyoğlu. Səndə gurul- 
tulu bir çağlayan var; Bu dönməz çağlayan 
durmadan axar. M. Müşfiq. □ Gurultulu 
alqış(lar) - uzun sürən, sürəkli alqış(lar). 
Oğlan və qızların sevinc və səsləri, gurultu- 
lu alqışları salonu bürüdü. H.Seyidbəyli. 

2. Səs-küy çox olan, səs-küylü, gediş- 
gəliş çox olan, izdihamlı. Gurultulu gecə. 
Gurultulu meydan. - [Nərgiz:] Mən əvvəllər 
təsəvvürümə gətirə bilmirdim ki, gurultulu 
şəhər həyatından sonra kənddə necə dola- 
nacam. İ. Şıxlı. 

3. məc. Həddindən artıq təntənəli, bəzək- 
li, dəbdəbəli, təmtəraqlı. Gurultulu sözlər. 

GURULTULULUQ is. Gurultu qoparan 
adam və ya şeyin halı. 

GURULTU-NƏRİLTİ is. Çox bərk səs- 
küy, gurultu. Çayın tərpətdiyi qayalar toq- 
quşur, gurultu-nərilti qoparırdı. B.Bayramov. 

GURULTU-PATILTI bax gurultu-nə- 
rilti. Günlərin birində qonşumgildən gurultu- 
patıltı eşitdim. S. Rüstəm. 

GURUPPULTU bax guppultu. ..Orada 
bir belə məqalə var idi: “Milləti-islamiyyənin 
inhitatı”, yəni “ müsəlmanların yuxarıdan 
guruppultu ilə aşağı düşməyi ”. C.Məmməd- 
quluzadə. 

GUŞ [fars.\ klas. Qulaq. Barmağında xa- 
təm, guşiııdə tənə; Gireh-girelı zülfün tökə 
gərdənə. M.P.Vaqif. □ Guş etmək klas. - 



GUŞƏNİŞİN 

qulaq asmaq. [Zeyd:] Harun, guş et, bir 
dəm; Leylayə mən bəndəm. Ü. Hacıbəyov. 

GUŞƏ is. [fars.] 1. Künc, bucaq. Otağın 
guşəsi. - Onlar uçuq toyuq hinini palçıqla- 
yır və həyətin bir guşəsinə yapılmış təzəkləri 
qalağa yığırdılar. M. İbrahimov. [Səlim] 
başqa bir guşəyə yeridi. B.Bayramov. // Tin, 
künc. Binanın guşəsi. □ Guşə bağlamaq 
- iki divarın kəsişdiyi yeri hörmək, tini tik- 
mək. Baş tərəfdəki guşə bağlayan ustanın 
oxumağı ayrı bir zövq verirdi. S. Rəhimov. 

2. Hissə, tərəf, cəhət. Axşam vaxtları Хап- 
saraq şəhərinin məğrib tərəfi behiştin bir 
guşəsini yada salır. C. Məmmədquluzadə. 

3. Qələbəlik, izdihamlı yerdən uzaq olan 
sakit yer. [Molla İbrahimxəlil:] Məgər mən 
öz ixtiyarınıla belə cıbadanlıqdan xaric, xəl- 
vət guşəyə özümü çəkmişəm?. M.F.Axund- 
zadə. [Rza:] Mən yavaşca evdən çıxıb Ul- 
duzla həyətin xəlvət bir guşəsinə çəkilmiş- 
dim. M.İbrahimov. 

4. Böyük bir şeyin içində müəyyən məq- 
səd üçün ayrılmış xüsusi yer, hissə. Qəzetin 
tənqid guşəsi. - Bax, bu ikinci otaqdakı pər- 
dəli guşələri görürsünüz, burada səs verəcək- 
siniz. Mir Cəlal. 

5. mııs. Melodiyanın, nəğmənin ən təsirli 
hissəsi, dəsgahlarda bitkin və aydın melo- 
dik quruluşa malik vokal-instrumental epi- 
zod. Xanəndələr onun guşələrini əzbər edib 
məclislərdə oxuyurdular. Ə. Haqverdiyev. 
Muğam - hər guşəsi sirli, soraqlı; Yola 
bənzəyir. B. Vahabzadə. 

0 Qırmızı guşə - siyasi və mədəni ma- 
arif işləri üçün ayrılmış, kitab, plakat və s. 
ilə təchiz olunmuş otaq, yer. Zavodun qır- 
mızı guşəsi. 

GUŞƏBƏND is. [fars.] köhn. Bir şeyin, ya 
tikilinin guşələrini birləşdirməkdən ötrü 
metal və ya başqa materialları birləşdirmək- 
dən ötrü metal üçbucaq şəklində bənd; kiinyə. 

GUŞƏDAŞI is. 1. Tikilərkən binanın tin- 
lərinə qoyulan və başqa bütün daşların qo- 
yulması üçün əsas olan daş. Guşədaşı yerdə 
qalmaz. (Ata. sözü). 

2. məc. kit. Əsas, başlıca ideya, çıxış nöqtəsi. 

GUŞƏNİŞİN is. [fars.] Cəmiyyətdən, 
adamlardan qaçan adam; asket, zahid. 
□ Guşənişin olmaq - bir yerdə qapanıb 



298 




GUŞƏNİŞİNLİK 

qalmaq, evdən bayıra çıxmamaq. [Şalı:] Mən 
ona Mazandaran hökumətini vermişəm, 
gedib əyləşib orada, olub guşənişin. Ə.Haq- 
verdiyev. // Sif. mənasında. Guşənişin bir 
adamdır; Xeyrə, şərə yaramaz. M.Müşfiq. 

GUŞƏNİŞİNLİK is. Guşənişin adamın 
halı; asketlik, zahidlik. 

GUVULDAMA “Guvuldamaq”dan /.7.s. 

GUVULDAMAQ f. Guvııltıı səsi çıxar- 
maq, ıığııldamaq. Budur şimal yeli qopub 
guvuldar; Sürükləyib buludlan vıyıldar. 
A.Səhhət. Daşlar səslənir, qalın meşələr 
guvuldayır. S. Rəhimov. 

GUVULTU is. Geniş sahəni əhatə edən 
dəhşətli səs; uğultu. 

GUYA, GUYA Kİ bağl. Sanki, elə bil. Guya 
bilmirsən. - ..Axurun içində guya ki, fənə 
bürünmüş bir şey naçalnikin gözünə sataşdı. 
C. Məmmədquluzadə. Mirzə Mustafa cəsa- 
rətlə gəlib onun qabağında əyləşdi, guya ki, 
heç naməhrəm deyil. E. Sultanov. [Yusif:] 
..Guya Gül gəz bacı Gülbəııizə deyib ki, mə- 
nim ər evində oturmağım axırsız şeydir. 
İ. Hüseynov. 

GÜBRƏ is. Bitkiləri daha yaxşı qidalan- 
dırmaq və məhsuldarlığını artırmaq üçün 
torpağa qatılan üzvi və ya qeyri-üzvi maddə. 
Üzvi gübrə. Mədən gübrəsi. Torpağa gübrə 
vermək. 

GÜBRƏLƏMƏ “Gübrələmək”dən (is. 

GÜBRƏLƏMƏK/ Torpağa gübrə vermək. 
Tarlanı gübrələnıək. 

GÜBRƏLƏNDİRİLMƏ “Gübıələndiril- 
mək”dən/;s. 

GÜBRƏLƏNDİRİLMƏK məch. Gübrə 
vurdurulmaq, gübrə səpdirilmək. 

GÜBRƏLƏNDİRMƏ “Gübıələndir- 

mək’’dən /и. 

GÜBRƏLƏNDİRMƏK icb. Gübrə vurmaq, 
gübrə vermək. 

GÜBRƏLƏNMƏ “Gübrələnmək”dən/ is. 

GÜBRƏLƏNMƏK məch. Gübrə vurul- 
maq, gübrə verilmək. Tarla gübrələndi. 

GÜBRƏLƏTMƏ “Gübrolotınok”don/7,s. 

GÜBRƏLƏTMƏK icb. Gübrə verdirmək, 
gübrə vurdurmaq. Sahəni gübrələtmək. 

GÜBRƏLİ sif. Gübrəsi olan, gübrə veril- 
miş, gübrələnmiş. Giibrəli torpaq. 



GÜC 

GÜBRƏSƏPƏN sif. k.t. Torpağı gübrələ- 
yən; gübrəverən. Giibrəsəpən nıaşın. // İs. 
mənasında. Gübrəsəpəııi təmir etmək. 

GÜBRƏSİZ sif. Gübrə verilməmiş, güb- 
rəsi olmayan. Gübrəsiz torpaq. 

GÜC is. 1. Canlıların əzələlərini gərgin- 
ləşdirmə vasitəsilə fiziki hərəkətlər etmə 
qabiliyyəti; insanın (heyvanın) fiziki enerji- 
si, qüvvəsi; qüvvə. Görsün mən dəlinin indi 
gücünü. “Koroğlu”. Gücünə bax, şələni bağ- 
la. (Ata. sözü). □ Güc almaq - güclənmək, 
qüvvətlənmək. Şəhriyaram, güc alıb, qüvvət 
alıb eşqimdən; Mən huma tək uçaram, sinəsi 
suzaıı gedərəm. Şəhriyar. Güc etmək (elə- 
mək) -bax güc vermək 1-ci mənada. Fə- 
lək zülmün gec elər; Gec olsa da, güc elər. 
(Bayatı). Güc gəlmək - bir işi güc işlədə- 
rək görmək. Güc vermək - 1 ) bir şeyi qal- 
dırmaq və ya yerindən tərpətmək üçün fiziki 
qüvvə sərf etmək; 2) gördüyü bir işi daha da 
gücləndirmək. Danışığa güc vermək. - Güc 
verir, eylə ki, məcmuə yazanlar gələnə.. 
M. S. Ordubadi. Güc vurmaq - bax güc 
vermək 1-ci mənada. [Şərəbanı:] Sən güc 
ver! C. Cabbarlı. Gücdən düşmək - 1 ) gü- 
cünü, qüvvətini itirmək, gücsüzləşmək; 
2) etibarını, qüvvəsini itirmək. Gücdən sal- 
maq - gücsüz etmək, taqətdən salmaq. 
Xəstəlik onu gücdən saldı. Gücə salmaq - 

1 ) zor işlətməklə bir şeyi əldə etmək, yaxud 
əldə etməyə çalışmaq, zorla bir şeyə məc- 
bur etmək. Gücə salıb əlindən almaq. - Qa- 
lalar, ay qalalar; Laçın orda balalar; Laçın 
balasın verməz; Bəlkə gücə salalar. (Bayatı); 

2) gücü çatmayan bir şeyə güc vuraraq bə- 
dənin bir yerini zədələmək. Belini gücə 
salmaq. Gücü çatmaq - bir işi görə bilmə- 
yə qüvvəsi çatmaq, qüvvəsi daxilində ol- 
maq; bacarmaq. Ananın, göz yaşından sa- 
vayı heç nəyə gücü çatmırdı. M.Hüseyn. 
Gücü düşmək - bax gücü çatmaq. İndi 
deyin görüm, o qüvvətli qolların gücü düş- 
məyən lıansı bir kamandır. M. S. Ordubadi. 
Gücü gəldikcə - bütün gücü ilə, bacardığı 
qədər, var qüvvəsi ilə. [Eyvaz kişi] özünü 
itirmədi, sağ əli ilə sol qoluna dolanan ila- 
nın boğazından tııtııb gücü gəldikcə çayın 
içinə atdı. Ə.Vəliyev. 



299 




GÜC 

2. Qüvvət, taqət. Əlinin gücü yoxdur. 
□ Güc gətirmək - qüvvətlənmək, artmaq, 
üstünə gəlmək. Xəstəlik güc gətirdi. Güc- 
dən düşmək - qüvvəti getmək, taqətdən 
düşmək, zəifləşmək. Ustanın azarı günü- 
gündən şiddətlənirdi, bəzən zəifləşib gücdən 
düşürdü. Çəmənzəminli. 

3. Işgörmə qabiliyyəti, enerji. Maşının yük- 
qaldırma gücü. Suyun gücü. - El gücü, sel 
gücü. (Ata. sözü). 

4. Bacarıq, qabiliyyət. Göstərir aləıııə hər 
işdə bu gün öz gücünü; Kapital sahibinin 
göylərə çıxmaqda ünü. M.Müşfıq. 

5. Qüdrət, qüvvət. Dövlətin gücü. //Təsir 
qüvvəsi. Sözün gücü. Dəlillərin gücü. 

6. İnandırma qabiliyyəti, təsir qüvvəsi. 
Təbliğatın gücü. Tərbiyənin gücü. - Sənətin 
gücü onun həyata təsir gücü ilə ölçülməlidir. 
S. Rəhimov. Sözünün gücünü özü də bildi. 
B. Vahabzadə. 

7. Bir şeyin təzahür dərəcəsi; intensivlik, 
gərginlik. Səsin gücü. Küləyin gücü. Partla- 
yışın gücü. 

8. Maddi cəhət, pul. Ev tikməyə gücüm 
yoxdur. □ Gücü çatmaq - maddi vəziyyəti 
imkan vermək, bir işi görmək üçün pulu ol- 
maq. [Veys:] Beş misqallıq şeyə gücümüz 
çatmır! Ə.Əbülhəsən. 

9. Üstünlük, qüvvə. □ Güc gəlmək (gə- 
tirmək) - üstün gəlmək, qalib gəlmək. [Axır- 
da qız Məlikməmmədə dedi:] ..Bu devə güc 
gələ bilməyəcəksən. (Nağıl). Bizini Sədəf, 
Balakişi oğluna güc gəldi. I. Əfəndiyev. 

10. Hüquqi cəhətdən qüvvəyə malik olma; 
səlahiyyət. Müqavilənin gücü. □ Gücdən 
düşmək, gücünü itirmək hüq. - qüvvədən 
düşmək, daha məcburi olmamaq. Müqavilə 
gücdən düşdü. Qanun gücünü itirdi. Gücə 
minmək hüq. - qüvvəyə minmək, artıq hamı 
üçün məcburi olmaq. Qanun ayın birindən 
gücə minmişdir. 

1 1 . Yardım, kömək. [Naçalnik:] Bəy, mən 
gəlmişəm ki, Nəbiııi tutam. Bu işdə gərək 
mənə güc verəsən, mən sənsiz heç iş görə 
bilmərəm. “Qaçaq Nəbi". 

12. Məhsul yetirmə, göyərtinə qabiliyyə- 
ti (torpaq haqqında). Torpağın gücü. Torpaq 
gücdən düşüb. 



GÜCLƏNDİRMƏK 

13. Böyük istehsal qüvvəsinə malik olma; 
qüvvə. Fabrikin gücü. Zavod bütün gücü ilə 
işləyir. 

14. Gücdür şəklində - çətindir, zordur. 
Gələn çox uzaqda olduğu üçün onun kim ol- 
duğunu fərq etmək gücdür. S. Hüseyn. 

15. Güclə şəklində zərf- zorla, çətinliklə, 
bütün qüvvəsini toplayaraq. Güclə yerimək. 
Güclə danışmaq. - Qalalar, ha qalalar; 
Qaladan yol salalar; Analar bala verməz; 
Bəlkə güclə alalar. (Bayatı). Tavandan asıl- 
mış çırağın fitilini qaldıran olmadığından, 
otaq güclə işıqlanırdı. I. Şıxlı. 

16. Gücünə şəklində - yiyəlik halda olan 
isimlərdən və nisbət şəkilçili şəxs əvəzlik- 
lərindən sonra gələrək “...köməyi ilə, 
...yardımı ilə, ...arxalanaraq” mənasında iş- 
lədilir. Biliyin gücünə... 

GÜC-BƏLA zərf Çox çətinliklə, böyük 
əziyyətlə; zorla. Güc-bəla onları gətirib yola; 
Deyirəm: - Adıma vurmayın ləkə! S.Rüstəm. 
..Sarı keçi bir günü acgöz-acgöz çox yaman 
tıxdı, güc-bəla evə döndü. S. Rəhimov. 

GÜCƏNDİRMƏ “Gücəndirmək”don /.7.s\ 

GÜCƏNDİRMƏK icb. Gücənməyə, güc 
sərf etməyə məcbur etmək. 

GÜCƏNMƏ “Gücənmək”dən/w. 

GÜCƏNMƏK f. 1. Güc sərf etmək, güc 
vurmaq. Stolu qaldırmaq üçün gücənmək. - 
..Deyib Hacı birdən bərk-bərk gücəndi; 
Yumruğu Əjdərin ağzına endi. H.K.Sanılı. 

2. məc. Cəhd etmək, çox çalışmaq. Sər- 
dar Rəşid bu son sözümün cavabını vermək 
üçün xeyli gücəndi. M. S. Ordubadi. 

GÜCLƏMƏ “Gücləmək” dən /A. 

GÜCLƏMƏK bax gücənmək. At çar- 
mıxdan azad olanııan sora istədi bir güclə- 
sin, gördü yox, üstündəki can bu canlardan 
deyil. (Nağıl). 

GÜCLƏNDİRİCİ sif. xüs. 1 . Elektrik cərə- 
yanının gərginliyini və ya gücünü artırmağa 
məxsus cihaz, qurğu (telefon, radio və s.-də). 

2. Bir şeyin qüvvətini artırmaq, bir prose- 
sin gedişini gücləndirmək üçün işlənən xü- 
susi maddə, preparat. 

GÜCLƏNDİRMƏ “Gücləndirmək”dən/A. 

GÜCLƏNDİRMƏK f. Gücünü artırmaq, 
daha güclü etmək; qüvvətləndirmək. Səsi 
gücləndirmək. Müdafiəni gücləndirmək. 



300 




GÜCLƏNMƏ 



GÜDAZ 



Diqqəti gücləndirmək. - Biz hər şeydən 
əvvəl ingilis koloniyaçılığı ilə mübarizəni 
giicl əndirm əliyik. M . S . Ordubadi . 
GÜCLƏNMƏ “Güclənmək”dən f.is. 
GÜCLƏNMƏK f. 1. Gücü, qüvvəsi daha 
da artmaq; qüvvətlənmək. Qoşun daha da 
gücləndi. - [Həsən Paşa dedi:] Xotkar sağ 
olsun. Koroğlu bu saat çox güclənib. “Kor- 
oğlu”. 

2. Şiddəti, gücü artmaq. Qar güclənir. 

- Külək get-gedə güclənir, hava qaralırdı. 
Ə.Vəliyev. Yağış get-gedə daha da güclə- 
nir. H.Seyidbəyli. 

GÜCLÜ sif 1 . Fiziki qüvvəsi çox olan, fi- 
ziki cəhətdən inkişaf etmiş; qüvvəli (insan 
və heyvan haqqında). Güclü adam. Güclü 
at. - Qollar güclü, qollar gərgin, ağır daşlar; 
Qaldırılır üfüqlərə. M.Müşfiq. [Sevinc:] Bu 
mübarizədə qalib çıxmaq üçün gərək ağlın 
iti olsun, qolun da güclü! Z.Xəlil. // İs. mə- 
nasında. Güclü, qüvvətli adam. Sən zəlil ol, 
eybi yox, qoy güclü çəksin ləzzəti. M.Ə.Sabir. 
Xeyr, bu heç olmaz, güclü gücsüzdən inti- 
qam almaz. H. Cavid. 

2. Möhkəm, dayanıqlı, səbatlı, mətanətli. 
Güclü iradə. - “ Fırlanır ” sözüvlə o güclü 
insan; Qırdı mövhumatın sərt buzlarını. 
B. Vahabzadə. 

3. Yaxşı silahlanmış, böyük müdafiə və 
hücum imkanlarına malik olan. Güclü ordu. 

- [Nüşabə:] Düşmən həm güclüdür, həm də 
hiyləgər; Qüvvətlə, lıiyləylə qazanır zəfər. 
A.Şaiq. 

4. Böyük nüfuz qüvvəsi olan; qüdrətli. 
Güclü dövlət. 

5. Şiddətli, qüvvətli, bərk. Güclü isti. 
Güclü işıq. Güclü ağrı. Güclü şaxta. - Ətraf 
güclü yağışdan tərtəmiz yuyulmuşdu. 
S. Vəliyev. // Böyük, dərin. Güclü arzu. 
Güclü hiss. Güclü nifrət. 

6. İstedadlı, bilikli, bacarıqlı, hazırlıqlı. 
İndi Bakı neft sənayesi, şöhrəti uzaqlara ya- 
yılmış güclü mütəxəssislərə malikdir. (Qə- 
zetlərdən). // Öz işini yaxşı bilən, yaxşı ye- 
rinə yetirən; bacarıqlı, qabiliyyətli. Güclü 
tələbə. Güclü üzgüçü. Güclü pianoçu. //Yaxşı 
məlumatlı, bilikli. Ruscadaıı güclüdür. 

7. Bərk, möhkəm. Güclü zərbə. - Qapıya 
güclü bir təpik vurdu. H.Seyidbəyli. 



8. Böyük istehsal imkanlarına və qüvvə- 
sinə malik olan. Güclü zavod. 

9. Böyük təsir qüvvəsinə malik olan; çox 
təsirli. Güclü nitq. Güclü söz. 

10. Uzaqdan eşidilən, çox bərk (səs haq- 
qında). Güclü partlayış səsləri ətrafı bürü- 
dü, torpaq göyə sovruldu. S. Vəliyev. 

1 1 . Y axşı məhsul verən, yaxşı məhsul yeti- 
rən; bərəkətli, münbit. Güclü torpaq. //Yax- 
şı inkişaf edən, tez böyüyən, tez məhsul ve- 
rən. Güclü ağac. 

GÜCLÜK is. : güclük çəkmək - çətinlik 
çəkmək, səy etmək, çalışmaq. Uşaq cavab 
verməkdə güclük çəkirdi. - [Ceyran:] [El- 
dar] məni məşğul etmək üçün söhbət mövzu- 
su bulmaqda güclük çəkirdi. S. Hüseyn. 

GÜCLÜLÜK is. Güclü adamın, heyvanın 
və ya şeyin xüsusiyyəti, keyfiyyəti; qüvvət- 
lilik. [Vəzir:] Teymur ağanın güclülüyün- 
dən söz düşdü, hamı bəylər dedi ki, tamam 
Lənkəranda Teymur ağadan güclü bir kim- 
sənə tapılmaz.. M.F.Axundzadə. 

GÜCÖLÇƏNbax qüvvətölçən. 

GÜCÖTÜRÜCÜ is. xüs. Gücü bir aqre- 
qatdan başqa bir aqreqata, aqreqatın bir his- 
səsindən digər hissəsinə ötürmək üçün qa- 
yış, val və s. 

GÜCSÜZ sif. 1. Gücü, fiziki qüvvəsi ol- 
mayan və ya az olan, fiziki cəhətdən inkişaf 
etməmiş; qüvvəsiz. Gücsüz adam. - [Adil:] 
Biz [atama] sığmırdıq, onun gücsüz əlindən 
güc alırdıq. B. Bayramov. // İs. mənasında. 
Gücsüz, qüvvətsiz adam. [Musa:] Bir daha 
gücsüzləri çeynəyib əzməsinlər, artıq anla- 
sınlar, yalnız yaşamaq deyil, yaşatmaq da 
lazımdır. H. Cavid. 

2. Zəif, qüvvətsiz. Gücsüz qoşun. Gücsüz 
külək. Gücsüz səs. 

GÜCSÜZLÜK is. Gücsüz adam və ya şe- 
yin keyfiyyəti: qüvvətsizlik, zəiflik. [Pərşan 
Sənubərə:] And içmək də ağlamaq kimi güc- 
süzlük, iradəsizlik əlaməti deyilmi? B. Bayra- 
mov. 

GÜCÜRLƏMƏK / Güclə məcbur etmək. 

GÜDAZ \fars.]: güdaza vermək - birinin 
məhvinə, yoxa çıxmasına, fəlakətə uğrama- 
sına səbəb olmaq. [Yasəmən:] Demədimmi 
nahaq yerə özünü güdaza verəcəkdir. 
S.S.Axundov. Gözüm su içməyir İlyasdan, 



301 




GÜDƏ 

düzü; Beləsi güdaza tez verər bizi. S. Vurğun. 
Güdaza getmək - boş yerə məhv olmaq, 
yoxa çıxmaq, fəlakətə uğramaq, bədbəxt ol- 
maq. [Qaraş:] Yoldaşların da güdaza getməyi 
sən kimi bişüur yoldaşların bərəkətiııdəndir. 
C. Məmmədquluzadə. 

GÜDƏ dan. bax gödək. 

GÜDƏBOY(LU) dan. bax gödəkboy(lu). 
Bu arvad güdəboy, adətdəııkənar yoğun bir 
adam idi. Çəmənzəminli. 

GÜDƏLMƏ “Giidəlmok”dən (is. 

GÜDƏLMƏK dan. bax gödəlmək. Söy- 
lə mənə : vəzarəti-milliyəniz diizəldimi? Ya 
uzun əl, uzun papaq qıssalaşıb güdəldimi? 
M.Ə. Sabir. 

GÜDMƏ “Güdmək”dən f.is. 

GÜDMƏK f. 1. Gizlicə birinin dalınca bax- 
maq, gözdən qoymamaq; gözləmək. O, yol- 
da adam qoymağa, Qədimin yolunu güdmə- 
yə başladı. S.Rəhimov. Səni tale günəşim 
güdməklə; Keçməsin qorxulu vadilərdən. 
M.Müşfıq. 

2. Qorumaq, mühafizə etmək, gözləmək, 
qayğısına qalmaq. Süd bişirdi, səs-səmir 
yox, heyvangüdəıı (f.sif.) uşaqlar; Bir çalanın 
ətəyində od qalamış isinir. A.Şaiq. □ Öz 
xeyrini (mənfəətini) güdmək - ancaq öz 
xeyri (mənfəəti) haqqında düşünmək və 
buna müvafiq hərəkət etmək. 

GÜDÜK is. dan. Güdmə, güdmək işi. 
□ Güdükdə durmaq (olmaq) - dayanıb, 
gizlənib güdmək. Mən bağa girib oynaya- 
cağam, siz güdükdə olun. (Nağıl). 

GÜDÜKÇÜ is. Güdən, keşik çəkən adam, 
gözətçi. 

GÜDÜLMƏ “GüdÜlmok”don f.is. 

GÜDÜLMƏK “Güdmək”dən məcli. 

GÜHƏR klas. bax gövhər. Yüz elm oxu- 
san axırı avarə qalarsam. Baxmazlar sənin 
dürlü giihərin var. M.Ə. Sabir. 

GÜL is. [fars.] 1. Çiçək (danışıqda “qızıl- 
gül” mənasında da işlənir). Ağaclar gül açıb. 
Gül dərmək. - ..Bir dəstə gül olaydım; Ası- 
laydım yaxannan. (Bayatı). Bir gül ilə bahar 
olmaz. (Ata. sözü). ..Hər gülün, hər çiçəyin 
öz adı, öz surəti var. S.Vurğun. 

2. Buxara dərisinin üzərindəki incə qıvır- 
cıqlar. Bu dərinin gülləri çox xırdadır. 
-Hacı güldü. Börkünü əlinə götürüb onun 



GÜL 

güllərini yatırmaq üçün əlilə tumarladı. 
M.S. Ordubadi. Həcər papağı oxşadı, gümü- 
şü güllər parıldadı. S.Rəhimov. 

3. Toxunma şeylərin, xalçanın və s.-nin 
üzərində olan buta və s. Xalçanın gülləri. 
Parçanın gülləri qəşəngdir. [Hamı:] Ah, nə 
gözəl parçadır; Gülləri də qonçadır. Ü.Hacı- 
bəyov. 

4. Çörəkdə xırda-xırda yanmış yer; yanıq 
qabarları. Çörəyin çoxlu gülü var. □ Gül 
vermək - çörəkdə gül əmələ gəlmək; qabaı- 
lanmaq. Çörək gül verib. 

5. Qızılcanın ən şiddətli anmdakı səpgi. 
Uşağın bədənini gül basıb. 

6. bayt. Qoyun xəstəliklərindən birinin adı. 
Qoyuna gül düşdü, qırıldı. 

7. məc. Əziz, istəkli, sevimli, sevgili adam. 
Biçarə Vamiq oldu avarə öz elindən; Məc- 
nunu sən ayırdın Leyli kimi gülündən 
C. Cabbarlı. 

8. Gülüm şəklində - əziz, istəkli, sevimli 
bir adama nəvazişli müraciət. Öylə rənadır, 
gülüm, sərvi-xuramanın sənin; Kim. görən 
bir gəz olur, əlbəttə, heyranın sənin. Füzuli. 

9. məc. Gözəl, qəşəng, məsum. Gül kimi 
uşaq. Gül kimi qız. Gül surət. Gül yanaq. 

- Mən aşıq gül üzünə ; Şeh düşmüş gül üzünə. 
Sarı Aşıq. 

0 Gül açmaq məc. - 1 ) gözəlləşmək, tə- 
ravətlənmək, qəşəngləşmək. Gözəl qız, 
yaxşı vaxtda; Başladın gül açmağa. Ə.Cavad; 
2) həyata keçmək, rövnəq tapmaq, çiçək- 
lənmək. Arzulan gül açdı. Əməllər gül açır. 

- [Zəhra:] Ədalət dünyada əlvan gül açsın; 
Səadət günəşi nurunu saçsın. M. Rahim. 
Gül ağız isteh. - söyüşkən, ağzından pis 
sözlər çıxan, acıdanışan adam haqqında. 
[Səkinə Məşədi Ağabanıya:] Açma nıənim 
gül ağzımı, yoxsa açaram sarıdığı, tökərəm 
pambığı. M. Əliyev. Gül gülü çağırmaq 
(səsləmək, dindirmək) şair. - təbiətin, 
ətraf mənzərənin gözəlliyini ifadə etmək 
üçün işlədilir. Çaylar axırdı, hovuzlar fəv- 
varə vururdu, gül gülü çağırırdı. Çəmənzə- 
minli. Fələkdən bac verib, bac alan könlüm ; 
indi uşaq kimi ağlar səninçün; Gül gülü ça- 
ğırır, çiçək çiçəyi; Gülər aşiqlərin qönçə di- 
ləyi. M.Müşfiq. Gül kimi - çox yaxşı, gö- 
zəl. Gül kimi (tək) açılmaq - 1 ) gözəlləş- 



302 




GÜLAB 



GÜLDƏSTƏ 



mək, qəşəngləşmək. Uşaq böyüdükcə gül 
kimi açılır; 2) sevinmək, ürəyi açılmaq, şad- 
lanmaq. Mən yanına gəlsəm tutulur ol mcılıi- 
taban; Giıltək açılır yanına əğyar gələndə. 
S.Ə.Şirvani. Gül kimi təmiz - haqqında 
heç bir pis söz deyilməmiş; təmiz, məsum. 
[Şahnigar:] ..O bircə canına and olsun ki, mən 
gül kinıi təmizəm, ay qardaş, heç elə şey 
olarını? İ. Şıxlı. Gül vaxtı (çağı və s.) - gül- 
lər açan vaxt, ilk bahar, ilk yaz. Hər yan de- 
dilər ki: - Ey bəlakəş! Gül çağıdır, olmagil 
müşəvvəş. Füzuli. Bu bahar fəslində, gül 
mövsümündə ; Hər kimin ki, ola varı yanın- 
da; Bil ki, bəxtəvərdi tarı yanında. Q.Zakir. 
İndi gül dəmidir, fəsli-bahardır; Hər gülün, 
çiçəyin bir sirri vardır. S. Vurğun. Gül fəsli 
yetişmişdi. M. Rzaquluzadə. Gül yağı - gül- 
dən çəkilib yeyinti sənayesində və ətriyyat- 
da işlədilən xoşiyli yağ. Üç min gül ləçəyin- 
dən; bir gül yarpağının çəkisi qədər; gül 
yağı çəkirlər. R.Rza. Gül yarpağı kimi əs- 
mək (titrəmək) - qorxudan, həyəcandan, 
bəzən də soyuqdan titrəmək. Sürmənin do- 
daqları gül yarpağı kimi titrəyir, uzun kir- 
pikləri tez-tez qırpmır, gözləri xumarlanır- 
dı. M.Süleymanov. Gül(ünü) vurmaq - bir 
şeyin ən yaxşısını, yaxud ən siftəsini seçib 
götürmək. ..Meşinov dönüb Əlyarova dedi: 
- Sən öl yoldaş silistçi, telefonçu gülünü 
vurdu. S. Rəhimov. Güldən ağır söz - inci- 
dəcək, qəlbə toxunacaq söz. Nə Şanıxal 
atasının üzünə ağ olmuş, nə də atası ona 
güldən ağır söz demişdi. İ. Şıxlı. 

GÜLAB is. \farsf] Qızılgül yarpaqlarını 
distillə etmək yolu ilə alman ətirli maye, 
gül suyu. Gülab çəkmək. Üzünə gülab səp- 
mək. - Ənbər etmiş torpağın adın, suyun is- 
min gülab. Füzuli. Xanım Şəmsiyyə gülab 
kimi ətir qoxuyurdu. M. İbrahimov. 

GÜLABDAN, GÜLABZƏN, GÜLABPUŞ is. 
\fars.] Gülab saxlamaq üçün aşağısı girdə, 
boğazı dar, uzun və qəşəng formalı çini, ya 
metaldan qab; gülabqabı, gülabsüzən. ..Mər- 
siyəxan giilabdanı alıb ətirləndi. Çəmənzə- 
minli. Dərhal xəlifə .. mis satıllarda şərbət, 
əlində gülabdan canıaat ilə bir yerdə küçəyə 
çıxardı. H.Sarabski. Birdən [Mehribanın] 
gözləri pəncərənin üstündəki gülabpuşa sa- 
taşdı. H.Seyidbəyli. 



GÜLABQABI bax gülabdan. 

GÜLABSÜZƏN bax gülabdan. ..Gül- 
danlar, gülabsüzən, hər cürə qədəh və fin- 
canlar, arvad kəməri, bilərzik, gərdənbənd 
və şairəni Şahbəy tərifləyə-tərifləyə demiş- 
di.. Ə.Əbülhəsən. 

GÜLBAZ is. \fars.] Gül əkməyi, gül be- 
cərməyi, ümumiyyətlə, gülü çox sevən 
adam; çiçəkbaz. 

GÜLBAZLIQ is. Gül əkməyi, gülü becər- 
məyi, ümumiyyətlə, gülü çox sevmə; çi- 
çəkbazlıq. Əlisa arada söhbət zamanı özü- 
nün gülbazlığından ağsaqqal həkimə də 
söhbət açmış, .. düzəltdiyi güllüyü də ayrıca 
ona tərifləmişdi. S. Rəhimov. 

GÜLBƏDƏN(Lİ) sif. və is. Klassik Azər- 
baycan poeziyasında gözəlin epitetlərindən 
(sifətlərindən) biri. Neyləmişəm inciyibsən; 
Yenə, ey gülbədən, məndən. Q.Zakir. 

GÜLBƏNİZ(Lİ) bax gülüzlü. 

GÜLCAMAL(LI) [fars. ] bax gülüzlü. 

GÜL-ÇİÇƏK top. Gül və çiçəklər. Yaz kimi 
qoynunu açsın gələcək; Yollara gül-çiçək 
saçsın gələcək! M.Müşfıq. 

GÜL-ÇİÇƏKLİ(LƏR) cəm, bot. Ağac, kol, 
otşəkilli müxtəlif bitkilərin daxil olduğu fə- 
silənin adı. Gül-çiçəklilər fəsiləsi. 

GÜLÇÖHRƏ [fars. | bax gülüzlü. Gülçöh- 
rə sənəmlər oldular cəm; Hər bir sənəmin 
əlində bir şəm. Füzuli. 

GÜLÇÜ is. 1 . Gül əkməklə, gül becərmək- 
lə məşğul olan adam. Gülçü bağban. 

2. Gül satan adam, gül mağazası işçisi. 

GÜLÇÜLÜK is. 1 . Gülçünün peşəsi, məş- 
ğuliyyəti. 

2. Kənd təsərrüfatının gül əkib becər- 
məklə məşğul olan sahəsi. Gülçülük gəlirli 
sahədir. Gülçülüyü inkişaf etdirmək. Gülçü- 
lük sovxozu. 

GÜLDAN is. [fars.] 1. Dərilmiş gülü qoy- 
maq üçün müxtəlif formalı qab; gülqabı. 
Güldana su tökmək. - [Vaqif] qarşısındakı 
mina güldanın içindəki novruzgiilü və bə- 
növşələri götürüb qoxuladı. Çəmənzəminli. 
Şair çiçəkləri qoyub güldana; Dedi: - Bir 
əfsanə yadıma düşdii.. B. Vahabzadə. 

2. Dibçək. Güldanda gül əkmək. 

GÜLDƏSTƏ is. [fars. ] Gül, çiçək dəstəsi. 
Lalədən, yasəməndən güldəstə bağladılar. 



303 




GÜLDƏFNƏ 

S. Rüstəm. Vüqarım ucadır Qoşqar dağın- 
dan; Güldəstə tutmuşam əməl bağından. 

M.Rahim. 

GÜLDƏFNƏ is. bot. Dəfnə ağacı. 

GÜLDÜRMƏ “Güldürmək”dən f.is. 

GÜLDÜRMƏK icb. 1. Gülməsinə səbəb 
olmaq. Uşağı güldürmək. Qıdıqlayıb gül- 
dürmək. // Gülüş doğurmaq. Cəfər əmi öz 
sözü ilə kimsəni güldürmək istəməmişdi. 
H.Nəzərli. Hələ bir iş də Veyslə yoldaşları- 
nı lap bərk güldürmüşdü. Ə.Əbülhəsən. 

2. məc. Sevindirmək, kefini açmaq, şad- 
landırmaq, şənləndirmək. [Almaz:] Sağlam 
gülüş kəndin bütün həyatını yeni bir sevinclə 
güldürəcəkdir. C.Cabbarlı. Cürət! Odur bizi 
güldürən hər an; Cürətsiz bir həyat məhv 
olur, inan! S.Vurğun. 

GÜLDÜRÜCÜ sif. Gülüş doğuran; gülməli, 
güldürən. Güldürücü sözləı; 

GÜLDÜRÜCÜLÜK is. Gülüş əmələ gə- 
tirmə, güldürmə. 

GÜLƏBƏTİN 1 . is. Qızıl və ya gümüş tel- 
lərindən, habelə onlara bənzədilən mate- 
riallardan qatışığı olan sap. [Otaqda] ara- 
sıra məxmər , üstünə giiləbətin çəkilmiş da- 
raqqabı, saatqabı da nəzəri cəlb edərdi. 
H. Sarabski. 

2. sif. Həmin sapla işlənmiş, üzərinə bəzək 
vurulmuş. Giiləbətin daraqqabı. Giiləbətin 
araqçın. - Giiləbətin köynək, abı nimtənə; 
Yaxasında qızıl diiymə gərəkdir. M.P. Vaqif. 

3. sif. məc. Sarı, sarı-qızılı. Giiləbətin saç. 

GÜLƏBƏTİNLİ sif. Güləbətini olan; gü- 

ləbətinlə işlənmiş, güləbətinlə bəzədilmiş. 
Güləbətiııli araqçın. 

GÜLƏBRİŞİM is. bot. Hündürlüyü bəzən 
15-18 metrə çatan ağac. 

GÜLƏNDAM(LI) bax gülbədən(li). Nə 

xoşdur baş qoymaq bir güləndamın quca- 
ğında; Tamaşa eyləmək ol həlqə ziilfə ağ 
buxağında.. M.P. Vaqif. Aldı mey camini ol 
yari-güləııdam əlinə; Can fəda saqiyə, verdi 
o güliin cam əlinə. Ə.Vahid. 

GÜLƏR sif. Şən, mehriban, üzügülər. Bu 
sualımdan Məmmədrzanın giilər iizii qara 
bulud kimi tutuldu. S.S.Axundov. Balaca 
uşaqlar giilər sifətləri ilə biqeyd bağın xiya- 
banlarında qışqırtı ilə yüyürüşürlər. Ə. Haq- 
verdiyev. 



GÜLƏYƏN 

GÜLƏRÜZ(LÜ) sif. Şən, mehriban, üzü- 
gülər. Gülərüz qız. - Bağçalarda narın var; 
Gülərüzlü yarın var. (Bayatı). ..Vəli ıızun- 
boy, gülərüz., bir oğlan idi. S. Rəhman. 

GÜLƏŞ 1 bax güləşmə 2-ci mənada. Mi- 
yandarın işarəsilə Məmməd bəylə Qasım 
ağa dairənin ortasına güləşə çıxdılar. 
Çəmənzəminli. Kişilər dəm vurur pəlıləvaıı- 
lıqdan; Güləşdən, güllədən, ölümdən, qan- 
dan. S.Vurğun. 

GÜLƏŞ 2 bax gülər. [Pərinin] giiləş sifəti 
və hər nə deyiləndə “bəli” deməyi elçilərə çox 
xoş gəldi. Çəmənzəminli. Günorta xəttini 
aşırdı günəş; Qaçaqlar meşədə, üzləri gü- 
ləş. H.K.Sanılı. 

GÜLƏŞÇİ is. İdmanın güləşmə növü ilə 
məşğul olan idmançı. Yüngülçəkili güləşçi. 

GÜLƏŞDİRMƏ “Güləşdirmək”dən. f.is. 

GÜLƏŞDİRMƏK icb. Güləşməyə məc- 
bur etmək, qurşaq tutdurmaq. [Ziba xanım:] 
..Xan Qala qırağında bəy uşaqlarını bir- 
biri ilə güləşdirir. M.F.Axundzadə. 

GÜLƏŞƏNGİ is. Güləşmə zamanı çalman 
hava. Sanki bir döyüş, bir vuruşma meyda- 
nını təsvir edən giiləşəngi havası adamları .. 
yerindən oynadırdı. Ə.Abasov. 

GÜLƏŞQABAQ(LI) sif. Üzügülər, xoşsi- 
fət, mehriban, şən, gülər. Güləşqabaqlı qız. 
-Möhlətov istədi bu giiləşqabaq oğlanın sö- 
zünə soyuqqanlılıqla yanaşsın, məna ver- 
məsin, bunu edə bilmədi. Mir Cəlal. 

GÜLƏŞMƏ 1. “Güloşmok”dən f.is. 

2. idm. Bir-birinin kürəyini yerə vurmağa 
çalışan iki nəfərin qurşaq yapışmasından 
ibarət idman növü. Güləşmə yarışı. 

GÜLƏŞMƏK f. Bir-birinin kürəyini yerə 
vurmağa çalışmaq, qurşaq tutmaq. Pəhlə- 
vanlar güləşdilər. - [Vəzir:] Mən cavab 
verdim ki, əgər mənə yaraşsaydı, bu əlli ya- 
şımda Teymur ağa ilə gidəşib onun arxasını 
yerə qoyardım. M.F.Axundzadə. Qabaqda 
kəndin cavanları güləşir, oynaşır. C.Cabbarlı. 

GÜLƏŞSİFƏT(Lİ) bax gülərüz(lü). Gü- 
ləşsifət, ortayaşlı biri .. ayağa qalxıb 
oturanlara baxdı. Ə.Vəliyev. 

GÜLƏYƏN is. və sif. Çox gülən, gülməyi 
sevən (adam). Güləyən qadın. - Çəpərdən 
üstümə qəfil su atan; O güləyən qızı görəm 
yuxuda. M.Araz. 



304 




GÜLGƏZ 



GÜLLƏLƏNMƏ 



GÜLGƏZ sif. məh. Qırmızı, al. Ağ əllərin 
olub əcaib gülgəz; Qana batıb, yoxsa həna- 
lanıbdır? M. P. Vaqif. Şahııisə xanım göz 
yaşlarını gülgəz dəsmalla silərək .. dedi. 
Çəmənzəminli. 

GÜLGÜ is. 1. Gülmə işi; gülüş, gülmə. 
Yetər buludlardan vurduğumuz dəm; Bir az 
da giilgüdən danışsın qələm. S.Vıırğım. 

2. Satirik, satira. Gülgü jurnalı. - Tənqidi 
əsər istehza, gülgü və məsxərə yolu ilə ya- 
zılır. M.F.Axundzadə. [Səttarxan:] .Azər- 
baycan dilində çıxan gülgü məcmuəsinə ayda 
iki yüz tümən verilməlidir. M. S. Ordubadi. 

GÜL-GÜL sif. Üzərində gül şəkilləri 
olan; güllü. Gül-gül yaylıq. 

GÜLGÜN sif. [fars. ] şair. Gül rəngli, gül 
kimi, güllü. Ey geyib gülgün, damadəm əzmi- 
cövlan eyləyən! Hər tərəf cövlan edib, dön- 
dükcə yüz qan eyləyən! Füzuli. [Mərsiyəxan] 
arabir susur, alovlu gözləri ilə qadını süzür, 
gülgün badə ilə qurumuş dodaqlarını isla- 
dırdı. Çəmənzəminli. 

GÜLXANA is. [fars.] Qışda bitki, gül, 
tərəvəz, göyərti yetişdirmək üçün şüşə ilə 
örtülmüş qızdırılan tikili; istixana. Gülxa- 
ııada gül yetişdirmək. Gülxaııadan xiyar 
dərmək. 

GÜLXƏTMİ is. bot. Əməköməci fəsilə- 
sindən ensizyarpaqlı, iri qəşəng çiçəkləri 
olan ot-bitki (xalq təbabətində işlədilir). 

GÜLQABIbax güldan. 

GÜLLƏ is. Top, tüfəng, tapança kimi odlu 
silahlardan atmaq üçün qurğuşundan düzəl- 
dilmiş girdə və uzunsov mərmicik. Top gül- 
ləsi. Tüfəng gülləsi. - [Heydərqulunun] kü- 
rəyindən dəyən güllə sol ciyərini parçala- 
yaraq böyründən çıxmışdı. Ə. Sadıq. [Ovçu:] 
Niyə tələsdiniz? - dedi, - yaxşı ki güllə- 
ləriniz dəymədi.. M.Rzaquluzadə. □ Güllə 
açılmaq - atəş açılmaq, atılmaq (odlu silah 
haqqında). Yarım saat keçmədən soldan bir 
güllə açıldı. H.Nəzərli. Güllə atmaq - odlu 
silahdan atmaq, atəş açmaq. Havaya bir- 
birinin ardınca üç güllə atdım. M.Rzaqulu- 
zadə. Səhərə yaxın dalbadal iki güllə atıldı. 
I. Şıxlı. Güllə boşaltmaq - bax güllə at- 
maq. Bir haray yuxuma giillə boşaltdı; Bir 
duyğu səsiynıiş oyadan məni.. M. Araz. Gül- 
lə yağdırmaq, gülləyə basmaq (tutmaq) - 



hər tərəfdən çoxlu güllə atmaq. [Nəbi] 
qaçaqlar gələn kimi onları gülləyə basıb 
pərən-pərən edir. “Qaçaq Nəbi”. ..Qul- 
durlar bunları təzədən gülləyə tutdular. 
S.S.Axundov. 

0 Güllə kimi - 1 ) çox tez, çox cəld, çox 
sürətli. Rəna qapıdan güllə kimi çıxdı. 
S.Rəhman. O, .. dəftəri götürüb güllə kimi 
pilləkənlə üzüaşağı yüyürür. Ə.Məmməd- 
xanlı; 2) çox kəskin, çox ağır, çox təsirli. 
Paşanın sözü Həsən xana güllə kimi dəydi. 
“Koroğlu”. Axırıncı söz giillə kimi Rüstəm 
kişinin sinəsini dəldi. M. İbrahimov. Güllə 
mənzili - güllə atılan yerdən güllənin düş- 
düyü yerə qədər olan məsafə. Kəndə qədər 
bir güllə mənzili qalmışdı. Güllə sıxmaq 
- odlu silahı hədəfə yapışdıraraq vurmaq. 
Cibimdə silahım olsaydı, ürəyimə bir güllə 
sıxardım. Mir Cəlal. [Ələmdar] öz gülləsini 
Miiqim bəyin kürəyinə sıxıb ağasının ciyərini 
çıxartdı. S. Rəhimov. Güllə tökmək -ərin- 
miş metaldan güllə qayırmaq. Gülləni gül- 
ləyə düzmək - çoxlu güllə atmaq, ara ver- 
mədən atəş açmaq. 

GÜLLƏBARAN is. 1. Çoxlu adamın bir- 
likdə tüfəng atması; çox şiddətli atəş, iki 
günlük gülləb ar andan sonra kəndlilər Kazı- 
mın meyitini çinar ağacından asılmış gör- 
dülər. M. İbrahimov. □ Gülləbaran etmək 
(eləmək) - 1) şiddətli atəşə tutmaq. Düş- 
mənin mühüm bir dəstəsi həmin evi gülləba- 
ran edirdi. H.Nəzərli; 2) bax güllələmək. 

2. Kütləvi qırğın. Lena gülləbaranı. - Bu- 
nun nəticəsində viicada gələn sürgünlər, 
gülləboranlar Bakı fəhlələrinin həyatına da 
təsirsiz qalmamışdır. M. S. Ordubadi. 

GÜLLƏÇİ is. kölın. Güllə qayıran və ya 
satan adam. Özüm aşıq oldum, oğlum gülləçi. 
Aşıq Ələsgər. 

GÜLLƏLƏMƏ 1. "Güllələmək” dən/w. 

2. is. Güllələməklə həyata keçirilən ən 
yüksək cəza; ölüm cəzası; edam. Giillələmə 
cəzası. 

GÜLLƏLƏMƏK f. Güllələmə yolu ilə 
ölüm cəzasını həyata keçirmək; edam et- 
mək. [Eyvaz:] Mən əgər naçalnik olsaydım, 
əvvəl-əvvəl sizin hamınızı divara söykəyib 
güllələrdim. C. Cabbarlı. 

GÜLLƏLƏNMƏ “Güllələnmək”dən fis. 



305 




GÜLLƏLƏNMƏK 

GÜLLƏLƏNMƏK f. Ən ağır cəza tədbiri 
olaraq güllə ilə öldürülmək, edam edilmək. 
Faşistlər [dustaqların] güllələnəcəyi haq- 
qında kənddə divarlara elanlar yapışdır- 
mışdılar. Ə. Sadıq. 

GÜLLƏLƏŞMƏ “Güllələşmək’’dən /и. 

GÜLLƏLƏŞMƏK qarş. Bir-birinə güllə 
atmaq; atışmaq. [Qazaqlar] Nəbigilnən bir 
gün güllələşdilər. “Qaçaq Nəbi”. 

GÜLLƏNMƏ “Güllənmək’’dən fis. 

GÜLLƏNMƏK/ 1. Gül açmaq, gül aç- 
mağa başlamaq; çiçəklənmək. Yaz mövsü- 
mü bülbül dil-dil ötəndə ; Bağ-bağçalar 
nərgizlənir. güllənir. “Qıırbani”. Bahar gəlir, 
dərələr çiçəklənir, güllənir. A.Şaiq. [Arvad:] 
Oğlum, Firidun, yəqin indi... badam güllə- 
nir, hə?.. M.İbrahimov. 

2. Güllə bəzədilmək; çiçəklənmək. 

3. Xırda qabarlar, güllər əmələ gəlmək 
(çörəyin üzündə). Çörək güllənib. 

GÜLLÜ sif. 1 . Çoxlu gül olan, gül bitən, 
gül əkilmiş; çiçəkli. ..Güllü, bağçalı böyük 
həyətimizdə bizdən başqa iki əmioğlum da 
ailəsi ilə yaşayırdı. S.S. Axundov. Nə dərdin 
var, sənin, Gəncə? Şəfalı, güllü bağın var. 
Ə.Nəzmi. 

2. Gül açmış, gülü olan; çiçəkli. Güllü 
ağac. 

3. Üzərində gül şəklində naxışlar olan. 
Güllü dəsmal. Güllü don. - Yük üstə güllü 
xalça; Kim qaldıra, kim aça. (Bayatı). [Nu- 
riyyə:] Əynində güllü xalat, başında ağ ha- 
şiyəli bənöyiiş kəlağayı olan qadın qabağımı- 
za yeriyərək mənə xoşgəldin elədi. I. Əfən- 
diyev. □ Güllü məxmər -bax gülməxmər. 

GÜLLÜCƏ is. bot. Paxlalılar fəsiləsindən 
olub dağ rayonlarında, çəmənlərdə, meşə- 
lərdə, çay sahillərində bitən yem otu. 

GÜLLÜ-ÇİÇƏKLİ sif. 1 . Çoxlu gül, çiçək 
bitmiş. Güllü-çiçəkli çəmən. Güllü-çiçəkli 
bağ. 

2. Üzərində gül-çiçək şəklində naxışları 
olan. Güllü-çiçəkli çit. 

GÜLLÜ-GÜLŞƏNLİ bax güllü-çiçəkli. 
Güllü-gülşənli həyət. 

GÜLLÜK is. Çoxlu gül əkilmiş və ya gül 
açmış yer; çiçəklik, gülzar, gülüstan, gülşən. 
Güllüyün gülü beşgünlükdür. (Ata. sözü). 



GÜLÖYŞƏ 

Bülbüllər ötüşür, cəh-cəh vururlar; Güllük- 
lərdə dügün, dərnək qururlar. H.Cavid. 

GÜLLÜ-NAXIŞLI sif Üzərində gülü, na- 
xışı olan. Güllü-naxışlı parça. - [Səkinə] 
bardaş qııraraq güllü-naxışlı xalçanın üs- 
tündə oturmuşdu. M.İbrahimov. 

GÜLMƏ “Gülmək ”dən /. A. 

GÜLMƏXMƏR is. Nazik ipək üzərində 
iri gülləri olan və qadın paltarları tikmək 
üçün işlədilən bahalı parça. 4 metr gülməx- 
mər. // Sif mənasında. Həmin parçadan ti- 
kilmiş. Gülməxmər paltar. 

GÜLMƏK f. 1 . Müəyyən bir hiss nəticə- 
sində (məs.: sevindikdə, şənləndikdə, gül- 
məli və ya mənasız bir şey gördükdə), ha- 
belə bəzi əsəb sarsıntıları anında xarakterik 
səslər çıxararaq öz duyğusunu bildirmək 
(ı ağlamaq əksi). Zəmani-hicrdə gəh ağla- 
yıb, gəhi gülləm. S.Ə.Şirvani. Flaım duyub 
bu halı, gülüb qaqqıldaşdılar. S.Vurğun. 

2. İstehza etmək, ələ salmaq, masqaraya 
qoymaq, lağ etmək. Gülmə qonşuna, gələr 
başına. (Ata. sözü). Qıraqdan baxanlar 
onun qorxaqlığına gülmüşdülər. Mir Cəlal. 

3. məc. Xoş bir xəbərdən, yaxşı bir hadi- 
sədən sevinmək, şadlanmaq. 

4. məc. Sevinc ifadə etmək. Güldü yar- 
paq, coşdu irmaq, güllər oynadı. C.Cabbarlı. 
Təbiət gülür, çiçəklər, quşlar .. sevinc için- 
dədirlər. S.Vəliyev. 

GÜLMƏLİ sif. Gülüş doğuran, gülüşə sə- 
bəb olan. Gülməli söz. - Onun bu görkəmi 
çox gülməli idi. H. Nəzərli. Flər kim o qara 
zülfə könül versə xətadır; Amma yenə mən 
bəndəm, əcəb gülməliyəm mən. Ə.Vahid. 

GÜLMƏŞƏKƏR sif. [əsli fars, gülbəşə- 
gər - şəkərli gül, gül mürəbbəsi] zar. istelı. 
Şirin, xoş, xoşagələn. Atan soğan, anan sa- 
rımsaq; Sən hardan oldun gülməşəkər? 
(Ata. sözü). 

GÜLMIX is. Xırda mıx. 

GÜLNAR is. [/««.] klas. Nar ağacının gülü, 
nar gülü. 

GÜLÖYŞƏ sif. Meyxoş (nar növü). Dost 
məni yad eylədi; Bir gülöyşə nar ilə. (Ata. 
sözü). Bağçalarda çiçək açır gülöyşə nar, 
yasəmən; Qaranquşla bir zamanda qayıda- 
ram kəndə mən. Ə. Cəmil. 



306 




GÜLPƏRƏST 



GÜLÜŞ 



GÜLPƏRƏST is. və sif. [fars.) Gül becər- 
məyi, gül yetişdirməyi, ümumiyyətlə gülü 
sevən (adam). ..Kim Əlisa kimi faydalı, 
bağpərəst, bağçapərəst, giilpərəst bir ada- 
mın adını belə-belə ləkəli şeylərə çəkə bi- 
lər? S. Rəhimov. 

GÜLRƏNG sif. [fars.) klas. Açıq-qırmızı 
rəngli, çəhrayı rəngi, gül rəngində olan. 
Dur, saqi, gətir badeyi-giilrəngi bu bəzinə; 
Ver badeyi-giilrənglə bir rəng bu bəzmə. 
Raci. 

GÜLRÜX, GÜLRÜXSAR [fars.) klas. bax 
gülüzlü. Ah vaveyla ki, ol giilrüx pəri yarını 
degil; Mən ona yar oldum, ol y ari-vəfadarım 
degil. Xətayi. Laf urarlar hüsndən hərçənd 
gülrüxsarlər; Həq bilür, ol aveyi-rəhmət sə- 
nin şənindədir. Qövsi. 

GÜLSABAH is. bot. Səhər açılıb axşam 
vaxtı yumıılan dekorativ gül; səhərgülü. 

GÜLŞAD sif Xoşa gələn, ürəkaçan, gözəl 
mənzərəli. Giilşad yer. □ Gülşad olmaq - 
şən olmaq, abad olmaq. Onsuz hünər evi 
gülşad olmazdı. S. Vurğun. Bənna qardaş, 
nə möhkəmdir qoyduğun təməl! Abad olsun! 
Gülşad olsun! Yorulmayasan! Ə. Cəmil. 

GÜLŞƏN is. [fars.) Güllük, çiçəklik. Bu 
gülşənin yasəməni, sünbülü; Nə bir bağa, nə 
bostaııə düşübdür. M.V.Vidadi. Gülşəndə 
bənövşələr açıldı; Səhralara lalələr saçıldı. 
A.Şaiq. 

GÜLÜ sif. 1 . Açıq gül rəngli, çəhrayı. 

2. Gül şəklində naxışları olan. Gülü parça. 

GÜLÜMSƏMƏ “Gülümsəmək” dən fis. 

GÜLÜMSƏMƏK f. 1 . Gülər kimi olmaq, 
təbəssüm etmək, qımışmaq, dodaqaltı gül- 
mək, öz məmnunluğunu, ya istehzasını tə- 
bəssümlə ifadə etmək. Mənasını anlamadığı 
bu sözə Aydəmir sadəcə gülümsəyərək ku- 
peyə girdi. A.Şaiq. Şəmsiyyə kədərli və fikirli 
olsa da [Sərhənglə] danışarkən gülümsəmə- 
yə, şad görünməyə çalışırdı. M.İbrahimov. 

2. məc. Adamın üzünə gülmək, fərəh oyat- 
maq. Bahar gülümsəyir. Hər yer gülüm- 
səyirdi. 

GÜLÜMSƏR sif. Gülümsəyən, gülən, tə- 
bəssümlü. Gülümsər göz. - Bir gün acı bir 
səs o gülümsər üzü sardı. H.Cavid. Qızın 
solğun rəngi, xurmayı saçları, gülümsər qo- 
nur gözləri var idi. Ə.Məmmədxanlı. 



GÜLÜMSƏRCƏSİNƏ zərf Gülümsəyərək, 
təbəssümlə. Giilümsərcəsinə cavab vermək. 
- Qız qara gözləri, uzun kirpikləri arasın- 
dan giilümsərcəsinə [dedi].. T.Ş. Simurq. 

GÜLÜMSÜNMƏ “Gülümsünmək”dən/w. 

GÜLÜMSÜNMƏK bax gülümsəmək. 
[Buğac] ananın munis çöhrəsini görəndə 
gülümsündü. M. Rzaquluzadə. 

GÜLÜNC sif. və zərf 1 . Gülməyə səbəb 
olan, gülməli, gülüş doğuran. // məc. Məna- 
sız, qeyri-ciddi. Ceyrana malik olmaq fikri 
və hissi mənə çox qəribə, bəlkə gülünc gö- 
rünürdü. S. Hüseyn. Ölüm fikri [Mələkdən] 
uzaqlaşdı, ona gülünc və mənasız göründü. 
M.İbrahimov. 

2. İstehzaya, masqaraya səbəb olan, is- 
tehza doğuran. Gülünc hərəkət. // Gülmək 
obyekti; hamının gülməsi üçün hədəf. Də- 
hanın sədəfdir, dişlərin inci; Sən məni ey- 
lədin ellər gülüncü. M.P. Vaqif. [Koxa:] Mən 
kənardan uşaq tutub. Cavanşirlər arasında 
gülünc ola bilmərəm! S. Rəhimov. 

GÜLÜNCLÜK is. Gülünc olan adam və 
ya şeyin halı; gülüş doğurma, gülünc olma. 
Dəlillərin gülünclüyü. Təklifin gülünclüyü. 

GÜLÜSTAN is. [fars.) Güllük, çiçəklik, 
gülzar; qızıl güllük. Ol giili-xəndanı görmək 
mümkün olsaydı mənə; Səntək, ey bülbül, 
güliistanə güzar etməzmidim? Füzuli. Zeynəb 
bu gülüstanı, bu çarqat kimi sərilmiş lalələ- 
ri və çiçəkləri görcək yorulmağını unudub .. 
giil yığmağa qaçdı. S.S.Axundov. 

GÜLÜŞ is. 1. Şadlıq, sevinc, məmnunluq 
və s. xarakter hisslərin ifadəsi olaraq ağız- 
dan çıxan qırıq-qırıq səslər. Acı gülüş. Şən 
gülüş. - Əvvəl [Ceyranın] üzündə, danışı- 
ğında istehzanı andıran bir gülüş vardı. 
S. Hüseyn. Gülün, elə gülün ki; Çatsın qu- 
laqlarıma; Sizin gülüşləriniz. B.Vahabzadə. 
// İstehza. ‘ Molla Nəsrəddin” in gülüşü kəs- 
kin bir gülüş, öldürücü bir satira idi. 
M.İbrahimov. Mərdan giildii. Onun gülüşii 
quru, qeyri-təbii çıxdı. H.Seyidbəyli. 

2. Gülmə, şənlənmə, zarafat. Qədim 
vaxtlar komediyanı yunanilər gülüş üçün 
çıxardırlardı. N.Nərimanov. 

3. məc. Sevinc, şadlıq, şənlik. Uca ağac- 
lardakı yarpaqlar büziişdii, onların gülüşü 
matəmə döndü. M.İbrahimov. 



307 




GÜLÜŞMƏ 

GÜLÜŞMƏ “Gülüşmək”don f.is. Məclis- 
də bir gülüşmə başladı. S. Hüseyn. Camaat 
arasına gülüşmə və qarışma düşdü. Qan- 
təmir. 

GÜLÜŞMƏK/ Qarşılıqlı və ya birlikdə 
gülmək (çoxları haqqında). Adamlar gülüş- 
dülər. - Uşaqlar içinə düşər gülüşmək ; Sənin 
də acığın tutar, ağlarsan. M.V.Vidadi. Qo- 
naqlar gülüşdülər və sonra Kəblə Namazla 
zarafatlaşmağa başladılar. Çəmənzəminli. 

GÜLÜZAR [fars, gül və ər. üzar] klas. 
bax gülüzlü. Seyri-gülşən et sən, ey gülü- 
zarım. M.V.Vidadi. Gər sənin mətləbin gü- 
lüzardısa; Artıq sevin gülüzarı görəndə. 
Q. Zakir. Ey könül! Min namə yaz bir gülü- 
zarın eşqinə; Can evindən seyrə çıx bir xoş 
güzarın eşqinə! S.Vurğun. 

GÜLÜZLÜ sif Gözəlin cpitetlərindən 
(sifətlərindən) biri. Göy üzünü bəzər parlaq 
ulduzlar; Yer üzünü bəzər gülüzlü qızlar. 
H. Cavid. 

GÜLYANAQ(LI) is. və sif. şair. Gözəlin 
cpitetlərindən (sifətlərindən) biri. Güılva- 
naq qız. - Hər aşiqin ki, sən kimi bir giilya- 
nağı var; Lalə kimi əyandı ki, köksündə dağı 
var. S.Ə.Şirvani. 

GÜLZAR is. [/üre.] şair. Çoxlu gül olan 
yer; gülüstan, çiçəklik, güllük. Bülbül sə- 
bəbsiz olmadı giilzarə aşina. S.Ə.Şirvani. 
Çöllər yuxudan olunca bidar; Min rəng çi- 
çəklə dolur gülzar. A. Şaiq. Darıxıb gülzara 
çıxdığım zaman; Ətrini duyuram giildən-çi- 
çəkdən. M. Rahim. 

GÜLZARLIQ bax gülzar. Giilzarlıqla 
alov arasında uca sədd çəkilmişdi, onu keç- 
mək qabil deyildi. Çəmənzəminli. 

GÜMAN is. [fars.] 1. Lazımınca əsaslan- 
mamış fikir, zənn, ehtimal. O, gümanının 
düz çıxmadığını görüb iri, qonur gözlərini 
geniş açaraq Tərlana baxdı. M.Hüseyn. 
□ Güman var ki, güman ki - ola bilər, 
mümkündür, ehtimal ki. Güman var ki, onıın 
biri xəyaldır; Göydən gələn lənətdən bil- 
timsaldır. A. Səhhət. Güman etmək (elə- 
mək) - fikirdə olmaq, ehtimal etmək, zənn 
etmək. Bəziləri belə güman eləyirlər ki, mü- 
səlmanların yekə papaqlara məhəbbəti o 
vədədən başlanıb ki, uşaqlar başlayıblar 
Quran oxumağa. C. Məmmədquluzadə. Nə- 



GÜMRAHLANMAQ 

riman bunun keşikçi olduğunu güman etdi. 
Mir Cəlal. 

2. Şübhə, şəkk. Zərrə qədər iman; Dünya 
qədər güman. (Ata. sözü). Mərd igid, könlünə 
gəlməsin güman; Düşmənlər əlindən çəkərlər 
aman! "Koroğlu”. □ Gümana düşmək 
- şübhəyə düşmək, şəklənmək, şübhə etmək. 
Bu yol ilə bütün xəbərlər yayılar, hamını hid- 
dətləndirər, müşavirədə olanlar bir-birindən 
gümana düşərdilər. S. Rəhimov. Kabinetdəki 
yeniliklərə diqqət yetirən bəzi adamlar cür- 
bəcür gümana düşürdülər. B. Bayramov. 
Gümanı getmək - şübhələnmək (birin- 
dən). Hacı Kamyab .. o gecə sübhədək şə- 
həri dolanıb, güman gedən evlərin hamısına 
toxunub nə Gövlıərtacdan, nə Fərmandan 
bir xəbər tuta bilmədi. Ə. Haqverdiyev. 

3. Ümid, istək, arzu. Gümanım budur ki, 
ola ziyadə; Giinbəgündən etibarım yanında. 
Q.Zakir. Hamınız dərdi-dilinizi ərz edəsiniz 
və, inşallah, gümanım bunadır, bu qapıdan 
naünıid qayıtmayasınız. C.Məmmədquhı- 
zadə. □ Gümanı gəlmək - inanmaq, əmin 
olmaq, ümid etmək, arxayın olmaq. [Heydər 
bəy:] Yaxşı, əgər özünə gümanın gəlirsə, 
mən razıyam. M.F.Axundzadə. [Reyhan:] 
Amma çarəm yoxdur, gümanım sənə gəlir.. 
Ə.Məmmədxanlı. 

GÜMRAH 1 sif. Qıvraq, möhkəm, sağlam, 
qüvvətli. Yaşına baxmayaraq, çox gümrah- 
dır. - Odun götür, yaxşı yar; Yaxşı doğra, 
yaxşı yar; İyidi gümrah eylər; Qədirbilən 
yaxşı yar. (Bayatı). // Çevik, cəld, diribaş. 
Gümrah gənc. - Almurad cəld və gümrah 
hərəkətlə qalxıb ata mindi. I. Əfəndiyev. 

GÜMRAH 2 sif. [fars.] köhn. Yolunu az- 
mış, doğru yoldan sapmış. [Əjdər:] Düşərək 
çöllərə, Allaha pənah ; Biz də qaçaqlartək 
olarıq gümrah! H.K.Sanılı. ..[insanlar] di- 
nənıi yavıq gələcəklər, ya gümrah olacaq- 
lar. C. Məmmədquluzadə. 

GÜMRAHLANMA “Gümrahlanmaq”dan 
f.is. 

GÜMRAHLANMAQ qayıd. Sağlamlaş- 
maq, qüvvətlənmək, sağlam olmaq, qüvvətə 
gəlmək. Xəstə getdikcə gümrahlanır. Din- 
cəldikdən sonra gümrahlanmaq. - [Hacı 
Fərəc:] ..İndi günü-gündən giimrahlanıb 
dönürəm bir cavan oğlana.. N.Vəzirov. 



308 




GÜMRAHLAŞMA 

GÜMRAHLAŞMA “Gümrahlaşmaq”dan 

fis. 

GÜMRAHLAŞMAQ bax gümrahlan- 

maq. Budaq indi-indi gümrahlaşırdı ki, bir- 
dən yenə də onunku gətirmədi. Ə .Vəliyev. 

GÜMRAHLIQ is. Gümrah adamın halı; 
cismən və ruhən sağlamlıq; qıvraqlıq. Elə 
adamlar var ki, ruhən ən yorğun dəqiqələ- 
rində belə onlarla danışdıqda özündə bir 
yüngüllük və gümrahlıq duyursan. İ.Əfən- 
diyev. Müridlər də gözlərini bu ağ sinəli, 
yaşı əllini keçmiş olsa da, gümrahlığını itir- 
məyən kişinin ağzına zilləmişdilər. İ. Şıxlı. 

GÜMÜŞ is. 1 . Parlaq bozumtul-ağ rəngli, 
kimyəvi element - nəcib metal (zərgərlik 
və bəzək şeyləri qayırmaq, pul kəsmək və s. 
üçün işlədilir). □ Gümüş suyuna çəkmək 
- adi metalların üstünə gümüş suyu çəkmək, 
gümüşü rəngləmək. Qaşıqları gümüş suyuna 
çəkmək. Gümüşə tutmaq - üstünü gümüşlə 
örtmək, gümüşlə bəzəmək. Xəncərin dəs- 
təsini gümüşə tutmaq. // Sif. mənasında. Gü- 
müşdən qayrılmış. Gümüş çəngəl. - Yavaş- 
yavaş gümüş qaşıqlar da stəkanlara dəyib 
ciııgildədi. Çəmənzəminli. Dəmirqaya üstü 
zərlə yazılı papirosu gümüş qutudan aldı və 
oturdu. H.Nəzərli. 

2. is. Gümüşdən qayrılmış şeylər; gümüş 
pul. Baxdı ki, burada o qədər qızıl, gümüş 
var, elə bil yeddi padşahın xəzinəsi burda- 
dır. “Koroğlu”. □ Gümüş kağız - ətri çıx- 
masın deyə çay, siqaret və s.-nin büküldüyü 
qurşun kağız. 

3. sif. bax gümüşü. Dərələrdən gümüş 
sular çağlar. A.Şaiq. Ay gümüş dalğalarda; 
Nazlanır gəmi kimi. N.Rəfibəyli. 

GÜMÜŞCƏ is. zool. Çaylarda yaşayan xır- 
da balıq növü. Bizim çaylarda günıüşcə ad- 
lanan xırda batıqlar da yaşayır. Bu balıqlar 
suyun üst qatlarında üzən balıqlardandır. 
“Zoologiya”. 

GÜMÜŞDƏSTƏ sif. Dəstəsi gümüşdən 
olan, qəbzəsi gümüşdən qayrılmış. Cəmil 
dayısının giimüşdəstə xəncərini belinə bağ- 
layıb, yüyürə-yüyürə atlılara qoşuldu. 
Ə.Vəliyev. 

GÜMÜŞLƏMƏ “Güm üşl əmək ” don /. is. 

GÜMÜŞLƏMƏK/ 1 . Üzərinə nazik gümüş 
məhlulu çəkmək. Qaşıqları giimüşləmək. 



GÜN 

2. Gümüşlə bəzəmək, gümüşlə işləmək. 
Xəııcəli işlə, yolla; Üstün gümüşlə, yolla. 
(Bayatı). 

GÜMÜŞLƏNMƏ “Gümüşlənmək”dən fis. 

GÜMÜŞLƏNMƏK məcli. Gümüş suyu çə- 
kilmək və ya gümüşlə bəzədilmək. Bu çən- 
gəllər gümüşlənib. 

GÜMÜŞLƏTMƏ “Gümüşlətmək” dən/w. 

GÜMÜŞLƏTMƏK f. Gümüş suyu çəkdir- 
mək və ya gümüşlə bəzədilmək. Papiros- 
qabını gümüşlətmək. 

GÜMÜŞLÜ sif. 1. Gümüşlə bəzədilmiş, 
gümüşlə işlənmiş. Əllərində sur təsbeh; Gii- 
müşlü buxurdanlar. Ə.Cavad. 

2. Tərkibində gümüş olan. Günıüşlü me- 
tal külçəsi. 

GÜMÜŞÜ sif. Ağ-bozaçalar parlaq rəng- 
də olan, rəngi gümüş rəngində olan, gümüş 
kimi parıldayan. [Nuriyyə:] ..Gümüşü toran 
içindən bir nıotosiklin çıxdığını gördüm. 
İ. Əfəndiyev. Buludların parçalandığı oyuq- 
dan ulduzlu fəzaya doğru bir pəncərə açılar- 
açılmaz .. ayııı gümüşü ziyaları həmin 
pəncərədən yerə yayıldı. Ə.Məmmədxanlı. 

GÜMÜŞÜLÜK is. Gümüşü rəngdə olan 
şeyin xüsusiyyəti, gümüş rəngində olma. 

GÜN is. bax günəş 1 və 2-ci mənalarda. 
Gün işığı. Gün çıxar, aləm görər. (Ata. sözü). 
Gəldi günortaçağı, gün qızarıb yanırdı. 
S.Vurğun. Gün iki cida boyu qalxmışdı. Mir 
Cəlal. □ Gün əyilmək - axşama yaxın gü- 
nəş üfüqdən çəkilmək. Gün lap əyilir, şər 
qarışır. İnəklər naxırdan gəlir. “M.N. lətif.” 
Gün tutulmaq - günün qabağına başqa bir 
göy cisminin və ya onun kölgəsinin düşmə- 
si nəticəsində müvəqqəti görünməz olması 
hadisəsi. Gözümüz üfüqdədir, açılmır səhə- 
rimiz; Bizə düşən səmada gün tutulmuş, ay 
Allah! B.Vahabzadə. Gün vurmaq - qızğın 
günəş şüalarının təsirindən beyin mərkəzi 
zədələnmək. Gün yağlanmaq (ağarmaq) 
- günəş çıxıb, bir az yuxarı qalxmaq. [Qoca:] 
Gün ağarmadan çayı keçməliyik. M. Rzaqu- 
luzadə. ..Baxış bəy səhər, gün yağlananda 
oyandı. Ə.Abasov. 

GÜN 2 is. 1. Gecə-gündüzün səhərdən ax- 
şama qədərki işıqlı müddəti, günçıxandan gün- 
batana qədərki dövr. Gün doğuşundan bəlli- 
dir. (Ata. sözü). Biz baxırıq özgə millətlərə, 



309 




GÜN 

.. deyirik ki, niyə onlar bazar günlərini tətil 
eləyirlər, niyə onlar eləsin, biz eləmiyək? 
C. Məmmədquluzadə. 

2. Yerin öz oxu ətrafında bir dəfə dövr 
etdiyi (24 saatlıq) müddət; gecə-gündüz. ..// 
var bir günə dəyməz; Gün var min aya də- 
yər. (Bayatı). Bu minval ilə üç gün keçdi. 
"Koroğlu”. □ Bir gün deyil, beş gün deyil 

- həmişə, daim. Biri gün (o birisi gün) - sa- 
bahdan sonrakı gün; sabah yox, o biri gün. 
Bu günlərdə - bu bir neçə gün ərzində, ya- 
xın vaxtlarda. İnciyib məndən, eşitdim o gö- 
zəllər gözəli; Aramız, bəlkə, bu günlərdə, gü- 
man var, düzələ. Ə.Vahid. Bugünkü gündə 

- indi, hazırda. [Qızıl Arslan] Biz bugünkü 
gündə islahat işlərinə başladığımız zaman 
hər addımda Quranla qarşı-qarşıya gəlirik. 
M. S. Ordubadi. Ertəsi gün - bir gün sonra. 
Gün uzunu - bütün günü, bir günün ərzin- 
də. Gündə bir - hər gün, tez-tez. [Bahar:] 
Özgə kişilər övrətlərini gündə bir döyürlər, 
amma bu mənə heç bir çırtma da vurmur. 
Ə. Haqverdiyev. Günlərin bir günü - bax 
günün birində. [Əsgər:] Günlərin bir günü, 
axşam saat doqquzda bazardan gedirdim. 
Ü. Hacıbəyov. Günü axşam etmək (elə- 
mək) - bütün gününü boş keçirmək, işsiz 
oturmaq, əbəs yerə gözləyə-gözləyə dur- 
maq. Qərib günü axşam etdi. Şahsənəm çıx- 
madı. "Aşıq Qərib”. Günü bu gün - elə bu 
gün, gecikdirmədən, bu gündən o yana qal- 
mayaraq. [Gülnaz:] Bax, mən daha səbir 
edə bilmirəm, günü bu gün atama deyəcə- 
yəm. Ü.Hacıbəyov. Günü günə satmaq 

- gecikdirmək, yubatmaq, yubandırmaq. 
[Orxanın] Onsuz da kəndə getmək niyyəti 
vardı, ancaq günü günə sata-sata qalmışdı. 
İ.Məlikzadə. Günü sabah - elə sabah, ge- 
cikdirmədən, sabahdan sonraya qoymayaraq. 
Əgər siz mənə gəlsəniz, günü sabahdan onun 
talağını verib boşardım. E. Sultanov. Gü- 
nün birində - bir gün, bir dəfə. İşçi dost- 
larına günün birində; Danışdı dərdini aşı- 
ğını mənim.. M. Müşfiq. Günün günorta- 
çağı - gündüz hava lap işıqkən. [Ələmdar:] 
Yoxsa görün günün güııortaçağında adam 
da .. belə göz-görəsi özünü soydurarmı. 
S. Rəhimov. İki gündə (gündən) bir - bax 



GÜN 

günaşırı. [Mirzə Həsən:] Öküzlə iki gündə 
bir hektar yer əkirsiniz. Ə. Haqverdiyev. 

3. Müəyyən bir ictimai hadisəni qeyd et- 
mək üçün təqvimdə təyin edilmiş gün. Qə- 
ləbə günü. Qazmaçı günü. Müəllim günü. 

4. Gündə şəklində zərf - hər gün, mütə- 
madiyən. Gündə bir kərpic düşür; Ömrü- 
mün sarayından. (Bayatı). [Səkinə:] Mən 
gündə bir uşaq doğan arvadı bir də qulluğa 
götürmərəm. H.Nəzərli. Gündə Peterburqdan 
Gorusa möhürlü paket gəlirdi. S. Rəhimov. 

5. Gündən-günə, günü-gündən şəklində 
zərf- bir gündə deyil, günlər keçdikcə, təd- 
ricən. Ah, mən gündən-günə bu gözəlləşən; 
İşıqlı dünyadan necə əl çəkim? M.Müşfıq. 
[Yasəmən:] Gördüyüm odur ki, maşallah, 
günü-gündən çiçək kimi açılırsan. S.Rəhman. 

6. Vaxt, vaxtilə. Bir gün bilinər. - Gün oldu 
şairlər göyə çıxdılar. Ə. Cavad. 

7. məc. Həyat, ömür, yaşayış, dolanacaq, 
güzəran. Vətəndə günümüz məşəqqət və 
korluqla keçirdi. C. Məmmədquluzadə. 
□ Gün keçirmək, gün sürmək - yaşamaq, 
dolanmaq. Əmək çəkdim, gün keçirdim, gül 
əkdim. Ə. Cavad. Burda gün keçirir bir bö- 
yük şair; Yazar yazdığını həyata dair. 
S. Vurğun. Məhəbbətsiz, gözəlsiz gün keçir- 
mək heç nədir. Vahid; Yenə sevmək, sevil- 
mək yaxşıdır dünyaya baxdıqda. Ə.Vahid. 
Gün görməmək - pis yaşamaq. Yazıq ki 
dövranda bir gün görmədi; Bu aləm ruhuma 
dar, - dedi, getdi. M.Rahim. 

8. Vəziyyət, hal mənasında. Yaxşı günün 
yoldaşı, yaman günüm düşdü gəl! (Ata. 
sözü). [Əziz:] A balam Qaraş, sən bilirsənmi 
Həsən əmi özü nə gündə idi? C.Məmməd- 
quluzadə. □ Günə düşmək (qalmaq) 
- ...vəziyyətə düşmək (adətən pis vəziyyəti 
bildirir). [Musa Fərhada:] Bu nə gündür dü- 
şübsən, ay binəva!.. Ə. Haqverdiyev. [Fat- 
maxanım:] Allah, gör mən nə günə düşmü- 
şəm ki, bu kürd gədəsi də üzümə durubdu? 
N.Vəzirov. 

9. dan. Əməkgün. Hər yoldaş işləyib gün 
alan zaman; Sən durub boynunu burma, a 
tənbəl! Aşıq Əli. Xırda xala qızışmışdı. Bir 
gün zəhmət çəkib arıtdığı toxuma Mustafa 
gün yazmaq istəmirdi. Mir Cəlal. 



310 




GÜNAH 



GÜNAHSIZ 



10. Günüm şəklində - nəvaziş, mehri- 
banlıq bildirmək üçün müraciət zamanı iş- 
lədilir; əzizim. —Ay nənə, bir nağıl de! - Öm- 
rüm, günüm, yat daha. Ə. Cəmil. 

0 ...gün ağlamaq - dərdinə qalmaq, qay- 
ğısını çəkmək, gələcəyi haqqında düşün- 
mək, fikirləşmək. .. Bu cürəti görən, duyan 
olmadı; Səndən mənə gün ağlayan olmadı. 
M. Araz. Gün qayıtmaq - 1 ) zenit nöqtə- 
sindən qüruba doğru enmək, Günəş (gün) 
batmağa başlamaq; 2) gündüz uzanmağa 
(və ya qısalmağa) başlamaq. Novruzdan son- 
ra gün qayıdır. Günü başa vurmaq - adə- 
tən əhəmiyyətsiz bir işlə məşğul olaraq 
günü tamamlamaq. Bu günümüzü də belə 
başa vurduq. Günü qara gəlmək - yaşayışı 
pisləşmək, fənalaşmaq. Gündən-günə günü 
qara gələn sadə insana zülm üstündən zülm 
edilmişdir. S. Rəhimov. Günü qara olmaq 
- yaşayışı, dolanacağı, həyatı pis olmaq. 
[Salatın:] Məndən sonra ananım günü qara 
olacaq, qardaşım bu dərdə dözə bilməyəcək. 
İ. Şıxlı. Gününü göy əsgiyə düymək (bük- 
mək) -bax gününü qara eləmək. Günü- 
nü qara eləmək (etmək) - həyatını zəhər- 
ləmək, iztirab və mənəvi işgəncə vermək. 
Baxa-baxa xalii xəttə, iizarə; Zakirin günü- 
nü eylədin qarə. Q.Zakir. 

GÜNAH is. [fars.] 1. Dini-əxlaqi norma- 
ların pozulması, dincə qəbahət sayılan iş ( sa- 
vab əksi). Səni mələk görəli yazmaz oldu eşqi 
günah; Vəli yazıldı, bu üzdən bəsi savab sana. 
Füzuli. Əfv olur möminin cümlə günahı; Sənin 
də könlündən keçər, ağlarsan. M.V. Vidadi. 
□ Günaha batmaq - dincə qəbahət sayılan 
bir iş görmək. İncitmə Zakiri bundan ziyada; 
Bir usan, günaha batdığın yetər. Q.Zakir. 

2. Cəzalanmalı hərəkət; təqsir. Uşağın 
günahı yoxdur. - Yazıq Hacı Mirzə Həsən 
ağa, sənin günahın nə idi, sən nə deyirdin ki? 
C.Məmmodquluzadə. O yazığın günahı nə, 
təqsiri nə? Hücum çəkib Vətəninə? B.Vahab- 
zadə. □ Günah eləmək (işləmək) - cəzaya 
layiq bir iş görmək. Səməd nə günah eləsə 
idi, nədə müqəssir olsa idi, nəticəsi Sürəy- 
yaya toxunacaq idi. Çəmənzəminli. Son za- 
man Rüstəm kişi oğlunun tora düşməsindən, 
pis bir günah işləməsindən qorxurdu. 
M. İbrahimov. Günaha batmaq - bax gü- 



nah eləmək (işləmək). Ən böyük cinayət- 
dir; Azadlığa qəsd etmək; Bu günaha batma 
gəl! B. Vahabzadə. Günahından keçmək, 
günahını bağışlamaq - təqsirindən keç- 
mək, bağışlamaq. [Bəhram:] Mən xəyanət 
elədim, Sara, keç günahımdan! C.Cabbarlı. 
Bahadır da anasının günahını bağışlamağı 
[atasından] xahiş eləmək istədi. M.Flüseyn. 
Günahını yumaq - təqsirindən keçilmək 
üçün cəzalanmalı olan hərəkətinin əvəzin- 
də yaxşı işlər görmək. 

3. məc. Nöqsan, çatışmazlıq. ..Professor bi- 
nanın günahını indi aydın elədi... B.Bayramov. 

GÜNAHKAR is. və sif. [fars.] 1. Müqəs- 
sir, təqsirkar. Günahkarı cəzalandırmaq. 
- Yar yanında günahkaram; Doğru sözüm 
yalan oldu. Aşıq Ələsgər. ..Günahkar muzdur 
özünün bəd əməlindən peşman olub, istiğfar 
edə-edə yerindən qalxdı. S.M.Qənizadə. 

2. Dini əxlaq normalarını pozan adam. 

3. Səbəbkar; bais. [Bəhlul:] ..Məııə ayduı 
idi ki, anamla ayrılmağın əsil günahkarı atam 
olub. B.Bayramov. 

GÜNAHKARCASINA zərf Günahı, təqsiri 
olan kimi; təqsirkarcasma. Günahkarcasına 
baxmaq. 

GÜNAHKARLIQ is. Müqəssirlik, təqsir- 
karlıq. Günahkarlığını boynuna almaq. 

GÜNAHLANDIRILMA “Günahlandırıl- 
maq”dan fis. 

GÜNAHLANDIRILMAQ məc. Müqəssir 
tutulmaq, təqsirləndirilmək. 

GÜNAHLANDIRMA “Günahlandırmaq”- 
dan fis. 

GÜNAHLANDIRMAQ f. Günahkar hesab 
etmək, müqəssir saymaq; təqsirləndirmək. 
Oğruluqda günahlandırmaq. Əsassız yerə 
günahlandırmaq. 

GÜNAHLI bax günahkar 1 və 2-ci mə- 
nalarda. Şəfiqə xanım, sən də məni bağışla, 
mən günahlıyam. İ.Musabəyov. 

GÜNAHSIZ sif 1. Günahı, təqsiri olma- 
yan; təqsirsiz. Günahsız adam. - İnsaf et, 
öldürmə, günahsız qulu; Əl-əldən üziilüı; 
yaman çağıdır. M.P.Vaqif. Qəlbində birye- 
timtək qoymadın öz kanıını; Günahsız qur- 
banların aldın intiqamını. S. Rüstəm. 

2. Məsum. [Cəmil bəy:] ..O günahsız quş- 
cuğazı; Məhv etməkdə nə məna var? H.Cavid. 



311 




GÜNAHSIZLIQ 

Ana basdı bağrına günahsız körpəsini ; 
Hönkiir-hönkiir ağladı. B. Vahabzadə. 

GÜNAHSIZLIQ is. Heç bir günahı, təqsiri 
olmama; təqsirsizlik. 

GÜNARASI bax günaşırı. Salman kişi 
günarası .. dincələrdi. Mir Cəlal. 

GÜNAŞIRI zərf Bir gün ötürüb, o birisi 
gün, bir gün ötürərək; günarası. Günaşırı 
tarlanı sulamaq. Günaşırı qar yağır. - Ca- 
maatı təzə ətə öyrətmiş İmaməli günaşırı [da- 
nalardan] birini tutub kəsirdi. M.Hüseyn. 

GÜNBATAN 1. is. Dünyanın günbatan tə- 
rəfi; qərb. Şərəf xalanın bağı bizim evimizin 
günbatan tərəfində idi. S. Hüseyn. Hər ax- 
şam günbatandakı meşədən mahnı oxuyan 
bir səs yüksəlirdi. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Günbatanda şəklində zərf - günün 
batdığı vaxt; axşamçağı, axşam. Günbatan- 
da evə gəlmək. 

GÜNBƏD, GÜNBƏZ is. [fars .] Yarımkürə 
şəklində bina damı; qübbə. Hamanım gün- 
bəzi. - Şeşpər günbəzə elə dəydi ki, günbəz- 
dən od töküldü. “Koroğlu”. Bu vaxt kişilərin 
içindən bir şəxs ayrılıb əlində böyük bir daş, 
günbəzə tərəf gəldi və daşı günbəzə vurub 
dağıtdı.. N.Nərimanov. 

GÜNBƏDLİ, GÜNBƏZLİ sif. Günbəzi 
olan, damı günbəd (günbəz) şəklində olan; 
qübbəli. Günbəzli hamam. - [Nəzakət:] Gör 
günbəzli yerdən tüstü çıxır, Ağa Kərim ha- 
mamı yanır, ya yox? Mir Cəlal. 

GÜNBƏGÜN zərf Gündən-günə, gün keç- 
dikcə; tədricən, günü-gündən, get-gedə. Gün- 
bəgün arıqlamaq. Vəziyyət günbəgün yaxşı- 
laşır. - Günbəgün əskilib şövkəti, şaııı ; ixti- 
yarı gedən bəs ağlamazmı? M. V. Vidadi. Səni 
sevən, cavan olur günbəgün; Qarımaz, qocal- 
maz, tər-taza gedər. M.P.Vaqif. 

GÜNÇIXAN is. Dünyanın günçıxan tərəfi; 
şərq. Atıb alovunu, eyləmişdi al; Günçıxan 
tərəfdə olan əyri yal. H.K.Sanılı. Onun yeni 
mənzili günçıxana baxırdı. S. Rüstəm. 

GÜNDƏLİK 1. sif. Hərgünkü, hər gün 
olan, hər gün baş verən, adi. Gündəlik re- 
jim. - [Qətibə:] Həyatda yanılmamaq üçün 
onun sənə qarşı aldığı gündəlik vəziyyət və 
etdiyi söhbətlər barəsində mənə xəbər ver- 
məlisən... M. S. Ordubadi. // Hər gün çıxan. 



GÜNEY 

Hacı Səməd .. bu vaxt külfətə ya kitab, ya 
gündəlik qəzetlərdən oxuyardı. S.S.Axundov. 

2. sif. Birgünlük, bir gün üçün lazım olan. 
Gündəlik plan. Gündəlik məlumat. - Fatma 
cəhrəçilik edib bir növ gündəlik çörəyini 
qazanırdı. S.S.Axundov. 

3. is. Ekspedisiya, tədqiqat, təcrübə, sə- 
yahət və s. zamanı aparılan müşahidələrin 
hər gün qeyd edildiyi dəftər. Gəmi gündə- 
liyi. Yol gündəliyi. 

4. is. Evə verilmiş tapşırıqları və aldığı 
qiymətləri yazmaq üçün şagird dəftəri. 
Dərs cədvəlini gündəliyə yazmaq. Atası oğ- 
lunun gündəliyinə baxdı. 

GÜNDƏM is. 1. Həll edilməli, müzakirə 
edilməli məsələlər. 

2. Müəyyən bir yığıncağın müzakirə 
edəcəyi məsələlərin siyahısı. 

GÜNDOĞAN bax günçıxan. Ərəbista- 
nın gündoğan tərəfində olan Mərcan dərya- 
sına kənardan şirin su tökülmürsə, belə dər- 
yanın suyu günbəgün şorlaşıb ağır olur. 
H.Zərdabi. Qəhrəmanlar kəndinin gündo- 
ğanı Qaratəpə, günbatanı isə Mil düzüdür. 
Ə. Vəliyev. ..Gündoğandan günbatana 
mənzilim... M. Araz. 

GÜNDÜZ is. Gecə-gündüzün işıqlı hissəsi; 
gündoğandan günbatana qədər olan müddət 
(gecə müqabili). Gündüz getmədiyin yolu 
gecə getmə. (Ata. sözü). Bir gün kişi diqqət 
eləyib görür ki, övrəti gündüzlər ayağına 
corab geymir.. C. Məmmədquluzadə. Yaşar 
.. gündüz bələdlədivi yerə yönəldi. M.Rza- 
quluzadə. □ Gündüz(ün) günortaçağı 
bax günorta 1-ci mənada. Onlar gündüz 
günortaçağı küçə bazarçalarında atışar və 
istədikləri adamları öldürə də bilərdilər. 
M.S. Ordubadi. [Səlim bəy:] Gündüz günor- 
taçağı buna mat qalmışam mən; Otuz at qa- 
çırdıblar bəyliyin tövləsindən. S. Rüstəm. 

GÜNDÜZKÜ sif. Gündüz olan; gecə de- 
yil, gündüz baş verən. Gündüzkü əhvalat. 
-Elə giic gəldi ki, ona ağrılar; Gündüzkü 
dərdini tamam unutdu. B.Vahabzadə. 

GÜNEY is. 1. Cənub. Güney tərəfə get- 
mək. - [Hüseyn:] ..Gərək o adamın dədəsinə 
od vurasan və elə vurasan ki, heç bilməsin ki. 
bəla güneydən gəldi, ya quzeydən. N.Vəzirov. 
// Sif. mənasında. Güney tərəf. 



312 




GÜNEYLİK 

2. Gün düşən yer, gün tutan yer; günəşli 
yer ( quzey əksi). Təpənin güneyi. - Bura 
güney, hər tərəfdən gün şüalarını toplayan 
.. bir yer idi. Ə.Əbülhəsən. 

3. Dağın, təpənin günəş çox düşdüyün- 
dən yaxşı məhsul verən cənub yamacı. Gü- 
neydə xır əkmək. - Dolur şirin səslərlə ; köl- 
gəli bağ, boz güney. Ə. Cavad. Əriyir gü- 
neylər döşündəki qar; Yağış da isladır o göy 
çəməni. S. Vurğun. 

GÜNEYLİK is. Güney yer, gün düşən yer. 
Şərbaflar burdan kənara daha güneylik yerə 
çəkilirdilər. Ə.Əbülhəsən. 

GÜNƏBAXAN is. Tumundan yağ alınan 
uzungövdəli, iri sarı, güllü birillik bitki. 
Günəbaxan toxumu. - Həyətdə iki-üç günə- 
baxan gözə çarpırdı. M.S. Ordubadi. □ Gü- 
nəbaxan yağı - günəbaxan tumundan alı- 
nan yağ. 

GÜNƏBAXANLIQ is. Günəbaxan əkilmiş 
yer, günəbaxan tarlası. Günəbaxanlığı alaq 
etmək. 

GÜNƏBİR zərf Hər gün, gündə. 

GÜNƏMUZD sif. 1. Əmək haqqı gün he- 
sabı ilə ödənilən. Giinəmuzd əmək lıaqqı 
sistemi. Giinəmuzd fəhlə. 

2. Əmək haqqı işlədiyi günlər hesabı ilə 
ödənilən müvəqqəti işdə işləyən. Bir-iki ay 
təsadüfi giinəmuzd işlər görür. S. Hüseyn. 
// Zərf mənasında. Əjdər neçə vaxt idi ki, 
stansiyada giinəmuzd işləyirdi. S. Rəhman. 

GÜNƏMUZDÇU sif. Günəmuzd işləyən. 
Giinəmuzdçu fəhlə. 

GÜNƏMUZDÇULUQ is. Günəmuzd işləmə. 

GÜNƏŞ is. 1 . Planet sisteminin işıq və is- 
tilik verən, közərmiş böyük şar şəklində 
olan mərkəzi göy cismi; gün. Günəş işığı. 
Giinəş də batanda rəngi saralır. - Toz- 
torpaq göyün üzünü elə bürümüşdü ki, 
giinəş görünmürdü. A.Şaiq. □ Günəş saatı 
- günəş işığı vasitəsilə vaxtı təyin etmək 
üçün siferblatlı cihaz. Günəş sistemi - Günəş 
və onun ətrafındakı planetlərdən ibarət göy 
cisimlərinin hamısı birlikdə. Şairi küsdürən 
dünyanı üzüb; Günəş sistemindən atmaq da 
azdır! M.Araz. 

2. Günəşin verdiyi işıq, istilik. Muğan gü- 
nəşi adamı yandırırdı. M. İbrahimov. 



GÜNƏŞUM 

□ Günəş vannası müalicə məqsədilə bədə- 
ni açıq havada, günəş şüaları altında saxlama. 

3. məc. Klassik şeirdə və folklorda gözə- 
lin sifəti günəşə bənzədilir (adətən tərkib- 
lərdə işlədilir). Günəş camallısan, giil ya- 
naq ilən; Mən incəlib yengi aya dönmüşəm. 
M. P. Vaqif. O gül cəmalını, bilməm, nə üzlə 
vəsf eləyim; Günəş deyim, gözəlim, ya de- 
yim sitarə sənə?! Ə.Vahid. 

0 Günəşi batmaq - süqut etmək, əvvəlki 
şan-şöhrətini itirmək; inkişafdan qalmaq. 
Günəş gülmək (gülümsəmək) şair. - se- 
vinmək, ruhlanmaq. Seyranə çıxıb dağda, 
çəməndə; Giildiikcə günəş mən də gülərdim. 
H.Cavid. Təbiət dirçəldi, həyəcana gəldi; 
Giinəş gülümsündü dağlar başından. 
B. Vahabzadə. Günəşi salamlamaq şair. 
- günəş doğan zaman oyaq olmaq, günəşin 
çıxmasını görmək. Keşikçilər giinəşi salam- 
layır, şəhər üzərində açılan yeni, gözəl bir 
səhərin müjdəçisi olurlar. H.Seyidbəyli. 
Günəşin altı - dünya, aləm. [Qoca:] Lakin 
günəşin altında heç bir şey baqi deyil. 
Çəmənzəminli. 

GÜNƏŞLİ sif. 1 . Günəşin işığı ilə nurlan- 
mış, işıqlı, günəş olan. Günəşli giin. - Aləm 
bilir bu yolun hər zaman ilham dolu; Gü- 
nəşli gündüzləri, aylı gecələri var. S.Rüstəm. 
Cavahir onu arabir günəşli havalarda gəz- 
məyə də çıxarırdı. H.Seyidbəyli. 

2. Günəş düşən, işıqlı. Günəşli otaq. - Gəmi 
günəşli sahilə yaxınlaşır. M.Rzaquluzadə. 

3. məc. Xoşbəxt, sevincli, fərəhli, işıqlı. 
Günəşli tale. - İrəlidə günəşli, xoşbəxt bir 
gələcək var. 

GÜNƏŞLİLİK is. Günəşli yerin, ya hava- 
nın halı; günəşlə işıqlanma. Havanın gü- 
nəşliliyi. 

GÜNƏŞSİZ sif. 1. Günəş olmayan, işıq 
olmayan, günsüz. Günəşsiz hava. 

2. Gün düşməyən, işıqsız. Günəşsiz zir- 
zəmi. Günəşsiz otaq. - Zindanın işıqsız, gü- 
nəşsiz qaldı; Hümmətin ucadır, dam alçaq, 
Nəbi! Şəhriyar. 

GÜNƏŞSİZLİK is. Günəşsiz yerin və ya 
havanın halı. Havanın günəşsizliyi. 

GÜNƏŞUM is. Şumlanıb günəş altında qal- 
mış əkilməyən yer. 



313 




GÜNƏVƏR 

GÜNƏVƏR bax güney 2-ci mənada. 
Anası [Tapdığın] qolundan tutub, həyətə, 
günəvər bir yerə çıxartdı. Ə. Vəliyev. 

GÜNGÖRMƏZ sif. 1 . Heç zaman gün düş- 
məyən, günəş işığı görməyən. Güngörməz 
zirzəmi. 

2. məc. Heç kəsin görmədiyi; gizli, məxfi. 
[Nemətııllayev] Mənzər vasitəsilə bacaqlı, 
kəmər, saat və sair bu kimi qiymətli şeylər 
alaraq yaxın şəhərdəki baldızının güngör- 
məz sandığında saxlardı. S. Rəhimov. 

GÜN-GÜNORTA is. Günorta, günəşin 
günortaya yaxınlaşdığı vaxt (vaxtın, günün 
keçmək üzrə oldıığunıı bildirir). Dağın zir- 
vəsində gün- günortadır; Dərənin dibini 
haqlayır axşam. M. Araz. 

GÜN-GÜZƏRAN is. Güzəran, dolanacaq, 
yaşayış. 

GÜNHESABI zərf Zəhmət haqqı gün 
hesabı ilə ödənilən; günəmuzd. Günhesabı 
işləmək. 

GÜNLƏMƏ “Günlomok”dən fis. 

GÜNLƏMƏK/ Bütün günü güdmək, göz 
qoymaq. ..Pası Gülsəııəmi günləyir, ona 
Hatəmxanın evinin həndəvərindən belə bu- 
lağa getməyə yol vermir. S. Rəhimov. 

GÜNLÜ bax günəşli. Günlü hava. 

GÜNLÜK is. 1 . Rəqəmlərdən sonra gələ- 
rək işin neçə gündə görüləcəyini və ya gö- 
rülə biləcəyini, yaxud şeyin neçə günə çata 
biləcəyini və s. bildirir. İki günlük işim qalıb. 
Üç günlük odun. - [Əvvəlinci kəndli:] Hə- 
kim bir günlük yolda olur... Ə. Haqverdiyev. 

2. Sif. mənasında. Hərgünkü. Onsuz da qə- 
zetlərimizin günlük nömrələrində “Ay cama- 
at, ayılınız /” - deyib də çağırmışıq. N.Nəri- 
manov. 

3. Bəzi baş geyimlərinin qabaq tərəfmə 
- alnın üzərinə düşən hissəsinə tikilən ya- 
rımdairəvi dəri, karton və s. parçası. Günlü- 
yü əyilmiş boz şapkasının altından ağ saç- 
ları görünən usta .. əlini Tahirə uzatdı. 
M.Hüseyn. [Oğlanın] .. boynunda ala-bəzək 
qalstuk, başında günlüyü uzun kepka var 
idi. İ.Əfəndiyev. 

4. Günəşdən, yağışdan qorunmaq üçün 
əllə baş üstündə tutulan çətir; zont. Nayib- 
lər əllərində günlük .. yolun kənarında dü- 
zülüb səhərdən axşama kimi müntəzirdilər. 



GÜNÜ 

C.Məmmədquluzadə. [Oğlan:] Ana, nə qə- 
dər yoruldum, oturmayaqmı? - deyə, əlin- 
dəki günlüyə söykəndi. A.Şaiq. 

5. Günəş düşən yer, günəş şüalarının 
işıqlandırdığı yer. Günlükdə çadır qurmaq. 
Günlükdə məhsul yaxşı bitir. 

6. Bax gün 7-ci mənada. Günlüyü pis 
keçmir. 

GÜNLÜKLÜ sif. Günlüyü (3-cü mənada) 
olan. [Şahmar] Qarakişiııin uzun günlüklü 
boz şapkasını gördü, tez geri qayıtdı. 
B.Bayramov. 

GÜNORTA is. 1. Gündüz saat 12, günəşin 
üfüq üzərində ən yüksək nöqtəyə çatdığı 
vaxt. Günortadan sonra şəhərin bütün əha- 
lisi cıdır düzünə tərəf axışmağa başladı. 
Çəmənzəminli. 

2. Həmin vaxta aid, günorta vaxtı gedən, 
gələn, olan. Günorta qatarı. - [Mozalan- 
bəy:] Sabah saat xoşdur, inşallah, günorta 
maşını ilə yola düşərsiniz. Ə.Haqverdiyev. 
[Tələbə:] Mən günorta azanını gözləyirdim. 
S. Hüseyn. □ Günorta yeməyi (çörəyi) 
- günorta vaxtı yeyilən yemək. [Musanın nə- 
vəsi] bir gün günorta çörəyinə öz ayağı ilə 
bizə təşrif buyurdu. Qantəmir. Bir dəfə gü- 
norta çörəyindən sonra mən yerimin içində 
uzanaraq kitab oxuyurdum. M. İbrahimov. 

GÜNORTALIQ is. Başın orta hissəsi; 
təpə. Yenə papağını giinortalığa qaldıran 
faytonçu .. atları açıb yemləməyə başladı. 
M.Hüseyn. 

GÜNORTAÜSTÜ zərf Saat on iki radə lə- 
lində; günorta. [Məşədi iman:] Sabah gü- 
nortaüstü yoldaşlar gedirlər. Ə.Haqverdi- 
yev. Günortaüstü poçtalyon Bahadura təcili 
bir məktub gətirdi. S. Rəhman. 

GÜNSÜZ bax günəşsiz. Günsüz hava. 
Günsüz yer. 

GÜNÜ is. 1. Köhnə məişətdə: birinci ar- 
vadın üstünə alınan ikinci və ya üçüncü ar- 
vad. Hacı evə günü gətirmək niyyətini Mü- 
nəvvər xanımın qulağına elə doldurdu ki, 
arvadın heç ruhu da incimədi. Mir Cəlal. 
// Bu cür ailədəki arvadlardan hər biri. Gü- 
niilərin davası. - [Nazlı:] Təzə arvad günü- 
simdən hər gün ərinə bir söz deyir, əri də 
yazıq arvada sitəm eləyirmiş. Çəmənzə- 
minli. Cırmaqlama, didişmə olur, günülərin 



314 




GÜNÜQARA 

birisi digərinin xınalı saçlarını çəngə-çəngə 
yolurdu. S.Rəhimov. 

2. məc. Düşmən, rəqib mənasında. Ancaq 
o çox sadədir ; tərifi-zadı sevməz; Elə bil ki, 
şöhrətlə; qaıılıbıçaq, günüdür. R.Rza. 

0 Günü düşmək - birilə düşünüşmək, 
düz gəlməmək, ziddinə getmək. ..Göyərçin 
çox-çox ildi ki, Gülşənəm qızla günü düşüb- 
dür. S.Rəhimov. 

GÜNÜQARA bax qaragün. Gün sənin 
əlindən günüqaradır. Q. Zakir. [Qəndab:] 
Ancaq mən günüqara, uşaq olub evin kün- 
cündə qalacağam. B. Bayramov. 

GÜNÜQARALIQ is. Günüqara adamın 
vəziyyəti; bədbəxtlik, qaragünlük. 

GÜNÜLƏMƏ “Günüləmok”don fiis. 

GÜNÜLƏMƏK f. Düşmən olmaq, xoşla- 
mamaq, günü kimi baxmaq, yola getmə- 
mək. Ayna Əbülfəzi güniilədiyi kimi, Əbül- 
fəz də onu xoşlamırdı. Ə. Vəliyev. 

GÜNÜLÜK is. 1 . Köhnə məişətdə: bir ki- 
şinin iki və ya bir neçə arvadı arasındakı 
münasibət. [Fərəc] iki ar\>ad almışdı ki, on- 
lardan biri güniilüyə davam etməyib, ikinci 
arvadı alandan sonra o dünyaya köçmüşdü. 
Ə.Haqverdiyev. 

2. Özünü günü kimi aparma; yola getmə- 
mə. [Giilbadam] zəif naxoş arvada nəinki 
günülük etməzdi, hətta bir az da hörmət 
edərdi. N.Nərimanov. 

3. Bax günü 1-ci mənada. Güniilüyü ilə 
yola getməmək. 

GÜNVURMA is. Günəş şüalarının təsi- 
rindən beyin mərkəzinin zədələnməsi. 
Giinvurmadan ölmək. Özünü günvurmadan 
qorumaq. 

GÜNYAŞAR sif. 1. zool. Ancaq bir gün 
ömrü olan, bir gün yaşayan (cücü haqqında). 

2. məc. Efemer. 

GÜNYƏ is. Düzbucaqlı və ya şaquli xət- 
lər çəkmək üçün üçbucaq formalı xətkeş. 

GÜRCÜ is. Gürcüstanın əsas yerli əhali- 
sini təşkil edən, iber-Qafqaz dillərindən bi- 
rində danışan xalq və bu xalqa mənsub adam. 

GÜRCÜCƏ sif. və zərf Gürcü dilində. 
Giirciicə danışmaq. 

GÜRDƏK is. məh. 1. Taxtadan, kağızdan 
və ya başqa bir şeydən qayrılmış qapaq, tıxac. 



GÜVƏC 

2. Yaranın içinə qoyulan pambıq, ya bint 
parçası; piltə, tampon. 

GÜRRAH is. Dəstə ilə çox adamın səs- 
küylə birlikdə və birdən-birə bir işə başla- 
ması. // Qələbəlik, axın, bir şeyin qızğın 
çağı. Sabah ertə alan çoxlu olur, ancaq ax- 
şamüstü bazara ləngiyənlər, alıcının giirra- 
hına düşməyənlər ucuz satırlar. S.Rəhimov. 
□ Gürrah vurmaq (çəkmək) - səs-küylə, 
qışqırıqla, birdən-birə bir işə başlamaq, ya- 
xud yüyürüşmək, axışmaq, hücum etmək. 
Uşaqlar gürrah çəkdilər. 

GÜRŞAD is. İri giləli bərk yağış. Belə 
giirşad yağmurlar üçün babalar deyiblər ki, 
yağış yağar, varlının süsünü aparar, yoxsu- 
lun hisini. M.Rzaquluzadə. 

GÜRUH is. [fars.\ Qeyri-mütəşəkkil, 
şüursuz, cahil adamlar yığmı, yaxud pis bir 
niyyətlə birləşmiş adamlar dəstəsi. Bəzən 
yaxşını pisdən, qaranı ağdan seçə bilməyən 
gürulıun nə qədər dəhşətli olduğunu Tərlan 
çox gözəl bilirdi. M. Hüseyn. // klas. Ümu- 
miyyətlə, dəstə. 

GÜRZ is. 1. Müxtəlif işlərdə işlədilən 
çox ağır, iri çəkic. Qollarını çırmayıb, gürz 
endirir zindana. Ə. Cəmil. 

2. Qədimdə: başı dəmir və ya daşdan olan 
toppuz; silah kimi işlədilən, baş tərəfi enli, 
ağır dəyənək. Dəmirçioğlu getdi, qılınc, qal- 
xan, cida, gürz götürdü, Koroğlunun yanına 
qayıtdı. “Koroğlu”. 

GÜRZƏ 1 is. Daşlıq, qayalıq, kolluq yer- 
lərdə yaşayan boz rəngli, arxasında əyri 
parlaq zolaqlar olan zəhərli ilan. 

GÜRZƏ 2 is. Nazik yayılıb doğranmış xə- 
mir parçalarının içinə döyülmüş ət qoyulub 
bükülərək bişirilən xörək; girs. 

GÜŞBƏRƏbax düşbərə. ..Gəldi evə, ar- 
vad giişbərə bişirmişdi, bir neçə boşqab ye- 
yib istədi yatsın, yuxusu gəlmədi. Ə.Haq- 
verdiyev. 

GÜVƏ is. zool. Yun şeylərə, taxıla və s. 
bitkilərə zərər vuran bir böcək cinsi. Güvə 
dəymək (düşmək). - Kiçik və ipək xalçalar 
bükülüb güvə dəyməmək üçün tütünə qoyul- 
muşdu. M.S. Ordubadi. 

GÜVƏC is. Gildən qayrılan (bəzən içində 
xörək bişirilən) boğazı dar qab. Giivəcdə 
qatıq qoymaq. - Adımı giivəc qoy, amma 



315 




GÜVƏQIRAN 

ocaq üstə qoyma. (Ata. sözü). An’ad sevin- 
cindən öziinii itirdi və əlindəki giivəci salıb 
sındırdı. Q. ilkin. 

0 Güvəc yumbalanıb qapağını tapar 

- hər kəs axırda öz tayı ilə rastlaşar, öz ta- 
yını tapar. 

GÜVƏQIRAN is. dan. Naftalin. 

GÜVƏNC is. Arxalanmalı, etibar olun- 
malı, güvəniləsi adam və ya şey. 

GÜVƏNMƏ “Güvənmək” dən fis. 

GÜVƏNMƏK f. 1 . Arxalanmaq, bel bağla- 
maq. Atasına güvənmək. - Sənə güvəndiyim 
dağlar, sənə də qar yağarmış. (Ata. sözü). 
Ellərə güvənib yazsa sənətkar ; İllıanı xəzi- 
nəsi tükənməz olar. S. Vurğun. 

2. Lovğalanmaq, öyünmək, qürrələnmək, 
boş yerə fəxr etmək. [Bayram:] ..Sonra qız- 
lar içində güvənəcəksən ki, gııva sənin də 
ərin var? M.F.Axundzadə. İncə xanım çox 
güvənir özündəki gözəlliyə. S.Vurğun. 

GÜYƏMƏ is. bot. Qısa saplaqları, uzun- 
sov yarpaqları olan kol sarmaşığı. 

GÜYÜM is. Su daşımaq və ya saxlamaq 
üçün boğazı uzun, iri qulplu, mis qab; mis 
səhəng. O biri uşaqlar məktəbə həftədə iki 
güyüm su versəydilər, Ağabala beş-cıltı gii- 
yüm verərdi. Çəmənzəminli. [Ruqiyyə] əl 
və üzünü yumuş, qızılgül kimi təzə və tər, su 
güyünıü çiynində gəldi. A.Divanbəyoğlu. 

GÜZ is. köhn. 1. Payız. Güz almasıtək al 
yanaqlum... “Dədə Qorqud”. 

2. məli. İki əkin sahəsi arasında sərhəd; 
şumlanıb qalan yer. 

GÜZAR, GÜZƏR is. [fars .] klas. Yol, ke- 
çid, keçmə. Gecə-gündüz duam budur Tanrı- 
ma; Nola səni sala bir güzarıma. M.P. Vaqif. 
□ Güzar etmək klas. - keçmək, getmək. 
Ol güli-xəndanı görmək mümkün olsaydı 
mənə; Səntək, ey bülbül, giilüstanə güzar et- 
məzmidim? Füzuli. O gündən ki göz önün- 
dən gedibsən; Etməmişəm gülüstana güzar 
mən. Q. Zakir. Qış günü bərk çovğun idi bir 
səhər; Cütçü baba yoldan edirdi güzər. 
A. Səhhət. Güzarı düşmək - yolu düşmək. 
Müşk adında bir pəhləvan yolla gedəndə 
güzarı düşür qalaçaya. (Nağıl). Sevdiciyim, 
haııı gözəllər xanı? Güzarımız sizin otağa 
düşdü. A.Ələsgər. 



GÜZƏRANLIQ 

GÜZARİŞ is. [fars.] klas. 1. Fladisə, vaqiə, 
əhvalat. [Divanbəyi:] Zahirən görünür ki. 
Bayram müqəssir deyil, əgərçi giizariş onun 
təqsirinə çox dəlalət edirdi. M.F.Axundzadə. 

2. Göstəriş, əmr. Giizariş vermək. 

GÜZDƏK is. Payızda göyərən ot, payız 
otu. Qoyunlar payızın güzdək otundan ağız- 
dolusu götürüb xoşallanırdılar. S.Rəhimov. 
Nəmişlik olduğundan güzdək dizə çıxırdı. 
Ə.Vəliyev. // Payız otlağı. Qaraca çoban 
dəstəsilə gəlib giizdəyə çatanda, ona söylədi- 
lər ki, anası, bacıları gəlib qardaşlarının me- 
yitlərini obaya aparmışlar. M.Rzaquluzadə. 

GÜZDƏKLƏŞMƏ "Güzdəkləşmək”dən 
fis. 

GÜZDƏKLƏŞMƏK f. Payızda ot gö- 
yərmək. 

GÜZƏM is. Yayın ikinci yarısında qırxı- 
lan qoyun yunu. // Quzu yunu. Nəcəfalının 
əynində giizəmdən toxunmuş şalvardan, çit 
köynəkdən başqa heç nə yox idi. B. Bay- 
ramov. 

GÜZƏRAN is. [fars.] Dolanacaq, dirilik, 
yaşayış, həyat. Məktəbdə Səlimin güzəranı 
çox da gözəl keçməyirdi. İ.Musabəyov. 
[Nəbi:] Nədir bu güzəran, nədir bu həyat? 
Xalqa divan tutur bir yığın cəllad! S. Rüstəm. 
□ Güzəran etmək - dolanmaq, yaşamaq, 
keçinmək. Kəndin camaatı hamısı maldar- 
lıqla güzəran edir. Ə.Flaqverdiyev. Bu kən- 
din əhli əkinçilik və çarvadarlıqla güzəran 
edərdi. S.S. Axundov. 

GÜZƏRANLI sif. 1. Bu və ya başqa cür 
güzəran keçirən, dolanacağı, həyatı olan. Pis 
güzəranlı. Yaxşı giizəranlı. Xoş giizəranlı. 

2. Fləyatı yaxşı keçən, firavan yaşayan. 
Bulağın hər iki tərəfinin lap güzəranlısı (is.) 
belə ancaq qonaq olan zaman ağ dəmir çıraq 
yandırardı. S.Rəhimov. // Güzəranı, həyatı 
yaxşı olan, varlı; yaşayışında çətinlik çək- 
məyən. Giizəranlı adam. 

GÜZƏRANLIQ is. 1. Yaşayış, keçinəcək, 
dolanacaq. [Hacı Nuru şair:] ..Hər kəsin öz 
sənəti özünə iksirdir və xoş güzəranlığına 
baisdir. M.F.Axundzadə. 

2. Yaşayış üçün lazım olan maddi nemət- 
lər. Çəkirsə onlar gecə-gündüz nigaranlıq 
bizə nə! Tapmayır ac-yalavaclar güzəranlıq, 



316 




GÜZƏRANSIZ 



GÜZGÜLÜ 



bizə nə! M. Ə. Sabir. O gün olaydı nə mənzil 
dərdi qalaydı; nə güzəranlıq dərdi. R.Rza. 

GÜZƏRANSIZ sif. Güzəranı yaxşı olma- 
yan, dolanacağı pis olan, həyatı ağır keçən. 

GÜZƏRGAH, GÜZƏRGƏH is. [fars.] 
klas. Keçilən yer, keçid, yol. Gəzmə, ey 
könlüm quşu, qafil fəzayi-eşqdə; Kim, bu 
səhranın giizərgəhlərdə çox səyyadı var. 
Füzuli. Amansız, qansız ovçuydu, güzərgah- 
larda tor qurdu; Dağılmış aşivan qoydu, 
əlində ox-kaman keçdi. Şəhriyar. // Gəzinti 
yeri, gəzmək üçün yer. Professor Kəngərli 
gün batıb sadaq qalxana qədər sahil güzər- 
gahında tənha gəzdi. B.Bayramov. 

GÜZƏŞT is. [fars.] Başqasının xeyrinə 
olaraq bir şeydən və ya öz fikrindən əl çək- 
məyə razılaşma, əl çəkmə. // Alış-verişdə 
qiyməti aşağı salma. // Bağışlama, keçmə 
(borc, günah haqqında). 

0 Güzəşt etmək (eləmək) - 1) b ax gü- 
zəştə getmək 1-ci mənada. [Nərgiz:] Mən 
səadəti öz doğma bacıma güzəşt eləyə bil- 
mədim.. B.Bayramov; 2) alış-verişdə qiy- 
məti aşağı salmaq. [Konduktor] uzaqdan 
gələn yolçulara, görünür, güzəşt edirdi. Qan- 
təmir; 3) köhn. keçmək, ötmək. Altmışı sin- 
nim eləyibdir güzəşt. Ə.Nəzmi; 4) bağışla- 
maq, təqsirindən keçmək. Uşağa güzəşt et- 
mək. - [Nazir:] Fəqət mən bu dəfəlik sizə 
güzəşt edirəm. S.Hüseyn. Güzəştə getmək 
- 1) başqasının xeyrinə bir şeydən əl çək- 
mək. Rəşid atasının kövrəldiyini və danı- 
şarkən səsinin titrədiyini hiss edib, istər-is- 



təməz güzəştə getdi.. M.Hüseyn; 2) bax 
güzəşt etmək 2 və 3-cü mənalarda. Qiy- 
mətdə güzəştə getmək. 

GÜZƏŞTLİ sif. Güzəşt ilə olan, güzəşt ilə 
satılan, nisbətən ucuz. Güzəştli mövsümi bi- 
let. - Yanvarın 1-dəıı etibarən şəhərlər ar ası 
telefon danışıqları üçün yeni güzəştli qiy- 
mətlər müəyyən edilir. 

GÜZGÜ is. 1 . Qarşısındakı şeylərin şəkil- 
lərini əks etdirən, xüsusi surətdə pardaq- 
lanmış şüşə lövhə; ayna. Bədənnüma güzgü. 
Cib güzgüsü. - Bir güzgüyə gər açıb gözü- 
nü; Güzgüdə görəydi öz-özünü. Füzuli. 
[Məşədi İbad] güzgüyə baxıb ora-burasını 
düzəldir. Ü.Hacıbəyov. 

2. məc. Flər hansı hadisəni, prosesi özün- 
də əks etdirən şey. Folklor xalqın həyatının 
güzgüsüdür. - §airiıı şeri yaşadığı xalqın 
simasını göstərən bir güzgü olmalıdır. 
M. S. Ordubadi. Mən səni gördükcə gözlərim 
yaııır; Sən ey gəncliyimin güzgüsü, bahar! 
S.Vurğun. 

0 Güzgü kimi - aydın, parlaq, açıq, aş- 
kar, ləkəsiz, şəffaf, ayna kimi. Vaqifəm, 
yoxdur mənə cahi-zənəxdandan nicat; Gös- 
tərir əhvalımı aydın üzün güzgü kimi. 
M. P. Vaqif. 

GÜZGÜÇÜ is. Güzgü qayıran usta. 

GÜZGÜLÜ sif. Güzgüsü olan, üzərinə 
güzgü keçirilmiş, güzgü salınmış; aynalı. 
Güzgülü şifoner. - [Züleyxa] güzgülü şkaf- 
dan ipək pijamasını götürüb geydi.. M. İbra- 
himov. 



317 




н 

Нһ 

Н Azərbaycan əlifbasının on birinci hərfi, 
bax he. 

HA 1 Nida kimi aşağıdakı mənalarda işlənir: 

a) saqındırma, xəbərdarlıq və ya əmr, 
tapşırıq bildirir, habelə diqqəti cəlb etmək 
üçün işlədilir. Ona bir söz demə ha! Özünü 
gözlə ha! Ora getmə ha! - [Minnət xanım:] 
Ancaq mən olduğumu demə ha! Ü.Hacıbə- 
yov. [Turac:] Ey, düz-əməlli danış ha! 
I. Əfəndiyev. Kəblə Abbasəü naqanı tuşladı : 
- Al gəlsin, vurdum ha! Mir Cəlal. 

b) təkid, vaciblik, lazımlıq bildirir. Bizə 
gələrsən ha! Xahişimi unutma ha! - [Ana:] 
Qızlar, mənim bu balamdan muğayat olun 
ha! (Nağıl). 

c) heyranlıq, valehlik bildirir. Gözəldir ha! 

ç) intonasiyadan asılı olaraq, bəzən sözə, 

cümləyə istehza, rişxəndlik çalan verir. Amma 
yazmısan ha. Ay tutdun ha. - [Hatəııı:] Budu 
ha!.. [Düşmən] gəlib çıxıb ey.. Ə.Əbülhəsən. 

d) təkrar bildirir - nə qədər. Ha deyirəm, 
təsir etnıir. - Hər bir qəzeti əlimizə alsaq, gö- 
rəcəyik ki, elə haman sözlərdir ki, ha eşidirik. 
C. Məmmədquluzadə. 

HA 2 Ziddiyyət bildirən ədat - ki. Nə olsun, 
adımız olubdur qoçaq ; Ceyran ha deyilik ov- 
çudan qaçaq. H.K.Sanılı. 

HA 3 əvəz. 1 . Qeyri-müəyyən zaman və ya 
yer bildirir; hansı. Məşədi Əsgər dinməz- 
söyləməz qapıdan çıxıb yola düşdü. Ha tə- 
rəfə getnıək lazım olduğunu özü də bilmirdi. 
S.M.Qənizadə. Ha zamaııdansa Məsmə eşit- 
mişdi ki, dərmanların yaxşısı ələfiyyatdır. 
Mir Cəlal. 

2. Bir şeyin davamlılığını bildirir; nə qə- 
dər. Keçəl ha ağladı ki, qovunu ver, lotubaşı 
vermədi. “Aşıq Qərib”. ..Ənvər ha fikirləşdi, 
Ayaza layiq və münasib bir cavab tapmadı. 
Mir Cəlal. 

ha-ha, ha-ha-ha nida. Qəhqəhə, gülüş 
bildirmək üçün səs təqlidi söz kimi işlənir. 
[Mübaşir Məmməd Musa kişiyə:] ..Yoxsa 
bir gözləmən var, ay lotu! Ha-ha-ha! Yəqin 
gözləmən var. M. İbrahimov. 



HAÇA 

HABELƏ zərf Bunun kimi, bu cür, belə; 
həmçinin. İrəvanda iyirnıi min müsəlman 
uşağı var, bunların bir-iki yüzü ancaq dərsə 
gedir. Bakı, Tiflis, Naxçıvan, Şamaxı və qeyri 
şəhərlər də habelə. C.Məmmədquluzadə. 
Yağı, pendiri dəyər-dəyməzinə, cürbəcür ar- 
şın malına, sabuna, güzgüyə, saqqıza... və ha- 
belə şeylərə dəyişərlər... Ə.Haqverdiyev. 

HACƏT is. [ər.] 1. Ehtiyac, lüzum. Bu 
qədər söhbətə nə hacət. Təfərrüata hacət yox- 
dur. - Yox, yazmaram! Amma hələ qoy yazını; 
Hacət olsa, bundan belə yazmaram. M.Ə. Sa- 
bir. Üzün gördü şeyda könül məst oldu; Nə 
hacət ki, həşr olunca ayinə. M.V. Vidadi. 

2. dan. Alət, karastı; silah. 

HACI is. [ər.] din. Məkkəni ziyarət etmiş 
müsəlmanlara verilən ad. Hacısan, məşhə- 
disən, sahibimizsən, ağasan; İstəyirsən həmi 
qırxıb bizi, həm də sağasan? Ə.Nəzmi. 

0 Hacılar yolu -bax kəhkəşan. Hacılar 
yolunda böyük bir ulduz; Uzaq üfüqlərə sayə 
salmışdı. S. Vurğun. 

HACIBƏRİBAX, HACIMƏN ƏBAX is. 
köhn. Qadın paltarı tikilən bahalı əlvan bir 
parçanın xalq diliııdə adı. [Minayə] bir neçə 
il əvvəl hacıbəribax deyilib arvadlar arasında 
çox modda olan, əlvan parçadan geydiyi qır- 
çınlı uzun tumanda .. çox yaraşıqlı görünürdü. 
Ə.Əbülhəsən. 

HACIYATMAZ İs. Aşağı tərəfi ağır ol- 
duğu üçün həmişə dik duran uşaq oyunca- 
ğının adı: gəlincik. 

HACILEYLƏK 1 . B ax leylək. Bahar çağı 
hacıleyləklər; Qaranquşlar gələrmiş. R.Rza. 

2. zar. Uzundraz, boyu həddindən artıq 
uzun adam haqqında. [Səkinə Rüstəmə:] Yu- 
xuma qara-qura gətirən sənin bu uçulmuş 
dayaqlarındır, bu hacıleylək Yarməmməd, 
bu goreşən, saman altdan su yeridən yastı 
Salmandır. M.İbrahimov. 

HAÇA is. və sif. Ağacın bucaq şəklində 
ayrılmış gövdəsi və ya budağı, habelə ha- 
çalanmanm başlandığı yer. Alçaq əncir ağa- 
cının əyri haçasında oturan iki nəfər qara, 
yanıq oğlan uşağı bir-birinə püstə qabığı 
atırdı. Mir Cəlal. Tut ağacının balkona enmiş 
haça budağı arasından sayrışan ulduzlar 
görünürdü. I.Hüseynov. // Ümumiyyətlə, 
haça şəklində olan. Dağın haça zirvəsi. 



318 




HAÇABAŞ(LI) 



HADİSƏ 



- Giziroğlu Mustafa bəyin bir şeşpəri var 
idi ucu haça. “Koroğlu”. Sinə dümağ, quy- 
ruq haça; Bir quş qondu bir ağaca. M. Dil- 
bazi. // məc. Üstüörtülü, ikibaşlı. Ataş [Mir- 
zənin suallarmdakı] haça mənanın fərqinə 
varmadan cavab verdi. Ə.Vəliyev. 

HAÇABAŞ(LI) sif Başı haça şəklində olan. 
Haçabaş dağ. Haçabaş dəyənək. - Əllərində 
haçabaşlı, uzun çomaq tutmuş uşaqlar sağını 
yerindən xeyli aşağıda duran qoyun sürüsünə 
doğru yüyürdülər, bir dəstə sağmal qoyun 
ayırıb yuxarı sürdülər. M. Hüseyn. 

HAÇABUYNUZ(LU) sif. Buynuzu haça 
şəklində olan. Haçabuynuz qoç. Hcıçabuy- 
ııuz buğa. 

HAÇADIRNAQ(LI) sif. Dırnağı haça olan, 
qoşadımaq (inək, qoyun və s. heyvanlar haq- 
qında). Yanında balası o haçadırnaq; Əlvan 
çiçəkləri ipçin yolardı; Məmələri dadlı südlə 
dolardı. H.K.Sanılı. 

HAÇADİL(Lİ) sif. Dili haça şəklində olan, 
dilinin ucu yarıq olan (ilan, kərtənkələ, qur- 
bağa və s. haqqında). Qədimdən bizim eldə 
sınanmış bir məsəl var; “Ulduz görməsə öl- 
məz haçadilli ilanlar”. R.Rza. 

HAÇAQ bax havaxt. Haçaq yola düşür- 
sən? Qatar haçaq gəlir? - Əlimdən bıçaq 
düşdü; Bilmədim haçaq düşdü; Viran qalsın 
qəriblik; Yar məndən qaçaq düşdü. (Bayatı). 

HAÇAQUYRUQ is. bot. Çoxillik sünbüllü 
ot. b ax kornet. 

HAÇAQUYRUQ(LU) sif Quyruğu haça 
şəklində olan. Nə üçtelli durna, nə də; haça- 
quyruq qaranquşam; Bütün qışı cikkildəyib; 
Yem axtaran lıansı quşam? M.Dilbazi. 

HAÇALAMA “Haçalamaq”dan (is. 

H AÇ AL AMAQ/ Haça kimi iki yerə ayır- 
maq. ..Sözünii qurtarıb yenə saqqalını haça- 
ladı. S.M.Qənizadə. 

HAÇALANMAQ 1. məch. İki yerə ayrıl- 
maq, bucaq şəklində iki istiqamətdə uzan- 
maq (yol, çay və s. haqqında). Kəndə ça- 
tanda yol haçalandı. 

2. t-siz. Haça şəklində olmaq, iki tərəfə 
ayrılmaq, haça əmələ gətirmək. [Rza:] Qa- 
yanın haçalandığı və ağaclarla örtüldüyü 
xəlvət guşəyə sığındım, Ulduz gəldi. M. İbra- 
himov. 



HAÇALAŞMA "Haçalaşmaq’’dan/w. 

HAÇALAŞMAQ bax haçalanmaq. Şid- 
dətli küləklərin nəticəsində qayalar get-gedə 
sivriləşir, haçalaşırdı. S.Vəliyev. Yol haça- 
laşanda Muxtar əlini sağ tərəfə tuşlayıb Şa- 
hinə göstəriş verdi.. B. Bayramov. 

HAÇALI sif. Haça şəklində olan, haçası 
olan. Haçalı yol. - [Uşaq] qarşıdakı zirvəsi 
haçalı qayalar başında qara qanadlarını açıb 
yüksəlmək istəyər .. buludu görərkən cəld nə- 
nəsinin qolundan tutdu.. Ə.Məmmədxanlı. 
Mövzularım tükənəndə darıxır masam; Onun 
dərdi yüz haçalı, onun dərdi min!.. M.Araz. 

HAÇAN “Haçaq”ın deyiliş forması. [Rza 
bəy:] Söylə görüm, toy haçandır? Ü.Hacı- 
bəyov. Nur zülm ətsiz haçan oldu? Zülmətdən 
nur içən oldu! M.Araz. 

HAÇANDAN-HAÇANA zərf Nəhayət, 
axırda, çox vaxt keçəndən sonra. Haçandan- 
haçana gəlib çıxdı. - [Gülnaz] haçandan- 
haçana xatırladı ki, bu gəncə parkda iki-üç 
dəfə rast gəlmişdir. İlkin. Həsrət haçandan- 
haçcına gözlərini kağızdan ayırıb dilləndi. 
B. Bayramov. 

HAÇASAQQAL(LI) sif. Saqqalı haça şək- 
lində olan. Haçasaqqal qoca. - Haçasaqqal 
bir kişi üçüncü zəngi çalan kimi salondakı 
neft lampalarının işığını azaltdı, zal qaran- 
lıqlaşdı. S. Rəhman. 

HADİSƏ is. [ər.] 1. İctimai və ya şəxsi 
həyatda vaqe olan, baş verən hal; əhvalat, 
vaqiə, vəqə. Bütün bu hadisələr yanaşı otu- 
ran adamların təsəvvürlərində canlanır.. 
S.Rəhimov. Kənddə olmuş hər bir hadi- 
sənin, salınan hər bağııı, əkilən hər ağacın, 
tikilən hər evin tarixçəsini [Xoşqədəm nə- 
nədən] soruşardılar. S.M.Qədirzadə. 

2. Həyatın adi qaydasını, normal gedişini 
pozan iş, qəziyyə. Beynəlxalq hadisə. - Bu 
altı ilin içərisində bir çox hadisələr baş ver- 
mişdi. S. Hüseyn. [İdris] dərhal polk koman- 
diri qarşısında hərbi salama durub, hadisə 
haqqında qısa raport verdi. Ə.Məmmədxanlı. 

3. Əhvalat, vaqiə, macəra. Başınıa belə bir 
hadisə gəlib. - Danabaşlar kəndinin xarakter 
hadisə və tipləri seçilmiş, ümumiləşdirilmiş- 
dir. M. İbrahimov. Mehman .. maraqlı ha- 
disələr söylət; gülməli nağıllar danışar, ötüb- 
keçənlərdən söhbət salar, kənddəki bəzi 



319 




НАҒ 

arvadların qoçaqlığından ürəkdolusu deyər- 
di. Ə. Vəliyev. 

HAF is. zool. Gecələr çox iti uçan, işığa 
gələn uzunxortumlu kəpənək. 

0 Haf kimi - gözlənilmədən, cəld, özünü 
birdən çarparaq. Qasid gəldi haf kimi; İn- 
cəlmişdi sap kimi; Gözlə, yarın qəlbini; Qırma 
çini qab kimi. (Bayatı). 

FIAİL 1 is. [ər.] köhıı. 1. Dəyişmiş, dəyişil- 
miş, dəyişdirilmiş. 

2. Maneə. 

3. Çəpər, hasar. 

4. məc. Əngəl. 

FIAİL 2 sif. [ər.] köhn. 1. Qorxunc. 

2. Azman, nəhəng. 

HAİZ sif. [ər.] köhn. 1. Sahib, yiyə. 

2. Əhatə edən. 

HAFİZ is. [ər.] kölııı. 1. Qoruyan, sax- 
layan, mühafizə edən. 

2. Quranı əzbər bilən adam. 

HAFİZƏ is. [ər.] Bir şeyi zehnində, ya- 
dında saxlama və yenidən təsəvvüründə 
canlandırma qabiliyyəti; yaddaş. [Yusif:] O 
günlər hamısı bir-bir ıııənim hafizəmdədir. 

S. Rəhman. [Qədirin] çox qəribə hafizəsi var 
idi. Ə. Sadıq. 

HAFİZƏLİ sif. Yaxşı hafizəsi, yaddaşı 
olan; yaddaşlı. Salmanın verdiyi məlumat- 
lardan Maya onun gözəl lıafizəli və avıq fi- 
kirli adam olduğunu göriirdii. M. İbrahimov. 

HAFİZƏSİZ sif. Hafizəsi, yaddaşı olma- 
yan və ya zəif olan; yaddaşsız, unutqan, huş- 
suz. Hafızəsiz qoca. 

HAFİZƏSİZLİK is. Hafizəsi, yaddaşı 
olmayan və ya zəif olan adamın halı; yad- 
daşsızlıq, unutqanlıq, huşsuzluq. [Cinayə- 
tov:] Bay sənin... - deyə donquldandı. Öz 
hafızəsizliyini söydü. Mir Cəlal. 

HAKƏZA zərf [ər.] köhn. Beləcə, bu su- 
rətdə. 

HAKİM is. [ər.] 1. hüq. Məhkəmə orqan- 
larında baxılan iş haqqında hökm və ya qə- 
rar çıxaran vəzifəli şəxs. Xalq hakimi. - Elə 
bil Zeynal çox xətrini istədiyi bir adamın yox, 
hakimin suallarına cavab verirdi. B. Bayra- 
mov. 

2. idm. Oyunda, yarışda hakimlik edən 
şəxs. Futbol hakimi. Hakimin qərarı. Bey- 
nəlxalq dərəcəli hakim. - Hakimlər əllərin- 



HAQQ 

dəki [saniyəölçənləri] hazır tutub, diqqətlə 
gözləyirdilər. H.Seyidbəyli. 

3. tar. Bir ölkənin başında duran, onu 
idarə edən şəxs (padşah, hökmdar, xan və 
s.). Gəncənin hakimi, Qızıl Arslandan aldığı 
məktubu böyük şair Nizamiyə göstərib dedi. . 
M.S. Ordubadi. Şahlıq səltənətindən şah Təh- 
masib qovuldu; Səlim oğlu Süleyman Bağ- 
dada hakim oldu. B.Vahabzadə. // Sif. məna- 
sında. Hakim təbəqələrə mənsub olan, ha- 
kimiyyət başında duran, hökmranlıq edən, 
ağalıq edən. Hakim siniflər. - Hakim təbə- 
qələr pul və dövlət gücünə harınlıq edərək 
nə qədər ismətli və həyalı ailələri dağıtmış- 
lar. M.İbrahimov. 

0 Hakim kəsilmək - hakim olmaq, təsiri 
altına almaq. Mahnı onların bütün varlığına 
hakim kəsildi. Ə.Məmmədxanlı. Mənim öz 
könlümdə doğulan eşqim ; Hakim kəsilibdir 
könlümə indi. B.Vahabzadə. Hakim olmaq - 
əlinə keçirmək, özününkü etmək, özünə tabe 
etmək. Hakim olduq, nəhayət; Yerə, göyə, 
dənizə. M.Müşfıq. // Məc. mənada. Bu ax- 
şam Zərəngiz Zakirin ürəyinə də hakim oldu. 
H.Seyidbəyli. 

HAKİMİYYƏT is. İdarə etmək hüququ, 
siyasi hökmranlıq. Hakimiyyətin ilk illəri. 
Hakimiyyəti ələ keçirmə. Hakimiyyət başına 
gəlmək. - [Abbas:] Mən də buna qarşı üsyan 
elədim, ey Afşiıı, çünki gördüm ki, hakimiy- 
yətin məhvəri türk qoşun başçılarından Aş- 
nasın əlindədir.. Ə.Məmmədxanlı. //Dövlət 
orqanlarının hüquq və səlahiyyətləri. 

2. Dövlət idarə orqanları, hökumət. 

HAKİMLİK is. 1 . B a x hakimiyyət. 

2. idm. Hakimin (2-ci mənada) öz vəzi- 
fəsini ifa etməsi. O, dəfələrlə beynəlxalq ya- 
rışların hakimliyində iştirak etmişdir. 

HAQQ' [ər.] 1. sif. Doğru, düz, düzgün, 
həqiqi. Haqq iş. - Nahaq söz od vurar qəlbə, 
fəqət haqq söz keçər daşdan. S. Vurğun. Bu 
haqdır, ağladıqca; Kişi qeyrətsiz olur. B.Va- 
habzadə. // is. Ədalət, doğruluq, düzgünlük, 
düzlük, insaf, insafı tərk edib, haqqı unutdu; 
O səni yumruğa, qapaza tutdu. S. Vurğun. 

2. is. Hüquq, ixtiyar. Nə üçün kişilərin is- 
tədikləri zaman arvadlarını çıxarıb qovmağa 
haqqı olur, arvadların öz ərlərindən boşan- 
maq, başqa ərə getməyə haqqı olmayır? 
S. Hüseyn. 



320 




HAQQ 



HAQQ-SAY 



3. is. Gördüyü işin müqabilində birinə 
verilməli olan pul, muzd və s. Bir müddət iş- 
lədikdən sonra bəy [Nəbinin] haqqım kəsir. 
“Qaçaq Nəbi’’. Münsif malı böləndən sonra 
haqqını alıb getdi. (Nağıl). // Üzvü olduğu 
bir təşkilata və ya bir şeydən istifadə üçün 
verilməli olan pul, məbləğ. Üzvlük haqqı. 
Kirayə haqqı. - Ev sahibi ilə görüşdüm, 
salamatlaşdım, mənzil haqqını artıqlığıııca 
verdim və çıxdım küçəyə. C. Məmmədqu- 
luzadə. 

4. Nisbət şəkilçiləri ilə: barədə (barə- 
sində), xüsusda (xüsusunda) və i. a. Ailəsi 
haqqında fikirləşmək. - [Firidun Südabəyə:] 
Açıq deyim ki, sizin haqqınızda qəti bir qə- 
rara gələ bilmirəm. M. İbrahimov. 

5. is. İxtiyar, hüquq, əsas. Bu işə qarış- 
mağa onun haqqı yoxdur. - Əvəzin oğlundan 
böyük şey ummağa haqqı var idi. Ə. Vəliyev. 
Aynanın təəccüb etməyə də haqqı var idi. 
İ.Əfəndiyev. 

0 Haqq oldu - əcəb oldu, yerində oldu, 
yaxşı oldu. Dərdli Kərəm deyər. - Necə olur 
halım; Sənə lap haqq oldu, ay qanlı zalım. 
“Əsli və Kərəm”. Haqq vermək - 1) təs- 
diq etmək, doğru saymaq, düzgün, haqlı 
hesab etmək. [Bəhram:] Ah, Fitnə, sözünə 
indi verdim haqq; Neyləyim ki, səni qurutdu 
torpaq... A.Şaiq; 2) haqlı olduğunu təsdiq 
etmək. Şükür indi Giiləliyə haqq verirdi. 
S. Hüseyn. Haqqına yetmək (çatmaq) - cə- 
zasını almaq, cəzasına çatmaq. Haqq yo- 
lunda didərgini; Haqqına yetir, ay Allah! 
M.Araz. 

HAQQ 2 is. [ar.] 1. Allah, Tanrı. Tək-tək ayı- 
lan varsa da, haqq dadıma çatsın; Mən salim 
olum, cümlə cahan batsa da, batsın. M.Ə. Sa- 
bir. [Qurban:] Nə deyim, haqqın kərəminə 
şükür. Ə.Haqverdiyev. 

2. Haqqı şəklində - and olsun, and içi- 
rəm. [Nənəxanım:] Ay kişi, atanın goru haqqı 
heç zadım yoxdur. Nəyim var ki, ay başıdaş- 
lının oğlu? Çəmənzəminli. [Leylək Ələm- 
dar:] Qurani-mürsəl haqqı, mənim bu dükanı 
dağılan kişinin boğulmağına əsla .. gümanını 
gəlməz. S. Rəhimov. 

HAQQ-ƏDALƏT is. [ər. ] Ədalət, insaf. 

Səninləyəm, haqq-ədalət, səninləyəm; Milli 
qürur, milli qeyrət, səninləyəm ! M.Araz. 



HAQQ-HESAB is. [ər.] 1. Hər hansı he- 
sablamanın nəticəsi; hesablama, hesab. Hamı 
işdən çəkilib çıxdığı halda, mühasib çıxmaq 
istəmir və əlindəki haqq-hesabı başa çat- 
dırmağa çalışırdı. S. Rəhimov. Zülfüqar çox 
tutqun idi. Haqq-hesab düz gəlmədiyi üçün 
hirslənir, dodağını gəmirirdi. B. Bayramov. 

2. Hesabat. ..Katib haqq-hesab məruzə- 
sində Giilyanağın adını çəkdi, onu .. tərif- 
lədi. Ə.Vəliyev. [Muxtar Şahinə:] Durub bil- 
sənə də haqq-hesab verim? B. Bayramov. 

3. Say-hesab. Professorun Mehman haq- 
qında olan tərifləri haqq-hesaba gəlməz oldu. 
S. Rəhimov. 

0 Haqq-hesab çəkmək - 1 ) hesabat tələb 
etmək; 2) hesablamaq, hesab etmək, saymaq. 
[Məzahir Qönçəyə:] Dünən də bir abbasımı 
kəsmisən, hcıqq-hesabı düz çək, sonrası yaxşı 
olmaz. B. Bayramov; 3) məc. qisas almaq, öc 
almaq, hesablaşmaq. O bizimlə haqq-hesab 
çəkir. - [Koroğlu:] Çək atları, yəhərlə, ge- 
dib, Həsən xanla haqq-hesabımızı çəkək. 
“Koroğlu”. Haqq-hesabı çürütmək (üz- 
mək) - 1) aralarında olan məsələni qəti həll 
edib qurtarmaq. [Cahandar ağa] Molla Sa- 
dıqla birdəfəlik haqq-lıesabı çürütmək istə- 
yirdi. I.Şıxlı; 2) məc. əvəz çıxmaq, intiqam 
almaq, öc almaq, hesablaşmaq. [Ağagül Nə- 
cəf bəyə:] Təəssüf ki, səninlə haqq-hesabı 
çürütməyə vaxt qalmadı, dayı! Ə.Məmməd- 
xanlı. Haqq-hesabını vermək - işdən qov- 
maq, çıxarmaq. [Yaşlı kişi:] Əgər həmin qul- 
luqçu ikinci dəfə də belə bir unutqanlıq etsə 
idi, [tacir] haqq-hesabını verməklə “ xoş gəl- 
din ” - deyib qovardı. S. Hüseyn. 

HAQQ-NAHAQ zərf [ər. həqq və fars, na] 
Haqlı olub-olmadığından asılı olmayaraq; 
istər haqlı olsun, istər haqsız. [Zeynəb] hər 
hansı bir məsələ olursa olsun, haqq-nahaq 
yoldaşlarının tərəfin saxlardı. Qantəmir. 
// Yerli-yersiz. Haqq-nahaq danışmaq. - 
[Yaşlı kişi:] [Şirinnaz] .. haqq-nahaq qəhqəhə 
çəkib gülür, məni də güldürürdü. S. Hüseyn. 

HAQQ-SAY is. [ər.] Zəhmət, əmək. Bu 
mədəndə saç ağartmış ustanın, düzü; Otuz 
illik haqqı-sayı, əməyi vardı. Ə.Cəmil. // Çə- 
kilən zəhmət, edilən yaxşılıq. Valideynlərin 
lıaqq-sayı. -Ey qəm, yolun uğurlu, fəqət haqq- 
sav qalır; Boşdur yerin ürəkdə, yaxın mehri- 
ban kimi. Şəhriyar. 



321 




HAQLAMA 

0 Haqq-say itirmək - edilən yaxşılığı 
itirmək, nankorluq etmək. 

HAQLAMA “Haqlamaq”dan f.is. 

HAQLAMAQ/ Yüyürüb çatmaq, dalınca 
qaçıb yaxalamaq, başının üstünü almaq. 
Bazarçaydan gələn dəstə banditləri haqla- 
mışdı. Ə.Vəliyev. Elə bu anda ağacdan bir 
başqasının da atılıb qaçmaq istədiyini və 
“Qoçağ’ın onu haqladığını gördüm. M.Rza- 
quluzadə. // məc. Çatmaq, yetmək, yetişmək. 
[Məmmədbağır] evlənərkən yaşı qırxı haq- 
lamışdı. S. Hüseyn. 

HAQLAŞMA “Haqlaşmaq”dan f.is. 

HAQLAŞMAQ f. Hesablaşmaq, haqq- 
hesabı çürütmək, haqq-hesab çəkib üzülüş- 
mək. 

HAQLI sif. Düz deyən, düzgün fikirləşən, 
düz hərəkət edən, səhv etməyən ( haqsız 
əksi). Xan. arvadının sözlərinin haqlı oldu- 
ğunu anladı. Çəmənzəminli. Mühəndis eti- 
rafında haqlı idi. Ə. Sadıq. // Doğru, düz, düz- 
gün, yerində, həqiqətə əsaslanan. Haqlı tək- 
lif. Haqlı tələb. Haqlı etiraz. - [Nadir] ..özüııü 
töhmətləndirib, Məcidin hərəkətini haqlı (z.) 
görərək onun evləndiyini ağıllı iş hesab edirdi. 
B.Talıblı. Getmədi, getmədi qulaqlarından; 
Oğlunun dediyi o haqlı sözlər. B.Vahabzadə. 

0 Haqlı çıxarmaq - bəraət qazandırmaq, 
doğrultmaq. Əmir bu sözləri dedikdən sonra 
qismən sakit olmuşdu. O, qadınını haqlı çı- 
xarmağa və öz vicdanını qane etməyə tələ- 
sirdi. M.S.Ordubadi. Haqlı çıxmaq - bir mü- 
bahisədə, tələbdə, fikirdə və s. doğru olduğu 
aşkar olmaq. 

HAQLILIQ is. Fikirdə, mühakimədə, hə- 
rəkətdə və s. düzlük, düzgünlük, doğruluq; 
haqlı olma; haqq, ədalət. Öz işinin haqlılı- 
ğına inanmaq. 

HAQSEVƏR is. Haqqı, düzgünlüyü, doğ- 
ruluğu sevib müdafiə edən adam. // Sif. mə- 
nasında. [Cabbar:] Sən özün haqsevən bir 
adamsan, bizi də yaxşı tanıyırsan, bilirsən 
də ki, Səfər bizim namusumuza və qeyrəti- 
mizə toxunub. B.Talıblı. 

HAQSIZ sif. və zərf 1. Haqq və insafa 
uyğun olmayan; ədalətsiz, nahaq, əsassız. 
Haqsız iddia. Haqsız cəza. - Mürsəqulu .. 
haqsız işə razı olmayan bir adam idi. S. Hü- 
seyn. [Tahir:] ..Məıı özümdən başqa hamını 



HAL 

günahkar hesab eləməkdə haqsızam. M.Hü- 
seyn. // Əbəs, nahaq, bihudə, boş yerə. [Rüs- 
təm:] Haqsız qanlar axmasın deyə; Səyavuşla 
Piran gəldi bir rəyə. H.Cavid. □ Haqsız 
yerə - əbəs, nahaq, heç bir ehtiyac olmadan, 
boş yerə. [Qanpolad:] Səlim! Burax, haqsız 
yerə tökmə qan. H.Cavid. Xaııım haqsız yerə 
[Sarıköynəyi] söyüb-danlamağa, döyüb- 
incitməyə başlayır. S. Hüseyn. 

2. Heç bir haqqı, hüququ olmayan. 

HAQSIZLIQ is. 1. Haqq və ədalətə uy- 
ğun olmayan hal; ədalətsizlik, insafsızlıq. 
Nəbi kiçik yaşlarından haqsızlığı sevməzdi. 
“Qaçaq Nəbi’’. 

2. Hüquqsuzluq, ədalətsizlik. Hər yerdə, 
hər mühitdə haqsızlığın, qolugüclülüyün .. 
əleyhinə çıxışlar olurdu. S.Hüseyn. [Qulu] 
bilirdi ki, haqsızlıq və rüşvət yuvası olan 
[çar] məhkəmələri də ona kömək etməyə- 
cəkdir. A. Şaiq. 

HAQVERMƏZ sif. Başqasını işlədib haq- 
qını verməyən, haqqını kəsən; istismarçı. 
Məlik tacir haqverməz adamdı. (Nağıl). 

HAL 1 is. [ər.] 1. Hər hansı bir səbəbdən, 
şəraitdən doğan vəziyyət, keyfiyyət. Xəs- 
tənin lıalı yaxşıdır. - Hicrin edibdi könlümü 
bərbad, ağlaram; Çoxlar tutar bu halıma 
irad, ağlaram. Natəvan. [Ceyranın] keçmiş 
lıalı ilə indiki lıalını müqayisə edirdim. 
S.Hüseyn. □ Belə halda - belə vəziyyətdə. 
Belə hallarda düşüncə və kədəri dostlara 
danışmaq və onların sərəncamında olan im- 
kanlardan istifadə etmək lazımdır. M.S.Ordu- 
badi. Bu hal - bu vəziyyət. [Zeynal:] Öz 
həyatım müəyyən bir şəklə salmalı idi. Bu hal 
beləcə davam edə bilməyəcəkdi. S.Hüseyn. 
Avıq ol, bövlə davam etsə bu hal; Millətə qor- 
xuludur istiqbal. A.Şaiq. // İnsanın cismani 
vəziyyəti, yaxud əhvalı, əhval-ruhiyyəsi. 
Məstlik halı. Yuxulu halda. - [Mehriban] xü- 
susilə çocıığu doğduqda olduqca ağır və böh- 
ranlı hallar keçirmişdir. S.Hüseyn. 

2. Güc, qüvvət, taqət. [Rəsul:] Anacan, da- 
yanmağa halım yoxdur, gərək mən gedəm. 
“Aşıq Qərib”. □ Hal qalmamaq - gücdən 
düşmək, taqətdən düşmək, üzülmək. Ağla- 
maqdan qalmamışdı məndə hal. H.Cavid. 

3 . fiz. Maddəni təşkil edən hissəciklərin 
yerləşməsinin, qarşılıqlı əlaqəsinin və hə- 



322 




HAL 



HAL 



rəkətinin xarakteri. Maddənin yeni keyfiyyət 
halına keçməsi. - ..Cəmi heyvanat bir dərəcə 
donmaq halına çatanda yarıdiri olurlar, yarı- 
ölü olurlar.. C.Məmmədqıüuzadə. 

4. Vaxt, an, ləhzə. □ Bu halda - bu anda, 
bu vaxt. Bu halda yoldaşım içəri girdi. - Bu 
halda qapı döyüldü. E. Sultanov. Bu halda 
bayır qapıdan Sultan bəy daxil olur. Ü.Hacı- 
bəyov. O halda - onda, o zaman. O halda 
bizdən kömək gözləmə. O halda mən gəlmə- 
yəcəyəm. 

5. qram. İsmin başqa cümlə üzvlərinə mü- 
nasibətini bildirən və hallanma formalarında 
ifadə olunan qrammatik kateqoriya. Azərbay- 
can dilində ismin altı halı vardır. Adlıq hal. 

0 Hal aparmaq - özündən getmək, hu- 
şunu itirmək, ürəyi keçmək. Hal əhli - kef 
çəkməyi, vaxtını kefdə keçirməyi sevən 
adam haqqında. Seyyid, yürü, məlum ki, hal 
əhli deyilsən ; Dün şəb səni mən mədrəsədə 
qal ilə gördüm. S.Ə.Şirvani. Hal tutmaq - 
bax hal-əhval tutmaq. Atamız doyunca 
xoşlandı bizdən; Sonra da hal tutdu hər biri- 
mizdən. S. Vurğun. Hala gəlmək - özünə 
gəlmək, gücü, qüvvəti, taqəti özünə qayıt- 
maq, dirçəlmək. ..Hərəmiz bir istəkaıı çay 
içəndən sonra bir qədər hala gəldik. C. Məm- 
mədquluzadə. [Piri baba:] Qoy gəzsin, yesin, 
içsin, hala gəlsin. S.S. Axundov. Haldan çı- 
xartmaq - normal halından çıxannaq, hirs- 
ləndirmək. Kətxuda çox qorxaq adamdı. 
Uryadnikin vurulmağı onu büsbütün haldan 
çıxartmışdı. M.Hüseyn. Haldan çıxmaq - 
hirslənmək, özündən çıxmaq. [Mahmud:] 
Sən olasan ölənlərinin goru, məni bu hirsi- 
min tutmuş vaxtında haldan çıxartma! Ə.Haq- 
verdiyev. Haldan düşmək - üzülmək, çox 
yorulmaq, əldən düşmək. [Böyük oğul:] Kişi 
gözləməkdən lap haldan düşdü. Qantəmir. 
[Musa] ..qızıl mədəninə yetişərkən haldan 
diişdü. S. Vəliyev. Haldan-hala düşmək - 
halı pozulmaq, halı qarışmaq. O, oxuduqca 
ingilisin siması haldan-hala düşür və acı- 
ğından dilini, dodağını çeynəyirdi. Qantə- 
mir. Haldan salmaq (etmək) - üzmək, çox 
yormaq, əldən salmaq. Qdınc kimi kəsən kü- 
lək keşikçiləri haldan salmışdı. S. Vəliyev. 
Halı dönmək (dəyişmək) -bax halı po- 
zulmaq. Ancaq bilmədim ki, bu necə işdi; 



Əllərim titrədi, halım dəyişdi. M.Rahim. Halı 
qarışmaq (dəyişmək) - normal halından 
çıxmaq, qanı qaralmaq, pozulmaq. Tapdılar 
orada qırıq qandalı; Qubernator ağanın 
qarışdı halı. H.K.Sanılı. Halı pozulmaq - 

1) b ax halı qarışmaq; 2) halı daha da pis- 
ləşmək, ağırlaşmaq. Xəstənin halı pozuldu. - 
Aslanın halı elə pozulmuşdu ki, bıçaq vursay- 
dın qam çıxmazdı. S. Vəliyev. Halına ağla- 
maq- 1) b ax halına qalmaq. Camaatın ha- 
lına ağlayan, onun dərdinə dərman axtaran- 
ların nəsli kəsilir, izi itirilirdi. H. Sarabski; 

2) bax halına yanmaq (acımaq). [Mü- 
həndis:] Eh, başıma gələnləri bilsən, halıma 
ağlarsan. S. Rüstəm. Halına qalmaq (ağla- 
maq) - qeydinə qalmaq, qayğısını çəkmək, 
qayğısına qalmaq, halını düşünmək. Ər dərd- 
qəmin çəkmə, sən öz halına ağla; Caııı bə- 
cəhənnənı! M.Ə.Sabir. Kosa, yarımda dayan- 
dığı xəstənin halına qalır və onunla birlikdə 
tərpənirdi. S.Rəhimov. Halına təfavüt et- 
məmək - halına heç bir təsiri olmamaq, ha- 
lında heç bir dəyişiklik əmələ gəlməmək, 
heç bir fərqi olmamaq. [Nəbi:] Cəbi, sən ölə- 
sən, heç halına təfavüt etmir. S.S.Axundov. 
Halına yanmaq (acımaq) - yazığı gəlmək, 
acımaq, şəfqət göstərmək, ürəyi acımaq, 
canıyananlıq etmək. [Mirzə Tağı:] Biçarə 
Iraıı camaatı, .. sizin halınıza yanıram, sizin 
halınızı yüngülləşdirməyə səy edirəm. C.Cab- 
barlı. Gülnaz yağışlı gecəni, oğlanın bir köy- 
nəkdə başdan-ayağa islandığını xatırladı və 
onun halına acıdı. Q. İlkin. Halından çıx- 
maq - özündən çıxmaq, hirslənmək, müva- 
zinətini itirmək. Usta bir də halından çıxdı, 
az qalmışdı yenə dava düşsün. Çəmənzə- 
minli. Halını qatmaq - qanını qaraltmaq, 
özündən çıxarmaq, hirsləndirmək. [Məşədi 
Ağakişi:] Siz öləsiz, [atlılar] düz Hacı Na- 
mazalının xırmanına sürdülər. Kişinin lıalını 
qatacaqlar. C. Məmmədquluzadə. Halını 
pozmaq - halına təsir etmək, adi halından 
çıxannaq, hirsləndirmək. Lakin bu söz də ma- 
arif müdirinə təsir etmədi, halını pozmadı. 
M. İbrahimov. Нөг halda - necə olsa, necə 
olursa olsun. Cahandar ağa Əşrəfin bu iş- 
lərinə necə münasibət bəsləyəcəyini bilməsə 
də, hər halda xoşagəlməz .. söhbət eşitmək 
istəmirdi. İ.Şıxlı. Nə halda - necə, nə cür, nə 



323 




HAL 

vəziyyətdə. [Məşədi ibad:] İndi gördünmü 
iş nə haldadır? Ü.Hacıbəyov. 

HAL 2 bax al 3 (bəzən "hal anası” şəklində 
işlənir). Hal hər şeyi tərsinə eləyir. Tərsinə 
iş görən qadına deyərlər: hal cinsisən? Bir 
adam tutduğu halı yazığı gəlib buraxsa, hal 
onun yeddi arxadan dönəninə dəyməz. (Əsa- 
tir). ..Bəzi vaxt söhbət cindən, şeytandan, div- 
dən, hal anasından düşərdi. S.S. Axundov. 

HALA zərf [ər.] klas. İndi, indi də, indi- 
yədək, hələ də. Mənə derlərdi əvvəl, bir mə- 
ləkdir sevdiyin. Hala: Görənlər sən fəqirə 
göydən enmiş bir bəla derlər. Füzuli. 

HALAL sif. [ər.] 1. İslam dininin ehkam- 
larına görə yeyilməsinə, işlədilməsinə və ya 
özünə mal edilməsinə icazə verilən (haram 
əksi). // köhn. Kəbinli, nikahlı; qanuni. Əs- 
mər yenə şəriətin hökmüncə [Məmmədba- 
ğırın] halal arvadı olub qalırdı. S. Hüseyn. 
// İs. mənasında, köhn. Kəbinli arvad. [Cavad 
bəy:] Müqabilinizdə oturan arvad ağıllı və 
dövlətli bir şəxsin halalıdır. t.Musabəyov. 

2. məc. Zəhmətlə, namusla, təmiz əməklə, 
qanuni yolla qazanılmış, əldə edilmiş. [Yaşlı 
kişi tacirə:] Sən mənim xeyir-bərəkətimi qa- 
çıracaqsan, sən mənim halal malıma haram 
qatacaqsaıı!.. - deyərək uzuıı-uzadı deyinərdi. 
S. Hüseyn. Onun hala! çörəyilə qüvvət gəlir 
ürəklərə ; Bərkiyərək polad olur övladımın 
sümükləri. S.Rüstəm. // məc. Halal şey qazan- 
maq, əldə etmək üçün çəkilən, sərf edilən. 
imran kişinin nəzərində Dilman başqaları- 
nın halal əməyi ilə öz eyiblərini örtən bir 
adamdı. M. Hüseyn. 

3. Halaldır şəklində - bax halal olsun! 

0 Halal etmək köhn. - borcunun, yaxud 

vaxtilə etmiş olduğu pisliyin üstündən keç- 
mək, bağışlamaq. [Xan:] Arvad, ay gözəl ar- 
vad, bircə asudəlikdə qədrini bilmədim. Məni 
halal elə. Çəmənzəminli. [Səriyyo:] Ah! Hüs- 
niyyə.. Məni halal elə, doqquz il səninlə bir 
məktəbdə bacılıq etmişəm. C.Cabbarlı. Halal 
xoşun(uz) olsun! - bax halal(ın) olsun! 
[Əliməmməd eşikağasma:] Elə bu yüz əşrə- 
fini gətirə bildim, sənə peşkəşdir. Yuxarıda 
Allah, yerdə sən, halal xoşun olsun. Çəmən- 
zəminli. Halal(ın) olsun! - bir şeyi könüllü, 
əvəzsiz olaraq birinə verəndə deyilir - ha- 
laldır, halal xoşun olsun. Halal olsun İskəıı- 



HALBAHAL 

dərə; Unudub dünya cifəsin; Tabe olub pey- 
ğəmbərə.. Aşıq Ələsgər. Halal süd əmmiş - 
namuslu, düz, təmiz vicdanlı. [Kərbəlayı:] 
Doğrudan arvad, bir halal süd əmmişini tapsa 
idin, yaxşı olardı. Çəmənzəminli. [Südabənin 
anası:] Oğlum, Firidım, sən mənim oğlum- 
san, halal süd əmmiş bir adama oxşayırsan. 
M. İbrahimov. 

HALALCA sif. 1 . B a x halal 2-ci mənada. 
Hamıdan varlı ikən, hamıdan yoxsul oldum: 
Halalca dövlətimi haram etdi o, haram. 
B.Vahabzadə. 

2. Bax halal 1-ci mənada. [Məşədi İbad:] 
Əşi, mən qızın halalca adaxlısı ola-ola ha- 
sarın bu tayında qalım, bir dələduzun birisi 
də o tayda olsun?! Ü.Hacıbəyov. 

HALALLAŞMA "Halallaşmaq”dan f.is. 

HALALLAŞMAQ qarş. Ölərkən və ya 
uzun müddətə ayrılarkən bir-birinin pisli- 
yinin və ya borclarının üstündən keçmək, 
bir-birini bağışlamaq. Səfərlə Miraxur Kürün 
qırağına qədər bir yerdə getdilər, orada ha- 
lallaşıb ayrıldılar. Çəmənzəminli. [Səlimi 
Rza xana:] ..Kəndli öləcəyini gördükdə dost- 
aşna və aıyad-uşaqla halallaşmağa başla- 
yır.. M. İbrahimov. 

HALALLIQ is . : halallıq almaq - ölərkən 
və ya uzun müddət ayrılarkən vaxtilə etmiş 
olduğu pisliyin, yaxud qaytarmadığı borcla- 
rının bağışlanmasını xahiş etmək. Məşədi 
Əsgərin fikri bu idi ki, çamadan sahibini 
tapsın və əmanətini özünə rədd edib halallıq 
alsııı. S.M.Qənizadə. Halallıq vermək - 
ölərkən və ya uzun müddət ayrılarkən biri- 
sinin vaxtilə etmiş olduğu pisliyi, yaxud qay- 
tarmadığı borclarını bağışlamaq. 

HALAY is. Dairə, dövrə. □ Halay vur- 
maq (qurmaq) - dövrə vurmaq, halayla- 
maq. Göy üzündə bir dəstə qartal qanad- 
larını geniş açaraq halay vurub hərlənirdi. 
M.Rzaquluzadə. 

HALAYLAMA “Halaylamaq”dan f.is. 

HALAYLAMAQ f Dövrə vurmaq, halay 
vurmaq, dövrələmək. 

HALBAHAL zərf [əı: hal və fars, bə]: 
halbahal olmaq - haldan hala düşmək, halı 
dəyişmək, vəziyyəti gah pisləşib, gah yax- 
şılaşmaq. Xəstə halbahal olurdu. 



324 




HALBUKİ 



HALQA 



HALBUKİ Bir-birinə zidd olan, bir-birini 
inkar edən iki fikrin qarşılaşdırıldığı tabesiz 
mürəkkəb cümlələrdə müstəqil cümlələr 
arasında əlaqə yaradan bağlayıcı; vəha- 
lonki. [Mansuru] görə bilmirdim, halbuki 
başqa yoldaşlarımıza arabir rast gəlirdim. 
Çəmənzəminli. 

HALƏ is. [ər.] Ayın və bəzi iri ulduzların 
ətrafında bəzən görünən işıq dairəsi. Fik- 
rini, qəlbini çalmışdı əlan; Mahtabın sulara 
düşən haləsi. S. Vurğun. Dağıtma gül üzə zül- 
fün ay üzrə halə kimi; Şərabdan bir əsər var 
ləbində lalə kimi. Ə.Vahid. 

0 Halə qurmaq (vurmaq) - dairə vur- 
maq, dövrə vurmaq, halqa vurmaq. Aydınlıq 
gecədə gözəl bir çeşmənin kənarında cavan- 
lar halə qurub, əyləşib, növbə ilə oxuyııb- 
çalanlara qulaq verirdilər. Ə. Haqverdiyev. 

HAL-ƏHVAL is. [ər.] Vəziyyət, əhval. 

0 Hal-əhval tutmaq (soruşmaq) - bax 
əhval tutmaq (soruşmaq) (“əhval”da). 
[Şeyx] hal-əhval tutub, bardaş qurdu. Qantə- 
mir. Nəcəfalı yaxınlaşıb [katibə] salam verdi, 
əl tutub, hal-əhval soruşdu. B. Bayramov. 

HALƏLƏNMƏ “Halələnmək”dən/;'s. 

HALƏLƏNMƏK f. Ətrafında bəzən işıqlı 
dairə əmələ gəlmək (Ay və bəzi iri ulduzlar 
haqqında). [Pərşan] göylərin axşam parıltı- 
sında halələnmiş (f.sif.) ay kimi işıq verirdi. 
M. İbrahimov. 

HALƏT is. [ər.] klas. Hal, vəziyyət. Na- 
çalnik elə bir halətdə mənim üzümə baxırdı 
ki, deyirdim, bu saat durub məni yeyəcək. 
C.Məmmədquluzadə. Evə dönərkən anası 
[Mərdanda] başqa halət gördü. Çəmənzə- 
minli. 

HALƏTİ-RUHİYYƏ is. [əı;] klas. bax 
əhval-ruhiyyə. [Yaşlı kişi:] Bədbiııcə bir 
haləti-ruhiyyə məni qapladı. S.Hüseyn. 

HAL-HAZIR is. İndiki vaxt, indiki zaman, 
hazırkı vaxt, bu an, bu saat, əlan. [Çopo:] 
Keçmişin təcrübəsi hal-hazır üçün faydalıdır. 
Çəmənzəminli. 

HALİ is. [ər.] Bir hadisə, iş haqqında 
məlumatı, xəbəri olan; xəbərdar, agah. Ha - 
liyəm ellərin mən cümləsindən; Gecə yatmaz 
bir-birinin bəhsindən. Aşıq Ələsgər. □ Hali 
etmək - xəbərdar etmək, agah etmək, mə- 
lumat vermək, bildirmək. Yolda kəndlilər 



Nəbini işdən hali edirdilər. “Qaçaq Nəbi”. 
[Fəxrəddin bəy:] Allah xətrinə, tez məni hali 
eylə. N.Vəzirov. Hali olmaq - xəbəri ol- 
maq, agah olmaq, xəbərdar olmaq, bilmək, 
öyrənmək. Abbas Pəri xanımın kağızını oxu- 
yub məzmunundan hali olandan sonra bağa 
gəldi. “Abbas və Gülgəz”. Nərminə vəziyyət- 
dən hali olub doyunca güldü. B. Bayramov. 

HALQA is. 1 . Çənbər, qurşaq, dairə şək- 
lində gərək (əsasən metaldan olur). Qara- 
toyuq ayağım cələdən çəkdikdə qıl halqa da- 
ralıb onu bənd edirdi. S.S.Axundov. Səlim də 
quşları tutmaq, ayaqlarına yüngül alümin 
halqa taxmaq işində elmi işçilərə kömək 
edirdi. M.Rzaquluzadə. // Kilid əvəzinə və 
ya qıfılı keçirmək üçün qapıya (bəzən də 
pəncərəyə) vurulan həmin fonnada alət. Bö- 
yük qapının böyük halqası olar. (Ata. sözü). 
..Durdum, getdim, ara qapını örtdüm və gör- 
düm ki, hələ möhkəm qarmağı da var, qar- 
mağı da keçirtdim halqaya, soyundum və yı- 
xıldım yatdım. C.Məmmədquluzadə. // Bə- 
zək üçün və ya evlilik simvolu kimi bar- 
mağa taxılan həmin fonnalı əşya; qaşsız üzük. 
Göylərin sanki bu Göygöl kimidir; Halqa üs- 
tündəki zümrüd kimidir. M. Müşfiq. [Fitnə:] 
Biz çoxdan bağlıyıq bir-birimizə; Nə gərək 
bu qızıl halqalar bizə! A. Şaiq. // Adətən cəm 
şəklində, idm. Asılmış iki çənbərdən ibarət 
gimnastika aləti. // Ümumiyyətlə, halqaya, 
çənbərə oxşayan hər şey. 

2. Zənciri əmələ gətirən dairəvi hissələr- 
dən hər biri. Dövlət quruluşu belədir, məm- 
ləkətdə qoyulmuş qanunların hamısı zən- 
cirin halqası kimi bir-birinə bənd olubdur. 
M.S.Ordubadi. 

3. Həmin formada olan hər bir şey. Tüstü 
halqaları. - Bir anda bütün ətrafda yüzlərlə 
lampoçka yandı, qaranlığın halqası parça- 
landı. M.Ibrahiıııov. // Dairə, dövrə. Getdikcə 
oynayanların halqası böyüyürdü. S.Hüseyn. 
□ Halqa vurmaq - dairə vurmaq, dövrə 
vurub oturmaq. Qoca ləzgi bir daş üzrə otur- 
muş; Ətrafında kənd əhli halqa vurmuş. 
A.Səhhət. Dəstə halqa vurub oturmuşdur. 
S. Rəhimov. // Dövrələyən, mühasirəyə alan, 
qapayan şey; mühasirə. Düşmən halqasını 
yarıb keçdilər. □ Halqaya almaq - müha- 
sirəyə almaq, dövrələmək, əhatə etmək. 



325 




HALQALAMA 

[Fərid:] Böyük bir izdiham sarayı halqa içə- 
risinə aldı. M.Hüseyn. Bir neçə atlı şimşək 
sürətilə xanı və bəyləri halqaya almış düş- 
mənlər üzərinə şığıdı. M. Rzaqulıızadə. 

4. Bax hədəqə. [Gülnaz] sözünün dalını 
deyə bilmədi. Halqasından çıxmaqda olan ala 
gözlərini Firiduna dikib susdu. M. İbrahimov. 

halqa-halqa sif. Halqalar şəklində, burum- 
burum. Kərbəlayı Qurban ayaqlarını uzadıb, 
çubuğu almışdı damağına və hərdənbir ağ- 
zından halqa-halqa tüstü çıxarırdı. Çəmən- 
zəminli. [Nəbi:] Həcərin saçları dalğa- 
dalğadır; ipək birçəkləri halqa-halqadır. 
S. Rüstəm. 

HALQALAMA “Halqalamaq”dan /is. Ba- 
lıqları halqalama. - ..Quşları halqalama işi 
ilə mərkəzi halqalama bürosu məşğuldur. 
"Zoologiya ”. 

HALQALAMAQ f. 1. xüs. Yerdəyişmə 
istiqaməti və sürəti, ömürlərinin uzunluğu 
və s. üzərində elmi müşahidə aparmaq məq- 
sədilə quşların ayağına və balıqların quy- 
ruğuna nişanlanmış halqa taxmaq. Köçəri 
quşların ayaqlarını halqalamaq. 

2. Ziyanvericilərdən qorumaq üçün ağac- 
ların gövdəsinə dairəvi şəkildə qatran və s. 
sürtmək. 

HALQALANMA "Halqalanmaq’’dan fis. 
Balığın quyruğunun halqalanması. - Qo- 
ruqda quşların halqalanması. miqrasiyası, 
həyat tərzi, bir-biriləri və ətraf mühitlə qar- 
şılıqlı münasibətləri və s. problemlər ətra- 
fında elmi iş aparırlar. “Elm və həyat”. 

HALQALANMAQ məch. 1. Quşun aya- 
ğına və ya balığın quyruğuna halqa keçiril- 
mək. Halqalanmış (f.sif.) quş başqa bir yerdə 
öldürüldükdə quşun ayağında olan halqa gös- 
tərilən ünvan üzrə lazımi yerinə göndərilir, 
.. quşun vurulduğu yer və tarix xəbər verilir. 
"Zoologiya”. 

2. Dövrəyə alınmaq, mühasirəyə alınmaq, 
dövrələnmək. 

3. Halqa kimi olmaq, halqa şəklinə düş- 
mək, burum-burum olmaq. [Kərəm:] Oynadı, 
külahı düşdü sərindən; Halqalandı zərif tel- 
lər, oynadı. “Əsli və Kərəm”. Yel əsdi, meşə 
dindi; Sərvlər silkələndi; Suya qağayı endi; 
Halqalandı dalğalar. N. Xəzri. 



HALSIZ 

4. məc. Təəccübdən, heyrətdən və s. bə- 
rələ qalmaq. Qonşumun gözləri halqalandı. 
Birinci dəfə idi ki, o, qızından belə “iftira” 
eşidirdi. S. Rüstəm. 

HALQAŞƏKİLLİ bax halqavari. 

HALQAVARİ sif Halqa, çənbər, çevrə 
şəklində; dairəvi, halqaşəkilli. 

HAL-QƏZİYYƏ is. [ər.] Hadisə, əhvalat, 
qəziyyə. [İbrahim xan Vaqifə:] Gedin, gö- 
rək lıal-qəziyyə nə minval üzrədir. Çəmən- 
zəminli. 

HALLANDIRMA “Hallandırmaq”dan/ is. 

HALLANDIRMAQ f. qram. Hallar üzrə 
dəyişdirmək. “ Əl” ismini hallandırmaq. 

HALLANMA “Hallanmaq”dan fis. İsmin 
hallanması. 

HALLANMAQ f qram. Hallar üzrə də- 
yişmək. 

HALLAŞMA “Hallaşmaq’’dan /и. 

HALLAŞMAQ bax hal-əhval tutmaq 
(“hal-əhvaT’da). ..Adanı həmişə həmsöhbət 
tapır, bir-birilə hallaşır, “ məsələ ” öyrənir. 
Çəmənzəminli. 

HALLI sif. və is. 1 . Kefli, az sərxoş. Mə- 
həbbətdən mey içmişəm, hallıyam. M.Rahim. 

2. Bax hallıca. 

3. dan. Xoşrəftar, xoştəbiət, xoşəhvallı. 
Hallı oğlan. - Ovçusun görəndə maral ba- 
xışlım; Özü hallı, üzü xallı Sənəm, gəl! Xəstə 
Qasım. 

0 Hallı halına görə - gücünə, bacarığına, 
puluna, varma müvafiq, gücü çatdığı qədər, 
bacardığı qədər. Kəbin lıallı halına görə idi: 
51, 101, 201, 301, 501, 1000, 2001 qızıla qə- 
dər olardı. H. Sarabski. Yol xətti kənd Şura- 
larının arasında hallı halına görə bölün- 
müşdü. S. Rəhimov. 

HALLICA zərf zar. dan. Dolğun (bə- 
dənli), koppuş. [Sultan bəy:] ..Mənimki bir 
hallıca, dulluca arvaddır. Ü.Hacıbəyov. 
..Hallıca, enlikiirək bir qadın aralığa çıxdı. 
Mir Cəlal. 

HALLÜSİNASİYA is. [lat.] tib. Qarabasma, 
gözəgörünmə. 

HALOGEN is. Kimyəvi element, ünsür. 

HALSIZ sif Zəif düşmüş, əldən düşmüş, 
üzgün, taqətsiz, yorğun. Halsız qoca. - Meh- 
riban yorğun və zəif gözlərini açdı. Çox hal- 
sız idi. S. Hüseyn. Müəllimin rəngi qaçqın; 



326 




HALSIZCA 



HAMARCA 



Çox halsızdır, yatağında. M.Dilbazi. □ Hal- 
sız düşmək - üzgün düşmək, taqətsiz olmaq, 
bihal olmaq, əldən düşmək. [Xəstənin] yu- 
xuladığı, ya halsız düşdüyü məlum deyildi. 
Mir Cəlal. 

HALSIZCA zərf Halsız halda, bihal, üzgün 
halda, əldən düşmüş halda. Xədicə arxası üstə 
halsızca uzanıb tez-tez nəfəsini çiyinlərilə 
alıb verirdi. S. Hüseyn. 

HALSIZLIQ sif. Zəiflik, üzgünlük, bihal- 
lıq, taqətsizlik, əldən düşmə. [Nuriyyə:] 
Sonra özümdə qəribə bir halsızlıq hiss elə- 
dim. İ. Əfəndiyev. Ah, istidən sıxılıram; hal- 
sızlıqdan yıxılıram. M.Dilbazi. 

HALVA is. [ar.] Yağda qovrulmuş un və 
doşabdan, bəzən də baldan, şəkərdən bişi- 
rilən Şərq şirniyyatı. Axşam azanı deyilən 
kimi, mömin müsəlman bilmir ki, nəyə əl uzat- 
sın: çaymı içsin, firnimi yesin, halvadanmı 
dadsın. C. Məmmədquluzadə. [Xanməmməd] 
..heç bir təklif olmadan süfrədən halva gö- 
tüıiib ağzına qoydu. Çəmənzəminli. □ Halva 
çalmaq - halva bişirmək. [Vaqif:] Lələ, uşaq- 
lara de, bir yaxşı halva çalsınlar. Çəmən- 
zəminli. Telli öz otağında halva çalırdı. 
S. Hüseyn. // Şirni ilə küncüd, qoz, fındıq və 
s.-dən hazırlanan şirniyyat növü. Küncüd 
halvası. Qoz halvası. 

0 Halvasını çalmaq - məhvini, ölümünü 
hazırlamaq. Millət özii halvasını çaldı ağa- 
ların; Sən barı çək əl, şah ilə sultaııə dolaşma. 
Ə. Qəmküsar. 

HALVAÇI is. köhn. Halva bişirib satan 
adam. Halvaçı qızı daha şirin. (Ata. sözü). 
..Şəms axırda bir şəhərə çatdı. Orada hal- 
vaçı şəyirdi oldu. (Nağıl). 

HALVAÇILIQ is. köhn. Halvaçı sənəti; 
halva bişirib satmaqla məşğul olma. Əhali- 
nin bir qismi də xırda ticarətlə - halvaçılıq. 
çörəkçilik, .. baqqallıq, bəzzazlıqla məşğul 
olardı. H.Sarabski. 

HAM(M) is. Hürərkən itin çıxardığı səs. 

HAMAM is. [ər.] Çimmək üçün isti və so- 
yuq suyu olan xüsusi bina. Şəhər hamamları. 
Məhəllə hamamı. - [Məşədi Qəzənfər:] Daha 
kim deyə bilər ki, hamam pis şeydir. Ü.Hacı- 
bəyov. [Qərənfil:] İnişil təşəbbüs qaldırdı- 
nız ki, hamam tikək, hələ hörgüsü bir arşın 
qalxmayıb. İ.Əfəndiyev. // Vanna otağı, ha- 



mamxana. [Şirzad:] Kəsir odıır ki, belə gözəl 
evin mətbəxi və hamamı yoxdur. M.Ibrahimov. 

0 Hamam kimi - çox isti yer haqqında. 
Ev hamam kimi idi. Qantəmir. Hamam suyu 
Нө dost tutmaq - asan yolla, heç bir xərc 
çəkmədən, havayıdan özünə dost qazanmağa 
çalışmaq. 

HAMAMÇI is. 1. köhn. Hamam sahibi, 
yaxud hamam icarəçisi. Usta Ağabalanın 
səsinə hamamçı dik atılıb, az qaldı ocağın 
üstündə qaynayan pitini töksiin.. Çəmənzə- 
minli. Hamamçı Məşədi Qəzənfər sarı kürkə 
bürünüb bayır qapının solunda öz yerində 
əyləşibdir. Ü.Hacıbəyov. 

2. Hamam xidmətçisi (camadar, kisəçi 
və s.). 

HAMAMÇILIQ is. Hamamçı peşəsi, ha- 
mamçının işi-peşəsi. Camadarın şahlığı ha- 
nıamçılıqdır. (Ata. sözü). 

HAMAMXANA is. [ər. həmmam və fars. 
...xanə] Bir ailənin istifadəsi üçün mənzil- 
lərdə hamam, vanna otağı. Sürmə xala Əzizi 
hamamxanaya salıb mətbəxə qayıtdı və tə- 
ləsik yemək hazırlamağa başladı. S.Rəhman. 

HAMAN [fars.] 1. Göz önündə olmayan 
və ya uzaqda olan bir şeyi və ya şəxsi gös- 
tərmək üçün işlədilən əvəzlik - o, özü. Ha- 
man kitab. Haman oğlan. - Haman gündən 
işə başladını. Qantəmir. Haman qız bütün 
səyahətçilərin qəlbini özünə məftun etmişdi. 
M.S.Ordubadi. 

2. zərf Əlüstü, dərhal, o saat, tez. Aradan 
keçmədi bir öylə zaman; Bu dönüş Gülnazı 
sarsıtdı haman. M. Müşfiq. [Ceyniz:] Qar- 
daşımın sözləri bir ox olaraq atamın ürəyinə 
sancıldı, hanıan bağırdı. Çəmənzəminli. 

haman-haman bax haman 2-ci mənada. 

HAMAR sif. [fars.] 1. Girintisi-çıxmtısı, 
kələ-kötürü olmayan; düz (səth haqqında). 
Hamar daş. Hamar asfalt yol. - Yol enli və 
hamar idi. S.S.Axundov. O qədər hamardır, 
o qədər hamar; Şahmat taxtasına bənzəyir 
çəmən. N.Xəzri. 

2. Əziyyətsiz, rahat. Ovçıı-ovçu ha ma- 
ral; Budu getdi ha maral; Belə can almaq 
olmaz; Can alırsan, hamar al. (Bayatı). 

HAMARCA sif. Olduqca hamar, lap hamar, 
düz. Hamarca taxta. 



327 




HAMARLAMA 



HAMİL 



HAMARLAMA "Hamarlamaq”dan fis. 
İstifadəyə verilən sahələrdə əsaslı surətdə 
hamarlama işləri görülür. 

HAMARLAMAQ/ 1. Yerin və ya bir şe- 
yin səthini hamar hala salmaq, hamar, düz 
etmək, düzləndirmək. Taxtanı rəndə ilə ha- 
marlamaq. - Dənizin şıltaq ləpələri .. qumu 
təzədən hamarlayırdı. H.Seyidbəyli. Əhməd 
.. uzun qəlyanı .. kisənin içinə salıb xeyli eşə- 
lədi. gözəyarı tütünlə dolduğunu müəyyən 
edib çıxartdı. Baş barmağı ilə basıb hamar- 
ladı. İ. Şıxlı. 

2. Qarışmış, qırışmış bir şeyi düzəltmək, 
səliqəyə salmaq. Saqqalını hamarlamaq. - 
Qaraşa baxmadan [Salman] yaxasını hamar- 
ladı, özünü düzəltdi.. M.Ibrahimov. Zöhrə 
gah mis sənəyin ora-burasını silir, gah da 
sənəyin qulpuna bağlanmış çatının qotaz- 
larını hamarlayırdı.. Ə. Vəliyev. 

HAMARLANMA “Hamarlanmaq” dan fis. 

HAMARLANMAQ nıəch. Hamar hala sa- 
lınmaq, düz edilmək, düzləndirilmək. Həyəti 
basmış yanıq iyi verən sirkan biçilmiş, yer 
hamarlanıb süpürülmüşdü. İ. Hüseynov. 

HAMARLAŞMA “Hamarlaşmaq”dan fis. 

HAMARLAŞMAQ/ Hamar olmaq, hamar 
hala düşmək, düzlənmək. Mala çəkildikdən 
sonra sahə hamarlaşdı. 

HAMARLATMA “Hamarlatmaq”dan fis. 

HAMARLATMAQ “Hamarlamaq”dan icb. 

HAMARLAYICI sif. Bir şeyin səthini ha- 
marlamaq üçün işlədilən. Hamarlayıcı maşın. 

HAMARLIQ is. Hamar şeyin halı, hamar, 
düz olma. Kiçik kol-koslar, ensiz arxların 
kənarlarında bitmiş hündür qamışlar da çö- 
lün haıııarlığına qovuşaraq geniş düzənlikdə 
əriyib batırdı. Q. ilkin. 

HAMARLÜLƏLİ sif. Lüləsində yiv olma- 
yan, lüləsi hamar olan; yivsiz. Hamarlüləli 
tüfəng. 

HAMAŞ' sif. Topa, bir-birinə bitişik (çi- 
çək və meyvə haqqında). 

HAMAŞ 2 is. Yol yoldaşı. Bu dünya bir yol 
kimidir, biz axirət müsafiri ; Kəcavədə haıııaş 
gərək öz hamaşilən yanaşa. Şəhriyar. 

HAMBAL is. [ar.] 1. Belində yük daşı- 
maqla keçinən adam. [Gülpəri] cəld nökər 
Cəfəri göndərib iki nəfər hambal çağırtdı, 



yanındakı və baqajdakı şeyləri daşıdıb ikinci 
klas salonuna yığdırdı. S.S.Axundov. 

2. məc. Döşəmənin altına və ya evin səq- 
finə qoyulan tir. // Evin səqfındəki şalbanı 
saxlamaq üçün onun altına qoyulan paya; da- 
yaq. ..Səqfnı ortalığından bir hambal verilib 
ki, tirlərə təkyə olub, onları möhkəm saxla- 
sın. C. Məmmədquluzadə. 

HAMBALLIQ is. köhn. Hambalın işi, 
sənəti, peşəsi. Sonra da bir zaman [Nadir] 
Bakıya gəlib, bazarda hamballıq etdi. B.Ta- 
lıblı. 

HAM-HAM təql. 1. Bax ham(nı). 

2. uş. İt. 

HAMI əvəz. Bir nəfər də kənarda qalma- 
yaraq, hamısı, bütün adamlar. Hamı razıdır. 
Hamı ayağa qalxdı. Hamı iclasa gəlməlidir. 
Hamı işə tələsir. - Bu adam hamının bildiyi, 
tanıdığı Cəfər əmi idi. H.Nəzərli. Xaspo- 
ladın çağırışına hanıı gəlmişdi. M. Hüseyn. 

HAMILIQLA, HAMILIQCA zərf Bir nə- 
fər də kənarda qalmayaraq, hamısı bir yerdə; 
birlikdə, cəmən. [Fazil:] Nə baxırsınız gö- 
zümün içinə? Nə səbəbə hamılıqla ayağa qal- 
xıb təzim etmirsiniz?! Ə.Haqverdiyev. // Yek- 
dilliklə. Hamılıqla namizədə səs vermək. 

HAMISI bax hamı. Adamların hamısı gəl- 
mişdi. - [Tələbə:] Bizim yoldaşların hamısı 
bu gün məktəbdə olub. Z.Xəlil. // Eyni mə- 
nada əşya haqqında. Binaların lıamısı təmir 
olunub. - [Kərbəlayı Qubad:] Görəsən, bu ev- 
lərin hamısı Mərcan bəyindir? Ü.Hacıbəyov. 

HAMİ is. [ər.] 1. Birini himayə edən, hi- 
mayəsi altına alan, qoruyan; himayəçi, hava- 
dar, arxa. Rüstəm bəyin üzündə hami axta- 
ran bir çocuq ifadəsi vardı. Çəmənzəminli. 
Geydiyin arxalıqdır; Hamidən arxalıqdır; 
Hicran əydi aşiqi; Bu necə arxalıqdır? (Ba- 
yatı). □ Hami olmaq - birisinə arxa durmaq, 
havadarlıq etmək, himayəçi olmaq. ..Qulanı 
müəllim başsız qalmış Nənəqız ailəsinin ha- 
misi olmaq, onun çocuqlarıııa yardım etmək 
istəyirdi. S. Rəhimov. 

2. Birisinə və ya bir təşkilata hamilik 
edən adam və ya təşkilat. Bu işdə hamilər 
çox kömək edə bilərlər. 

HAMİL sif. [ər.] köhn. 1. Yüklü, yüklən- 
miş. 

2. Üzərində olan. 



328 




HAMİLƏ 



HANKI 



3. Daşıyan, götürən. 

4. is. Sahib, yiyə. 

HAMİLƏ sif. və is. [ər.] Hamiləlik və- 
ziyyətində olan; ikicanlı, boylu, boyııdolu. 
Hamilə qadıntək yuxusu möhkəm; Qucağı 
doludur dərələrin də. M. Araz. Kənddə işlər 
qarışan zaman gəlin birdən-birə hamilə ol- 
muş və oğlan doğmuşdu. İ.Şıxlı. 

HAMİLƏLİK is. Qadın orqanizmində 
rüşeymin inkişaf dövründəki vəziyyəti; iki- 
canlılıq, boylııluq. 

HAMİLİK is. 1 . Himayəçilik, havadarlıq, 
himayə etmə, qanadı altına alma. Qulam mü- 
əllim istəyirdi ki, Mehparə və Sitarə onun ha- 
miliyi ilə oxuyub ali təhsil alsınlar. S. Rə- 
himov. 

2. Birisinə və ya bir təşkilata istehsalat, 
mədəni, siyasi və b. cəhətdən müntəzəm kö- 
mək göstərməkdən ibarət ictimai fəaliyyət; 
hər hansı bir işdə kömək göstərmə. Hamı- 
nızdan tələb olunur ki, musiqidə hamilik və 
radio işlərində tezliklə döniiş yaradaq. 
Ü.Hacıbəyov. □ Hamiliyə almaq (götür- 
mək) - belə kömək göstərməyi öhdəsinə 
almaq (götürmək). 

HAMPA is. [fars, həm və pa - ayaq] 
1. Keçmişdə kənd varlısına, dövlətliyə 
verilən ad. [1-ci kəndli:] Burada bir Hacı 
Bayram deyil, ondan savayı da neçə hampa 
var. Ə. Haqverdiyev. Qoyunçu hampalar bu 
gen hörüşü; icarə evləvib saldılar vataq.. 
H.K.Sanılı. 

2. məc. Yoldaş, sirdaş. [Qoca:] Sən [Bey- 
rək] qız istəmirsən, özünə bir hampa istə- 
yirsən... M.Rzaqııluzadə. 

HANA' is. Əllə xalça, palaz və s. toxu- 
maq üçün yerdə qurulan dəzgah; xana. Ax- 
şamdan yıxılır, ertədən yatır; Həftədə hanaya 
bir arğac atır.. Aşıq Ələsgər. Qızlar otur- 
muşlar qabaqda hana; Xalı toxuyurlar da- 
maqları çağ. Z.Xəlil. □ Hana toxumaq - 
hanada xalça, palaz və s. toxumaq. ..Saray 
qulamlarından biri Kazımın həyətinə girib 
artırmada hana toxuyan Telli ilə Gülnaza 
yanaşdı. Çəmənzəminli. 

HANA 2 is. bax xına. İki qoyun yan-yana; 
Əlimə yaxdım hana; Sənə süd verən ana; Ol- 
sun mənə qaynana. (Bayatı). 



HANDA "Harada” sual əvəzliyinin danı- 
şıq dilində işlənən forması. [Qurbani:] İbtida 
eyləyib girdim meydana; Aşıqlar ustadı, gö- 
rün, handadı? “Qurbani". Gül əkdim gül mə- 
kanda; Yerin bil, gül, məkanda; Sən güldün, 
mən də güldüm; Mən handa, gülmək handa?! 
(Bayatı). 

HANI “Harada?” “haradadır?" mənasında 
sual əvəzliyi. [Giziroğlu:] Hanı bu bağçanın 
gülü; Oxumur şeyda bülbülü. “Koroğlu”. 
Hanı rəngli çiçəklərin, a çəmən? Bir gözəl 
dəstə gül tutaydım mən. A.Şaiq. 

HANKI, HANSI əvəz. 1 . İki və ya bir çox 
şeydən birini müəyyənləşdirəcək cavab al- 
maq üçün sual kimi işlənir. Hansı əsərdən 
xoşunuz gəlir? Sitatları hansı məxəzlərdən 
götürmüsünüz? Hansı mərtəbədə yaşayırsı- 
nız? - Hansı qüvvələrin şəhərə hakim olması 
bəlli deyil idi. Çəmənzəminli. [Şah:] Vəzir, 
mənimçin hansı peşəni məsləhət görürsən? 
Ü.Hacıbəyov. 

2. Ayırıcı, müəyyənləşdirici sual kimi iş- 
lənir. Hansı böyükdür , hansı kiçik? Bunlardan 
hansı müdirdir, hansı müavin? - [Məşədi 
İbad:] Bir deyin göriim, xanım hansınızdır, 
qulluqçu hansınız? Ü.Hacıbəyov. 

3. Bir şəxsin, ya şeyin keyfiyyəti, xüsu- 
siyyəti, xassəsi haqqında sual bildirir. Haıısı 
məziyyətinə görə onu bu qədər xoşlayırlar? - 
Söylə, şirinlikdə, haıısı fidanda; Haıısı gülüs- 
tanda, haıısı cahanda; Ey yoldaş, ey qadın, 
sənin varın var? M.Müşfıq. 

4. Bir şeyin əmələgəlmə vaxtı, ardıcıllığı 
haqqında sual kimi işlənir. Hadisə haıısı ayda 
baş vermişdir? Siz haıısı ildə anadan olmuş- 
sunuz? - Bunu istiyirik bilək ki, aya bu pa- 
paqlar [müsəlman papaqları] hansı əsrdən və 
nə vaxt bu tövr bizim içimizdə adət olubdur? 
C. Məmmədquluzadə. 

5. “Hər bir”, “hər hansı”, “hər hansı bir” 
mənasında işlənir. Haıısı adaıııı dindirsəniz, 
eyni cavabı eşidəcəksiniz. Haıısı kitabı açsa- 
nız, tapa bilərsiniz. - Hankı səmtə, hankı yana; 
Hey uçsam da, yuvam sənsən. S. Vurğun. [Ca- 
han Əsgərə:] Haıısı bəyin və ya tacirin qızını 
istəsən, gedim, səııə alını. Ü.Hacıbəyov. // Eyni 
mənada əsasən inkar cümlələrində işlədilir. 
Haıısı şagird usta olmağa çalışmır? 



329 




HANTEL 



HARAM 



6. Qeyri-müəyyənlik bildirir. Bilmirəm, 
hansı ağzıgöyçək deyib ki, “insan əşrəfi- 
məxluqatdır”? M.Hüseyn. 

0 Hansı ki - təyin budaq cümləsini baş 
cümləyə bağlayan və baş cümlədə olan ismi 
budaq cümlədə əvəz edən bağlayıcı. Niyə 
cavab vermədin ; o demaqoq hərifə? Hansı ki, 
srağagün; məni tənqid elədi? R.Rza. 

HANTEL [alm.] idnı. Qısa dəstəklə bir- 
birilə birləşmiş iki çuqun şardan ibarət gim- 
nastika aləti (əzələləri inkişaf etdirmək üçün 
işlənir). 

HAP-GOP is. Gurultulu, lovğa, lakin boş, 
əhəmiyyətsiz sözlər, hay-küy. Hap-gopuna 
baxma, əlindən heç şey gəlməz. - Mən ba- 
carsaydım əgər, yaxşı tilovlardan onu; Bax- 
mayın hap-gopuna, ömrü bitibdir, sonudur. 
S. Rüstəm. [Qızyetər:] Elə hap-gopu var, - 
dedi, - mən olmasam, ala qarğalar başında 
yuva tikər. M.İbrahimov. 

HAP-GOPÇU bax gopçu. Hap-gopçunun 
biridir. 

HARA sual əvəz. 1 . Hansı yer, hansı mə- 
kan, yaxud hansı istiqamət, hansı tərəf. Ki- 
tabları hara qoydu? Stulu hara apardın? - 
[Sevil Gülüşə:] Balaşdan soruşmamış hara 
gedə bilərəm? C. Cabbarlı. [Gülşənəm:] Ağa, 
bu qabları hara düzəcəyik? H.Nəzərli. 

2. Bədənin və ya bir şeyin hər hansı bir 
yeri. Onun harası pisdir? Harasına gözəl 
deyirsən! - [Məşədi İbad:] A kişi, bircə mən 
bilmədim ki, camaat mənim harama qoca 
deyir! Ü.Hacıbəyov. [Şahmar Şahpəriyə:] 
Mənim yaram ağrıyır, sənin haran ağrıyır. 
B. Bayramov. 

3. Haradasa şəklində - naməlıım yerdə, 
qeyri-müəyyən yerdə. Haradasa uşaq ağla- 
yırdı. - Qaraşın səsi çox zəiflədi, haradasa 
kəsilib qırıldı. M.İbrahimov. Haradasa bö- 
cəklər hərdənbir cırıldaşırdı. Q. İlkin. 

0 ...hara, ...hara - iki və ya çox şeyin 
keyfiyyətinin, vəziyyətinin müqayisəsində 
işlədilir. Həftəbaşı Xınalığa gələn avtodiikan 
yeni-yeni mallar gətirir, indiki Xınalıq hara, 
keçmişki hara. R.Rza. Vətən günü-gündən 
dönür gülzara'. Gor dünənim hara, bu günüm 
hara. B. Vahabzadə. Sən hara, bura hara - 
bir adamı gözlənilməyən bir yerdə gördükdə 
təəccüb məqamında işlədilir. Sən hara, bura 



hara, yəqin sən də ziyarətə gəlmisən? E. Sul- 
tanov. [Sultan bəy: ] Paho, Süleyman, sən 
hara, bura hara? Ü.Hacıbəyov. 

HARADA sual əvəz. Hansı yerdə? hayan- 
da? Səni harada görə bilərəm? Dəftərlər ha- 
radadır? - [Məşədi Qəzənfər:] Əşi, adam 
gərək insaf ilə danışsın, qışııı soyuğunda 
harada qızışa bilərsən? [Xor:] Hamamda! 
Ü.Hacıbəyov. Həmin gecə saat doqquzdan 
on ikiyədək Ləman harada idi? H.Seyidbəyli. 
// Haradasa şəklində - hansı yerdəsə, ha- 
yandasa, naməlum yerdə. Haradasa musiqi 
çalınırdı. 

HARADAN sual əvəz. Hansı yerdən? ha- 
yandan? hansı tərəfdən? Haradan gəlirsən? 
Haradan almısan? Haradan gəlmisəıısə, ora- 
ya da getməlisən. Onun əsli haradandır? - 
[Murad] Nigar kimi gənc, gözəl, çocuqlarına 
mehriban bir qadını haradan tapacaqdı? 
S. Hüseyn. Bu çayların haradan axıb gəldi- 
yinə dair hərə bir fikir söyləyir. M.Hüseyn. 
// Haradansa şəklində - hansı yerdənsə, 
hayandansa (naməlımı, bəzən gözlənilməz 
bir şey haqqında). Haradansa uzaqdan güllə 
səsi eşidildi. - ..Haradansa əsib gələn .. bir 
sazaq insanın iliyinə işləyirdi. M.İbrahimov. 
Fəhlələr haradansa xörək tapıb gətirmişdilər. 
M.Hüseyn. 

HARALI əvəz. Birisinin hansı yerdən, ha- 
rada anadan olduğunu, vətəninin hara oldu- 
ğunu bilmək üçün işlədilir. O haralıdır? - 
[Mansur xan:] Söylə görüm, haralısan, ay 
gözəl? C. Cabbarlı. Yolçu sevinərək qocanı 
saxladı, ondan haralı olduğunu soruşdu. 
Ə.Məmmədxanlı. 

HARAM sif. [ər.] 1. islam dininin eh- 
kamlarına görə yeyilməsinə, işlədilməsinə 
icazə verilməyən ( halal əksi). Haram mal 
bərəkət tutmaz. (Ata. sözü). [Yaşlı kişi:] Mən 
tamamilə mövhumatçı bir gəncdim, din və 
şəriətin haram bildiyi heç bir iş arxasınca 
getməmişdim. S. Hüseyn. 

2. məc. Zəhmətlə, əməklə, düz yolla qa- 
zanılmayan, əldə edilməyən. [Musa:] Çalış, 
sən həmişə öz əməyin ye; Haram mal yeməyə 
alışma, dilim. “Abbas və Gülgəz”. Kimsə öz 
adına vurmurdu ləkə; Acından ölsə də haram 
yemirdi. Ə. Kürçaylı. 



330 




HARAMXOR 

0 Haram eləmək (etmək) - bax haram 

qatmaq 2-ci mənada. [II qul:] Yenə səhər 
tezdən Bəhram; Yuxumuzu etdi haram. A.Şaiq. 
Bu söz çox vaxt [Ağasəfər və Həmzənin] 
yediyini haram etmişdi. Ə.Əbülhəsən. Haram 
iliyi - bax onurğa beyni (“onurğa”da). 
Balığın sinir sistemi beyin və haram ilikdən 
və buradan da bədənin hər tərəfinə yaydan 
incə sinirlərdən ibarətdir. C.Cəbrayılbəyli. 
Haram qatmaq, harama qatmaq - 1) tə- 
miz, düz yolla əldə edilmiş bir şeyi korla- 
maq, təmizlikdən məhrum etmək. [Xortdan:] 
Hamı yəqin edir ki, belə adam müştəri alda- 
dıb malına haram qatmaz. Ə.Haqverdiyev. 
[Yaşlı kişi tacirə:] Sən mənim xeyir-bərəkətimi 
qaçıracaqsan, sən mənim halal malıma haram 
qatacaqsaıı!.. - deyərək uzun-uzadı deyi- 
nərdi. S. Hüseyn; 2) pozmaq, mane olmaq. 
Haram qatıb onlar şirin yuxııya; Yetişdilər 
səhər tezdən Nııxaya. H.K. Sanılı. Atlar yorul- 
muşdu. Faytonçunun cidd-cəlıdinə baxma- 
yaraq, yerişlərinə haram qatmaq istəmir- 
dilər. İ. Şıxlı. Haram olsun! - qarğış məqa- 
mında işlədilir. Ananın südü sənə haram 
olsun. - [Teymur ağa:] Mənim atamın yaxşı- 
lıqları [vəzirə] haram olsun! M.F.Axundzadə. 
Haram tikə - düzgün olmayan yollarla əldə 
edilmiş hər hansı bir şey. Azdı ac gödənə 
yüz haram tikə.. M.Araz. 

HARAMXOR sif. və is. [ər. həram və fars. 
xor - yeyən] Özgənin malına, şeyinə, pu- 
luna tamah salan; müftəxor. [Mustafa bəy:] 
Hamınız haramxorsunuz, hamınız oğrusunuz! 
Ə.Haqverdiyev. 

HARAMZADƏ is. [ər. həram və fars, zadə] 
Fırıldaqçı, kələkbaz, hiyləbaz, bic, yaramaz, 
tüliingü. [Murov:] Haramzadələr, mənim 
əlimdən hara gedəcəksiniz. M.F.Axundzadə. 
[Vahimə Çiçəyə:] Mən günahkar deyiləm ki, 
haramzadə oğlun bütün zati-pakını danır? 
B. Bayramov. 

HARAMZADƏLİK is. Fırıldaqçılıq, kələk- 
bazlıq, hiyləbazlıq, biclik. ..Dəstədə bir mü- 
səlman görmürəm ki, ondan bir haramzadə- 
lik və xəyanət baş verməmiş ola. C. Məm- 
mədquluzadə. 

HARAY 1. nida. Dad, aman, vay, dad- 
fəryad, dad-fəğan. Haray, kim nə dilim var, 
nə dil anlayanım. Qövsi. Haray, ey şerimin 



HARAY-HƏŞİR 

tunc qanadları; Fikrimin, hissimin ceyran 
atları. M. Müşfiq. 

2. is. Qışqırıq, hay-küy, cığır-bağır, ba- 
ğırtı səsi; qışqırıq-bağırıq. Məscidi doldurur 
haray, qışqırıq; Qarğış, hədələmə, söyüş, 
fışqırıq. S. Vurğun. Kənddə qulaqbatıran bir 
haray vardı. M. Hüseyn. □ Haray çəkmək 
(qoparmaq) -bax haray salmaq 2-ci mə- 
nada. Qatar yaxınlaşır haray çəkərək; Gö- 
zətçi özünü itirir bu an. B.Vahabzadə. Balta 
durmadan varır; Motor haray qoparır. 
İ. Səfərli. Haray etmək - bax haray sal- 
maq 1-ci mənada. Bir çoban bir gün etdi 
dağda haray; Canavar var, - dedi, - gəlin, 
ey vay. M. Ə. Sabir. Haray salmaq - 1) qış- 
qırmaq, bağırmaq, çığırmaq, haray etmək. 
Kəndə bir az qalmış qoca qabağa gedib səsi 
dolusu haray saldı. S. Rəhimov; 2) səs-küy 
salmaq, gurultu qoparmaq, gurultu salmaq 
(qoparmaq). Haray salıb dağa-daşa; Kö- 
püklü çay daşa-daşa; Axar uca qayalardan. 

B. Vahabzadə. 

3. is. Kömək, imdad. [İskəndər xan:] 
..Atanıdan mənə bir haray olmayacaq, qal- 
mışam naçar. N.Vəzirov. [Fazil:] Vallah, 
mən özüm də məəttəl qalmışam, çünki o dəli 
övrətdən də, deyəsən, bir haray yoxdur. 

C. Məmmədquluzadə. □ Haraya gəlmək 
(yetmək, yetişmək, çatmaq) - köməyə 
gəlmək, imdada yetmək. [Ağa:] Haraya gə- 
lincə itlər məni bu gördüyünüz halətə saldı- 
lar. Ə.Haqverdiyev. Qız müəllimin harayına 
çatmaq istədi. S. Rüstəm. Ona yetmək üçün 
haraya dostlar; Aldı təyyarəni araya dostlar. 

M. Rahim. 

HARAYA sual əvəz. Hansı yerə? hansı 
tərəfə? hayana? Haraya gedirsən? Haraya 
baxırsan? - Haraya belə, Ələmdar? - deyə 
Bənövşə çəkinə-çəkinə soruşdu. S. Rəhimov. 

HARAYÇI is. Haraya gələn, köməyə 
gələn, özünü haraya çatdıran, yaxud dalaşan- 
ları gəlib ayıran adam. [Cabbar bəy:] Zalım 
oğlu istəyirmiş barmağını salıb biçarə ar- 
vadın gözünü töksün, harayçı qovmayıb... 

N. Vəzirov. Bir azdan sonra harayçı tökü- 
lüb, kərbəlavını baş-gözünün qanı axa-axa 
götürüb getdilər. Çəmənzəminli. 

HARAY-HƏŞİR is. Hay-küy, səs-küy. Bir 
tərəfdə haray-həşirlə daş, qum daşımı; o 



331 




HARAYLAMA 



HASARLI 



biri tərəfdə qunda əhəng qarışdırılıb palçıq 
edilirdi. S. Rəhimov. □ Haray-həşir sal- 
maq - qışqırmaq, dad-fəryad qoparmaq, hay- 
küy salmaq, qiyamət qoparmaq, mərəkə qo- 
parmaq. Kimsə dedi: - Bir ovuc tut qurusun- 
dan ötrü haray-həşir salma, kişi! Ə.Abasov. 

HARAYLAMA “Haraylamaq”dan f is. 

HARAYLAMAQ f 1 . Qrşqrraraq çağır- 
maq, səsləyib çağırmaq. Ana vətən haray- 
ladı ; Dar günündə övladını. N.Rəfıbəyli. 

2. məc. Hava ilə oxıunaq. Bir az keçinədi 
ki, Cümşüd bəy damağını sazlayıb çıxdı dama, 
başladı haraylamağa. E. Sultanov. Xanəndə 
qavalı üzünə tutub, əziziyəm ” deyə haray- 
ladı. Mir Cəlal. 

HARAYLAŞMA “Haray laşmaq” dan f.is. 

HARAYLAŞMAQ qarş. Bir-birini bərk- 
dən çağırmaq, qışqıraraq səsləmək. Çoban- 
lar haraylaşırdılar. Uşaqlar qaçışır və ha- 
raylaşırlar. 

HARIN sif. 1. Yaxşı bəslənməkdən, yaxşı 
baxılmaqdan kökəlmiş, qızğmlaşmış, azğın- 
laşmış; tünd. Harın dayça. - [Xanlar:] Nə 
qədər xam və harın at olsa, [anam] cilovunu 
dəstələyib belinə atılasıdır. Qantəmir. Xanın 
doqquz ay qaranlıq tövlədə bəslənmiş harın 
buğasını meydana çıxardılar. M.Rzaquluzadə. 

2. məc. Qudurğan, azğın, həddindən artıq 
lovğa, özündənrazı, mütəkəbbir adam haq- 
qında. Harın qız. - Rüxsara xanım Kərbəlavı 
Səflərin tox və harın sifətini görüb, bir söz 
demədi, ətrafına göz gəzdirdi. T.Ş. Simurq. 
Bu almazlar işğalçıların zəngin salonlarında 
bərq vurur, harııı xanımların qolunu, boy- 
nunu bəzəyir. R.Rza. 

HARINLAMA “Harınlamaq”dan f.is. 

HARINLAMAQ/ 1. Yaxşı bəslənməkdən, 
yaxşı qulluq edilməkdən kökəlmək, qızış- 
maq, harmlaşmaq. At bütün qışı tövlədə xama 
bağlanıb, yeyib harınlamışdı. “M.N.lətif.” 

2. məc. Qudurmaq, azğınlaşmaq, vəhşi- 
ləşmək, harmlaşmaq. Dəniz kimi kükrədilər, 
dalğa kimi döş gərdilər; Harınlamış (f.sif.) 
polislərə onlar yumruq göstərdilər. B. Vahab- 
zadə. 

HARINLAŞMA “Harınlaşmaq”dan f.is. 

HARINLAŞMAQ bax hamıla ıııaq 

HARINLIQ is. 1 . Harın, harınlaşmış hey- 
vanın halı. 



2. məc. Qudurğanlıq, azğınlıq, zorba- 
zorluq. Vəzirov göstərir ki, bəylərin tüfeyli, 
müftəxor təbiəti özbaşınalıq, harınlıq, əxlaq- 
sızlıq doğurur. C. Cəfərov. 

HARMATAN is. Afrikada qum və qızmar 
külək. 

HARMONİYA {yun. ] 1. mııs. Musiqi nə- 
zəriyyəsinin, akkordların düzülüşünü, mu- 
siqinin ümumi inkişafında onların qarşılıqlı 
əlaqəsini şərh edən bölməsi. // Bir neçə həma- 
həng tonların bir vaxtda səslənməsi. Əllini 
keçsə də yaşım; Nə polifoniya, nə harmoni- 
yadan çıxır başım. R.Rza. 

2. Bax ahəng 1-ci mənada. 

HASAR is. [ər.] 1. Daşdan, kərpicdən və 
s.-dən tikilən hasar; barı, sədd. Bağııı hasarı. 
Hasardan aşmaq. - Böyük bir qala var, dörd 
yanı hasar; Daşında paslanmış əski yazılar. 
S. Vurğun. Arxa tərəfdən taxta hasarın kiçik 
qapısı vardı. Q. İlkin. □ Hasar çəkmək - 
divar tikmək, barı çəkmək, hasarlamaq. Bağın 
ətrafına hasar çəkmək. // məc. Bir şeyin bir- 
ləşməsinə, yaxınlaşmasına mane olan şey; 
maneə, sədd. □ Hasar çəkmək - mane ol- 
maq, maneə yaratmaq. Sorağını alsam elə 
bu gün sənin uzaqlardan; Məhəbbətə hasar 
çəkməz nə ayrılıq, nə də zaman. S.Vurğun. 

2. Hasarı, çəpəri xatırladan adam, ya şey- 
lər sırası. Yolun o tay-bu tayında hasar təş- 
kil edən dilənçilər, kor və əlillər... sədəqə 
diləyirdilər. Çəmənzəminli. Heyət üzvləri 
dəmir və polad silahlardan düzəlmiş hasarın 
içərisi ilə keçib Atabəy bağına gedirdi(lər). 
M.S. Ordubadi. 

HASARLAMA “Hasarlamaq”dan f.is. 

HASARLAMAQ f. Hasar çəkmək, barı 
çəkmək, barılamaq. Həyəti hasarlamaq. 

HASARLANMA “Hasarlanmaq’’dan f.is. 

HASARLANMAQ məch. Hasar çəkilmək, 
barı çəkilmək, barılanmaq. Məktəbin ətrafı 
hasarlanmışdı. - [Kiçikbəyim] məhbəs kimi 
qalın divarlarla hasarlanmış (f.sif.) Tehran 
sarayını gözlərinin qabağına gətirirdi. 
Çəmənzəminli. 

HASARLATMA “Hasarlatmaq”dan /.7,s. 

HASARLATMAQ icb. Hasar çəkdirmək, 
barı çəkdirmək. 

HASARLI sif Hasarı, barısı, divarı olan; 
barılı, divarlı. Rübabə Sadıq kişinin alçaq. 



332 




HASİL 

daş hasarlı həyətinə girəndə ürəyi döyündü. 
Mir Cəlal. 

HASİL [ər.] 1. sif. kit. Hüsula gələn, vü- 
cuda gələn, ortaya çıxan, törəyən. □ Hasil 
etmək - 1) almaq, əldə etmək. İzin hasil 
edəndən sonra Əhməd içəri daxil olub, .. əl-əl 
üstə qoyub, salam məqamında durdu. (Nağıl). 
[Tağı Xııdayar bəyə:] Mən indi miisinn ada- 
mam, özümə görə də təcrübə hasil eləmişəm. 
C.Məmmədqıılıızadə; 2) istehsal etmək. Bu 
günlər inşaatçılar əsas qüvvələrini enerji ha- 
sil edəcək turbinin quraşdırılmasına yönəlt- 
mişlər. (Qəzetlərdən). Hasil olmaq - 1 ) nə- 
ticə kimi ortaya çıxmaq, ələ gəlmək. Neçə 
gün ciddi axtarış getdisə də, bir səmərə ha- 
sil olmadı. Ə.Haqverdiyev. [Yaqub:] Əvvəl 
burada Möhsün bəy çalışırdı. İki il işlədi, biı- 
nəticə hasil olmadı. B.Talıblı; 2) törəmək, 
vücuda gəlmək, özünü göstərmək. Qılınc- 
dan murad hasil olmadı, əmuda əl atdılar. 
“Koroğlu”. Ana dedim, ürəyimə yanar odlar 
saçıldı ; Ana dedim, bir ürpəriş hasil oldu 
canınıda. M.Müşfiq; 3) yerinə yetmək, hə- 
yata keçmək. Hasil oldu Qurbaniııin diləyi; 
Tanımaram nə sultanı, nə bəyi. “Qurbani". 
[Fitnə:] Oxu, bülbülüm oxu, hasil olsun 
diləklər. A.Şaiq; 4) yetişmək, bitmək. Hər 
meyvə olur hasil; Zəhmətlə, köməklərlə. 
A.Şaiq. Alınıb-satılan yalnız kənddə hasil 
olan şeylər və heyvanat qismi idi. Ə.Abasov. 
Hasilə çatmaq - boya-başa çatmaq. Layla 
deyim vatınca; Gözlərəm aybatınca; Canını 
cəzanə gəldi; Sən hasilə çatınca. (Layla). 
Hasilə gəlmək - 1) bitmək, yetişmək, əmələ 
gəlmək. Pambıq isə torpaqda bitir, bizim 
yerlərdə hasilə gəlir. Ə.Vəliyev; 2) hazır- 
lanmaq, hazır olmaq. Plov hasilə gələndən 
sonra Müşgütıaz süfrəni hazırladı. Ə.Vəliyev; 
3) yetişdirilmək, hazırlanmaq. [İrəvan da- 
rülmüəlliminindən] ancaq otuz, artıq başı 
qırx nəfərə kimi müəllimlər hasilə gəlibdir. 
F.Köçərli. Hasili-kəlam köhıı. - sözün qısa- 
sı, xülasə, müxtəsər. [Xarrat:] Hasili-kəlam, 
bəşər uşaqları heç də nəzər-diqqətə alınmır. 
T.Ş. Simurq. Qənaət hasil etmək - bax 
qənaətə gəlmək (“qənaət”də). Zəki Məm- 
mədbağırın xəriflədiyinə qənaət hasil etdi. 
S. Hüseyn. Nə hasil? klas. - nə xeyri? nə ol- 
sun? nəticəsi yoxdur. Doğru yola getmədim, 



HAŞİYƏ 

nə hasil? Bir mənzilə yetmədim, nə hasil? 
Füzuli. Yüz il başın yerə döysə, nə hasil; 
Zahidin bilıudə ibadətindən. Q. Zakir. //Nə- 
ticə kimi ortaya çıxan şey; nəticə, səmərə. 
Səng şikəst eylədi balii-pərim; Banlamağııı 
hasilini anladım. M. Ə. Sabir. 

2. köhn. bax məhsul 1-ci mənada. Cəm 
edəcək tarlasının hasilin; Bəsləyəcək ailəsin, 
həm elin. M.Ə.Sabir. Bir pud buğda əkib əvə- 
zində iki yüz pud hasil alırlarmış. S. Hüseyn. 

3. is. riyaz. Vurma əməlində alman rəqəm. 
2 ilə 3-ün hasili 6-dır. 

HASİLAT is. [ər. "hasil” söz. cəmi] İs- 
tehsal olunan, hasil edilən məhsulların ha- 
mısı bir yerdə; məhsulat. Süd hasilatı. İllik 
hasilat. Kömür hasilatı. - Guya onların qayda 
və üsulu ilə burada əkinçilik aparılsa, ha- 
silat birə-beş, birə-on artarmış.. S.Hüseyn. 

HAŞA [ər.] 1. nida. Olmasın, Allah elə- 
məsin, Allah göstərməsin, ...uzaq. [Qəmər 
deyirdi:] Haşa... Min il zindanda çürüsəm 
də evləndi yoxdur. (Nağıl) [Mirzə Camal:] 
Axund, yoldan sonra bu qarlı havada hamama 
buyurulsa, haşa sizdən, sətəlcəm peyda olar. 
Çəmənzəminli. 

2. zərf Əsla, qətiyyən, heç vaxt. Bahari- 
ömrünü versə də başa; Aşıq məşuqədən usan- 
maz haşa! M.P. Vaqif. Dolandım dünyanı, 
gəzdim baş-başa; Sənin kimi gözəl görmədim 
haşa. Aşıq Ələsgər. 

HAŞALAMA “Haşalamaq”dan f.is. 

HAŞALAMAQ f dan. Danmaq, inkar et- 
mək, boynundan atmaq. 

HAŞİYƏ is. [ər.] 1. Parçanın və s.-nin 
kənarında rəngi, gülü, materialı cəhətdən on- 
dan fərqlənən zolaq. Döşəmənin haşiyəsi. - 
Çarşabın kənarında yaşıl ipəklə tikilmiş ha- 
şiyələr var idi. M. S. Ordubadi. Xalçanın na- 
xışlı yol-yol haşiyələri gözlərdə parıldayırdı. 
Mir Cəlal. // Parçanın, divar kağızının və s. 
kənarlarını çevrələyən zolaq. // Çərçivə. 

2. Kitab və s.-nin səhifələrinin kənarında 
ağ yer. Kitabın haşiyəsi. // Həmin ağ yerdə 
yazılmış yazı, qeyd. 

3. məc. Əsas məsələ ilə əlaqəsi olmayan 
və ya az əlaqəsi olan danışıq, ya yazı. Hə, 
hə - deyə, Naznaz Yarməmmədin haşiyəsinə 
qulaq asmayıb tələsdirdi. M. İbrahimov. 
□ Haşiyə çıxmaq - mətləbdən kənara 



333 




HAŞİYƏLƏMƏ 

çıxmaq, əsas məsələni qoyub başqa şeylər- 
dən danışmaq, ya yazmaq. Buradan bir haşi- 
yə çıxıb keçən günlərə qayıdıram. C.Məm- 
mədqııluzadə. O, bir şəlalədir axır ürəkdən; 
Burda bir haşiyə çıxmalıyam mən. S. Vurğun. 

HAŞİYƏLƏMƏ ' ' П a ş i yə I o m ə k” dən / is. 

HAŞİYƏLƏMƏK/ Kənarlarına haşiyə tik- 
mək, haşiyə ilə çevrələmək, haşiyə çəkmək. 
Paltarın ətəyini haşiyələmək. H məc. Dövrə- 
ləmək, çevrələmək, əhatə etmək. Respub- 
lika ərazisinin yarısından çoxunu təşkil edən 
dağlıq sahələr onu şimaldan, qərbdən, cə- 
nubdan və cənub-şərqdən haşiv ələmişdir. 
"Azərbaycana səyahət”. 

HAŞİYƏLƏNMƏ “Haşiyə lənmək”dən/ is. 

HAŞİYƏLƏNMƏK тәсһ. Kənarlarına ha- 
şiyə tikilmək, haşiyə çəkilmək, çərçivəyə 
alınmaq, çərçivəyə salınmaq. Burada Azər- 
baycan kənd təsərrüfatı qabaqcıllarının gö- 
zəl işlənib haşiyələnmiş (f.sif.) portretlərinə 
də baxdıq. (Qəzetlərdən). // məc. Dövrələn- 
mək, çevrələnmək. [Nuriyyə:] [Leytenantın] 
ay işığında qara kölgə ilə haşiyələnmiş (f.sif.) 
gözlərinə baxaraq, əlimi iri, cod və gözəl əlin- 
dən çəkmədən susurdum. İ. Əfəndiyev. 

HAŞİYƏLİ sif. Haşiyəsi olan, kənarları 
haşiyələnmiş. Haşiyəli süfrə. Haşiyəli dö- 
şəmə. - Yunis .. göy haşiyəli dəsmalı ilə alnı- 
nın tərini sildi. Mir Cəlal. Hənifə balağı ha- 
şiyəli tumanı ilə torpaq döşəməni süpiirə- 
süpürə eşiyə yüyürdü. İ. Hüseynov. 

HATƏM is. [Şərq əsatirində çox varlı, 
əfsanəvi bir adamın adından] Əliaçıq, səxa- 
vətli, comərd adam haqqında. [Səlim bəy:] 
Xub. səbəb nədir ki, Mirzəyə gələndə Hatəm 
olursan, bizə gələndə cibinin ağzını buzov 
çatısı ilə bağlayırsan? Ə.Haqverdiyev. [Fay- 
tonçu:] Bəli, bəs kişilərdə belə bir Hatəm 
səxavəti gördüm. S.Rəhimov. 

HAUPTVÄXT [alm.] Əsgəri vəzifədə olan 
şəxsləri həbsdə saxlamaq üçün xüsusi bina. 

HAVA 1 is. [ər.] 1. Yer atmosferini əmələ 
gətirən qazların, başlıca olaraq azotla oksi- 
genin qarışığı. Havanın təzyiqi. Şara hava 
doldurmaq. Təmiz havada nəfəs almaq. Rü- 
tubətli hava. 

2. Yeri əhatə edən boşluq, ənginlik; fəza. 
Quşlar havada uçur. Təyyarə havaya qalxdı. 
Hava yolları. - Qatar-qatar olub qalxıb ha- 



HAVA 

vaya; Nə çıxıbsız asimana, durnalar! 
M. V. Vidadi. Maşın getdikcə külək onun ya- 
vaş-yavaş dən düşən yumşaq qara saçlarım 
havada oynadırdı. İ. Əfəndiyev. 

3. Hər hansı bir yerdə müəyyən vaxtda 
atmosferin vəziyyəti (buludluluq, rütubət, 
yığıntı, hərarət və s.). Yağmurlu hava. Ha- 
vanın dəyişməsi. Havada rütubət hiss olunur. 
Payız havası. - Artıq günorta yaxınlaşmış, 
hava istiləşmiş, quşlar da yemlənib qalına 
çəkilmişdilər. M. Rzaquluzadə. 

4. Bir yerin sağlamlıq baxımından vəziy- 
yəti, keyfiyyəti. Sağlam hava. Ağır hava. 
Oranın havası mənə düşmədi. Dağ havası. - 
Bir sərin, saf səhər, gözəlcə hava; Bürünüb 
yamyaşıl çəmən, səhra! A.Şaiq. Biz hələlik 
üz-üzə gəlirik küləklərlə; Hələlik çox ağırdır 
Qaraqumun havası. S. Rüstəm. 

0 Hava almaq - evdən kənarda, açıq 
havada nəfəs almaq, gəzmək, dincəlmək. 
[Şeyda:] Azacıq hava almaq üçün dışarı 
çıxmışdım. H.Cavid. [Fizzə xanım Vahi- 
dova:] Dedim, bir az hava alarsan. Bütün 
günü stola yapışıb qalınısan. Ə.Məmməd- 
xanlı. Hava həyəcanı - havadan təhlükə 
olduğunu, düşmənin gəldiyini bildirən siq- 
nal, təhlükə siqnalı. Hava işıqlanmaq - sə- 
hər açılmaq, dan yeri sökülmək. Hava işıq- 
lanana oxşamırdı. Mir Cəlal. Hava qaral- 
maq (qaranlıqlaşmaq) - axşam olmaq, ax- 
şam düşmək, günəş batmağa başlamaq. Həlim 
Qiidrətov Sağsağaıılıya girəndə hava qaral- 
mışdı. Ə. Vəliyev. Hava sınmaq - soyuqlar- 
dan sonra hava yumşalmağa, istiləşməyə 
başlamaq. Hava şarı - 1) yuvarlaq (sferik) 
aerostat; 2) içi havadan yüngül qazla dol- 
durulmuş, şarşəkilli uşaq oyuncağı. Hava 
vannası - bədəni möhkəmləndirmək və ya 
müalicə məqsədilə açıq havada günəş al- 
tında uzanma, özünü günəşə vermə. Havada 
(havadan asılı) qalmaq - bir məsələnin, 
işin aydınlaşdırılmaması, həll olunmaması 
haqqında. [Qoşatxan Kərəmə:] Nə deyirik, 
hamısı qalır havada. M. İbrahimov. Başına 
hava gəlmək - bax baş. 

HAVA 2 is. mııs. Səslərin, müəyyən mu- 
siqi vəhdəti əmələ gətirən ardıcıllığı; musiqi 
ahəngi, melodiya. Oyun havası. El havaları. 
- Çalardı düdükdə yanıqlı hava. H.K.Sanılı. 



334 




HAVADAR 



HAVATƏMİZLƏYƏN 



Mahnının Azərbaycan havaları kimi həzin, 
ruhoxşayıcı olması .. Aslanı valeh etdi. S.Və- 
liyev. 

HAVADAR 1 is. [ər. həva və fars. ...dar] 
Birinin tərəfini saxlayan, ona tərəf çıxan, 
onu müdafiə edən; tərəfgir, tərəfkeş, tərəf- 
dar. [Göyüş dayı:] Gəl oğul, gəl Məmməd, 
havadarım, gəl! Namusum, qeyrətim, etiba- 
rım gəl! Z.Xəlil. Müşavirədə bircə adam da 
Muxtara havadar olmamışdı. B. Bayramov. 
// Eyni mənada bəzən mənfilik çaları ilə. 
Xanlar zahirdə kirimiş durmaqla Cəmilin 
başını yastığa qoyurdu. Xəlvətdə öz hava- 
darlarına deyirdi. Mir Cəlal. [Yusif:] Hüm- 
mətin də havadarı Alməmmədov olubdur, 
yoldaş katib! B.Bayramov. □ Havadar çıx- 
maq - tərəfdar çıxmaq, tərəfini saxlamaq, 
razı olmaq. Güllü arvad da indi qayıdıb tək 
evdə otura bilməyəcəyini hiss edərək. Maralın 
fikrinə havadar çıxdı.. Ə.Əbülhəsən. 

HAVADAR 2 sif. [ər. həva və fars. ...dar] 
köhn. Yaxşı havası olan, havası tez-tez tə- 
zələnən, həmişə təmiz olan; sağlam. [Xar- 
rat:] Qayət havadar və ziyadar məskənlər 
vücuda gətirilmişdir. T.Ş. Simurq. 

HAVADARLIQ is. Tərəfdarlıq, tərəfgir- 
lik, tərəfkeşlik. 

HAVADƏYİŞƏN is. Otağın və s.-nin ha- 
vasını dəyişib təmizləmək üçün cihaz, qurğu; 
ventilyator. // Sif. mənasında. Yaşayış bina- 
larındakı qızdırıcı və havadəvişən qurğulara 
yaxşı qulluq edilməlidir. “Sağlam məişət 
uğrunda’’. 

HAVAXT əvəz. Haçan, nə vaxt, nə zaman. 
Əhvalat havaxt olmuşdu? Havaxt bizə gə- 
ləcəksən? Havaxt gedəcəyi məlum deyil. - 
[Nəbi:] Havaxt lazım olsa sizə köməyim; Bir 
işarə verin, yetim haraya. S. Rüstəm. 

HAVAXTADƏK, HAVAXTACAN əvəz. 
Hansı vaxta, müddətə, ana qədər; haçana- 
dək, haçanacan. Havaxtadək ( havaxtacan ) 
gözləyim? - Havaxtadək olacağıq ikiqat?! 
Q.Zakir. 

HAVAXTDAN əvəz. Hansı vaxtdan, hansı 
müddətdən, haçandan. Havaxtdan şəhərdə 
yaşayırsan? - [Şahpəri:] Xala nədir, adə, 
mən havaxtdan xala olmuşam? B.Bayramov. 

HAVAQIZDIRAN, HAVAQIZDIRICI is. 
Havanı qızdırmaq üçün cihaz, qurğu. Yeni 



markalı lıavaqızdıran. H Sif. mənasında. Ha- 
vaqızdıraıı cihaz. 

HAVALANDIRMA “Havalandırmaq”dan 

fis. 

HAVALANDIRMAQ/ 1. Coşdurmaq, qı- 
zışdırmaq, dəli eləmək. 

2. Ruhlandırmaq, cuşa gətirmək, şövqə 
gətirmək. Qəlbi havalandırır; El mahnısı, şi- 
kəstə. M.Seyidzadə. 

HAVALANMA “Havalanmaq”dan /A. 

HAVALANMAQ f. 1. Havaya qalxmaq, 
uçmaq. Göyərçinlər havalandı. - Kamal bir- 
birinin ardınca bir çox təyyarənin havalanıb 
dik göyə ucaldığını gördü. M. Rzaquluzadə. 
Birdən [sərçələr] həyəcanla civildəşib hava- 
landılar . H.Seyidbəyli. 

2. məc. Cuşa gəlmək, şövqə gəlmək, vəcdə 
gəlmək, ruhlanmaq, şövqlənmək. Tülkü ha- 
valanıb deyir: - Aslanam; Top dağıdan ac 
aslanlar itibdi. Aşıq Ələsgər. Çal, havalan, 
santurum; Çal ki, tellər oynasın. A.Şaiq. 

3. məc. Azmaq, coşmaq, qızışmaq, özün- 
dən çıxmaq; tutması tutmaq, ağlı başından 
oynamaq. Varlınan dost olub yoxsula gülmə; 
Çox da havalanıb coşma dünyada. Aşıq 
Ələsgər. Rəiyyət havalanacaq, Qədim kinli- 
lərinin qabağında heç fil də dayanmayacaq. 
S. Rəhimov. Salman havalanıb pörtərək ey- 
bəcər və iyrənc şəklə düşdü. M. İbrahimov. 

HAVALI sif. və zərf 1 . Azğınlaşmış, qu- 
durmuş; ağlı başından oynamış kimi; azğın, 
qudurğan. Gəzirlər havalı ağalar, bəylər; İş- 
ləyir qan-tərdə naxırçı, nökər. Aşıq Ələsgər. 
□ Havalı kimi - ağlı başından oynamış 
kimi, dəli kimi. Xan lıavalı kimi bu otaqdan 
o otağa qaçır, .. sanki kimdənsə gizlənmək 
istəyirdi. M.Rzaquluzadə. // Qızğın, qızmış, 
harın. Xosrovdan başqa, heç kəs bu havalı 
ata səmt düşə bilmirdi. S. Rəhimov. 

2. Yaxşı havası olan; səfalı. Havalı sahil. 
Havalı çəmənlik. 

HAVASIZ sif. və za//Havası olmayan və 
ya pis olan; boğanaq. Havasız otaq. - Qal- 
dılar onun da lap alt qatında; işıqsız, hava- 
sız, qıfıl altında. H.K.Sanılı. Doğma əminin 
evi Səmədə günəşsiz, havasız bir zindan kimi 
görünürdü. İ.Hüseynov. 

HAVATƏMİZLƏYƏN, HAVATƏMİZLƏ- 
YİCİ is. Otağın və s. havasını təmizləyən 



335 




HAVAYI 



HAY 



cihaz, qurğu; ventilyator. Havatəmizləyəııi 
quraşdırmaq. // Sif. mənasında. Havatəmiz- 
ləyən ventilyasiya qurğuları. 

HAVAYI [ar.] 1. zərf işləmədən, zəhmət 
çəkmədən, zəhmətsiz. Düşündüm, ən nəha- 
yət şair qəlbimə damdı; Süfrəsində havayı 
çörək yeyənləri vardı. S. Rüstəm. 

2. zar/ Boş yerə, əbəs, nahaq, hədər. Ha- 
vayı axmasın nə su, nə külək; Tarlada bir 
qoza qalmasın gərək ! S. Vurğun. Qoy hər bir 
əsgərimiz çox böyük və müqəddəs iş üçün 
vuruşduğunu bilsin, bir gülləni belə havayı 
atmasın. Mir Cəlal. 

3. sif Boş, faydasız, dəyərsiz, mənasız, 
əsassız. Havayı söhbət. - [Şamama Cadu:] 
Başına dönüm, elə bilirsən, mən sənə havayı 
söz deyirəm. Ə.Haqverdiyev. [Qulu:] Qulu heç 
vaxt havayı söz danışmamışdır. I. Əfəndiyev. 

4. zərf Pulsuz, məccani, qarşılıqsız. Ha- 
vayı keçirmədi bir saatı, bir aııı; Nizami Gən- 
cəvinin “Leyli-Məcnun ” dastanı; Onu vəcdə 
gətirdi... B. Vahabzadə. 

HAVAYIYEYƏN is. Özü işləməyib öz- 
gənin, ya özgələrin hesabına yaşayan adam; 
müftəxor, tüfeyli. // Sif. mənasında. Quşun 
oxumağına şəhərin alverçi, baqqal, tacir, dəl- 
lal kimi havayıyeyən boşboğazları toplanırdı. 
H. Sarabski. 

HAVİ sif. [ar.] kit. Əhatə edən, qavrayan, 
ehtiva edən, içinə alan, aid olan, şamil olan. 
..[Cənnətəli] üç-dörd fərdi havi bir bənzətmə 
yazıb, neçə qəzet idarəsinə göndərib, çap elə- 
məyiblər. Çəmənzəminli. Sarıköynək yaxşı 
bir qadın idi. Bir qadında bulunması lazını 
gələn bütün məziyyətləri havi idi. S. Hüseyn. 

HAVLAMA “Havlamaq”dan fis. Təzə- 
dən bir köpəyin lıavlaması onu diksindirdi. 

S. Rüstəm. 

HAVLAMAQ/ Hav-hav etmək, hürmək. 
O, gözləri qızmış halda irəli yeridi və qoca 
çoban iti səsinə oxşayan gur səsi ilə havla- 
mağa başladı. Ə.Əbülhəsən. 

HAY təql. 1. Çağırışa cavab. □ Hay ver- 
mək - çağırışa cavab vermək, səsə səs ver- 
mək. Nə qədər çağırdımsa, hay vermədi. 
Adam çağıranda hay verər. - Diriyə hay ver- 
məz, ölüyə pay. (Ata. sözü). Küçədən acıqlı bir 
səs eşidildi: - Qırılmamışsınız ki, hay niyə ver- 
mirsiniz? Aç qapuıı.. M. İbrahimov. 



2. Səs-küy, hay-küy, qarmaqarışıqlıq. 
□ Hay basmaq - hürərək səs-küy qopar- 
maq, səs-küy salmaq. [Salman ilə Maya] 
alaçıqların güneyinə çıxan kimi ağılların 
yanından iki iri köpək hay bcısıb bu tərəfə 
cumdu. M. İbrahimov. Hay qopmaq - bax 
hay düşmək. Hay düşmək - hay-küy düş- 
mək, gurultu-patırtı düşmək, hay qopmaq. 
[Əmiraslan baba dedi:] İndiki kimi yadımda- 
dır, hay düşdü. Biz də dəstə ilə yığılıb getdik... 
S. Rəhimov. Verdiyev .. qonum-qonşuya hay 
düşməmək üçün bir az asta danışdı. Mir Cəlal. 
Hay salmaq - hay-küy qoparmaq, gurultu- 
patırtı qoparmaq, küy salmaq. Mələk bilirdi 
ki, istədiyini verməsə [uşaq] hay salıb ba- 
ğıracaq. M. İbrahimov. [Uşaqlar] bir-biri ilə 
ötüşərək hay salıb üzür, qabarıb gələn dal- 
ğanı qucaqlayırlar). Mir Cəlal. Hay vur- 
maq - qışqırmaq, bağırmaq, çığırmaq. Hay 
vurdum, qıy vurdum, gətirməz şikar; Tərlan 
baxtım sara döndü, nə döndü! Aşıq Ələsgər. 
Cavabsız qalmamış hələ sualını! Hay vurur, 
qıy vurur tərlan xəyalım! S.Vurğun. 

3. Hayında şəklində - qeydində, fikrində. 
Keçi can hayında, qəssab piy hayında. (Mə- 
səl). Salman isə öz canının hayında idi. Ə. Və- 
liyev. Əcəl getdi, tər gəldi; Tərdən dərdi-sər 
gəldi; Mən qəriblik hayında; Bir də bədxə- 
bər gəldi. (Bayatı). 

0 Haya bənd olmaq - bir işi görmək üçün 
bəhanə, səbəb aramaq, fürsət gözləmək. Bu- 
nunla da, bir haya bənd imişlər kimi bayaq- 
dan susmaqda olanların dilindən qıfıl gö- 
türüldü. Ə.Əbülhəsən. Haya yetmək - im- 
dadına çatmaq, harayına yetmək (gəlmək, 
çatmaq). Hayına qalmaq - qeydinə qalmaq, 
qayğısını çəkmək, qayğısında olmaq, fikrini 
çəkmək; haqqında düşünüb tədbir görmək. 
[Molla:] Sənin kimi kişisinin hayına qalma- 
yan arvaddan canım qurtarsın. “M.N.lətif.” 
Mən nə haydayam, sən nə hayda(san), o 
nə hayda(dır) - mən nəyin qeydini çəki- 
rəm, sən nəyin qeydini çəkirsən, o nəyin 
qeydini çəkir; mən nə fikirləşirəm, sən nə 
fikirləşirsən, o nə fikirləşir. [Məşədi Ağa- 
banı Fərəcullaya:] Ala, çək, mən nə hayda- 
yam, sən nə haydasan. M. Əliyev. [Məsmə:] 
Qızım, başına hava gəlib, nədi, mən nə hay- 
dayam, sən nə haydasan. Mir Cəlal. 



336 




HAYAN 



HAYQIRTI 



HAYAN 1 əvəz. Hansı tərəf, hara, hansı 
səmt. [Sultan bəy:] Mərdimazar oğlu mər- 
dimazar, hayandan gəldi isə bütün işi kor- 
ladı. Ü. Hacıbəyov. Namusu, qeyrəti hayana 
atdın; Düz çıxmadın etibara, gəlmədin. Aşıq 
Şəmşir. 

HAYAN 2 is. dan. Kömək, köməkçi, arxa, 
himayəçi, havadar. Tellinin fikrinə gəldi ki, 
gedib Əcəb xalanı özünə hayan çağırsın. 
S.Hüseyn. Gəhi rəqibə salır meyimi, gah aşi- 
qinə; Hayan gəlir - əsir ol bivəfa, külək kimi- 
dir. Ə.Vahid. □ Hayan olmaq (durmaq) - 
müdafiə etmək, arxa durmaq, havadarlıq 
etmək, himayə etmək, himayəçilik etmək. 
[Xəlil Çimnaza:] ..indi gərək biz bir-birimizə 
hayan olaq. M.Hüseyn. [Reyhan Əzizə:] 
Gərək sən [Azərdən] ayrılmayaydın, yaxında 
qalıb ona hayan olaydın. Ə.Məmmədxanlı. 

HAYDI nida. Bir yerə getmək, yaxud bir 
işə başlamaq üçün çağırış və ya əmr məna- 
sında işlədilir. Haydı, işə başlayın! Haydı, 
irəli! Haydı, evə! - Bir qulaq ver: o haraydı, 
haydı, nərədi... Daş dilini anlamazsan, ey 
daş mühəndis! M.Araz. 

HAY-HARAY, HA Y-HUY bax hay-küy 
1-ci mənada. Obaya səs düşdü. Uşaqların 
hay-harayı bir-birinə qarışdı. B. Bayramov. 

□ Hay-haray salmaq -bax hay-küy sal- 
maq. - Usta! - Usta! Tufan gəldi! - deyə şa- 
girdlər; Çaxnaşaraq mədən boyu hay-haray 
saldı. S. Vurğun. Dünyaya hay-haray saldı 
dəniz də; Xəzərin əlvida səsi ucaldı. N.Xəzri. 

HAY-HAY is. 1. dan. Tab, taqət, qüvvət, 
iqtidar, hey. Hay-lıayı gedib, vay-vayı qalıb. 
(Məsəl). 

2. İntonasiya ilə deyilərək istehza, riş- 
xəndlik bildirir. 

HAYXIRIQ is. Bəlğəm. 

HAYXIRMA “Hayxırmaq”dan f.is. 

HAYXIRMAQ f Bəlğəm gətirmək, bəl- 
ğəm tüpürmək, boğazını arıtlamaq. Kərbəlayı 
Qurban çubuğu doldurub almışdı ağzına və 
hərdən hayxırıb, ağacın dibinə tüpürürdü. 
Çəmənzəminli. 

HAYIL-MAYIL zərf dan. Heyran, valeh. 

□ Hayıl-mayıl qalmaq - heyran qalmaq, 
heyrət etmək. Hayıl-mayıl qoymaq - hey- 
ran qoymaq, heyrətdə qoymaq. Hayıl-mayıl 
olmaq - heyran olmaq, heyrət etmək. İbra- 



him, padşahın gözünə çox xoş gəlmişdi. Day 
lap hayıl-mayıl olmuşdu. (Nağıl). [Tiikəzban 
xala:] Ölməmişlər elə də qəşəngdirlər ki, 
adanı lıayıl-mayıl olur, heç bilmir hansının 
qolundan yapışsın.. İ. Şıxlı. 

HAY-KÜY 1. is. Səs-küy, qışqırtı, bağırtı, 
hay-haray, gurultu, qalmaqal, dava, mərəkə. 
Bir gün Nəbi Zəngəzur mahalında kiçik bir 
kəndin yanından keçərkən qulağına hay-küy 
səsi gəlir. “Qaçaq Nəbi”. Yaylanın başından 
hay-küy səsi gəlirdi. Mir Cəlal. □ Hay-küy 
salmaq (qaldırmaq) - qışqırmaq, bağırmaq, 
səs-küy salmaq. Səlim böyük hay-küy qal- 
dırdı. M. İbrahimov. [Ümid Mikayıla:] Son 
vaxtlar [Səfiyarın] hay-küy salıb özündən 
çıxması da bunun üstündədir. B.Bayramov. 
// Səs-küy. Adətən limana yaxınlaşan gəmi- 
lərdə yaman hay-küy olur. M. Rzaquluzadə. 
□ Hay-küy salmaq - bərkdən danışmaq, 
səs-küy salmaq. Sadıqzadə əlini qaldırıb 
hay-küy salan gəncləri sakit etməyə çalışdı. 
S. Rəhimov. 

2. Hay-küylə şəklində zərf- hay-küy sa- 
laraq, qışqıraraq, bağıraraq. 

HAY-KÜYÇÜ sif. Heç bir ciddi səbəb ol- 
madan hay-küy salan, çaxnaşma salan, va- 
himəyə düşən; küy-kələkçi, küyçü. 

HAY-KÜYLÜ sif. Hay-küy, səs-səmir 
olan. 

HAY-KÜYSÜZ zərf Hay-küy salmadan, 
sakitcəsinə, sakit, səsə salmadan. 

HAYQIRIQ is. Qışqırıq, bağırıq, hay-küy, 
səs-küy. Qadın və kişilərin əl-ələ tutuşub 
yallı getmələri və hayqırıqları hələ də dağ- 
lardan çəkilməmişdi. S.Rəhimov. 

HAYQIRIŞMA “Hay qırışmaq” dan / is . 

HAYQIRIŞMAQ qarş. Səs-səsə verib qış- 
qırmaq, bağınnaq, qışqırışmaq. Uşaqlar hay- 
qırışırdılar. 

HAYQIRMA “Hayqırmaq”dan f.is. 

HAYQIRMAQ f Qışqırmaq, bağırmaq, 
hay salmaq. Hayqırıb meydanda açsam qol- 
qanat; Qarı düşman qabağımda olar mat. 
“Koroğlu”. Mən əzilən bir sinfin hayqıran; 
Haq bağıran sədasından yarandım. M.Müşfiq. 

HAYQIRTI is. Çığırtı, bağırtı, qışqırıq, 
hay-küy. Bu meşəlikdə çaylar axır, çeşmə- 
lər qaynayır, vəhşi heyvanların hayqırtısı 
eşidilirdi. S.Rəhimov. 



337 




HAYLAMA 

HAYLAMA "Haylamaq”dan /is. 

HAYLAMAQ/ Səsləmək, çağırmaq. Qa- 
pını döydük, açan olmadı. Hayladıq, cavab 
çıxmadı. C.Cabbarlı. Surxay atım Qulunun 
çəpəri yanına sürdü və ucadan hayladı: - 
Qulu, ay Qulu! M. İbrahimov. // Heyvanları 
səsləyib çağırmaq. Bu söhbətdən Cəbiş pərt 
olub atlarını hayladı. S.Rəhimov. Sarban hə- 
yəcanla dəvələri haylayır.. M. İbrahimov. 

HAYLAŞMA “Haylaşmaq”dan /is. 

HAYLAŞMAQ qarş. Biri-birini səsləmək, 
çağırmaq. 

HAYLAZ is. Vaxtını boş-boşuna, səmə- 
rəsiz keçirən adam, işə çıxmayan, işləməyi 
sevməyən adam; tənbəl, xeyirsiz adam. 
[Camaat:] Alçaq, lıaylaz! H. Cavid. 

HAYLAZLIQ is. Haylaz adamın xasiyyəti. 

HAYLI-KÜYLÜ bax hay-küylü. Dəli dağ 
nə qədər haylı-kiiylü, nə qədər vahiməli- 
qorxulu olsa da .. hər dağdan daha məftun- 
edici gəlirdi. S.Rəhimov. 

HAZIR si/, və zər/ [ər.] 1. Bir işi icra et- 
mək üçün lazım olan hər şeyi olan; amadə. 
Mən hazıram, gedə bilərik. Yola düşməyə hələ 
hazır deyil. Çıxışa lıazır olmaq. - Qapının 
ağzında nökər Vəli hazır durubdur. U.Hacı- 
bəyov. Qanadın üstündə o mehribanım ; Uza- 
nıb deyir ki: "Mən hazıram, sür”. M. Rahim. 

2. Bir işi görməyə razı olan, həvəs, meyil 
göstərən. O bizimlə getməyə hazırdır. Sizi 
saatlarla dinləməyə hazıram. - Zeynal Şərif- 
zadənin göstərəcəyi yol ilə getməyə hazır idi. 
S. Hüseyn. Çarpışmağa biz hazır ; Yerlərlə, 
/ələklərlə. A.Şaiq. 

3. Hazırlanmış; işlənməyə, istifadəyə ya- 
rar vəziyyətdə olan. Nahar hazırdır. Maşın 
hazırdır, bizi gözləyir. - Stolun üstündə nə 
ki lazını idi, hamısı hazır olmuşdu. N.Nəri- 
manov. Bir az keçmədən çay hazır oldu. 
Ə.Vəliyev. // Tikilmiş və ya hazırlanmış 
halda satılan ( si/arişli ziddi). Hazır paltar. 
Hazır ayaqqabı. Hazır şalvar. П Qabaqcadan 
düşünülmüş, qabaqcadan fikirdə tııtıılmuş, 
hazırlanmış (söz, cavab və s. haqqında). Ha- 
zır cavab. Hazır ibarələr. H Hazırlanmış, ye- 
tişdirilmiş, öyrədilmiş, təlim keçmiş. Hazır 
mütəxəssis. - [Əhməd Salmana:] Oxumalıyıq.. 
Sonra bir müddət keçmiş, hazır kadrımız da 
olar, kiçik bir təşkilat yaparıq. Çəmənzəminli. 



HAZIRCAVABLIQ 

4. Söhbəti gedən yerdə olan, şəxsən orada 
iştirak edən (qaib ziddi). 

5. İndi ki, madam ki, lap yerində. Hazır 
gəlmisən, bu işi də gör. Hazır yazırsan, bu 
sözləri də əlavə et. 

6. Hazırda şəklində zərf - indi, bu saat, 
indilikdə, indiki halda. Hazırda Atabəy 
məmləkətlərinin bir tək müttəfiqi və dostu 
yoxdur. M. S. Ordubadi. İçərişəhərin hazırda 
beş darvazası varsa da, keçmişdə bunlar 
dörd imiş. H.Sarabski. 

0 Hazıra qonmaq - başqalarının əməyi 
ilə meydana gəlmiş bir şeyə şərik çıxmaq. 
Hazıra nazir - başqalarının əməyi ilə mey- 
dana gətirilmiş bir şeyə şərik çıxmaq istəyən 
və ya şərik çıxan adam haqqında. Hazıra 
(hazırına) nazir olmaq -bax hazıra qon- 
maq. [Ata:] Miiftə çörəyi sən yeyirsən, ha- 
zırına nazir olmusan. Ə.Vəliyev. Hazır ol! 
hərb. - hazırolma komandası. Bayraqdar- 
ların dalınca gedən şeypurçular qoşuna 
"Hazır ol!” - işarəsi verincə, qırx min qı- 
lınc bir kərə qınından çıxdı. M.S. Ordubadi. 

HAZIR- AMADƏ b a x hazır 1-ci mənada. 
Hazır-anıadə durmaq. 

HAZIRCAVAB si/, [ər. hazir və fars, cə- 
vab] Başqasının sözünə və ya sualına dərhal 
münasib cavab tapıb söyləyə bilən, söz 
altında qalmayan. Hazırcavab adam. - [Zey- 
nəb xanım] həmişə hazırcavab, sözü i izə dik 
söyləyən idi. Çəmənzəminli. [Məmmədəli:] 
Mənim qardaşını Məmmədcə/ər çox hazırca- 
vabdır. S. Rəhman. 

HAZIRCAVABLIQ 1 . is. Hazırcavab ada- 
mın hal və keyfiyyəti; hazırcavab olma, söz 
altında qalmama. Onun hazırcavablığı ha- 
mını valeh edir. - [Mədinənin] mehribanlığı, 
zara/atı, qonaqsevərliyi, hazırcavablığı Va- 
qifi məftun edirdi. Çəmənzəminli. Qızın bu 
hazırcavablığı Aslanı sevindirdi. S.Vəliyev. 

2. Hazırcavablıqla şəklində zər/- birinin 
sözünə və ya sualına dərhal münasib cavab 
verərək, söz altında qalmayaraq. Sirat bu 
sualı gözləyirmiş kimi, hazırcavablıqla, bir 
azda ötkəm dedi.. Ə.Əbülhəsən. Sənubər çə- 
tin sualın cavabını asanlıqla tapmış adam- 
ların özündənrazı ədası ilə sakitcə, hazırca- 
vablıqla .. [dedi] B. Bayramov. 



338 




HAZIRKI 



HAZIRLAŞMA 



HAZIRKI sif. Keçmişdə və gələcəkdə de- 
yil, indi, hazırda olan; indiki. Hazırkı zaman. 
Hazırkı vəziyyət. Kəndin hazırkı mənzərəsi. - 
[Qızıl Arslan:] Sənə çox gözəlcə məlumdur ki, 
hazırkı hökmdarlıq atamız Eldəniziıı qılıncı 
və rəhmətlik anamız Türkan xatunun tədbir- 
ləri sayəsində düzəlmişdir. M.S. Ordubadi. 

HAZIRLAMA “Hazırl aımaq”dan f.is. 

HAZIRLAMAQ f 1 . işlətmək və ya isti- 
fadə üçün yararlı hala salmaq, hazır etmək. 
Avtomaşını yola hazırlamaq. Vannanı hazır- 
lamaq. Yorğan-döşəyi hazırlamaq. - Mələk 
penisillin iynəsini vuraraq bankaları hazır- 
layırdı. M. İbrahimov. Şahmar yola düşmək 
üçün yenidən hazırladığı çamadanı da gö- 
türüb babasının yanma keçdi. B. Bayramov. 
// Hər hansı məqsəd üçün öyrətmək, lazımi 
bilik vermək, təlim etmək. Kadr hazırlamaq. 
Mütəxəssislər hazırlamaq. Uşağı birinci sinfə 
hazırlamaq. - indi də diş həkimləri hazırla- 
maq üçün texnikum düzəldirlər. C.Məmməd- 
qıılıızadə. Müəllim olmaq bir zövq isə müəl- 
lim hazırlamaq min bir zövqdür. S. Rəhimov. 

2. Bir şeyi yerinə yetirmək, həyata keçir- 
mək üzərində çalışmaq, əlləşmək. Rolunu 
hazırlamaq. Tamaşa hazırlamaq. Layihə ha- 
zırlamaq. 

3. Xörək və s. bişmiş bişirmək, bişmiş 
hazır etmək. Xörək hazırlamaq. Qəlyanaltı 
hazırlamaq. Uşaq üçün südliisıyıq hazırla- 
maq. - Müşgünaz çayı dəmə qoyub mətbəxdə 
Ənvər üçün xörək hazırlayırdı. Ə.Vəliyev. 
// Çay qoymaq. Gülşənəm arvad səhər tez- 
dən qalxıb sobanı qalamış və oğlu üçün çay 
hazırlamışdı. M. Hüseyn. // Süfrə salmaq, ye- 
mək-içmək üçün lazım olan hər şeyi süfrə 
üzərinə qoymaq. Süfrəni də nə zamandır; 
hazırlamış evdə nənə. M.Dilbazi. 

4. Sonradan işlətmək üçün tədarük etmək, 
ehtiyatını görmək, hazır etmək. Heyvanlar 
üçün yem hazırlamaq. Qışcı odun hazırla- 
maq. - [Mehriban] ..Zeynalın sevdiyi içkini 
bazardan aldırıb hazırlar və süfrəyə gətirərdi. 

S. Hüseyn. Uşaq qələm və mürəkkəb -kağız 
hazırlayıb nə yazacağını gözlədi. Ə.Vəliyev. 

5. Bir iş görmək niyyətində olmaq, bir şey 
etməyə hazırlaşmaq, bir şey qurmaq. Hiylə 
hazırlamaq. Tələ hazırlamaq. 



6. Qayırmaq, düzəltmək. Dərman hazırla- 
maq. Metaldan detallar hazırlamaq. Fabrik 
üsulu ilə məmulat hazırlamaq. - [Tapdıq] 
iki gün əlləşdi. Ancaq şananın barmaqlarını 
hazırlaya bildi. Ə.Vəliyev. Aslan və yoldaş- 
larının hazırladığı maket orada idi. M. Rza- 
quluzadə. 

7. Qabaqcadan düşünüb yazmaq, tərtib et- 
mək, hazır etmək. Ərizə hazırlamaq. Rəisin 
adına məktub hazırlamaq. H Qabaqcadan dü- 
şünüb nəzərdə tııtmaq, hazır etmək, yadda 
saxlamaq. Cavab hazırlamaq. - Elə bil Zey- 
nal cavabını qabaqcadan hazırlamışdı. 
B. Bayramov. 

8. Olmuş və ya gözlənilən acı bir hadisə 
xəbərini dərk etmək üçün birində qabaq- 
cadan müvafiq əhval-ruhiyyə yaratmaq. 

HAZIRLANMA ' ' П a z ı r 1 a n m a q ” d a n/.7,s . 

HAZIRLANMAQ 1 . “Hazırlamaq”dan 
məch. Patronlar yoxlanıldı, qumbaralar, pu- 
lemyotlar hazırlandı. Ə.Vəliyev. // Hazırlıq 
işləri aparılmaq. Bayrama hazırlanmaq. Qo- 
naqları qarşılamağa hazırlanmaq. - Hələ 
Novruza və çərşənbələrə hazırlanmaq daha 
da böyük bir maraq təşkil edərdi. Çəmən- 
zəminli. 

2. f. Hazır olmaq, özünü hazırlamaq, ha- 
zırlaşmaq. Bayrama hazırlanmaq. - Vaxt keç- 
mişdi, çayçı, dükanının qapılarını içəridən 
bağlayıb yatmağa hazırlanırdı. S. Hüseyn. 
Məhərrəm cavab vermək üçün hazırlandı. 
H.Nəzərli. 

3. məch. Qayrılmaq, düzəldilmək. Əlavə 
çoxlu ehtiyat hissələri hazırlandı. - Bu his- 
sələr hazırlandıqca bir-birinin ardınca za- 
voda göndərilirdi. H.Seyidbəyli. 

HAZIRLAŞDIRILMA "Hazırlaşdııılmaq”- 
dan f.is. 

HAZIRLAŞDIRILMAQ məch. Hazıı edil- 
mək, hazır hala salınmaq. 

HAZIRLAŞDIRMA “Hazırlaşdırmaq”dan 
f.is. 

HAZIRLAŞDIRMAQ f. Hazır etmək, ha- 
zır hala salmaq. Müəllimim mənə söylədiyi 
kimi, mən də onlara cürbəcür hekayələr söy- 
lərdim və onları gələcək həyata hazırlaşdır- 
nıağa çalışardım. T.Ş. Simurq. 

HAZIRLAŞMA “Hazırlaşmaq”dan f.is. 



339 




HAZIRLAŞMAQ 

HAZIRLAŞMAQ/ 1. Bir iş görmək və ya 
bir yerə getmək üçün hazırlıq gönnək, hazır- 
lanmaq, özünü hazır etmək. Yola düşməyə 
hazırlaşmaq. Köçməyə hazırlaşmaq. - ..Bir 
istəkaıı çay içib, bir tikə çörək yeyib hazır- 
laşdım evdən çıxmağa. C.Məmmədqıılıızadə. 
[Qəhrəman:] Hər iki tərəf qəti hücuma ha- 
zırlaşırdı. H.Nəzərli. 

2. Oxuyub öyrənmək, bir şey üzərində 
işləmək, çalışmaq. Fizikadan hazırlaşmaq. 
Mühazirələrə hazırlaşmaq. Universitetə gir- 
məyə hazırlaşmaq. — Bütün qrup bir neçə bri- 
qadaya bölünür, briqadanın rəhbərliyi ilə 
dərsə hazırlaşırdı. Mir Cəlal. [İkram] kəndə 
getməsəydi dostu Məmməd onun yanına gə- 
ləcək, fizikadan imtahan vermək üçün oxu- 
yub yaxşı hazırlaşacaqdılar. Ə.Əbülhəsən. 

HAZIRLATMA “Hazırlatmaq”dan/w. 

HAZIRLATMAQ icb. Hazır etdirmək. 
Tikinti materialları hazırlatmaq. Qış üçün 
yem hazırlatmaq. 

HAZIRLIQ is. 1 . Bir iş görmək üçün ha- 
zırlaşma, hazır olma. Yaz əkininə hazırlıq. - 
[Ceyranın ] fikrinə gəlir ki, [Eldar] bəzi hazır- 
lıqlar üçün evə getmişdir. S.Hüseyn. Ehtiyat 
xala bütün gecəni oğlu ilə, onun səfər ha- 
zırlığı ilə məşğul oldu. Mir Cəlal. □ Ha- 
zırlıq aparmaq - bax hazırlıq görmək. 
[Atabəy:] Sabahdan başlayaraq ordunun hə- 
rəkəti üçün hazırlıq aparmalısınız. M.S.Ordu- 
badi. Hazırlıq görmək - bir iş üçün lazımi 
tədarüklər görmək. Yola hazırlıq görmək. 
Bayrama hazırlıq görmək. - Kor padşah bir 
gün vəzir-vəkilini çağırıb, əmr elədi ki, ha- 
zırlıq görsünlər. (Nağıl). [Zahidoğlu] şofer 
Bağdadı çağırıb səfər üçün hazırlıq görməyi 
ona tapşırdı. S. Rəhimov. 

2. Məşğələ, dərs, mütaliə prosesində əldə 
edilən bilik ehtiyatı. İmtahanda hazırlığını 
nümayiş etdirmək. Hazırlığı olmamaq. Ha- 
zırlıq dərəcəsi. 

3. Tədarük edilmiş şey; tədarük. Taxıl 
hazırlığı. Pambıq hazırlığı. - Novruz öz at- 
ları və özü üçün Culfadan hazırlıq götürə- 
cəkdi. M. S. Ordubadi. 

HAZIRLIQLI sif. Hazırlığı (2-ci mənada) 
olan. Hazırlıqlı kadrlar yetişdirmək. Hazır- 
lıqlı tələbə. 



HEÇ 

HAZIRLIQSIZ sif 1. Hazırlığı (2-ci mə- 
nada) olmayan. Hazırlıqsız tələbə. - [Mürsəl] 
çətin suallara tutulan hazırlıqsız bir məktəbli 
vəziyyəti almışdı. Mir Cəlal. // zərf Qabaq- 
cadan hazırlaşmamış, hazırlaşmadan, hazır 
olmadan. Hazırlıqsız imtahana girmək. Ha- 
zırlıqsız cavab vermək. 

2. Qabaqcadan hazırlığı görülməmiş, qa- 
baqcadan hazırlanmamış, qabaqcadan təd- 
birləri görülməmiş. Hazırlıqsız iclas. 

HE “H” hərfinin və bu hərflə işarə olu- 
nan samitin adı. 

HECA is. [ar] Sözdə bir dəfə nəfəs ver- 
məklə tələffüz olunan səs və ya səs birləş- 
məsi. Sözü hecalara ayırmaq. "Atalıq" sö- 
zündə üç heca var: a-ta-lıq. □ Açıq heca 
qram. - axırında samit olmayan heca. Qa- 
palı heca qram. - axırında samit olan heca. 
Heca vəzni ədəb. - müəyyən miqdarda he- 
caya əsaslanan şeir ölçüsü. Fərq etsə də əruzu 
hecadan qələt-qələt; Hər yerdə göstərər 
özünü ‘‘əhli-ıııərifət’’. Ə. Vahid. 

heca-heca zərf Hecalara ayıraraq, heca- 
layaraq, hecalarla. Heca-heca oxumaq. 

HECALAMA “Hecalamaq”dan//s. 

HECALAMAQ /. Hecalarla, hecalara ayı- 
raraq oxumaq; höccələmək. 

HEÇ zərf [fars. \ 1. Qətiyyən, əsla, bil- 
mərrə, büsbütün. Bu barədə heç təsəvvürüm 
yoxdur. Bu hadisədən heç xəbərim yoxdur. 
Heç başa düşmədim ki, nə deyir. Onu heç sa- 
yan yoxdur. - [Məşədi İbad:] Heç başa düş- 
mürəm ki, bu nə işdir? Ü.Hacıbəyov. Babam 
derdi: "Keçən günə gün çatmaz”; Mənim 
könlüm bu sözlərə heç yatmaz. M. Müşfiq. 

2. əd. Sual cümlələrində cümlənin sual 
səciyyəsini gücləndirmək üçün işlədilir. 
Heç xəbərin varını ki, müdirimiz xəstələnib? 
Heç görmüsən ki, ilin bu vaxtında qar yağ- 
sın? Heç belə külək olar? - [Səkinə xanım:] 
Giilsəba, heç bilirsən ki, mənim bu bihəya 
qardaşım arvadı başıma nə iş gətiribdir? 
M.F.Axundzadə. [Natiq:] [Sona] heç səhər- 
lər Xəzərə baxmısanmı? B. Bayramov. 

3. İs. mənasında. Heç bir qiyməti, dəyəri, 
hörməti olmayan adam və ya şey haqqında. 
Zəhmət çəkməyən adam heçdir. Bu onun qa- 
bağında heçdir. - Utanmazını Füzulinin adını 
çəkən, özü bir heçkən. M.Müşfiq. 



340 




HEÇ 

4. Puçluq, yoxluq, fanilik, ölüm bildirir. 
Barmağını beşdi mənim; Günlərim keçdi mə- 
nim; Cəfa çəkdim, yurd saldım; Axırım heçdi 
mənim. (Bayatı). [Rüstəm bəy] bir neçə də- 
qiqə bu halda dayandı, fərsiz gözlərini bir 
nöqtəyə dikdi və yenə mənasız yoxluğa daldı. 
Varlıq nəzərində heçə çevrildi. Çəmənzəminli. 

5. Sual cümlələrində bir şeyin, işin vax- 
tilə və ya hazırda olub-olmadığını, baş verib- 
vermədiyini, edilib-edilmədiyini müəyyən- 
ləşdirmək üçün işlənir. Heç ova getmisən? 
Heç xaricdə olmusan? Heç ceyran əti yemi- 
sən? Heç papiros çəkinisən? // Hər hansı bir 
vaxtda və yerdə; əzqəza, təsadüfən. Bu adamı 
heç görmüsən? Heç belə şey görməmişəm. 

6. ara s. Əvvəlki sual və ya cavabdan fikri 
yayındırmaq məqsədilə işlədilir. Heç, elə bir 
şey yoxdur. Heç, başqa şey məni düşündürür. 
Heç, fikrim özgə yerdədir. - [Sultan bəy:] 
Heç, bir gədə var idi, arşınmalı satardı. 
Ü.Hacıbəyov. 

7. Heçdən şəklində - 1) ortada, əldə heç 
bir şey olmadan, yoxdan, sonradan, yaxud 
çox cüzi, əhəmiyyətsiz bir şeydən. Heçdən 
bir şey düzəldib ortaya çıxarmaq. Bu şeylərin 
hamısı heçdən yaradılmışdır. Heçdən dövlət 
qazanmaq; 2) heç bir səbəb, əsas olmadan. 
Heçdən dava salmaq. Heçdən incimək. 

0 Heç bir - inkar cümlələrində inkarı 
gücləndirmək üçün işlənir. Heç bir şübhə 
yoxdur. Heç bir hüququ olmamaq. İşdə heç 
bir irəliləyiş nəzərə çarpmır. Səhərdən heç 
bir iş görə bilməmişəm. - [Sərvər:] Sən atana 
heç bir söz demə və söz açsa, deyinən ki, özün 
bilərsən. Ü.Hacıbəyov. Əşrəf həyatında hələ 
heç bir qəhrəmanlıq eləməmişdi. S. Rəhman. 
Heç biri - toplu halında olan şeylərdən, 
adamlardan və s.-dən biri də olsa (adətən 
inkar cümlələrində). Heç biri xoşuma gəl- 
mədi. Heç biri suala əməlli cavab verə bil- 
mədi. Heç biri köməyə gəlmədi. - Heç biri 
dinib-danışmırdı. M.Hüseyn. Heç cür - qəti 
surətdə, qətiyyən. Oğlan uşağı atasına su- 
vaşıb qışqırıq qopardı və heç cür ondan ay- 
rılmaq istəmədi. M. İbrahimov. Teymur qızı 
diqqətlə süzür, heç cür təslim olmaq istə- 
mirdi. H.Seyidbəyli. Heç də - əsla, o cür 
yox, o qədər də. Heç də elə deyil. - Naşad 
əfəndi heç də mətləbə dəxli olmayan lüzum- 



HEÇ 

suz sözlər ilə [Mehribanın] canını sıxırdı. 
S. Hüseyn. Arvadın bu hərəkəti Rüstəm ki- 
şiyə heç də xoş gəlmədi.. M. İbrahimov. Heç 
bir şey - 1) bax heç nə. Heç bir şeydən 
qorxmur. - Hava qaranlıq olduğundan heç 
bir şey göriinməyirdi. M.Hüseyn. Anası oğlu- 
nun sözündən heç bir şey başa düşmədi. 
Ə.Vəliyev; 2) boş bir şey, cüzi bir şey, əhə- 
miyyətsiz şey. Heç bir şeyin üstündə dava 
salmaq. Heç bir vaxt (zaman) - qətiyyən, 
əbəda, əsla, heç vaxt, bir də, daha. Bu ha- 
disə heç bir vaxt təkrar edilməyəcəkdir. Heç 
bir vaxt onu görməyəcəyik. - [Səlim:] Haq- 
sızlıq əfv olunmaz heç bir zaman. H.Cavid. 
Heç etmək - yox etmək, heçə çıxarmaq, 
məhv etmək. Qıırbani der. bəsdir məni puç 
etdin; Zəhmətimi, həm səyimi heç etdin. Qur- 
bani. Heç hənanın yeridir - yersiz, münasi- 
bətsiz görülən bir iş və ya deyilən bir söz 
haqqında. Heç kəs - heç bir adam, heç bir 
şəxs. Heç kəs məni başa düşmiir. Heç kəsə 
icazə verilmir. Sirri heç kəsə deməmək. - 
..Qəzetçi gərək heç kəsi özündən incitməsin. 
C. Məmmədquluzadə. Heç kəs Ağazala söz 
qaytara bilmir, onun qabağında dillənən 
olmur. Ə.Əbülhəsən. Heç kəs heç kəsin ka- 
ğızım (kitabını) oxumur - qanuna riayət 
edən yoxdur, özbaşınalıqdır, intizamsızlıqdır, 
hər kəs istədiyini edir. Heç kəsin toyuğuna 
kiş deməz (daş atmaz) - çox sakit, zərər- 
siz, ehtiyat gözləyən adam haqqında. Heç 
kəsin toyuğuna ömrümdə kiş demədim. 
B. Vahabzadə. Heç kim, heç kimsə - bax 
heç kəs. Onun heç kimsəsi yoxdur. - [Səttar 
bəy:] Səlbinazuı heç olmasa anası var, qov- 
musan, gedib evlərinə, bunun heç kimi yox- 
dur. N.Vəzirov. Heç kimin (kəsin) ərizəsini 
oxuyan yoxdur - bax heç kəs heç kəsin 
kağızını (kitabını) oxumur. Heç nə - b a x 
heç zad. [Nurəddini analığı Gülpəri] tez- 
tez söyərdi və heç nə üstündə döyərdi. 
S.S.Axundov. Vahidin heç nəyə meyli yox idi. 
Mir Cəlal. Heç olmaq - bax heçə çıxmaq. 
Bütün arzularım heç oldu. Heç olma(z)sa - 
arzu bildirir - barı, yaxşı olardı ki. Heç ol- 
mazsa bir az dincəl. - Hacı Rüstəm burada 
da çalışırdı ki, bir neçə şahı, heç olmasa bir 
neçə qəpik saldırsın. Ə.Haqverdiyev. [Əs- 
gər:] Bəs mən qızı harada göriim və nə 



341 




HEÇLİK 

sayaq görüm ki, heç olmasa bir balaca bələd 
olum? Ü.Hacıbəyov. Heç saymaq — qətiyyən 
saymamaq, adam yerinə qoymamaq, hesab- 
laşmamaq. Heç şey -bax heç bir şey. Heç 
şeyə baxan deyil. Heç şeydən qorxmur. Heç 
şeydən ötrü özündən çıxmır. Heç vaxt (za- 
man) -bax heç bir vaxt (zaman). İndi, ya 
heç vaxt. Heç zaman belə şeyə razı olmaq 
olmaz. - [Lətifə] heç vaxt beş-on dəqiqədən 
artıq gecikməzdi.. M.Hüseyn. Yox, Teymur 
bu adamı heç vaxt unutmayacaq. H.Seyid- 
bəyli. Heç yanından ötməyib (keçməyib) - 
heç xəbəri yoxdur, nə olduğunu heç bilmir, 
görməyib, eşitməyib. Mədəniyyətin heç ya- 
nından ötməyib (keçməyib). Heç yox - qə- 
tiyyən, əsla. Heç zad - heç bir şey, heç nə. 
Əlində heç zad yoxdur. - Gecə yarısı Fey- 
zullahııı arvadını, uşaqlarını ürəkqopma aza- 
rına salıb, evin altım üstünə çevirdilər, heç 
zad tapa bilmədilər. Ə.Haqverdiyev. [Mir- 
hadi:] Düzü, indiki həkimlər heç zad bilmir- 
lər. Qantəmir. Heçə çıxartmaq - 1) bax 
heç etmək. Arzularını heçə çıxartmaq; 2) bü- 
tün əhəmiyyətini, dəyərini, ləyaqətini rədd 
etmək, yox etmək. Zəhmətini heçə çıxartmaq. 
Heçə çıxmaq - heç olmaq, puç olmaq, yox 
olmaq, itmək, baxmaq, hədər getmək, nə- 
ticəsiz qalmaq. Bütün zəhmətim heçə çıxdı. 
Heçə getmək - məhv olmaq, boşa çıxmaq, 
puç olmaq. Zəhməti lıeçə getdi. - ..Məııim də 
gəncliyim heçə getməzdi. S. Vəliyev. 

HEÇLİK is. 1. Yoxluq, fanilik, ədəm, möv- 
cud olmama (varlıq ziddi). Ölüm bir iblisdir, 
həyat bir mələk! Varlığı izləyir heçlik kölgə- 
tək. S.Vurğun. [Məhəmməd:] Varlığı heçliyə 
mən dəyişərdim; Əgər bu dünyada sən ol- 
masaydın. B.Vahabzadə. // Məc. mənada. 
Buludlar yığışır üstümə lay-lay; İçimdə bu- 
boşluq, heçlik duyuram. S.Vurğun. // məc. 
Fəza, boşluq. Seyr etdim o heçlikləri mən 
də; Çırpındı könül matəm içində. H. Cavid. 
Sağır göy altında gələrək vəcdə; Sonsuz bir 
heçliyə eylədi səcdə. M.Müşfıq. 

2. məc. Mənasızlıq, boşluq, naçizlik, mis- 
kinlik. Sadıq da, Xəlil də “datıabaşlıların ” 
həyatının bütün heçliyini, mənasızlığını gö- 
rür və dərk edir. M. İbrahimov. 

HEÇ-PUÇ is. [fars .] Heç bir əhəmiyyəti, 
xeyri, mənası olmayan şey, boş şey. Məsələ 



HEKAYƏT 

heç-puç üstündə başlayan söhbətdə deyil. 
Y.Əzimzadə. Əlikram əcəb başa düşürdü ki. 
Sənubərin dediklərinin hamısı lıeç-puç de- 
yildir.. B. Bayramov. □ Heçə-puça çıxar- 
maq - bax heçə çıxarmaq. Heçə-puça 
vermək (satmaq) - çox ucuz, çox aşağı qiy- 
mətə satmaq. Malını heçə-puça satmaq. 

HEÇ-HEÇƏ zərfYiəx iki tərəf üçün uduş- 
suz və ya məğlubiyyətsiz (müxtəlif oyun- 
larda, yarışlarda). Fit verilir, qurtarır oyun 
lıeç-heçə. M.Rahim. 

HEGELÇİ is. Hegel fəlsəfəsi tərəfdarı 
(bax hegelçilik). 

HEGELÇİLİK [xüs. w.-dən] İdealist di- 
alektika nəzəriyyəsinin əsasını qoymuş al- 
man filosofu Hegelin dünyagörüşü; Hegel 
fəlsəfəsi əsasında təşəkkül tapmış idealist 
fəlsəfi cərəyanların ümumi adı. 

HEGEMON [yun.] Hegemonluq edən; 
rəhbər, başçı. 

HEGEMONIZM [yun.] Hegemonluq id- 
diasında olma, hegemonluğa can atma, özü- 
nü hegemon kimi aparma. 

HEGEMONLUQ is. Birincilik, rəhbərlik; 
gücdə, təsirdə üstünlük; hakimiyyət, ağalıq. 

HEKAYƏ is. [ər.] 1. Rəvayət şəklində ki- 
çik ədəbi nəsr əsəri. Mirzə Cəlilin hekayə- 
ləri. - Ədibin kəskin publisist qələmi "Pir" 
kimi çox realist bədii hekayədə də özünü 
göstərir. M.Arif. Konsertdən sonra radio ov 
haqqında maraqlı bir hekayə verdi. M.Rza- 
quluzadə. 

2. Bax hekayət. [Uşaqları] gördükdə 
“qəbz" məsələsi başımda təzələndi və .. he- 
kayə gəlib gözlərimin önündən keçdi. Çə- 
mənzəminli. Maya hekayəsini qurtaranda 
doğrudan da ağlayan Səkinə ilə Pərşan bir 
daha onu qucaqladılar. M. İbrahimov. // Bir 
vaqiə, ya hadisəni nəql etmə, bir-bir da- 
nışma. □ Hekayə etmək - bax hekayət 
etmək (“hekayət”də). Qız öz sərgüzəştini 
hekayə etməyə başlamışdı. S.Hüseyn. 

HEKAYƏYAZAN is. və sif bax heka- 
yəçi 1-ci mənada. 

HEKAYƏT is. [ər.] Əhvalat, sərgüzəşt, 
qəziyyə; hekayə. Mən çəlik ürəkli bir yeni 
gəncəm; Dildən-dilə düşmüş hekayətim var. 
M.Müşfiq. Qüdrət Şirmayının hekayətini din- 
ləyəndə gülməkdən özünü güclə saxlayırdı. 



342 




HEKAYƏÇİ 

M. Hüseyn. □ Hekayət etmək - danışmaq, 
nəql etmək, söyləmək (sərgüzəşt, qəziyyə 
və s.). Qəmli mazisirıi hekayət edər; Tale- 
yindən bütün şikayət edər. A.Səhhət. Nə çək- 
mişsə aylar, illər uzunu ; Birər-birər eyləyirdi 
hekayət. M. Müşfiq. 

HEKAYƏÇİ is. 1. Hekayə yazan yazıçı. 
Ə. Haqverdiyev gözəl hekayəçidir. 

2. Rəvayətçi, hekayə, rəvayət danışan 
adam. 

HEKAYƏÇİLİK is. Hekayə yazma sənəti. 
Romançılıq və hekayəçilik həyat və tarixi 
təhrif etmək deyil, onu bədii şəkildə vermək 
deməkdir. M.S. Ordubadi. 

HEKTAR \уип. hekaton - yüz və area - 
sahə] Metr sistemində 10.000 m 2 -ə bərabər 
sahə ölçüsü. 

hekto... \yun. hekaton - yüz] Ölçü vahidi 
bildirən mürəkkəb sözlərin birinci tərkib 
hissəsi olub, “yüz”, “yüz dəfə” mənasını 
ifadə edir; məs.: hekto litr (yüz litr), hekto- 
metr (yüz metr) və s. 

HEKTÖQRAF {yun. hekaton - yüz və 
grapho - yazıram] Yazı maşınında və ya əllə 
yazılmış yazını və şəkli çoxaltmaq üçün sadə 
çap aləti. 

helio... [yun. helios - günəş] Mürəkkəb 
sözlərin birinci tərkib hissəsi olub, günəşə, 
yaxud günəş şüalarına aidliyi bildirir; məs.: 
helioskop, heliofizika, helioterapiya, helio- 
texnika. 

HELİOTEXNİKA \уип. helios və technike] 
Texnikanın, günəş enerjisinin sənaye və 
məişətdə istifadə edilməsi ilə məşğul olan 
sahəsi. 

HELİUM is. [yun.] kim. Sıfır qrupundan 
kimyəvi element. 

HELMİNTOLÖGİYA [yun. helma - para- 
zit, qurd, bağırsaqqurdu və logos - elm] 
Tüfeyli qurdlardan və onların törətdiyi xəs- 
təliklərdən bəhs edən elm. 

HEMATOGEN [yun. haima - qan və ge- 
nos - doğuş] Dərman preparatı; qliserin və 
şərabda həll olunmuş məhlul. 

HEMATOLOGİYA is. [yun.] tib. Qanın tər- 
kibini və xüsusiyyətini öyrənən elm sahəsi. 

HEMOQLOBİN [yun. haima - qan və lat. 
globus - küıəcik] Qana qırmızılıq verən 
maddə (qan kürəciklərinin əsas tərkib his- 



HESAB 

səsi olub, orqanizmdə oksigeni və karbonu 
toxumalara yayıcı vəzifəsini görür). 

HEPATİT is. [yun.] tib. Qara ciyərin il- 
tihabı. 

HERBÄRİ [lat. herbarius - bitkiyə aid] 
Qurudulmuş bitki kolleksiyası. 

HERİK is. k.t. Payızda şumlanıb dincə 
qoyulma. Qarğıdalıdan sonra əkilmiş buğ- 
danın dəni herik edilmiş zəmidə yetişdirilən 
buğdanın dənindən ağır olur. □ Herik şumu 
k.t. - payız şumu. 

HERMAFRODİT is. [yun.] Kişi və qadın 
əlamətləri olan insan və ya heyvan. 

HERÖQLİF [yun. ] İdeoqrafik yazı siste- 
mində heca və ya səs bildirən fiqurlu işarə. 
Heroqlif yazısı. Heroqliflər müxtəlif sayda 
qrafik ünsürdən təşkil olwıur. 

HERS [xüs. A. -dən] fiz. Rəqs tezliyinin 
ölçü vahidi. 

HERSOQ [alm.] Qərbi Avropada yüksək 
zadəgan, knyaz titulu. // Belə titulu olan adam. 
// Orta əsrlərdə iri feodal. 

HERSOQLUQ is. 1 . Başında hersoq duran 
feodal dövləti. 

2. Hersoq titulu. 

HESAB is. [ər.] 1. Hər hansı hesablama- 
nın rəqəmlərlə ifadə olunan nəticəsi; say, 
miqdar. Əgərçi bizim qoşunumuz da hesab və 
ədəddə taifeyi-Osmaniyyədən kəm deyildi.. 
M.F.Axundzadə. Qulaq asanların hesabı 
artdı. Ə.Haqverdiyev. □ Hesab etmək (elə- 
mək) - saymaq, hesablamaq. Fabrikin gə- 
lirini hesab etmək. Gəlir və çıxarını hesab 
etmək. - Xozeyiıı dinməz-söyləməz çötkəni 
götürüb, çaq-çuq hesab elədi. S.M.Qəni- 
zadə. Leylək qızılın hamısını hesab etməkdə 
çox çətinlik çəkdi. S. Rəhimov. //Hesablama, 
sayma, hesab etmə. Bir sıra alimlərin apar- 
dığı hesaba görə Yer kürəsinin tərkibində 
olan tək uran və toriniıı atom enerjisi neft və 
daş kömür ehtiyatının enerjisindən 20 dəfə 
çoxdur. A.Qarayev. 

2. Riyaziyyatın, rəqəmlərin sadə xüsu- 
siyyətlərini və onlarla həll olunan əməliy- 
yatı öyrənən bəhsi. Hesab dərsi. Hesabdan 
"5 ” almaq. - Lalə yalnız Şirmayının məktəb 
işlərinə qarışardı, vaxtı olanda dərslərini xə- 
bər alar, hesab məsələlərinin həllinə kömək 
edirdi. M.Hüseyn. 



343 




HESAB 



HESAB 



3. Borc, verəcək. [Hafizə xanım:] Rəhim 
kişi, hesabın hamısını gətiribsənmi? Ə. Haq- 
verdiyev. 

4. müh. Maliyyə əməliyyatı və ya hər hansı 
idarənin, müəssisənin maliyyə əməliyyatı- 
nın mühasibat uçotıı üçün əsas olan sənəd- 
lər. İdarənin hesab nömrəsi. 

5. Hesabla şəklində zərf- ehtimal ki, gü- 
man ki, ola bilər ki. Hesabla bu gün gəl- 
məlidir. - Hesabla [Tapdıq] hospitalda bir 
az da yatmalı idi. Ə.Əbülhəsən. 

6. Hesabına şəklində zərf - vəsaiti ilə, 
pulu ilə. Öz hesabına ezamiyyətə getmək. 
Fikirləşir bir qədər ; Bu gün hara gedəcək ; 
Yaxud kimin hesabına ; Harda nahar edə- 
cək? Z.Xəlil. 

0 Hesab aparmaq - nəticə çıxarmaq, başa 
düşmək. Hər kəs öz hesabını aparsın. He- 
sab çəkmək - 1) haqq-hesab etmək, gəliri 
və xərci hesablamaq; hesablaşmaq. [Moza- 
lanbəy:] Bala seyidi çağırıb hesab çəkdim. 
Ə. Haqverdiyev. Hacı Nəsir ayrı bir şəhərdə 
yaşayan şərikilə hesab çəkməyə getmişdi. 
S.S.Axundov; 2) sayğacda hesablamaq, çöt- 
kəyə vurmaq. Qorxmaz içəri girəndə Saleh 
stolun dalında oturub hesab çəkirdi. Ə.Vəli- 
yev. Hesab etmək (eləmək) məc. - 1 ) fikir- 
ləşmək, təsəvvür etmək, təsəvvürünə gətir- 
mək, güman etmək, zənn etmək. [Xortdan:] 
Bir də mən belə hesab edirdim ki, cəhənnəm 
bir böyük şəhərdir. Ə. Haqverdiyev. Şəfiqə 
əwəl elə hesab elədi ki, yenə gələn Lütfəlidir. 
I.Musabəyov; 2) saymaq, bilmək. [Əhməd:] 
Iııdi ki, bizi oğru hesab eləyirsiniz, qapınızı 
qıfıllayın.. N.Vəzirov. İndiyə kimi Bəhramı 
bakılı lıesab edən müəllim tamamilə çaşdı. 
Ə. Vəliyev. Hesab olunmaq - sayılmaq, bi- 
linmək. [Yaşlı kişi:] Məhəlləmizin ruhanisi 
Molla Hüseyn, axundun ən sadiq bir müridi 
hesab olunar, cənnət və cəhənnəm haqqında 
təlqinatına ürəklə inanardım. S.Hüseyn. He- 
saba almadan - fikir vermədən, saymadan, 
sayğı göstərmədən. Armudboğaz oğlan bər- 
bəzəkli xanım müştəriləri hesaba almadan 
daha yağlı müştəri saydığı “generalla” əy- 
ləndi. S. Rəhimov. [Muxtar:] Danışacağam, 
ancaq kimin xoşuna, ya bədinə gəldiyini he- 
saba almadan danışacağam. Mir Cəlal. He- 
saba almaq - nəzərdən qaçırmamaq, nə- 



zərə almaq, hesablamaq. Kollektivin rəyini 
hesaba almaq lazımdır. Hesaba almamaq - 
saymamaq, fikir verməmək, nəzərə alma- 
maq, vecinə almamaq. Zərrintac xanım kol 
ətəyindən gələn əsil-nəsəbsiz Ələmdarı heç 
adam cərgəsinə qoyub, onun var-yoxluğunu 
belə hesaba almırdı. S. Rəhimov. Hesaba al- 
mazdın mənimtək sən də; Özgə danlağını, 
yad tənəsini. B.Vahabzadə. Hesaba vur- 
maq - hesablamaq, haqq-hesab etmək. Biz 
hesaba vurduq, gəlib oktyabr ayının sonu 
çıxdı. S.S.Axundov. Hesabı açmaq - futbol, 
voleybol, güləşmə və b. idman yarışlarında 
birinci xalı qazanmaq. İlk dəqiqədə [hü- 
cumçu] rəqiblərin qapısından bir top keçirə- 
rək, hesabı açmağa müvəffəq olmuşdur. He- 
sabı çürütmək - 1 ) çatası pulu tamamilə ve- 
rərək və ya alaraq haqq-hesabı qurtarmaq, 
hesablaşmaq; 2) mübahisəli, davalı məsə- 
ləni həll etmək. [Nəbi:] Hesabı çürüdək, bu 
son görüşdür. S. Rüstəm. Hesabı düz çıx- 
mamaq - arzusu, istəyi həyata keçməmək, 
istədiyi olmamaq, təxmini düz çıxmamaq. 
Hesabı itirmək - hesablayarkən, sayarkən 
səhv etmək; miqdarını, sayını yaddan çıxar- 
maq, hesabı dolaşdırmaq. Yazı-pozu bilməyən 
Leylək beşliyi, onluğu, bir də yeddi manat 
yarımlığı dolaşıq scılıb hesabı itirməkdən 
qorxdu. S.Rəhimov. Hesabı var - çoxluq, 
saysızlıq bildirir. [Xırdaxanım:] Qumun, tor- 
pağın sayı var. lıesabı var, mənim dərdimin 
hesabı yoxdur. N.Vəzirov. Hesabı yoxdur - 
bax hesabı var. Ovçu əlində oxdur; Oxun 
lıesabı yoxdur; Dost çox olsa nə eybi; Bir düş- 
mən yenə çoxdur. (Bayatı). Hesabıma (he- 
sabına) görə - məncə (səncə), mənə (sənə) 
görə, mənim (sənin) fikrimcə (fikrincə). Rüs- 
təm kişinin hesabına görə, bu il yaz da müla- 
yim və yağıntılı olmalı idi. M.İbrahimov. 
Hesabına getmək - hesablamaq, saymaq, 
miqdarını müəyyənləşdirmək. [Muzdur] axır 
bir nəfəsini dərib pulun hesabına getməyə 
başladı. S.M.Qənizadə. Hesabını aparmaq 
- başa düşmək, duymaq, nəticə çıxarmaq. 
Molla Tanrıverdiniıı rəngi üzündən qaçıb 
ağappaq gəc kimi ağardı, həmin saat hesa- 
bını apardı. E. Sultanov. Hesabını başa düş- 
mək - bax hesabını aparmaq. [Vahid:] 
..[Anam] məni yanakı süzəndə hesabımı başa 



344 




HESABAALMA 



HESABLA YICI 



düşərdim. B.Bayramov. Hesabını çəkmək - 
hesablamaq, hesab etmək, saymaq. [Kiber- 
netika maşınları] Çəkir hesabım da; Minlərin, 
milyonların. B. Vahabzadə. 

HESABAALMA is. Hesablama, siyahıya- 
alma yolıı ilə bir şeyin miqdarını, sayını, 
ədədini müəyyənləşdirmə. Malları hesaba- 
alma. Hesabaalma vərəqəsi. 

HESABAGƏLMƏZ sif. Hesablanması, sa- 
yılması mümkün olmayan; saysız-hesabsız, 
hesaba gəlməyən. 

HESABAGƏLMƏZLİK is. Sayı-hesabı 
olmama; saysızlıq, hədsizlik. 

HESABAT is. [ər. “hesab” söz. cəmi] 

1. Öz işi, verilən tapşırığı yerinə yetirməsi, 
yaxud apardığı tədqiqatın nəticəsi və s. 
haqqında məsul şəxsə, ya kollektivə, təş- 
kilata və s. verilən yazılı və ya şifahi rəsmi 
məlumat. İllik hesabat. Şöbənin hesabatı. - 
Maral qonaqları yola saldıqdan sonra ko- 
missarlığa getmiş, .. göndərilən hesabatla ta- 
nış olmaq üçün iki saata qədər orada otur- 
muşdu. Ə.Əbülhəsən. 

2. Bir şey və ya iş haqqında izahat, geniş 
məlumat. [Muxtar Firəngizə:] Elə bilirəm ki, 
kişinin aıyada hesabat verməsi məcburi de- 
yildir. B.Bayramov. // miih. Buraxılmış pu- 
lun xərclənməsi haqqında sənəd. Maliyyə 
hesabatı. Təlıtəlhesab pııluıı hesabatı. 

HESABCIL sif. Hər şeyin hesabına gedən, 
hesablamağı yaxşı bacaran, hesabını bilən. 
Hesabcıl adam. 

HESABDAR is. [ər. hesab və fars. ...dar] 
Hcsabdarlıq işçisi, mütəxəssisi. [Fərhad] bir 
il, iki il hesabdar, ferıııa müdiri, mühasib ol- 
muşdu. M. İbrahimov. Qələndərov əvvəllər 
Xaçbulaqda qoyunçuluq fermasında hesab- 
dar idi. Mir Cəlal. // kölın. Mühasib. [Qədir] 
hesabdara da söylədi ki, [Nəsirə] ayda qırx 
manat hesabı ilə maaş yazsın. S. Hüseyn. 
..Orada mənim maaşımın ayda on tümən 
artırılması üçün hesabdara əmr verilmişdi.. 
M. S. Ordubadi. 

HESABDARLIQ is. 1 . Hesablar üzrə əmə- 
liyyat uçotu aparılması; mühasibat (buxalt- 
eriya) uçotu. 

2. Hesabdar vəzifəsi. Yarməmməd çoxdan 
hesabdarlıqdan bir pillə yuxarı qalxmaq 
fikrində idi. M. İbrahimov. Əşrəf gördü ki. 



hesabdarlıq Nazlının çox xoşuna gəlir. 
S. Rəhman. 

HESABİ sif. və zərf [ər.] dan. Düz, doğru, 
haqlı. Hesabi tələb. - [Teymur ağa:] Bu 
hesabi sözdür, anınıa yalqız bu ehtimal ilə 
xatircəm olmaq olmaz. M.F.Axundzadə. 

HESABLAMA “Hesablamaq’’dan /и. He- 
sablama işləri. Hesablamanın nəticəsi. // Sif. 
mənasında. Hesablamaq üçün olan hesabla- 
yıcı. Hesablama maşınları. 

HESABLAMAQ/ 1. Hesablama işi apar- 
maq, sayıb yekunlaşdırmaq. Xərclədiyi pulu 
hesablamaq. Əm əkgiiııl əriııi hesablamaq. - 
Balaca Sabir barmağı ilə hesablayıb yazırdı. 
S. Rəhimov. [Fərman] qabağına bir kağız 
qoyaraq, karandaşla bir çox rəqəm yazır və 
hesablayırdı. Ə. Sadıq. 

2. Hesablama zamanı müəyyən ölçü va- 
hidindən və ya hər hansı bir cihazın göstər- 
diyi sistemdən istifadə etmək. Temperaturu 
Selsi ilə hesablamaq. // Texniki hesablama 
aparmaq. Binanın uzunluğunu hesablamaq. 
Otağın sahəsini hesablamaq. 

HESABLANMA “Hesablanmaq”dan fis. 

HESABLANMAQ "Hesablanmaq”dan 
ıııəclı. Layihənin xərci hesablandı. - Ulduz- 
ların həyatı milyard illərlə hesablanır.. “Gü- 
nəşin tarixi”. 

HESABLAŞMA “Hesablaşmaq”dan/w. 

HESABLAŞMAQ qarş. 1. Çatası, çatmalı 
pulu tamamilə verərək və ya alaraq haqq- 
hesabı qurtarmaq. - Bahadır ev yiyəsi ilə he- 
sablaşıb, şeylərini gədəyə tapşırdı və özü də 
Soııagilə getdi. N.Nərimanov. 

2. ıııəc. Qisas almaq, əvəzini çıxmaq. [Dəli 
Alı:] Sizi soyanlardan bircəciyiııiıı nişanını 
yadınızda saxlayın, mənə deyin. Onları tapıb, 
özüm hesablaşaram. “Aşıq Ələsgər”. 

3. məc. Saymaq, saya salmaq, sayğı gös- 
tərmək, nəzərə almaq. Adamla hesablaş- 
maq lazımdır. O heç kəslə hesablaşmır. - 
[Atam:] Köhnələrin də rəyi ilə bir az hesab- 
laşmalıdır. Çəmənzəminli. [Zeynal] istəyirdi 
ki, hər kəs onunla hesablaşsın. S.Hüseyn. 

HESABLA YICI is. 1. Bir şeyi hesabla- 
maqla, saymaqla, sayını müəyyən etməklə 
məşğul olan şəxs; sayıcı. Hesablayıcıların 
təlimat müşavirəsi. - Şahpəri hesablayıcının 
otağına girəndə mat qaldı. B.Bayramov. 



345 




HESABSIZ 

2. Sərf olunan elektriki, suyu, qazı və s. 
hesablamaq üçün cihaz. Elektrik enerjisi he- 
sablayıcısı. Hesablayıcmı yoxlamaq. - Löv- 
həli su hesablayıcıları şar formasında olan 
ölçü kamerindən ibarətdir. "Nəzarət-ölçü 
cihazları”. // Sif. mənasında. Hesablayıcı 
komissiya. Hesablayıcı maşın. Boru ilə axan 
qazın miqdarını hesablayıcı cihaz ölçür. 

HESABSIZ sif. Həddən artıq, çox, sayı- 
hesabı olmayan. Dəhşətli, qüvvətli, hesabsız 
ləşkər; Şimaldan düz şərqə yürüş edirlər. 
A. Səhhət. Uşaq gözünü açıb ətrafındakıları 
gördükdə onları bitmək istəyir, odur ki, həd- 
siz və hesabsız suallar verir. Çəmənzəminli. 

HETEROGEN sif. \yun.\ Eyni cinsdən 
olmayan, müxtəlif tərkibli hissələrdən 
ibarət olan. Heterogeıı reaktor. 

HEY 1 is. Qüvvət, iqtidar, cismani enerji. 
Canında hey yoxdur. 

0 Heydən düşmək (kəsilmək) - gücdən 
düşmək, üzülmək, əldən düşmək. Səttarla 
Ülkər bir böyük meşə ilə yeddi gün, yeddi 
gecə yol gedib, bir böyük dağa çıxdılar. 
Onların çörəkləri qurtardı, heydən kəsil- 
dilər. (Nağıl). [Ataşm] əngləri heydən 
düşür, dili çətinlikdə hərlənirdi. Ə.Vəliyev. 
Heyi qalmamaq (kəsilmək) - bax hey- 
dən düşmək (kəsilmək). [Odunçuoğlu] 
çox gedə bilmədi, ayaqlarının heyi kəsilib, 
yol kənarında bir təpə üstündə oturdu. 
Ə.Məmmədxanlı. 

HEY 2 Çağırış və ya müraciət bildirən nida 
- ey, ay. [İskəndər:] Hey Zeynəb, vallah, 
fəııdini duymuşam... Qonağın yolunda bu 
qədər çalışırsan ki, ərin Kərbəlayı Novruzu 
da diriltsin? C.Məmmədquluzadə. Rüstəm 
səsi dolusu : - Ay Qəhrəman, hey! - deyə 
oğlunu çağırırdı. S.Rəhimov. 

HEY 3 əd. Bir şeyin daim, arasıkəsilmə- 
dən və ya tez-tez təkrarlandığını və ya çox 
davam etdiyini bildirir. Yağış hey yağır. 
Uşaq hey ağlayır. Hey xəstələnmək. Hey 
donquldanmaq. - Həcər baxdıqca bu səmt- 
lərə hey baxdı. S.Rəhimov. Qaranlıqda it 
zingildədi, Qoşatxan bildi ki, hey hürərək əl 
çəkmək istəməyən iti ev yiyəsi vurdu. 
M.lbrahimov. 

HEYBƏ is. Çiyindən, bəzən də atın tər- 
kindən aşırılan kiçik xurcun. Tahir xalı kimi 



HEYİF 

rəngbərəng iplərdən toxunmuş balaca dolu 
heybəsini çiyninə aldı.. M. Hüseyn. Yalmcaq 
ax-ufla heybəsini açıb oradan .. bir ipək 
köynək çıxardı. M. Rzaquluzadə. 

HEYBƏCİK is. Kiçik heybə. Hevbəciyi 
çiyninə salmaq. 

HEYBƏT is. [ət;] Qorxu və eyni zaman- 
da hörmət hissi oyandıran hal, görkəm. Ça- 
lışqan, namuslu Ayrını qızının üzündə kişi- 
lərə məxsus bir heybət vardı. A. Şaiq. 
// Zəhm, vahimə, dəhşət. Oğlanın heybətin- 
dən hərə bir tərəfə dağıldı. (Nağıl). Heybə- 
tindən lərzə düşər canınıa; Sanasan, quluna 
padişah baxar. M.P.Vaqif. 

HEYBƏTLİ sif. Heybət doğuran, hörmət 
hissi ilə bərabər qorxu hissi doğuran; 
zəhmli. Heybətli görkəm. Heybətli baxış. 
Əlyarov dişini qıcayıb [Ərknazın] üzünə 
daha heybətli bir nəzər saldı. M. Hüseyn. 
[Şamxalm] nəzərində kişi [Cahandar ağa] 
getdikcə böyüdü və ııərildəyərək ov üstünə 
atılmağa hazırlaşan heybətli bir pələngə 
döndü. İ. Şıxlı. 

HEYƏT is. [ər.] 1. Hər hansı bir təşkila- 
tın, kollektivin tərkibini təşkil edən adamlar 
toplusu; tərkib. Redaksiya heyəti. Komissi- 
yanın heyətində dəyişiklik. - [Çingiz gənc- 
lərə:] Miisamirə düzəltmək üçün ayrıca bir 
heyət seçməlidir. Çəmənzəminli. 

2. Xidmətinə, ixtisasına və s. görə bir 
qrup təşkil edən adamlar. Rəhbərlik edəıı 
heyət (rəhbərlər). Komanda heyəti (koman- 
dirlər). Müəllim heyəti (müəllimlər). - 
[Sədr:] Məhkəmə heyəti müttəhim Baxışın 
da qiyamçılar hərəkatı ilə əlaqəsi olduğunu 
təsdiq edir. C. Cabbarlı. 

3. klas. Görkəm, görünüş, şəkil, surət, qi- 
yafət. Xubani-hərəm [hökmdarı] bu heyətdə 
görəndə az qaldılar qəhqəhə etsinlər. 
M.F.Axundzadə. [Münəvvər:] Ana, mənim 
təqsirim nədir ki, bu libaslar ilə məni in- 
sanlıq heyətindən çıxartdın? M.S. Ordubadi. 

HEYİF əd. [ər.] bax təəssüf. ƏJsus, qocal- 
dım, ağacım düşdü əlimdən; Səd heyif cavan- 
lıq! M.Ə.Sabir. Heyif, çiçəklərin ömıii az olur; 
Sənə çatanacan bəlkə solacaq. O.Sarıvəlli. 

0 Heyfi gəlmək - 1 ) bir şeyi xərcləmək, 
işlətmək, vermək istəməmək, əsirgəmək. 
Bardaqdakı sərin suya Səməndərin heyfi 



346 




HEYİFLƏNMƏ 



HEYRATI 



gəlirdi. B. Bayramov; 2) yazığı gəlmək. 
[Mirzə Sadıq:] Həqiqətən [Fərhada] çox 
heyfim gəlir. C. Cabbarlı. 

HEYİFLƏNMƏ “Heyiflənmək”dən/w. 

HEYİFLƏNMƏK bax heyifsilənmək. 
Mən həmişə heyiflənərdim ki, təhsil etməmi- 
şəm. C. Məmmədquluzadə. 

HEYİFSİLƏNMƏ “Heyifsilənmək”dən f.is. 

HEYİFSİLƏNMƏK 1. Bax təəssüflən- 
mək. Amma mən ona heyfsilənirəm ki, bu 
sözlər ərəbcə yazılıb və camaat qanmaya- 
caq. C.Məmmədquluzadə. Xan Dızaq sığ- 
nağına atlı göndərdiyini söylədi. Vaqif heyif- 
siləııən (f.sif.) kimi oldu. Çəmənzəminli. 

2. f. Heyfi gəlmək, əsirgəmək (əsasən 
inkarda işlədilir). [Mürsəl:] Canavar ovuna 
gedən gülləyə heyfsilənməməlidir. Ə. Vəliyev. 

HEYHAT nida [ər.\ Əfsus, təəssüf, heyif. 
Şeirsiz, nəğməsiz gəzib bir ara ; Heyhat, oy- 
namamış könlüm yerindən. M.Müşfiq. Mil- 
çək o mənzilə çatarmı, heyhat; Ki, sirnurğ 
orada salmışdı qanad! Şəhriyar. 

HEYKƏL is. [ər.] 1. Heykəltəraş tərəfin- 
dən daşdan, tuncdan və s.-dən hazırlanmış 
insan və ya heyvan surəti. Mərmər heykəl. 
Füzulinin heykəli. - Yaşıl məhəccərli dörd- 
künc bağçada Nizaminin tuncdan tökülmüş 
miniatür heykəli qoyulmuşdu. M.Hüseyn. 

2. is. Cindən, həmzaddan və bədnəzər- 
dən qorumaq üçün uşaqların boynuna asılan 
dualı, muncuqlu asqı, bax medalyon. Sağ- 
dan sola, soldan sağa sal boynuna heykəl; 
Qoy cinni məəttəl.. M. Ə. Sabir. 

3. məc. bax mücəssəmə 2-ci mənada. 

0 Heykəl kimi - müqəvva kimi, hərə- 
kətsiz. Mübaşir Məmməd, heykəl kimi hə- 
rəkətsiz durmuş qıza, onun şümşad boyuna 
nəzər saldı.. M. İbrahimov. ..Donuq nəzərlə 
[Səməd] heykəl kimi quruyub qalmış gəlinin 
üzünə baxa-baxa qaldı. İ. Hüseynov. 

HEYKƏLTƏRAŞ is. [ər. heykəl və fars. 
...təraş] Heykəltəraşlıq əsərləri yaradan 
sənətkar. Azərbaycan heykəltəraşları monu- 
mental abidələr yaratmışlar. 

HEYKƏLTƏRAŞLIQ is. 1 . Təsviri sənə- 
tin qazıma, yonma, kəsmə, yapma və ya 
tökmə üsulu ilə həcmli təsvirlər (heykəl, 
büst, barelyef və s.) yaradan növü. Klassika 
dövrü yunan lıeykəltəraşlığı dünya incəsə- 



nətinin ən maraqlı hadisələrindən biridir. 

- Biz eyni sözləri musiqi haqqında da, rəs- 
samlıq və heykəltəraşlıq, memarlıq haq- 
qında da deyə bilərik. İ.Əfəndiyev. 

2. Daşdan, tuncdan və b. materiallardan 
düzəldilmiş belə sənət əsəri. Müsabiqəyə .. 
heykəltəraşlıq əsərləri də təqdim edilmişdir. 
П Belə əsərlərin toplusu. Azərbaycan hey- 
kəltəraşlığı. 

HEYRAN is. [ər.] Gözəl və ya əzəmətli 
bir şey qarşısında vurulmuşcasına çaşıb qal- 
ma; valeh olma. [Nigar xanım:] Eyvazım 
bənzər laçına; Sonalar heyran saçına. 
“Koroğlu”. □ Heyran etmək (buraxmaq) 

- valeh etmək, məftun etmək, heyrət içində 
buraxmaq. Oğlanın cəsarəti, bu yad yerdə 
qorxmaması onu [Zərnigarı] heyran etmiş- 
di. İ. Şıxlı. Heyran qalmaq (olmaq) - valeh 
olmaq, məftun olmaq; bir şey qarşısında 
vurulmuşcasına çaşıb qalmaq. Nə gözəldir, 
nə qəribə, səfalı; Heyran olur adam görcək 
bu halı. A.Səhhət. Həm də gözəl ney çalır, o 
qalır yana-yana; Eşidən heyran qalır onun 
mahnılarına. B. Vahabzadə. 

HEYRANEDİCİ sifi Valehedici, məftun- 
edici; ecazkar. Heyranedici mənzərə. Hey- 
ranedici musiqi. - ..Böyük sənətkarların 
qəlbini həyəcanla döyündürmüş ecazkar el 
ədəbiyyatının heyranedici sirrini hiss 
edirsən. İ.Əfəndiyev. 

HEYRANLIQ 1 . is. Gözəl və ya əzəmətli 
bir şey qarşısında vurğuncasına valehlik. 
[Afşinin] Babəkə zillənmiş baxışlarında 
heyranlıq və çaşqınlıq bir-birini əvəz 
edirdi. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Heyranlıqla şəklində zərf - heyran- 
heyran, vurğuncasına, valehcəsinə. Mən ar- 
zularımın hovuzu kənarında durub məqsə- 
dimin surətini dərin bir heyranlıqla müşa- 
hidə edirəm. M.Müşfiq. 

HEYRATI is. [ Herat şəhərinin adından] 
Şərq muğamlarından birinin adı. Heyratı 
oxumaq. - Bir pərdə Çahargah, bir sim 
Heyratı; Bir ağız Dilqəmi gətirin mənə. 
M.Araz. □ Heyratı xoruz - iri, döyüşkən 
xoruz növü. Heyratı kəlağayı - iri, güllü 
kəlağayı. Heyratı ipək kəlağay; Örtüb 
qəddi-dala gözəl. Aşıq Ələsgər. 



347 




HEYRƏT 



HEYVA 



HEYRƏT 1. is. Qeyri-adi, gözlənilməz, 
qəribə, anlaşılmaz bir şeydən, hadisədən 
çaşqınlıq halı; təəccüb. Usta Murtuz heyrə- 
tindən qayıdıb aşağı baxdı. Mir Cəlal. 
[Oğlan] yəqin mənim üzümdə heyrət əlaməti 
görüb əlavə etdi. M.Rzaqıılıızadə. □ Heyrət 
almaq (götürmək, aparmaq) - çaşıb- 
qalmaq, heyrət etmək. [Qoşunəli:] Baba, 
necə fikir dəryasında üzməyim, məni heyrət 
aparıbdır.. Ə.Haqverdiyev. Kərəmi heyrət 
alır; Kərəm xəyala dalır. S. Vurğun. Heyrət 
etmək - təəccüblənmək, heyrətlənmək, 
təəccüb etmək. [Qadın Xəlilə:] Siz belə ailə 
dostu olduğunuz halda indiyə qədər subay 
qaldığınıza heyrət edirəm.. Çəmənzəminli. 
Heyrət içində (içərisində) - təəccüblən- 
miş halda, təəccüb içərisində, təəccüblənə- 
rək. Qızılgül kimidir isti yanaqlar; Heyrət 
içindədir gələn qonaqlar.. S.Vurğun. Ətrafa 
baxdıqca [Aydının] qara gözləri heyrət 
içərisində yanırdı. H.Seyidbəyli. Heyrətdə 
qoymaq - 1) bax heyrətə salmaq; 2) va- 
leh etmək, heyran etmək. Heyrətdə qoyur 
səni; Çılpaq qadın vücudunun kamil ciz- 
giləri. R.Rza. Heyrətə gəlmək (düşmək, 
dalmaq) -bax heyrət etmək. Bu iki həm- 
şəlıərlilər bir-birinə rast gəldikdə heyrətə 
dalıb qaldılar. Çəmənzəminli. Heyrətə 
düşmüş (f.sif.) bağban, saçları çiyinlərin- 
dən üzüaşağı tökülən Həcəri gördü və 
heyrətlə süstləşib dayandı. S. Rəhimov. Hey- 
rətə salmaq (gətirmək) - təəccübləndir- 
mək, heyrətləndirmək, təəccübə salmaq. 
Oxu! Qüvvət gəlsin şerə, sənətə; Könlümün 
quşunu gətir heyrətə. M.Müşfıq. 

2. Heyrətlə şəklində zərf - təəccüblə, 
heyrət edərək, heyranlıqla. Əlisəfa gözlərini 
heyrətlə döyməyə başladı. S. Hüseyn. 
[Kərimov] heyrətlə Məmmədova baxdı. 
H.Seyidbəyli. 

HEYRƏTAMİZ sif. [ər. heyrət və fars. 
....amiz] Heyrət doğuran, qəribə, heyrətə 
salan, təəccüblə, gözlənilməz, heyrətəngiz. 
Heyrətamiz mənzərə. - Dünya hadisələri 
heyrətamiz bir sürətlə inkişaf edir, insanları 
hər gün yeni bir vaqiə qarşısında buraxırdı. 
M.lbrahimov. 

HEYRƏTƏNGİZ [ər. heyrət və fars. ...ən- 
giz] bax heyrətamiz. Nigar heyrətəngiz 



bir sima ilə baxdı, düşündü və böyük qar- 
daşına fikrini açıq söyləməyə cəsarət elə- 
mədi. Çəmənzəminli. 

HEYRƏTLƏNDİRMƏ “Heyrətləndir- 
mək"dən f.is. 

HEYRƏTLƏNDİRMƏK / Heyrət doğur- 
maq, heyrətə salmaq, təəccübləndirmək. 
[Abışın] səsi Qədiri daha da heyrətləndi- 
rirdi. Mir Cəlal. Cavan leytenantın göz- 
lərindəki mətinlik, gizli ehtiras və odlu 
yalvarış onu heyrətləndirirdi. H.Seyidbəyli. 

HEYRƏTLƏNMƏ “Heyrətlənmək” dən/is. 

HEYRƏTLƏNMƏK / Heyrət etmək, təəc- 
cüblənmək, təəccüb etmək. Kazım fəqət xə- 
bərsizdi bu işdən; Gəldi, gördü, heyrətləndi 
bir qədər. M.Müşfıq. Mənsə heyrətləndim, 
sözün doğrusu; Dedim, nə olmuşdur? Nə da- 
nışır bu? S.Vurğun. Bu heyrətlər donuqları 
heyrətləndirər; Bu daşların görünməmiş vul- 
kanı başlar. M. Araz. 

HEYRƏTLİ sifi Heyrət doğuran, gözlə- 
nilməz, qəribə, heyrətə salan; təəccüblü, 
heyrətamiz, heyrətəngiz. [Dərviş] heyrətli və 
kəskin bir nəzərlə baxınıb durur. H. Cavid. 

HEYSİYYƏT is. [ər.] Mənlik, şan, şərəf, 
qürur; mənlik hissi. Eşqin atəşində o 
yandırmadı; Böyük mənliyini, heysiyyətini. 
B.Vahabzadə. 

HEYSİYYƏTLİ sifi Heysiyyəti, mənliyi 
olan; mənliyini qoruyub saxlayan, şərəfli. 
[Qızı Turxan bəyə:] Atadan-babadan sizin 
namuslu, lıeysiyyətli bir xanədan olduğu- 
nuzu bütün vilayət bilir. H. Cavid. 

HEYSİYYƏTSİZ sif. Heysiyyəti, mənliyi 
olmayan; şərəfsiz, alçaq. [Fərman] Mələyin 
.. heysivyətsiz bir adam olduğunu düşündü. 
M.lbrahimov. 

HEYSİZ sifi Gücsüz, qüvvəsiz, taqətsiz, 
heyi olmayan. Heysiz qoca. 

HEYVA is. Sarı rəngli, turşməzə, üstü 
tüklü, xırda çəyirdəkli meyvə. Heyva mü- 
rəbbəsi. - [Əyyar:] Elə ki, budaqlar başını 
əyir; Nar, heyva, şaftalı, gavalı dəyər. 
A.Şaiq. Almalar qızarır, armudlar, heyvalar 
saralır, əzgillə zoğal bir-birinə qarışırdı. 
S. Rəhimov. // Bu meyvənin ağacı. [Məm- 
məd:] Yatır tut ağacı, yatır xan çinar; Əyir 
budağını heyva, iydə, nar. Z.Xəlil. 



348 




HEYVAGÜLÜ 



HEYVANLAŞMAQ 



HEYVAGÜLÜ is. mus. Azərbaycan xalq 
oyun havalarından birinin adı. Heyvagülii 
çalmaq. 

HEYVAN is. [ər.] 1. insanı çıxmaqla hər 
cür canlı məxluq. [Qaçay:] Atalar deyib ki, 
heyvan iyləşə-iyləşə, insan dilləşə-dilləşə 
yaxınlaşar. Ə.Vəliyev. // Bitkilərdən başqa 
hər cür canlı varlıq. Vəhşi heyvan. Onıırğa- 
sız heyvanlar. 

2. Əhliləşdirilmiş dördayaqlı canlı məxluq. 
Ev heyvanları. Qoşqu heyvanları. - [Qara 
Kərəmoğlu:] Bir dəfə bazar ayağında bir 
dəstə adamın içində heyvanlardan söhbət 
düşür, biri deyir, camış yaxşı heyvandır, 
qatığı çox dadlı olur.. M. İbrahimov. Camal 
kişi heyvanları rahat eləmək üçün tövləyə 
getdi. Ə.Vəliyev. 

3. Yabanı, vəhşi canlı məxluq. Yırtıcı hey- 
vanlar. Meşə heyvanı. Xəzlik heyvan. - [Si- 
tarə:] Meşə qaranlıq, özüm tək, vəhşi hey- 
vanlar... C. Cabbarlı. 

4. məc. Adətən yazıq, fağır, zavallı, aciz 
uşaq haqqında deyilir. [Məhəmmədağa:] 
Uşaq sizindir, onun xeyrini siz görəcəksiniz, 
əbəs yerə heyvan uşağı bədbəxt eləməyiniz, 
qoyunuz gəlib oxusun. N.Nərimanov. 

5. məc. Qanmaz, anlamaz, kobud, yaxud 
ağılsız, dərrakəsiz adam haqqında. Heyva- 
nın biridir. H Bəzən söyüş məqamında işlənir. 
[Məşədi ibad:] Görünür ki, heyvan balası 
dəllək hənanı pis yaxıbdır. Ü.Hacıbəyov. 

HEYVANAT is. [ər. "heyvan” söz. cəmi] 
Heyvanlar, heyvanlar aləmi. [Fərhad:] ..Yer, 
göy titrəşsin, göyün quşları, yerin heyvanatı, 
dəryaların balıqları, hamısı gərək mənim 
üçün ağlaşalar. Ə. Haqverdiyev. Heyvanat 
qissəsidir dünya “Kəlilə-Dinmə ”; Ta ki axır- 
da bir az qovzanıb insan olacaq; Azı insan 
da olursa, çoxu heyvan olacaq. Şəhriyar. 

HEYVANCASINA sif. və zərf Heyvan 
kimi, vəhşicəsinə, kobudcasına. 

HEYVANCIĞAZ 1. Bax heyvancıq. 

2. oxş. Nəvazişlə balaca, körpə uşaq haq- 
qında deyilir - yazıq uşaq, zavallı uşaq. 
Heyvancığaz qızdırma içində yaııır. 

3. məc. Qaba, kobud adam haqqında. Tər- 
pənməyə heyvancığazın taqəti yoxdur; Eh- 
saıısız olan məclisin heç ləzzəti yoxdur. 
Ə.Vahid. 



HEYVANCIQ is. Kiçik heyvan, balaca 
heyvan, yazıq heyvan, heyvancığaz. Həs- 
rətlərinə qovuşmuş heyvancıqlar ayaqlarını 
bükərək quyruqlarını oynada-oynada anala- 
rının məmələrini əmirdilər. A.Şaiq. 

HEYVANDAR is. [ər. heyvan və fars. 
...dar] 1. Heyvandarlıq mütəxəssisi. 

2. Mal-qara saxlamaqla, yetişdirməklə, 
maldarlıqla məşğul olan təsərrüfat, kəndli. 
Gənc heyvandarların respublika toplanışı. 
H Sif. mənasında. Heyvandar təsərrüfatlar. 
Heyvandar kəndlilər. 

HEYVANDARLIQ is. Kənd təsərrüfatının 
ev heyvandarları, mal-qara saxlamaqla məş- 
ğul olan sahəsi. Heyvandarlığı inkişaf etdir- 
mək. Yoxsul kəndlinin təsərrüfat dərdləri - 
torpaq, su, becərmə, məhsuldarlıq, istehsal 
aləti, heyvandarlıq, ipəkçilik kimi məsələ- 
lərlə əlaqədar dərdlər “ Əkinçi "tıin başlıca 
mövzusu idi. H Ev heyvanlarını saxlamaq və 
cinslərini yaxşılaşdırmaq haqqında elm. 
Kənd təsərrüfatı institutunun heyvandarlıq 
fakültəsi. Heyvandarlıq haqqında mühazirə. 

HEYVANXANA is. [ər. heyvan və fars. 
...xanə] Vəhşi heyvanların saxlandığı xüsusi 
yer, bina. 

HEYVANİ sif [ər.] 1. Heyvan ətindən, 
südündən, yağından və s.-dən hazırlanan, 
alman; üzvi. Heyvani maddələr. Heyvani 
məhsullardan ancaq süddə şəkər vardır. 

2. Heyvana (heyvanlara) xas olan; hey- 
vana aid olan; qeyri-şüııri. Heyvani həyat. 
- [Məhbusi] düşünürdü. Bir az iş gecikərsə 
bütün həyatı və taleyinin təhlükə altına 
düşəcəyi onu qorxudur, qəlbində heyvani 
bir vahimə oyadırdı. M.Ibrahimov. Kamal 
[qorxaqlığa] çoxdan qalib gəlmiş, sonra bu 
ibtidai heyvani qorxaqlığa özü nə qədər 
gülmüşdü. M. Rzaquluzadə. // məc. Şəhvani, 
cismani. Heyvani hisslər. - [Qətibə:] Hü- 
saməddin anlamamışdır ki, mən heç kəsə 
satılmamışam. Lakin o bilmir ki, o özü bir 
qadının qurıı vədəsinə və özünün heyvani 
bir düşüncəsi xatirinə bir məmləkəti satmaq 
üzrədir. M. S. Ordubadi. 

HEYVANLAŞMA "Hcyyanlaşmaq"dan fis. 

HEYVANLAŞMAQ f. insanlıq sifətlərini 
itinnək, vəhşiləşmək, kobudlaşmaq; sərtləş- 
mək. 



349 




HEYVANLIQ 



HƏBS 



HEYVANLIQ is. Qanmazlıq, anlamazlıq, 
qanacaqsızlıq. Heyvanlıq etmək. 

HEYVANSİFƏT sif. insan sifətlərini itir- 
miş; vəhşi, kobud, qanmaz, yontalanmamış. 

HEYVƏRƏ sif. və is. 1 . Kobud, qanmaz, 
ləyaqətsiz, tərbiyəsiz, ədəbsiz, zırrama, ağ- 
zıyava, ağzıpozııq. Heyvərə adam. Heyvə- 
rənin biridir, dindirməsən yaxşıdır. - Qış- 
qırdı bir qədər, zəhərdən acı; Qızışdı get- 
dikcə heyvərə hacı. H.K.Sanılı. // Bəzən sö- 
yüş kimi işlədilir. [İsmayıl bəy:] Yalan danış- 
ma, heyvərə, mənim öz atlarım lıarada qal- 
mışdı ki, səndən at istəyə idim. N.Vəzirov. 

2. Yekə, zorba, nataraz, yöndəmsiz. 
Bozdar .. qocalmış, gözlərinə pərdə gəlmiş 
heyvərə bir köpəkdir. S.S.Axundov. Qamı- 
şın qalın bir yerində heyvərə bir çaqqal yerə 
sərilmişdi. M.Rzaqııluzadə. 

3. zərf Avara-avara, boş-boş, avara-sər- 
gərdan. Dəxi ol sərvi-qədin kuyinə cənnət 
deyibən; Gəzmərəm küçələri heyvərə bun- 
dan sonra. S.Ə.Şirvani. 

HEYVƏRƏLƏNMƏ “Heyvərələnmək”- 
dən f.is. 

HEYVƏRƏLƏNMƏK / dan. Avara-avara 
gəzmək, avaralanmaq, veyillənmək. Küçə- 
lərdə heyvərələnmək. 

HEYVƏRƏLİK is. 1 . Qanmazlıq, kobud- 
luq, tərbiyəsizlik, zırramalıq; sözünü, hərə- 
kətini bilməmə; boşboğazlıq. Bir bölük boş- 
boğazıq, heyvərəlik adətimiz; Doludur lənət 
ilə, qeybət ilə söhbətimiz. M. Ə. Sabir. [Sədr] 
bunun səbəbini Canının heyvərəliyində, 
boşboğazlığında görürdü. Ə.Əbiilhəsən. 

2. Avaralıq, veyillik; heç bir işlə məşğul 
olmama. Heyvərəlik etmək. 

HƏ (bəzən “ə” saiti uzadılaraq tələffüz 
olunur) əd. 1. Verilən suala müsbət cavab 
və ya təsdiq məqamında işlənir (yox ziddi); 
bəli, elədir. Hə, razıyam. - İmtahan verdiıı- 
mi? - Hə, verdim. - Yemək istəyirsənmi? - Hə. 

- [Vəli:] Sultan bəyin evi buradır? [Telli:] 
Hə, buradır, nə işin var? Ü.Hacıbəyov. 

2. Sual cümlələrində sualı gücləndirir və 
təkid bildirir. Hə, de görüm məndən nə 
istəyirsən? - Telli arvad yerindən dilləndi: 

- Ay imanı yanmış, gorda da məndən əl 
çəkməyəcəksən, hə? M. İbrahimov. // Sual 
cümlələrinin axırında müsahibi cavab 



verməyə vadar etmək məqamında işlənir - 
düz deyil? elə deyilmi? de görüm məna- 
sında. - Siz haqlı olmadığınızı etiraf edir- 
siııizmi? - Hə? - Bir də belə işlər edəcək- 
sənmi? - Hə? - Birdən müəllimin gözü 
Tapdığın əlindəki ağ dəftərə sataşdı: - Bunu 
haradan almısan? Şəkil çəkirsən? Hə? 
Ə.Vəliyev. // Nitqin daxilində əvvəlcə de- 
yilmiş sözü israrla təsdiq məqamında işlənir 
və bəzən təkrar deyilir - düzdür, tamamilə 
doğrudur, elədir ki var, əlbəttə mənasında. 

- Sən dediyinin üstündə durursanmı? - Hə, 
hə, dururam. 

3. Yaddan çıxmış bir şey birdən yada düş- 
dükdə və ya başqa mətləbə keçdikdə deyilir 

- yeri gəlmişkən, bir də mənasında. Hə, 
yaxşı yadıma düşdü. Hə, az qala yadımdan 
çıxmışdı, gələndə kitabını da gətir. 

4. Cümlənin əvvəlində müraciət zamanı 
işlənir - ey, ay mənasında. [İskəndər oxuya- 
oxuya daxil olur] - Hə ... ana, kefin necədir? 
C.Məmmədquluzadə. Qurban əlilə boynu- 
nu ovuşdura-ovuşdura: - Hə molla! Yaz ki. 
Qurbanın uşaqlarının anasına yetişəcək. 
A.Şaiq. // Müraciətə, çağırışa cavab kimi 
işlənir - nə, nədir, eşidirəm! mənasında. - 
Həsən? - Hə. 

HƏB is. [ar.] Toz dərmandan hazırlanmış 
kürəcik. Həb atmaq. Acı həb. - Həkim bir 
neçə həb, beş də iynə dərmanı verdi. 
Ə.Vəliyev. □ Yastı həb - dairə şəklində 
həb; tablet. 

HƏBƏŞ is. Efiopiyanın əsas əhalisini təş- 
kil edən xalq və bu xalqa mənsub adamın 
keçmiş adı; efiopiyalı. Zavallı, silahsız və 
kimsəsiz həbəşlərin boynunda faşist cəlladı 
öz qılıncının kəsərini yoxlayırdı. M. İbrahi- 
mov. Dünyanı gəz, dolaş; Həbəşi, zəncini 
dindir. R.Rza. 

HƏBİB is. [ər.] klas. Sevgili, dost. Tutaram 
yarın qiyamətdə, həbibim, daməniıı. Füzuli. 
[Bəhram:] Mənim vicdanım ləkəlidir. Mə- 
nim həbibim! C. Cabbarlı. 

HƏBS is. [ər.] 1. Dustağasalma (salınma), 
azadlıqdan məhrumetmə (edilmə). Həbs 
cəzası. - Məhbəs də, qəfəs də, həbs də, qəsd 
də; insan mərd olanda həddini aşmır. 
M.Araz. □ Həbs edilmək, həbsə düşmək 

- həbsxanaya salınmaq, azadlıqdan məhrum 



350 




HƏBSXANA 



HƏDD 



edilmək, dustağa düşmək. [Əmiraslan oğruluq 
və yol kəsmək üstündə] neçə dəfə həbsə dü- 
şüb çıxdı. S.S.Axundov. Özü deməmişdi, bi- 
lirdim onu ; Neçə il qabaq; Həbs eyləmişlər. 
B. Vahabzadə. Həbs etmək, həbsə almaq - 
həbsxanaya salmaq, azadlıqdan məhrum et- 
mək. [Kərəm Hələb paşasına:] indi, buyur, 
məni aparsınlar , həbs etsinlər. Ü.Hacıbəyov. 

2. hüq. Mülkdən, maldan və s.-dən isti- 
fadə edilməsinin məhkəmə orqanları tərə- 
findən qadağan olunması. 

HƏBSXANA is. [ər. həbs və fars. ...xanə] 
Dustaqların saxlandığı yer, ev, bina; dustaq- 
xana, qazamat, zindan. Çar hökuməti yıxı- 
larıdan sonra Cavahir həbsxanadan çıxdı. 
T.Ş. Simurq. 

HƏBSXANAÇI is. Həbsxana gözətçisi. 

HƏCC is. [ər.] Müsəlmanlarda: zilhiccə 
ayında Məkkədə ziyarət mərasimini yerinə 
yetirmə. Bəhs ilə həccə gedən yorulub yolda 
qalar. (Ata. sözü). Getdi həccə atası, ta oluna 
"hacı ” xitab ; Kim ona "hacı ” desə, bil ki. 
deyir böhtanı. S.Ə.Şirvani. 

HƏCƏMƏT is. [ər.] Xalq təbabətində: 
xəstə adama küpə salıb qan almaqdan ibarət 
müalicə üsulu, habelə müalicə məqsədilə 
qan almaq, qanı sormaq üçün işlədilən 
buynuzşəkilli alət. Şeyx Şabanın arvadı 
Gülsüm xala da məhəllədə məşhur idi. çünki 
yaxşı .. çöp ötürərdi, noxud falı açardı və 
həcəmət qoyardı. Ə.Haqverdiyev. Kəndin 
bir kişisi, qadını, cavanı, qocası, uşağı yox 
idi ki, Zeynəb qarının həcəmət və zəlisirıi 
görməmiş olaydı. S.S.Axundov. 

HƏCM is. [ər.] 1. Bir şeyin kub vahidləri 
ilə ölçülən uzunluğu, hündürlüyü və eni. 
Həndəsi cismin həcmi. Kubun həcmi. Bina- 
nın həcmi. 

2. Ölçü, böyüklük, miqdar və s. baxımın- 
dan bir şeyin tutumu. Çəlləyin həcmi. 
Vaqonun həcmi. - Külli miqdarda neft və 
qaz yalnız böyük həcmdə boşluqları, yəni 
müəyyən məsamələri olan süxurlarda yer- 
ləşir. “Neft və qaz quyularının qazılması”. 
// məc. Böyüklük, ölçü, kəmiyyət və s. cə- 
hətdən bir şeyin miqyası, işin həcmi. Tikinti 
işlərinin həcmi. — Nizami qoltuğundan 
böyük bir dəftər həcmində bir məktub çıxa- 
rıb Fəxrəddinə verdi. M.S. Ordubadi. 



0 Həcm ölçüləri - maye və dənəvər 
maddələrin ölçüləri (litr, kubmetr və s.). 

HƏCMCƏ sif. Həcminə, böyüklüyünə, 
tutumuna görə, içinə ala biləcəyi şeyin miq- 
darına görə. Həcmcə bu çənlərdən hansı 
böyükdür? Həcmcə kiçik çəllək. - Mühari- 
bənin son aylarında daha yeni radioloka- 
siya qurğuları işlədilmişdir. Bu qurğular 
həcmcə çox kiçik olub təyyarəvuran zenit 
toplarının mərmiləri daxilində yerləşir. 
“Radiolokasiya” . 

HƏCMİ sif. [ər.] Həcm cəhətdən, həcm 
baxımından, həcmlə bağlı. Həcmi təhlil. 

HƏCMLİ sif. Həcmcə iri olan; böyük, 
tutumlu. İri həcmli sistem. - Bir tərəfdə 
müxtəlif həcmli ekskavatorlar torpağı qazır, 
bir tərəfdə parovozlar xəndəkdə fit verə- 
verə platformalardan ibarət qatarları bu 
ekskavatorların vanına gətirir. Ə. Sadıq. 

HƏCV is. [ər.] Bir şəxsə, ictimai quru- 
luşa, yaxud həyatdakı mənfiliklərə qarşı 
yönəldilmiş istehzalı, kəskin, acı, kinayəli 
yazı. Mirzə Ələkbər Sabirin həcvləri. "Molla 
Nəsrəddin ” məcmuəsində çap olunmuş 
həcvlər. - [Qacar:] Vətən! Çoxmu sevir məni 
o vətən? Mənə həcv yazır hər yoldan ötən. 
S.Vurğun. [Xan:] Hə, bəs nə oldu? Həcv 
deyən dilin niyə tutuldu? B. Vahabzadə. 
□ Həcv etmək - haqqında həcv yazmaq, 
ələ salmaq, istehza etmək. Niyə həcv 
eyləmisən Cürmini. ey can Yusif! Dilü-canım 
sənə qurban ola, canan Yusif! S.Ə.Şirvani. 

HƏCVÇİ is. və sif. Həcv yazan, həcvgu. 
XIX əsr ədəbiyyatımızın ən qüvvətli həcvçi 
şairi Qasım bəy Zakirdir. 

HƏCVÇİLİK is. Həcv yazma. 

HƏCVGU is. və sif. [ər. həcv və fars. 
...gu] köhn. bax həcvçi. Həcvgu şair. 

HƏCVİYYAT top. [ər. “həcv” söz. cəmi] 
köhn. Həcv məzmunlu əsərlər. // Boş, 
bayağı, mənasız əsərlər. 

HƏCVİYYƏ is. [ər.] Qısa satirik şeir; 
epiqram. 

HƏCVYAZAN bax həcvçi. 

HƏCZ is. [ər.] köhn. l.Tutub saxlama, 
tutma. 

2. Müsadirə. 

HƏDD is. [ər.] 1. Sərhəd, hüdud. 



351 




HƏDD 



HƏDƏF 



2. məc. Hədd-hüdud, son, nəhayət. Uşa- 
ğın sevincinin həddi yox idi. □ Hədd qoy- 
maq - hüdud qoymaq, məhdudlaşdırmaq, 
normaya tabe etmək. Sevgiyə hədd qoymaq, 
düzü, günahdır. B. Vahabzadə. Həddən 
artıq (çox, ziyadə) - son dərəcə çox, həd- 
siz. ..indi yazmalı mətləblər çoxdur, danış- 
malı sözlər həddən artıqdır. C.Məmmədqu- 
luzadə. Babayev onun həddən ziyadə böyük 
olan qaloşlarına baxıb birdən soruşdu. 
H.Seyidbəyli. Həddən aşmaq - bax 
həddini aşmaq. Həddən aşıb büxlü-həsəd, 
şərarət; Yoldaş yoldaşına evlər xəyanət. 
Q. Zakir. Həddindən artıq (çox, ziyadə) - 
bax həddən artıq (çox, ziyadə). Rəna və 
Nizami Fəxrəddinin köməyindən həddindən 
ziyadə razı qaldılar. M. S. Ordubadi. Pristav 
həddindən artıq dil töküb naqqallıq eləyən 
Məşədi Nurunun üzünə tərs-tərs baxıb 
aralandı. Ə.Abasov. Həddindən aşmaq - 
bax həddini aşmaq. Qətibənin iztirab və 
həyəcanı həddindən aşmışdı. M.S. Ordubadi. 
Həddini aşmaq - həddi-hüdudu aşmaq, 
son dərəcə çox olmaq, həddi keçmək. 
Qəhrəmanın balaca Sabirə olan məhəbbəti 
həddini aşır. S. Rəhimov. Həddini aşan öt- 
kəmlik elə bil Hidayəti ayıltdı. B.Bayramov. 

3. riyaz. Dörd əməldə (toplama, çıxma, 
vurma, bölmə) işlədilən rəqəmlərin hər biri. 

0 Həddim (həddin, həddi) nədi(r) - nə 
cəsarət sahibiyəm (sahibsən, sahibdir) - 
itaətkarlıq, mütilik bildirir. [Hacı Salah:] 
Xeyr, ağa, mənim nə həddim var ki, sənin 
[vəzirin] sirrini xalqa yayam. M.F.Axund- 
zadə. [Molla:] Xeyr, qibleyi-aləm! Mənim 
həddim nədi sənə güləm. “M.N. lətif.” 
Həddini bildirmək - dərsini vermək, ye- 
rini bildirmək, yerində oturtmaq; cəzalan- 
dırmaq. Həddini bilmək (tanımaq) - öz 
hərəkətində, davranışında, danışığında 
hədd-hüduda riayət etmək, ədəb dairəsin- 
dən kənara çıxmamaq, cığırından çıxma- 
maq. [Zeynal:] ..Qudurğanlıq sizə xeyir 
gətirməz. Həddinizi bilin. C. Cabbarlı. 
[Bəhram:] Öz həddini tanı, Fitnə! Məğrur 
olma xoş səsinə! A.Şaiq. Kiıııin həddi var, 
nə həddi var - heç kim cəsarət edə bilməz, 
heç kəsin cəsarəti çatmaz (hədə bildirir). 
Soltan ibrahimin otağına kimin həddi vardı 



ki, gəlsin. (Nağıl). [Hüseynqulu ağa:] ..Ki- 
min həddi var, bundan sonra mənim əmrim- 
dən çıxsın.. S.S. Axundov. 

HƏDD-HESAB is. [ər.] Say, miqdar. Qızıl 
Arslandan xəlifəyə məktub aparan heyəti 
İraqın hədd-hesaba gəlməyən atlıları istiq- 
bal edirdi. M.S. Ordubadi. □ Həddi-hesabı 
olmamaq - sayı-hesabı olmamaq. [Devlər] 
bir az sonra qızlara o qədər zər-zibadan 
paltar gətirdilər ki, həddi-hesabı olmadı. 
(Nağıl). Sahilboyu uzanan küçədə həddi- 
lıesabı olmayan dükan var idi. Q. İlkin. 

HƏDD-HÜDUD is. [ər.] Hədd, son, axır, 
intəha. Ağbulaq dağlarının bütün gözəllik 
və üstünlükləri Sevildə .. həddi-hüdudu ol- 
mayan xoş bir təsir buraxırdı. S. Rəhimov. 
Dəmirin bu dəqiqə sevincinin həddi-hüdudu 
yox idi. Ə.Vəliyev. 

HƏDDİ-BÜLUĞ is. [ər.] İnsanın cismən 
və ruhən yetkinləşdiyi və vətəndaşlıq 
hüququ aldığı yaş. □ Həddi-büluğa çat- 
maq (yetişmək, yetmək) - həmin yaşa çat- 
maq. Nəhayət, Səfər min zəhmətlə böyüyüb 
həddi-büluğa yetişdi.. Çəmənzəminli. [Mər- 
can bəy:] Mənə qəyyum lazım deyil, Allaha 
şükür, həddi-büluğa çatmışam, ağlım ha- 
şımdadır. Ü.Hacıbəyov. 

HƏDƏ is. [ər.] Qorxu gəlmə, bir şeylə 
qorxutma, dəhşətləndirmə; hədə-qorxu, 
təhdid. Qızdan qəti söz aldım ki, atasının 
hədəsinə baxmayaraq, o bir də belə bir işə 
baş qoşmayacaqdır. S. Rüstəm. □ Hədə 
gəlmək (etmək) - bir şeylə qorxutmaq, hə- 
dələmək. Ölüm belə gələ bilmir izdihama 
qorxu, hədə; Şairə el məhəbbəti qalib gəlir 
öliimə də. B.Vahabzadə. 

HƏDƏF is. [ər.] 1. Tüfəng, top və s. atar- 
kən güllənin, mərminin və s. dəyməli, 
vurmalı olduğu şey, yer; nişanə. Hədəfi nişan 
almaq. Güllə hədəfə dəymədi. - ..Onlar hər 
ikisi birlikdə ova çıxır. Gülbaharın atdığı 
güllələr birbaş hədəfə dəyirdi. S.Rəhimov. 
Hüseyn qalxıb həmən göyün qatma; Şığıyıb 
bir anda cumur hədəfə. M. Rahim. 

2. məc. Təqib, yaxud töhmət, istehza, mü- 
zakirə və s. obyekti olan adam. Qurbanlı 
uzun-uzadı mühakimələr yürütdü və fikirlə- 
rində də Ruiınəvaz xanımı hədəf etdi. 
Çəmənzəminli. Kiçik oğrulardır hədəfin 



352 




HƏDƏQƏ 



HƏDYAN 



sənin ; Böyük oğrulardan xəbərsizmisən? 
B.Vahabzadə. 

3. məc. Məqsəd, qəsd, məram kimi gö- 
türülən şey. [Gündüz Gülşənə:] Bax, bibi, .. 
məktəbdə uşaqlar ilə dünya səyahətinə 
çıxmışdıq. Hər bir hədəfimiz bir dilək adası 
idi. C. Cabbarlı. Cavad yoldaşları ilə bir- 
likdə damarlarda qaııı donduran soyuqlara 
sinə gərərək, həmişə məqsədə, hədəfə doğru 
irəliləyir. Ə.Vəliyev. 

HƏDƏQƏ is. [ər.] anat. Göz almasının 
yerləşdiyi çuxur; göz çuxuru. Sultanın göz- 
lərinin gilələri öz hədəqəsində tez-tez sağa- 
sola gedib-gəldi. İ. Hüseynov. 

0 Gözləri hədəqəsindən çıxmaq - bax 
göz. 

HƏDƏ-QORXU bax hədə. Gəlin, bu 
hədə-qorxudan Xəlilin pərt olduğunu düşü- 
nüb, ona kömək etmək istədi. M.Hüseyn. 
Həkim möhkəm durdu, o karıxmadı; Hədə- 
qorxudan da bir şey çıxmadı. B.Vahabzadə. 

0 Hədə-qorxu gəlmək - bax hədə gəl- 
mək ("hədə”də). Padşah Rövşəni yanına 
dəvət edib, ona hədə-qorxu gəldi. (Nağıl). 
Gülsəhər inad eləyir, Dildar isə hədə-qorxu 
gəlirdi. Ə.Vəliyev. 

HƏDƏLƏMƏ "Hədələmək”dən [is. 

HƏDƏLƏMƏK/ Hədə gəlmək, qorxut- 
maq, hədə-qorxu gəlmək, təhdid etmək. 
Baldızı, Məsməni hədələyir, “ ərinin əmrin- 
dən çıxmağa ixtiyarın yoxdur” - deyirdisə 
də, bir təsiri olmayır. S. Hüseyn. Bircə Lətif 
özünü yoldaşları arasında çəkir, hamını öz 
iradəsinə tabe etməyə çalışır, ona qulaq 
aşmayanları hədələyirdi. H.Seyidbəyli. 

HƏDƏLƏYİCİ sif Hədələyən, qorxu- 
ducu, təhdidedici, hədə-qorxu gələn, hədə- 
qorxu ifadə edən. ..Hədələyici sözlər Mirzə 
Cəlildə yeni bir qüvvə oyatdı. S. Vəliyev. 

HƏDƏR sif. [ər.] Boş-boşuna, əbəs, heç 
bir nəticə verməyən; mənasız, faydasız. 
Qəssab Həsən aralıqda hədər ölümdən 
qorxub, özünü adamların içinə soxdu. Mir 
Cəlal. □ Hədər(ə) getmək - boşa çıxmaq, 
heç bir nəticə verməmək, faydası olmamaq, 
əbəs yerə sərf olunmaq. [Nərimanov:] 
Zəhmətiniz, deyəsən, hədər getdi, çox 
təəssüf! Q. İlkin. [Aydının] bütün zəhmətləri 
hədərə getmişdi. H.Seyidbəyli. 



HƏDƏRƏN-PƏDƏRƏN is. Boş, mənasız, 
cəfəngiyat, tartan-partan, çərən-pərən söz- 
lər. [Arvadı ustaya:] Əşi, cin-zad səni vurub, 
ağlını-zadını çaşdırmayıb ki, hədərəıı- 
pədərən danışırsan, buğda nədir? Çəmənzə- 
minli. ..Qalan yüz on beş kağızda da bu cür 
hədərən-pədərəııdən savayı özgə bir mətləb 
yoxdu. C.Məmmədquluzadə. 

HƏDİK is. Qarğıdalı, buğda, noxud, lob- 
ya, mərci və s.-dən suda (bəzən də ət və 
qovrulmuş soğanla) bişirilən xörək adı. No- 
xudu, buğdanı, mərcini, lobyanı bir-birinə 
qarışdırıb, qazana töküb hədik bişirdikdən 
sonra qonşulara paylayardılar. H. Sarabski. 

HƏDİS is. [ər.] din. Məhəmməd pey- 
ğəmbərin qanun hökmündə olan sözlərinə 
verilən ad. Başında ağ araqçın olan, gümüş 
toqqalı, qırmızısaqqal bir kişi isə təkər səs- 
lərinə, tıqqıltıya baxmadan adamlara hədis 
danışırdı. Mir Cəlal. 

HƏDİYYƏ is. [ər.] Bağışlanan şey, bəx- 
şiş, sovqat, töhfə, ərməğan. Məhərrəm əmi 
ilk dəfə Rəmziyyənin görüşünə gəldiyi za- 
man ona üzgörüşü olaraq kiçik bir çanta 
hədiyyə gətirmişdi. A.Şaiq. [Əbdüləli bəy 
Gülüşə:] Bu kiçik hədiyyəni qəbul etmənizi 
rica edirik. C. Cabbarlı. //Yadigar. Onun di- 
varları al-əlvan naxış; Əsrdən-əsrə hədiyyə 
qalmış. S.Vurğun. 

HƏDSİZ sif. Həddi-hüdudu olmayan, 
həddən artıq, saysız-hesabsız, hədsiz-hesab- 
sız. Uşaqlar göz yaşlarını bir dəqiqədə 
unutdular və .. kərbəlayıııı hədsiz şadlıq ilə 
əhatə etdilər. Çəmənzəminli. Getdikcə 
böyük və əzəmətli şəhər oyanırdı. Ani kimi 
görünən sakitlik hədsiz bir qaynarlığa çev- 
rilirdi. S. Rəhimov. 

HƏDSİZ-HESABSIZ bax hədsiz. ..Əngin 
fəzada hədsiz-hesabsız ulduzlar sayrışır. 
S. Rəhimov. [Babək:] Xəlifə və sarayın 
hədsiz-hesabsız vergiləri hamını cana 
gətirib.. M. Rzaquluzadə. 

HƏDSİZ-HÜDUDSUZ sif. Həddi-hüdudu 
olmayan, ucsuz-bucaqsız, nəhayətsiz, son- 
suz. Hədsiz-hüdudsuz çöllər. 

HƏDYAN is. [ər.] Tərbiyəsiz, ədəbsiz, 
hərzə, əsassız sözlər; söyüş. Keçən sözü çək- 
mə üzə, amandı; Hədyan danışmışam, laf ey- 
ləmişəm. Aşıq Ələsgər. [Bədircahan:] Ağzına 



353 




HƏFRİYYAT 



HƏKİMANƏ 



gələn hədycını danışma, heyvan oğlu heyvan. 
N.Vəzirov. // sif. Tərbiyəsiz, ədabaz, yava, 
ağzıpərtov. Borcumuzdur, Vətən hər sahədə 
əmr etsə bizə ; Qoymayın tərbiyəsiz kimsəni, 
hədyan oxusun! Ə.Vahid. 

HƏFRİYYAT is. [ər.] köhn. Arxeoloji qa- 
zıntılar; qazıntı işləri. 

HƏFTƏ is. [fars.] Şənbədən bazar gü- 
nünə qədər yeddi günə bərabər vaxt ölçüsü 
vahidi. Həftənin birinci günii. Biitiin həftəni 
işləmək. - Dolandı həftələr, dolandı aylar; 
Sənətlə bir yerdə ucaldı Aygün. S. Vurğun. 
Həftələr, aylar keçir; Axşamlı-səhərli; Bəzən 
şirin, bəzən zəhərli. R.Rza. // Hər hansı 
gündən başlayaraq hesablanan yeddigünlük 
vaxt, müddət. Xəstəlik iki həftədən bəridir 
ki, davam edirdi. M. S. Ordubadi. Əhmədov 
bir həftə deyildi ki, buraya, tikinti işinə ic- 
raçı mühəndis təyin olunmuşdu. Mir Cəlal. 
// Bir hadisəyə və ya bir şeyə, tədbirə həsr 
edilmiş yeddigünlük müddət. Yaşıllaşdırma 
həftəsi. Uşaq ədəbiyyatı həftəsi. Ədəbiyyat 
və incəsənət həftəsi. 

0 Həftə səkkiz, mən doqquz - həmişə, 
daima, tez-tez. Həftə səkkiz, mən doqquz 
xəstələnir. Həftə səkkiz, mən doqquz maşın 
xarab olur. - [Fərhad] həftə səkkiz, mən 
doqquz kağız yazıb. Aslandan pul istəyirdi. 
C. Cabbarlı. [Yunis xalasına:] Budur, Yaqut 
ərə getdiyi üç ay deyil, amma axır zamanlar 
həftə səkkiz, mən doqquz gəlib, anasının 
yanında qalır. Ə.Məmmədxanlı. 

HƏFTƏAŞIRI zərf Həftədən-həftəyə, 
hər həfte(də). Həftəaşırı dənizə getmək. 

HƏFTƏBAŞI zərf Həftədə bir dəfə (bir 
qayda olaraq həftənin axırında). Həftəbaşı 
ova getmək. Həftəbaşı hesabat vermək. 

HƏFT ƏBAZARI is. Həftədə bir dəfə 
(əsasən bazar - istirahət günü) düzəldilən 
bazar, alış-veriş. [Ocaqverdi:] Sabah həftə- 
bazarına inək aparacağam satmağa, satıb, 
gətirib pulunu verərəm. Ə. Haqverdiyev. 
Şamaxı yolundan, Quba yolundan və bütün 
yuxarıda saydığımız məhəllələrdən aşağıda 
- bir meydançada o zaman həftəbazarı 
olardı. H. Sarabski. 

HƏFTƏBECƏR is. Duza qoyulmuş kələm, 
bibər, pomidor, xiyar, xırda balqabaq və 



s.-dən ibarət şoraba. Xörəyin yanına lıəftə- 
becər qoymaq. 

HƏFTƏLİK is. Rəqəmlərdən sonra gə- 
lərək işin neçə həftə davam etdiyini və ya 
etməli olduğunu göstərir. Üç həftəlik iş 
qalıb. Dörd həftəlik ezamiyyət. - Müəllim 
[şagirdlərini] iki həftəlik yaz tətilinə bu- 
raxmışdı. S. Hüseyn. [Cuma:] Bir həftəlik 
məzuniyyətim var. Ə.Əbülhəsən. // sif. Həf- 
tədə bir dəfə çıxan, buraxılan, çap olunan. 
Həftəlik qəzet. Həftəlik jurnal. - Həftəlik 
“Qüsli-vətən ” ruznaməsi 139-cu nömrəsində 
yazır ki, dekabr və yanvar ayında Peter- 
burqda əmələ gələn “övrət cəmiyyəti ” xeyli 
calallı imiş. C. Məmmədquluzadə. // Bir 
həftəlik müddəti nəzərdə tutan, bir həftədə 
əldə edilən, alınan, istehsal olunan. Həftəlik 
plan. Həftəlik məlumat. Həftəlik gəlir. 

HƏKƏM is. [əı;] köhn. İki tərəf arasında 
olan mübahisəni həll etmək üçün seçilən 
adam; münsif, jüri. [Ev sahibi bəy dedi:] O 
qoca kəndlini həkəm seçək, nə desə ona razı 
olaq. S.S.Axundov. Camaat sakit durub ta- 
maşa edirdi. Yalnız bir ağsaqqal qaydaya 
baxırdı. Bu, həkəm imiş. Çəmənzəminli. 

HƏKİM is. [ər.] 1. Ali tibb təhsili olan 
adam; təbib, doktor. Uşaq həkimi. Göz hə- 
kimi. Diş həkimi. Sanitar həkimi. - ..Mənim 
xahişimə görə bacım oğlunu gətirmişdi bizə 
ki, həm bir-iki ay bizə qonaq olsun, həm də 
İrəvan həkimləri uşaqları müalicə eləsinlər. 
C.Məmmədquluzadə. Həkimlərin məsləhə- 
tilə atamgil məni yaylağa göndərməli oldu- 
lar. İ.Əfəndiyev // Keçmişdə, ümumiyyətlə, 
adamları, ya heyvanları müalicə etməklə 
məşğul olan adama verilən ad. Həkim gəlib 
padşahın başının üstündə əyləşdi. “Məsum”. 
Həkimlərin dediyinə görə, Atabəyiıı ciyər- 
ləri soyuqlamışdı. M.S. Ordubadi. 

2. klas. Alim, filosof. O, həkimii ədibü şair 
idi; Şeir fənnində xeyli mahir idi. S.Ə.Şirvani. 

HƏKİMANƏ sif. və zərf [ər. həkim və 
fars. ...anə] 1. Hikmətli, ağıllı, müdrik(anə), 
fazilanə, dərin. Həkimanə söz. - Nitqdəndir 
bəlalər iıısanə; Nitq elə hər sözü həkimanə. 
S.Ə.Şirvani. 

2. köhn. Həkimə (alimə, filosofa) yaraşan 
bir tərzdə; alimcəsinə, filosofcasma, alim 
kimi, filosof kimi, ağıllı. Həkimanə bir əda ilə 



354 




HƏKİMBAŞI 

danışmaq. Hakimanə hərəkət etmək. - Sər- 
xoşluq ilə ömrünü sərf eyləmə, Vahid! Arif 
ona derlər ki, həkimanə dolansın. Ə. Vahid. 

HƏKİMBAŞI is. köhn. Baş həkim, həkim- 
lərin başçısı. Günün birində həkimbaşı kü- 
çədə çıxır mollanın qabağına. “M.N.lətif.”. 
[Odabaşı:] Mirzə Mehdi həkimbaşı həftədə 
iki-üç dəfə onu yoluxurdu. Ə.Haqverdiyev. 
// Hörmətlə həkimə müraciət. [Nurcahan:] 
Başına dönüm, həkimbaşı, bu suyu bir bav- 
tal verib mənim azarıma. N.Vəzirov. 

HƏKİMXANA is. [ər. həkim və fars. 
...xanə] Tibb məntəqəsi, xəstəxana, polikli- 
nika. [Rüstəm:] Deyərsən bəlkə [sədr] subay- 
dır, yox, arvadı oxumuş müəllimə, bacıları 
həkimxanada işləyirlər. M.İbrahimov. Gedək 
həkimxanaya; Tez sarıyım yaranı. B. Vahab- 
zadə. 

HƏKİMLİK is. Həkim sənəti, həkimin işi, 
peşəsi; doktorluq; təbabət. [Fərhad:] ..Musa 
ilə də belə danışmışıq ki, bir yerdə gedək 
Xarkov şəhərinə, orada həkimlik oxuyub 
qurtaraq. Ə.Haqverdiyev. [Sadıq kişinin 
övrəti ərinə:] A kişi, qaç bazara.. Qaç tez 
usta Hüseynin yanına, onun hakimlikdə 
səriştəsi çoxdu.. C. Məmmədquluzadə. 
□ Həkimlik etmək - təbabətlə məşğul 
olmaq, doktorluq etmək (bir peşə kimi). 

HƏKK is. [ər.] Hər hansı bir material 
(metal, ağac, daş, şüşə və s.) üzərində metal 
qələmlə çuxur və ya qabartma şəklində açıl- 
mış naxış, yazı və s.; oyma. □ Həkk etmək 
- həmin üsulla bir şeyin üzərində naxış 
açmaq, yazı yazmaq. [Cahandar ağa] elə bil 
evindəki hər şeyi görmək, onları hafizəsində 
həkk etmək istəyirdi. İ. Şıxlı. Həkk olun- 
maq - 1) həmin üsulla naxış açılmaq, yazı 
yazılmaq; 2) məc. Həmişəlik qalmaq, unu- 
dulmamaq (zehnində, qəlbində və s. söz- 
lərlə). Elə bil qızın bütün xüsusiyyəti, boy- 
buxwııı Şahmarın qəlbində həkk olunmuşdu. 
B.Bayramov. Qayalara həkk olmayan söz 
itər; Bu bahardan o bahara iz itər. M.Araz. 

HƏKKAK is. [ər.] Metal, daş və s. üzə- 
rində polad qələmlə yazı, şəkil və s. nəqş- 
lər oyan sənətkar; qravüra ustası, qravüraçı, 
oymaçı. 

HƏKKAKLIQ is. Həkkakm sənəti; qra- 
vüraçılıq, oymaçılıq. 



HƏQİQƏTPƏRƏST 

HƏQARƏT [ər.] 1. is. Hörmətsizlik, say- 
ğısızlıq, alçaqlıq, təhqir; alçaldıcı, heysiy- 
yətə, mənliyə toxunan hərəkət, söz və s. 
Xan buyuran qulluqlarda qaim ol; Gör 
düşmənə nə həqarət evlərsən. M.V.Vidadi. 

2. Həqarətlə şəklində zərf - alçaq nə- 
zərlə, yuxarıdan-aşağı, saymazyana, nifrət- 
lə. Nə baxmaqdır mənə, ay miiddəi, çeşmi- 
həqarətlə? S.Ə.Şirvani. 

HƏQİQƏT is. [ər.] 1. Doğrudan, həqiqə- 
tən olmuş və ya olan şey, hadisə və s. Hə- 
qiqət belədir. Həqiqəti olduğu kimi danış- 
maq. Həqiqət acı da olsa, demək lazımdır. 
Bunların heç biri həqiqətə oxşamır. - Siz 
bunu sanmayın həqiqətdir; Damağım gəldi, 
bir zərafətdir! M.Ə. Sabir. Nə odlar gör- 
müsən!.. Bu bir həqiqət! Fəqət darılmamış 
sana təbiət! S.Vurğun. // Bir şeyin əsli, 
mahiyyəti, künhü. İşin həqiqəti yenə də 
müəyyən edilmədi. - Axirülənır, İbrahim, 
yəni bizim yalançı ibrahim məcbur oldu ki, 
açıb işin həqiqətini [qıza] desin. (Nağıl). 
Mübahisə zamanı həqiqət üzə çıxır. 
H.Seyidbəyli. // Düzlük, vicdan, yaxşılıq, 
xeyirxahlıq, ədalət. Həqiqət aramaq. - 
..Həqiqət axtarılan yerdə də mütləq ixtilaf 
olur. C. Məmmədquluzadə. Qəlbimiz məşəl 
olsa; Aydınlatsa zülməti; Onda yəqin taparıq; 
Əsrlərin içində; Gizlənən həqiqəti. R.Rza. 

2. Həyatda, təcrübədə sınanmış fikir, mü- 
lahizə, mühakimə. Hamıya məlum bir həqi- 
qət. Bu, sınaqdan keçmiş həqiqətdir. 

3. Doğrudan da, həqiqətən. Bu yerlər hə- 
qiqət gözəldir. - Bədircahatı həqiqət doğru 
deyir ki, onun ürəyi yanmır. N.Vəzirov. [Sul- 
tan bəy:] Hə, yaxşı tanıyıram, həqiqət [Mür- 
səl] çox gözəl kişi idi. Ü.Hacıbəyov. 

HƏQİQƏTÇİ bax həqiqətpərəst. 

HƏQİQƏTÇİLİK bax həqiqətpərəstlik. 

HƏQİQƏTƏN zərf [ər.] Doğrudan, doğ- 
rudan da, gerçəkdən, əslində. O həqiqətən 
böyük alimdir. Həqiqətən gözəl oxuyur. 
..Həqiqətən baxmağına dəyər. - Bu müddət 
içərisində Əfruz bacı həqiqətən bir çox şey- 
lər öyrənmişdi. S. Rəhimov. Züleyxa həqiqə- 
tən Dilbərlə Fərman arasında olan sevgidən 
xəbərdar idi. Ə. Sadıq. 

HƏQİQƏTPƏRƏST is. [ər. həqiqət və 
fars. ...pərəst] Həqiqəti, düzlüyü, ədaləti 



355 




HƏQİQƏTPƏRƏSTLİK 

sevən, istəyən və onun uğrunda mübarizə 
edən adam; həqiqətçi. 

HƏQİQƏTPƏRƏSTLİK is. Həqiqəti, düz- 
lüyü, ədaləti sevmə; həqiqətçilik. 

HƏQİQİ sif. [ər.] 1. Həqiqətən mövcud 
olan və ya olmuş, həqiqətə uyğun olan; 
gerçək, real. Həqiqi vəziyyət. - Məsafə və 
zaman göz işləməyən bir zülmət içində sanki 
öz həqiqi ölçüsünü itirmişdi. Ə.Məmməd- 
xanlı. // Saxta, süni, yapma, yalançı olmayan; 
əsil. Həqiqi simasım göstərmək. - [Nadir 
bəy:] Dərin bir eşq, həqiqi bir məhəbbət 
daima dilsizdir. H.Cavid. [Usta] ilk dəfə 
olaraq həqiqi eşqin nə olduğunu duydu. 
Çəmənzəminli. // Düz, doğru, səhih. Həqiqi 
söz. - Həqiqi yol ilə. getdiyim yerdə; Kəsib 
qabağımı sən, dayan, dedin. Aşıq Hüseyn. 

2. Əsil mənada, necə lazımsa elə, əsil. 
Həqiqi dost. Həqiqi sənətkar. - [Şair Ərəs- 
tun:] Belə ki, hay-küy yox, şerin əvəzində 
özünü vəkil seçib əl-qolunu ölçə-ölçə danış- 
maq yox, həqiqi sənəti yaratmaq lazımdır. 
S.Rəhimov. Müharibə göstərdi ki, ancaq çə- 
tinlikdən qorxmayan adam həqiqi qəhrəman 
ola bilər. Ə. Sadıq. 

3. xüs. Elmi cəhətdən müəyyənləşdiril- 
miş, hadisənin mahiyyətinə uyğun. Həqiqi 
istilik tutumu. Həqiqi azimut. 

0 Həqiqi (hərbi) xidmət - kadr qoşun- 
larında (hərbi) xidmət. Həqiqi üzv - bəzi 
elmi idarələrin, cəmiyyətlərin və s. üzvünə 
verilən ad. Elmlər Akademiyasının həqiqi 
üzvü. 

HƏQİQİLİK is. Həqiqi olma, düzlük, 
doğruluq, gerçəklik, reallıq. Faktların həqi- 
qiliyi. Deyilənlərin həqiqiliyinə şübhə yox- 
dur. - [Qətibə:] ..yalnız sevgidə deyil, süriin- 
dürüciilük bütün məsələlərdə müvəffəqiyyəti 
və həqiqiliyi uduza bilər.. M.S. Ordubadi. 

HƏQİR sif. və zərf [ər.] 1. Qədir-qiy- 
məti, hörməti, etibarı olmayan; alçaq. Həqir 
baxma mənə qilii-qal bilməz isəm; Ki əhli- 
hal arasında bəlavəm, ey bülbül! Qövsi. 
Molla Cəfərqulu arvadlara həqir bir nəzərlə 
baxan kişilərdən idi. N.Nərimanov. 

2. klas. Təvazökarlıqla özünü başqasının 
qabağında kiçiltmə, heç kimi göstərmə, özü- 
nə əhəmiyyət verməmə mənasında işlənir. 



HƏLAK 

[İskəndər:] Sən də gəl abidin yanında məni; 
Qızartma, burax bu həqir bəndəni. A.Şaiq. 

3. Kasıb, yoxsul, miskin, zəlil. O birisi 
sadə və həqir geyimli otuz, ya bir qədər 
artıq sinli bir adam idi. C.Məmmədqulu- 
zadə. Şəhər kənarında bir; Daxma var idi 
həqir. Ə.Nəzmi. 

HƏQİRANƏ zərf və sif. [ər. həqir və fars. 
...anə] 1. Həqir olana yaraşacaq bir tərzdə; 
qorxa-qorxa, çəkinə-çəkinə, yazıq-yazıq, 
alçala-alçala. Həqiranə cavab. Həqiranə 
yalvarmaq. 

2. Həqarətlə, alçaq nəzərlə. Rəşid Minaya 
doğru həqiranə baxıb getdi. İ.Musabəyov. 

HƏQQ [ər.] bax haqq 2 1-ci mənada. 
[Rəsul:] Qadir həqdən mən bir dilək dilədim; 
Şükür, muradımı verdi, ah, mənim. “Aşıq 
Qərib”. Gecə-gündüz budur həqdən diləyim; 
Hifz eyləsin yaman bəladan səni. Q.Zakir. 

HƏQQANİYYƏT is. [ər.] köhn. kit. 1. Haqq 
və ədalətə uyğunluq; ədalət, insaf, vicdan. 
Həqqaniyyət öz yerini tapdı. - [Məhərrəm:] 
Mən həqqaniyyət tərəfdarıyam. C. Cabbarlı. 

2. Həqqaniyyətlə şəklində zərf - əda- 
lətlə, insafla, vicdanla. 

HƏQQÜLQƏDƏM is. [ər.] köhn. Xəstə 
üstünə gələn həkimə verilən zəhmət haqqı. 
Üzüörtülü arvad .. bir cüt dolaq, bir tuman- 
bağı və bir araqçın çıxarıb həkimin qaba- 
ğına qoydu. Bu da həkimin həqqiilqədəmi 
idi. Çəmənzəminli. 

HƏLAK is. [ər.] Ölmə, məhv olma, ölüm, 
məhv, tələf. Şah xoşhal olub buyurdu ki: 
-Razıyam omın həlakına, sabah bu tədbir 
tamam və kamal icra olunacaqdır. 
M.F.Axundzadə. □ Həlak etmək - 1) öldür- 
mək, məhv etmək, yox etmək, tələf etmək. 
Cütçü baba bövlə deyib qeyznak; Eylədi ol 
qırğını ol dəm həlak. A.Səhhət. Kəndin 
mollası da ona get demiş; Get öz düşmənini 
həlak et demiş. M.Müşfiq; 2) məc. üzüb 
əldən salmaq, həddən artıq yormaq, üzmək. 
Çox işləyib özünü həlak etmək. Həlak 
olmaq - 1) ölmək, məhv olmaq, tələf ol- 
maq. Qərib bir müddət yol gəldikdən sonra 
altındakı at tab gətirməyib həlak oldu. 
“Aşıq Qərib”. Yavər Vətən yolunda həlak 
olmuşdu. M.İbrahimov; 2) məc. yorulub 
əldən düşmək, həddindən artıq yorulmaq, 



356 




HƏLBƏTTƏ 



HƏLƏM-HƏLƏM 



üzülmək. İşləməkdən həlak olmaq. - Xalidə 
bir saat əvvəl yuxudan oyanmışdı. Ağla- 
maqdan həlak olurdu. S. Hüseyn. 

HƏLBƏTTƏ “Əlbəttə” sözünün danı- 
şıqda işlənən forması. Həlbəttə, gələcəyəm. 

- [Xoca Əziz:] Həlbəttə ki, sən bilirsəm. 
Dərdimi pünhan, ay həkim! “Məsum”. 
[Hamı:] Bu nə sözdür?! Həlbəttə, gəlin ar- 
vad olar! Ü.Hacıbəyov. 

HƏLƏ zərf 1 . inkar cümlələrində gözlə- 
nilən bir işin vaxtında baş vermədiyini, ge- 
cikmiş oldıığıınu bildirir - hələ də. Camaat 
hələ yığılmayıb. Məktub hələ mənə çatma- 
yıb. Soyuqlar hələ düşməyib. - Uzaqdan 
görünən meşəli silsilə dağların başı sübh 
dumanından hələ təmizlənməmişdi. Q. İlkin. 
Qızlar təpənin quzeyində hələ günəşdən 
yanmamış göy otluqda bir müddət sakitcə 
əyləşdilər. İ. Hüseynov. // İndiyədək, hələ 
də, hələ ki. Halbuki boş otaqlarda hara- 
dansa gətirilmiş, hələ qaydası ilə qoyulub 
yerbəyer edilməmiş şkaflardan, stollardan, 
lülələnmiş kağızlardan başqa bir şey yox 
idi. Mir Cəlal. Alaqaranlıqda hələ yer ilə 
göy bir-birindən seçilmir, .. bildirçinlər, tu- 
raclar səs-səsə verib doğacaq günəşi pişvaz 
edirdi. M. Rzaquluzadə. // Vaxt, yer bildir- 
dikdə - artıq, daha. Hələ uşaqkən təbiəti 
sevmişəm. Hələ bu gün onu görmüşəm. Hələ 
məktəbdə oxuyarkən biz dostlaşmışdıq. - 
[Maya] hələ ömründə çobanların yaşadığı 
alaçıqda olmamışdı. M. İbrahimov. 

2. Bir də, əlavə, üstəlik. Hələ bir məsələ 
də qalmışdır. Hələ iddiası da var! Hələ xəs- 
təyə də baş çəkməliyəm. Hələ bazara da ge- 
dəcəyəm. - Hələ daş yol da təmir edilməli 
idi. Ə.Əbiilhəsən. // Bu vaxta qədər, indi- 
yədək, hələ ki. Mən hələ bilmirəm ki, onun 
fikri nədir? Gözü hələ yuxuya getməyib. Hələ 
ay çıxmayıb. - Divar peçləri hələ təzəcə qa- 
lanırdı. S. Rəhimov. Əşrəf həyatında hələ 
heç bir qəhrəmanlıq eləməmişdi. S. Rəhman. 
// Hələlik, indi. Sən hələ uşaqsan, başa düş- 
məzsən. O bu işdə hələ naşıdır. Kollektivlə 
hələ tanış deyil. Hələ yeni məlumat yoxdur. 

- Oğlan, sən uşaqsan, cavansan hələ; 
Yenicə cisminə düşüb vəlvələ. M.P.Vaqif. 
Kəhər hələ kifayət qədər qurumamış yumşaq 
otu böyründən söküb yeyirdi. M. İbrahimov. 



// Bir şeyin qurtarmadığını, davamı, dalı, son- 
rası olacağını bildirir. İşlər hələ qurtarmayıb. 
Səninlə hələ sonra danışacağıq. Hələ söhbə- 
timizin dalı qalıb. - [Mərcan bəy:] Saat 
ikidir, hələ dörd saat var. Ü.Hacıbəyov. 

HƏLƏ-BELƏ zərf Səbəbsiz, niyyətsiz, 
ciddi məqsəd olmadan. Şəfiqə sözünü demə- 
yib, cavab verdi ki, heç, əzizim, bir şey olma- 
yıb, hələ-belə vanına gəlmişəm. İ.Musabəyov. 

HƏLƏ-HƏLBƏT zərf dan. Mütləq, hök- 
mən, qəti, necə olur olsıın. Hələ-lıəlbət onu 
bu gün görməliyəm. Hələ-lıəlbət saat beşdə 
bizdə ol. - Göndər ıtşağı, Şahbacını eylə xə- 
bərdar; Gəlsin hələ-lıəlbət. M. Ə. Sabir. 

HƏLƏ-HƏLƏ bax hələm-hələm. Bu işi 
hələ-hələ adam bacarmaz. - [Rüstəm kişi:] 
Yox, Yarmənıməd, Qara Kərəmoğlunu sən o 
qədər də zəif bilmə. Bərk adamdır, hələ- 
hələ geri çəkilən deyil. M. İbrahimov. 
[Eldar:] [Göyərçinlər] xoşlayıb yurd-yuva 
saldıqları yerləri hələ-hələ tərk etməzlər. 
M. Rzaquluzadə. 

HƏLƏLİK 1. zərf Bir müddət, bir qədər, 
bir müddətə qədər. Hələlik burada otur. 
Hələlik gözləməli olacaqsan. Hələlik bunu 
özündə saxla. - Sonudur qış gününün, top- 
layaraq var gücünü; Saxlamaq fikrinə düş- 
müş hələlik öz gücünü. S. Rüstəm. Murad öz 
sualına özü cavab verir, hələlik arvadına 
məsələni bildirmirdi. Ə.Vəliyev. // Müvəq- 
qəti (olaraq). Hələlik onun yanında yaşa. 
Pulu hələlik cibində saxla. - [Leytenant:] 
Hələlik ev-zad düzəldənəcən burada qalar- 
sınız. İ.Əfəndiyev. // Hazırda, bu saat, indi. 
Hələlik evə tələsirəm, məşğul ola bilməyəcə- 
yəm. Hələlik işini gör, söhbət sonraya qalsın. 

2. Hələlik! - xudahafiz! görüşənədək! 
sağ ol! [Tahir:] Hələlik, - deyə, gülə-gülə 
uzım-caydaq qıza əl elədi və sürətlə uzaq- 
laşdı. M. Hüseyn. Sənubər havanın qarış- 
mağına .. əhəmiyyət verə bilmədi, mövsümi 
paltosunu geydi, anasına “hələlik" demə- 
dən çıxdı. B. Bayramov. 

HƏLƏM-HƏLƏM dan. sif. Hər hansı, hər 
bir. [Molla deyir:] O, hələm-hələm adam- 
ların gözünə görünməz. “M.N. lətif.” Çünki 
Mina xanımı təsvir etmək hələm-hələm ada- 
mın hünəri deyil. M. İbrahimov. // zərf Tez, 
asanlıqla. [Gülzada:] Ancaq, ağa, Səlbi çox 



357 




HƏL-HƏLBƏT 



HƏLLAC 



həyasız arvaddır, hələm-hələm boynuna 
götürməyəcək. Ə.Vəliyev. [Nuriyyə:] Fiziki 
işə lap körpəlikdən adət etdiyim üçün hələm- 
hələm yorulmazdım. I. Əfəndiyev. // zərf 
Boş-boşuna, əsassız, səbəbsiz. Mən də 
hələm-hələm bayraq taxmaram; Göyümdə 
göyərən göydələnlərə. M.Araz. 

HƏL-HƏLBƏT dan. bax hələ-həlbət. 
[Reyhan xanım Mirzə Fətəliyə:] Bir şərtlə 
ki, həl-həlbət gələsiniz. M.İbrahimov. 

HƏL-HƏLƏ is. [ər.] Hay-küy, qalmaqal, 
həyəcan. Bu sayaq həl-hələylə (z.) bir anda; 
Gəldi çatdı o vahəyə karvan. A.Səhhət. 

HƏLİM 1 sif. [ər.] 1. Xasiyyətcə, təbiətcə 
yumşaq (adam haqqında). Həlim adam. - 
Məkrli qadındı, gülçölırə qızdı; Həlimdi, 
kövrəkdi, sərtdi, qııduzdu... M.Araz. Əsmət 
həlim qarı Bakıda çoxdan; Yaşayır yanında 
böyük oğlunun. M.Rahim. // Sakit, dinc 
(heyvan haqqında). Həlim inək. - Sən, ey 
yoldaşımın həlim kəhəri; Hanı cəbhələrin o 
qəhrəmanı? M.Rahim. Çox çəkməzdi, görər- 
din, o həlim heyvan, budur, dönüb gəldi, 
sahibinin ətəklərinə sürtündü. Mir Cəlal. 

2. Xoşagələn, ürəyəyatan, qulağa xoş gə- 
lən (səs haqqında). Müəllim bir qədər həlim 
və mülayim səslə soruşdu.. Ə.Vəliyev. 

HƏLİM 2 is. [ər.] İçərisində düyü və s. 
qaynadılması nəticəsində hasil olan qəliz 
su. Süzülmüş düyünün üstünə ilıq su gəzdir- 
məklə onu yuyurlar ki, həlimi getsin. 

HƏLİMANƏ [ər. həlim və fars. ...anə] 
bax həlimliklə (“həlimlik” də). 

HƏLİMAŞI is. Tamamilə həll olub həl- 
məşik hala gələnədək suda bişirilən ət və 
buğdadan ibarət, adətən səhər tezdən yeyi- 
lən horra. 

HƏLİMLƏŞMƏ “Həlimləşmək”dən fis. 

HƏLİMLƏŞMƏK / Həlim olmaq, yum- 
şalmaq (xasiyyətcə, rəftarca) (bax həlim 1 ). 
Nəhayət, xan həlimləşməyə başladı. Sənəm 
xanımın da iztirablarını azaldıb, onu ağır 
bir qayğıdan qurtardı. Çəmənzəminli. 

HƏLİMLİK is. 1. Yumşaqlıq (xasiyyətcə, 
təbiətcə). Cahıllıqda həlimlik, qocalıqda 
səlimlik. (Ata. sözü). 

2. Həlimliklə şəklində zərf - yumşaq- 
lıqla, mülayimliklə, xoş dillə, xoş rəftarla, 
həlimanə. Həlimliklə rəftar etmək. 



HƏLQƏ bax halqa. Yüz həlqə edib zülfi- 
pərişanını çin-çin; Hər həlqə ilə boynuma 
bir silsilə saldın. Qövsi. Həlqə get-gedə 
sıxılırdı. H.Seyidbəyli. 

HƏLQƏVİ [ər.] klas. bax halqavari. 

HƏLL 1 is. [ər.] 1. Ətraflı fikirləşib dü- 
şündükdən sonra çətin və ya dolaşıq bir 
məsələ haqqında bu və ya digər nəticəyə, 
qərara gəlmə, ona cavab tapma. Problemin 
həlli. H Bir məsələ haqqında qərara gəlmə, 
nəticə çıxarma. [Rüstəm bəy] həllinə aciz 
olduğu məsələlərdə məlumatlı adamlara və 
kitabxanalara müraciət edərdi. Çəmənzə- 
minli. □ Həll etmək qərara gəlmək, nəti- 
cəyə gəlmək. Yüz kari-müşkülə gər qoya- 
san əl; Göz yumub açınca səyin eylər həll. 
Q.Zakir. [Rəhim bəy] Məşədibəylə ixtilafını 
biryolluq həll etmək bəhanəsilə qardaşı 
evinə getdi. M. Hüseyn. 

2. Həyata keçirmə (keçirilmə), yerinə 
yetirilmə. Məsələnin qoyuluşu, müzakirəsi 
və həlli elə gəlib yetişmişdi ki, burada hiylə 
olduğunu heç kəs güman etməzdi. Mir 
Cəlal. □ Həll etmək - həyata keçirmək, 
yerinə yetirmək. Çətin texniki məsələləri həll 
etmək. - [Nəsib dayı] ..həmişə ən çətin, mü- 
bahisəli məsələləri də sakitliklə həll etməyi 
lazım bilirdi. İ.Şıxlı. 

3. Axtarılan rəqəmi, cavabı və s. tapma. 
Krossvordun həlli. Tənliyin həlli. □ Həll 
etmək - axtarılan cavabı, rəqəmi tapmaq. 
[Nuriyyə:] Ən çətin məsələ-misallar seçib 
həll elədim. İ. Əfəndiyev. 

HƏLL 2 [ər.] 1. is. xiis. Bir cismin və ya 
mayenin suda və ya başqa maye içərisində 
öz tərkibini pozub onunla qarışması, onun 
içində əriməsi. □ Həll etmək - bərk və ya 
maye maddəni suda və ya başqa mayedə 
əritmək. Şəkəri suda həll etmək. 

2. sif. Çox yetişmiş, dəymiş və ya çox 
bişmiş; yumşaq. Həll pomidor. Həll (z.) 
bişirmək. - [Yaşlı kişi:] Tam yetişmiş, həll 
bir ənciri əlimə alaraq [Şiriımaza] tərəf tolaz- 
ladım. S.Hüseyn. 

HƏLLAC is. [ər.] Pambıqatan, yunatan 
(usta). Sən ac, mən ac, qonşu həllac. (Ata. 
sozü). Yunatan həllaclar burada dolanar, 
həftələrlə bir güızəranlı alaçıqda məskən 
salıb, yun atar.. S. Rəhimov. 



358 




HƏLLACLIQ 



HƏMAİL 



HƏLLACLIQ is. Pambıqatma, yunatma 
sənəti. 

HƏLLEDİCİ' sif Bir şeyin inkişafını, 
gələcəyini təmin edən, həll edən. Həlledici 
amil. Həlledici mərhələ. H Başlıca, ümdə, 
əsas, ən mühüm. Həlledici şərt. - Axırıncı 
iki giin ərzində düşmənin tank hücumlarının 
dəf edilməsində idrisin batalyonwıdakı mi- 
naatanlar bölüyü həlledici rol oynamışdı. 
Ə.Məmmədxanlı. 

HƏLLEDİCİ 2 sif. xiis. Başqa maddəni içə- 
risində həll edən, əridən. Kolbanı cizgiyə 
qədər həlledici maye ilə dəqiq surətdə 
doldurduqdan sonra cizgidən yuxarıda qa- 
lan damcıları süzgəc kağızı ilə qurudurlar. 
“Miqdari kimyəvi analiz”. // is. Başqa mad- 
dəni öz içərisində həll edən, əridən maddə. 
Bu maddələr bərk və maye halda, bəzən də 
onların suda ( və ya başqa həlledicilərdə) 
məhlulu şəklində tətbiq edilir. “Qeyri-üzvi 
kimyadan təcrübə məşğələləri”. 

HƏLLƏM-QƏLLƏM sif. dan. 1 . Cüvəl- 
lağı, fırıldaq, haramzadə, cəncəl. [Xan 
Kazıma:] Ay gədə, sən çox lıəlləm-qəlləm 
adama oxşayırsan, .. xatanı məndən sov. 
Çəmənzəminli. [Həsən] lıəlləm-qəlləm 
adam imiş. Qantəmir. 

2. Qarışıq, dolaşıq. [Gəray ağa:] Bilirsən, 
bəydadaş, işlər necə həlləm-qəlləmdir? 
S. Rəhimov. Məktubun sonunda mənə tap- 
şırır ki, o lotulara deyim : - Həlləm-qəlləm 
işlərdən əl çəkməsələr, hamısını adbaad ya- 
zacaq. “Kirpi”. 

HƏLLƏNMƏ “Həllənmək”dən fis. 

HƏLLƏNMƏK f Nəşələnmək, xoşlan- 
maq, xoşallanmaq. İsti qum mənə ipək yataq 
kimi gəldi, uzandım, bəllənməyə başladım. 
Çəmənzəminli. 

HƏLLOLUNMAZ' sif. Həll olıına bilmə- 
yən, yaxud həlli çox çətin olan. Həllolun- 
maz məsələ. — Sanki Şirzadı, yaxud Salmanı 
seçmək [Pərşan] üçün həllolunmaz bir 
müşkülə dönmüşdü. M.İbrahimov. 

HƏLLOLUNMAZ 2 sif. Başqa maddələr 
içində həll olmayan, əriməyən. 

HƏLMƏŞİK sif Horra halında olan, qatı, 
qəliz. Həlməşik kütlə. - İsti su götürdükdə 
ııişasta yapışqanlaşaraq həlməşik təbəqə 
əmələ gətirir. “Dərman növləri”. 



HƏM bağl. [fars.] 1. Üstəlik, dəxi, ...da 
(də). Fələk, bari cəfalar eyləyib, sən həm 
qəm artırma ; Əlindən gəlmədisə əhli-dərdə 
çarəsaz olmaq. S.Ə.Şirvani. Qəzetin yaz- 
mağına görə, bu növ şəxslər Naxçıvan fəqa- 
rəsində həm olublar. N.Vəzirov. 

2. Təkrar edilərək işləndikdə həmcins 
cümlə üzvlərini bir-birinə bağlayır. Həyat 
həm gülmək, həm ağlamaqdır; Lakin daha 
xoşdur döyüş çağları.. M.Müşfıq. Əgər Şah- 
mar bu gün çıxmasa, həm Nərminədən əli 
üzüləcək, həm imtahanlara gecikəcəkdi. 
B. Bayramov. // Eyni vəzifədə təkrar edil- 
dikdə sonuncu “həm” bağlayıcısı "həm də” 
şəklində işlədilir və cümlənin bitdiyini, 
fikrin sona yetdiyini bildirir. Həbib çay içir, 
Gözəl fındıq sındırır, söhbət həm qızışır, 
həm də şirinləşirdi. Ə.Vəliyev. Tapdıq həm 
ağlayır, həm də işarə ilə anasına müəllimin 
yanındakı sarıqlı şeyi göstərirdi. Ə.Vəliyev. 

həm... [fars.] Mürəkkəb sözlərin əvvə- 
linə gətirilərək şəriklik, birgəlik, qarşılıq 
mənasını bildirən sifət və isinilər düzəl- 
dilir; məs.: həmsöhbət, həmrəy, həmsər- 
həd, həmyerli, həmvətən. 

HƏMAĞUŞ zərf [fars.] Bir-birini qucaq- 
lamış halda, qucaqlaşaraq. □ Həmağuş 
olmaq - bir-birini qucaqlamaq, qucaqlaş- 
maq. Vaqifı-pürmöhnət çox çəkib həsrət; Ta 
səninlə xəlvət ola həmağuş. M.P. Vaqif. [Xa- 
vər Arifə:] Baxdım ki, sevilməyənlər əsla; 
Layiq deyil olmağa həmağuş. H.Cavid. 

HƏMAHƏNG sif. və zərf [fars.] Bir- 
birinə uyan, uyğun (səslər, rənglər və s. 
haqqında). Həmahəng səslər. - ..Oynayan- 
lar kütləsinin həmahəng hərəkəti ilə [Mir- 
zağa] da irəli hərəkət edirdi. S. Hüseyn. 
□ Həmahəng olmaq - bir-birinə uyğun 
olmaq, müvafiq olmaq, uymaq. Dərin bir 
sükut ətrafı bürüyərək kainatla həmahəng 
olmuşdu. Çəmənzəminli. [Əlikram Hidayə- 
tə:] Ay sağ ol gərək yaradıcılıqla şəxsiyy’ət, 
amal həmahəng olsun. B. Bayramov. 

HƏMAİL is. [ər.] 1. Qılınc, tapança və s. 
silah asmaq üçiin çiyindən aşırılan qayış; çi- 
yin qayışı. Misri qılınc həmaildi belində; Ge- 
yər hər vaxt al-qumaşı Koroğlu. “Koroğlu”. 

2. Boyundan asılan, üzəri piləklə bəzə- 
dilmiş qadın bəzəyi. “Gəlinlər həmaili” 



359 




HƏMAN 

(əsər adı). - [Leylək] həm üzük, həm sırğa, 
həm həmail, həm də bilərzik almaq istədi. 
S. Rəhimov. Ay qız, sənə mailəm; Boynunda 
həmailəm; Dost payı şirin olar; Hər nə 
versən qailəm. (Bayatı). // Çələng. Pərşan 
ağlı-sarılı müxtəlif çöl güllərindən həmail 
qayıraraq arasına qırmızı lalələrdən naxış 
vurub boynundan asmışdı. M. İbrahimov. 

3. inanca görə, gözdəymədən, xəstələn- 
məkdən və s. qorunmaq üçün boyundan 
asılan dua, tilsim, pitik. Arxeoloji qazıntılar 
zamanı çoxlu həmail aşkar edilir. 

HƏMAN bax haman. 

HƏMAVAZ sif. və zərf [fars.] Səsləri bir- 
birinə uyğun; həmahəng. □ Hənıavaz 
olmaq - səs-səsə vermək. Gah eyləyibən 
sürııdlər saz; Bülbüllərə oldular həmavaz. 
Füzuli. Azər uyıırkən, şaqraq; Bir səda saz- 
la həmavaz olaraq; Onu qaldırdı yataqdan 
erkən. H. Cavid. 

HƏMAV AZLIQ is. Səslər arasında uy- 
ğunluq, ahəng; həmahənglik. 

HƏMBAB sif. [fars. ] dan. Bir-birinə uy- 
ğun, münasib, bab. // məc. Sevgili, məhbu- 
bə. Könlümün sevdiyi gözəl lıəmbabı; Zülf- 
ləri bənd edib on dörd kitabı. Şair Vəli. 

HƏMCİNS is. [fars, həm və ər. cins] 1 . Bir 
cinsdən olan, cinsi bir olan; eynicinsli. Həm- 
cins heyvanlar. 

2. Bir cinsə, bir qövmə mənsub olan, eyni 
cinsdən, eyni qövmdən olan, öz cinsindən 
olan (məcazi mənada adətən insan, adam 
nəzərdə tutulur). Həmcinslərim təmam get- 
miş; Söz mülkündən nizam getmiş. Füzuli. 
[Nadir bəy:] ..Həmcinsinə qıymaqdan, 
yaxıb-yıxmaqdaıı zövq alanlar, başqasının 
fəlakətində səadət arayanlar birər adi cəl- 
laddan başqa bir şey deyildir. H. Cavid. 

0 Həmcins cümlə üzvü qram. - cümlədə 
eyni sintaktik vəzifəni yerinə yetirən cümlə 
üzvü. 

HƏMCİNSLİK is. Bir cinsdən olma. 

HƏMÇƏKİ sif. Çəkisi bir olan, eyni ağır- 
lıqda, çəkidə olan. 

HƏMÇİNİN bağl. [fars.] 1. Habelə, ...da 
(...də), həm, həm də. Usta Zeynal həmçinin 
bir arif kişi idi. O da gözəl şeirlər oxuyardı. 
Ə. Haqverdiyev. [Hacı Osman:] ..Dəyirma- 



HƏMƏQİDƏ 

nını verdin əkinçilərə, yerlərini həmçinin, 
onda pəs necə dolanırsan? N.Vəzirov. 

HƏMD is. [ər.] din. Şükür, təşəkkür, min- 
nətdarlıq. İşimiz boş danışıq, həmdü sana- 
dır, demədim? Ay baba, işlərimiz xeyli fəna- 
dır, demədim? C. Cabbarlı. □ Həmd olsun 

- “Allaha şükür”, "Allaha şükür olsun” 
mənasında Allaha minnətdarlıq bildirən 
dini təbir. Həmd olsun, özünüz görürsünüz, 
kimlərdir şəriətini bilməyib, kor-koranə əl- 
ayaq çalanlar.. C. Məmmədquluzadə. 

HƏMDƏM is. [fars.] Yaxın yoldaş, yaxın 
dost, sirdaş. Hardasız, ey şad keçən dəmlə- 
rim; Hardasız, ey sevgili həmdəmlərim? 
A.Səhhət. Hanı dostlar və həmdəmlər? 
Gələcəkmi keçən dəmlər? S. Vurğun. // Məc. 
mənada. Bax, indi təbiət bizə yoldaş; Yoldaş 
deyil, hətta bizə həmdəm. M.Müşfıq. Həm- 
dəmisən günəşgözlü səhərin; Bəxtin gülür 
aynasında Xəzərin. S. Rüstəm. 

HƏMDƏMLİK is. Yaxın yoldaşlıq, sir- 
daşlıq, yaxın dostluq, çox yaxınlıq. Həm- 
dəmliyim ilə ar qılma; Məndən nifrəti şüar 
qılma. Füzuli. 

HƏMDƏRD is. [fars.] Dərdləri bir olan 
adamlardan hər biri, birilə bir dərddə olan. 
[Leyla xanım:] Həmdərdik, qardaş, qorxma, 
sözünü de... N.Vəzirov. Qoy Sadıqa de- 
sinlər lağlağı, anıma o kişi ölən günə kimi 
mənim rəfiqim, müsahibim və lıəmdərdimdi. 
C .Məmmədquluzadə. 

HƏMDƏRS is. [fars, həm və ər. dərs] Bir 
sinifdə və ya bir yerdə oxuyan. 

HƏMDİN is. [fars, həm və ər. din] Eyni 
dinə mənsub adamlardan hər biri; dindaş. 

HƏMD-SƏNA is. [ər.] din. Allaha səna 
və təşəkkür, minnətdarlıq, razılıq. [Dərviş 
Ruqiyyəyə:] Bunların hamısının əvəzində 
Allah səni yetirdi və mən də “bəsdi" deyib 
ona həmdi-səna dedim. A.Divanbəyoğlu. 

HƏMƏQİDƏ sif. və zərf [fars, həm və ər. 
əqidə] Eyni əqidədə olan; həmməslək. 
Rzaquluxan ilə lıəməqidə olan müsyö Lui də 
.. İran səfərinə hazırlaşmaqda idi. M.S. Ordu- 
badi. Diqqətlə qulaq asan Hüseyn Məhbusi 
[Kərimxana] hədsiz bir sevinc və maraqla : 

- Məni də özünüzə bir yoldaş bilin, həm- 
məslək, lıəməqidə (is.) bilin. M.lbrahimov. 



360 




HƏMƏL 

HƏMƏL is. [ər.] Ərəb astronomiyasında 
Qoç bürcünün adı. Günəş lıəməl bürcünə 
yaxınlaşdığı dəqiqədə Sultan Toğrulun qa- 
pısında vurulan kərənayxana Novruz bay- 
ramı mərasiminin başlandığını xəbər verdi. 
M. S. Ordubadi. 

HƏMƏN [fars.] 1. əvəz. Həmin, haman, 
o. [Cavad bəy:] Elə işlərin üstündə həmən 
adamı divara söykəyib başına güllə çaxar- 
lar, qalar yerində.. N.Vəzirov. Gətirir fikri- 
mi mənim tüğyana; Həmən divardakı şumal 
buruqlar. M.Müşfıq. 

2. zərf O saat, dərhal, əlüstü. Mən bu löv- 
hələri xəstə, nəfəssiz; Seyr edərək həmən 
yüyürdüm səssiz. S.Vıırğun. Əcəbcə işə 
düşdük, deyib güldüm özümə; Yay paltomun 
boynunu həmən çəkdim üzümə. S. Rüstəm. 

HƏMƏSR is. [fars, həm və ər. əsr] Bir 
əsrdə, bir dövrdə yaşamış və ya yaşayan, 
bir-birinin müasiri; çağdaş, əsrdaş. Həməsr 
şairlər. - Həmsinlərin səfada, bağda; 
Həməsrlərin çəməndə, dağda. M. Ə. Sabir. 
Deyirəm, bəlkə də həməsrlərim; Şerimi 
gözləmir o qədər mənim? B. Vahabzadə. 

HƏMFİKİR is. və sif. [fars, həm və ər. 
fikr] Eyni fikirdə olan, fikirləri, görüşləri, 
rəyləri bir olan; həmrəy, həmməslək, 
məsləkdaş. Həmfikir adamlar. Onlar bu 
məsələdə həmfikirdirlər. - Gəl bu hicran 
dərdini Nima, çəkək bir yerdə biz; Həmfikir, 
həmdərd olaq, məskən salarsaq harda biz. 
Şəhriyar. Həsən bəy və onun həmfikirləri 
[Nəcəf bəy Vəzirov, Heydəri və başqaları] 
maarifpərvər, mütərəqqi və vətənini sevən 
adamlar idilər. M.İbrahimov. 

HƏMHƏMƏ is. Pıçıltı, pıç-pıç. Həmhə- 
mə başlayır div ilə pəri; Qorxudan qan olur 
xalqın ciyəri. Şəhriyar. 

HƏMHÜDUD sif. [fars, həm və ər. hü- 
dııd] Sərhədləri bir olan; yan-yana, bitişik, 
yapışıq olan; həmsərhəd. Həmhüdud döv- 
lətlər. - [İran] Qafqaz ilə həmhüduddur. 
M. S. Ordubadi. 

HƏMHÜQUQ sif. [fars, həm və ər. hü- 
quq] Eyni hüquqa, bərabər hüquqa malik 
olan; bərabərhüquqlu. Bütün xalqlar həmhü- 
quqdurlar. Həmhüquq iqtisadi münasibətlər. 

HƏMHÜQUQLUQ is. Eyni hüquqa, bəra- 
bər hüquqa malik olma; bərabərhüquqluluq. 



HƏMİŞƏKİ 

HƏMXANA is. [fars.] Bir evdə, bir mən- 
zildə yaşayan adamlardan hər biri; qonşu, 
mənzil qonşusu. Hənıxanası qarşı evdən 
baxaraq; Rübabəyə zilləmişdi gözünü. 
M.Müşfıq. Köhnə mənzildə bir ildir ki, iki 
həmxana cırmaqlaşır. S.Qədirzadə. 

HƏMXASİYYƏT is. və sif. [fars, həm və 
ər. xasiyyət] Eyni xasiyyətdə olan, xasiy- 
yətcə bir olan. Atı at yanına bağlarsan, həm - 
rəng olmasa, həmxasivyət olar. (Ata. sözü). 

HƏMİ bax həm. Həmi sağdan, həmi sol- 
dan; Zənbur kimi sancdı birə. Aşıq Ələsgər. 
[Cahan Əsgərə:] Allaha şükür, həmi pulun 
var, həmi dövlətin var, həmi cavansan. 
Ü.Hacıbəyov. 

HƏMİN [fars.] Yaxında olan bir şeyi, ya 
şəxsi göstərmək üçün işlədilən əvəzlik. 
Həmin qəzet. Həmin tələbə. - Sən bilirsən, 
mənim yaşım azdır; Anadan olduğum həmin 
yazdır. A. Səhhət. Birinci olaraq nəzərlərilə 
Fərmanın qəlbini dələn həmin qız bir kəklik 
cəldliyilə sıçrayıb maşına çıxdı. Ə.Sadıq. 

HƏMİŞƏ zərf [fars.] Daima, hər vaxt, hər 
zaman. O. həmişə adamlardan uzaq gəzir. - 
[Almaz:] Mənim qapını dostlarımın üzünə 
həmişə açıqdır. C. Cabbarlı. Buna da şiikr 
edib, “ təvəkkül ” - dedik; Imdadçün həmişə 
üz tutduq göyə. B. Vahabzadə. // Arası- 
kəsilmədən, daim. Oğul nankorların adəti 
budur: Günəşin nurunu həmişə udub; Ca- 
zibə alırlar, sürət alırlar.. M. Araz. 

HƏMİŞƏBAHARA [fars.] 1. bot. İlin bü- 
tün fəsillərində çiçək açan cır qızılgül növü. 
Saib saxsıdakı yeni açnıış həmişəbaharı mə- 
zar üzərinə qoyub geri çəkilər. H. Cavid. 

2. Həmişə öz təravətini saxlayan; hə- 
mişəcavan. [Qəmər xanım:] Rəhmətlik kişi 
də deyərdi ki, həmişəbaharsan, ay Qəmər! 
M.İbrahimov. 

HƏMİŞƏCAVAN 1. Bax həmişəyaşıl. 

Enliyarpaq çinarlar, həmişəcavan ağaclar 
xiyabanın yaraşığıdır. - Ağaclar lütləşmiş 
olsa da, həmişəcavanlar onu gizlədə bilir- 
dilər. B.Bayramov. 

2. sif. dan. Təravətini, gənclik görkəmini 
itirməyən; qocalmayan. Həmişəcavan kişi. 

HƏMİŞƏKİ sif və zərf 1 . Həmişə olan, 
hər vaxt olan; hərvaxtkı, adi. Həmişəki qay- 
da. Həmişəki iş. - Sabahkı gün tarçı Əsədin 



361 




HƏMİŞƏLİK 

cənazəsi arabaya qoyulub, həmişəki adət 
üzrə “Ərrəhman " oxuna-oxuna qəbiristana 
aparıldı. B.Talıblı. Günün birində Təliə ilə 
vəliəhd və Qətibə bir yerdə idi, Qətibə 
həmişəki adəti üzrə onları bir yerdə buraxıb 
çıxdı. M.S. Ordubadi. 

2. Həmişəkindən şəklində - həmişə ol- 
duğundan, adi qaydadan. Firidun darülfii- 
nuııdan çıxıb Şəmsiyyəyə dərs deməyə getdi. 
Qız həmişəkindən daha artıq bir səmimiy- 
yətlə onu qarşıladı. M. İbrahimov. Bu gün 
dəniz həmişəkindən coşqun idi. S.Vəliyev. 

3. “kimi” qoşması ilə - həmişəki kimi, 
həmişə, hər vaxt olduğu kimi, adi qaydasın- 
da. Qüdrət dinmədi, ayağa qalxdı və həmi- 
şəki kimi ağır-ağır yeriyib kabinetinə keçdi. 
M.Hüseyn. 

HƏMİŞƏLİK zərf Vaxtı məhdud olma- 
dan, müddətsiz, əbədi, daim(i). Dağda me- 
şəlik; Gül, bənövşəlik; Mən həmişəlik; Bu 
balama qurban. (Bayatı). [Qəmər:] Vaxtı- 
mız çox olacaq. Mən burada həmişəlik dok- 
tor işləyəcəyəm. S. Rəhman. [Sevinc Mah- 
muda:] ..Mən elə bilirdim ki, sən bugünkü 
iclasdan özün üçün həmişəlik bir nəticə 
çıxaracaqsan. Z.Xəlil. 

HƏMİŞƏYAŞIL sif. bot. Bütiin ili yarpaq- 
la (və ya iynəyarpaqla) örtülü. Həmişəyaşıl 
ağaclar. 

HƏMİYYƏT is. [ər.] Vətən, ailə qeyrəti, 
namus, təəssüb. Min elm deməkdənsə hə- 
miyyət gərək olsun; Sözdən nə bitər, işdə 
həqiqət gərək olsun. M.Ə. Sabir. 

HƏMİYYƏTLİ sif. Həmiyyət sahibi olan; 
qeyrətli, namuslu, təəssübkeş. Bu kəndin 
adamları istəyiblər, .. özlərini Astaranın qey- 
rətli və həmiyyətli adamlarına oxşatsınlar. 
"Mol. Nəsr.” 

HƏMKAR is. [fars.] Biri ilə bir yerdə, bir 
sənətdə, bir peşədə işləyən adam; iş, sənət, 
ixtisas yoldaşı. Veys yanını stula təzəcə qoy- 
muşdu ki, həmkarlarının yerdə bardaş qur- 
duğunu görüb, özü də elə onların yanında 
çömbəlib divara söykəndi.. Ə.Əbülhəsən. 
[Cəfərqulu] baxırdı ki, görsün, həmkarla- 
rından bura kim gəlib. B. Bayramov. 

0 Həmkarlar ittifaqı - fəhlə və qulluq- 
çuların mənafeyini qorumaq üçün əmək prin- 
sipi üzrə onları birləşdirən kütləvi təşkilat. 



HƏMMƏSLƏK 

HƏMKƏNDLİ is. Bir kənddə doğulmuş, 
orada yaşamış və ya yaşayan (adam). Həm- 
kəndliləri ilə görüşmək. Şəhərdə həmkəndli- 
sinə rast gəldi. - ..Nəriman [Nərimanov] 
türkcə və rusca gözəlcəsinə yazıb-oxumaq bi- 
lirdi. Ona görə həmkəndlilərinin günü-gün- 
dən ona rəğbətləri artırdı. Ə. Haqverdiyev. 

HƏML is. [ər.] klas. Yük, ağırlıq. 

0 Həml etmək - 1) isnad etmək, izah et- 
mək, yazmaq, aid etmək, səbəbini bir şeydə 
görmək. Minanın hərəkətini dəli olduğuna 
həml etdilər. Çəmənzəminli; 2) boynuna 
qoymaq, üzərinə yükləmək. [Haşım:] Əgər 
iki min manata tamah edib bu məsləhətlərə 
dəyişməsəydim, həm [pulu] əlimdən dərviş 
alacaqdı , həm burada boynuma bir cinayət 
həml edib, məni hökumətə təslim edəcək- 
dilər.. B.Talıblı. 

HƏMLƏ is. [ər.] Hücum, üzərinə atılma. 
Həmlələr pozmuş, qoşun sındırmış, qala 
fəth etmiş əsgər sevinci ilə Durmuş .. yata- 
ğına girdi. Mir Cəlal. ..Qaraca çobanın 
cürətli müqaviməti, iki qardaşı ilə birgə 
hələ ilk həmlədə beş-on atlını vurub- 
yıxmaları basqınçıların qəzəbini artırdı. 
M.Rzaquluzadə. □ Həmlə etmək - hücum 
etmək, üzərinə atılmaq. İş atışmadan ötüb 
şəmşir və xəncər ilə bir-birinə həmlə etməyə 
çatdı. M.F.Axundzadə. Ta ayın iyirmi doq- 
quzuna kimi düşmənin tankları ilə piyadası 
batareyaya həmlə etdi. Ə.Əbülhəsən. // Eyni 
mənada oyunda. Hücumçuların həmlələri. 
□ Bir həmlədə - dərhal, bir anda, bir dəfə 
həmlə etməklə. Koroğlu bir həmlədə özünü 
Aslan paşaya çatdırdı. “Koroğlu”. 

HƏMMƏCLİS is. [fars, həm və ər. məc- 
lis] Bir yerdə oturub-duran, məclis yoldaşı 
olan; həmnişin. Hər kəs [Lütfəli bəylə] bir, 
ya iki dəfə həmməclis və həmsöhbət olsaydı, 
yəqin onu sevərdi.. İ.Musabəyov. 

HƏMMƏHƏLLƏ sif. və is. [fars, həm və 
ər. məhəllə] Eyni məhəllədə doğulmuş, ya- 
şamış və ya yaşayan. Həmməlıəllə uşaqlar. 

HƏMMƏNA sif. [fars, həm və ər. məna] 
Eynimənalı, birmənalı, mənası başqa sözün 
mənası ilə eyni olan. Нәттәпа söz. 

HƏMMƏSLƏK is. [fars, həm və ər. məs- 
lək] Məsləkdaş, eyni məsləkdən olan, məs- 
ləkləri, əqidələri eyni olan. Həmməslək 



362 




HƏMMƏZHƏB 



HƏMSİNİF 



adamlar. - Diqqətlə Kərimxana qulaq asan 
Hüseyn Məhbusi hədsiz bir sevinc və ma- 
raqla : - Məni də özünüzə bir yoldaş bilin, 
həmməslək, lıəməqidə bilin, - dedi. 
M. İbrahimov. 

HƏMMƏZHƏB is. [fars, һөт və ər. məz- 
həb] köhn. Eyni bir məzhəbə mənsub olan, 
inanan; dindaş. [Molla İbrahimxəlil:] Həmi 
sənin təvəssütün həmməzhəblərin barəsində 
məqbul oldu, həmi mənim sözüm pozulmadı. 
M.F.Axundzadə. 

HƏMNİŞİN is. [fars.] Bir yerdə oturub- 
duran, dost, yoldaş, munis. Həmnişinin bab 
elə; Görən desin, ha belə! (Ata. sözü). Qəm 
mərhələsində qalmışam fərd; Nə yar, nə 
həmnişin, nə həmdərd. Füzuli. 

HƏMPEŞƏ is. [ fars.] Eyni peşə sahibi 
olan, peşələri eyni olan. Danışdı teatrdan; 
aktyor sənətindən ; həmpeşələriniıı xidmə- 
tindən; bir az gileyləndi. R.Rza. 

HƏMPİYALƏ is. [fars.] Biri ilə həmişə 
bir yerdə içki içən, sərxoşluq edən adam. 
Mənimlə daim o kəslər ki, lıəmpiyalə idi; Nə 
cam lütf edir indi, nə cam alır məndən. 
Ə.Vahid. 

HƏMRAH is. [fars .] Yol yoldaşı, yoldaş. 
[Əmrah:] Həmrah bizlərdə yoldaşa deyirlər. 
“Əmrah”. [Alp Arslan:] Aydın gözünüz, 
cümlə səadət bizə həmrah. H. Cavid. 

HƏMRAHLIQ is. klas. Yoldaşlıq, yol yol- 
daşlığı. Ey bəxt, vəfasız olma sən həm! 
Həmrahlıq et, bizimlə bir dəm! Füzuli. 

HƏMRAZ is. [fars.] klas. Sirr yoldaşı, sir- 
daş. Həmrazim idin şikayətimdə; Dəmsazim 
idin hekayətimdə. Füzuli. Badi-səba, əgər 
düşsə güzarın; Söylə xəlvət o həmraza bir 
xəbər. M. P. Vaqif. 

HƏMRƏNG sif. və is. [fars!] 1. Eyni 
rəngdə olan, eynirəngli. Atı at yanına bağ- 
larsan, lıəmrəııg olmasa, həmxasiyyət olar. 
(Ata. sözü). 

2. məc. Uyğun, uyar, müvafiq, münasib, 
düz. □ Həmrəng olmaq - uyğunlaşmaq, 
uyğun olmaq, münasib olmaq. Ey gül, bu 
mənə deyilmidir nəng; Kim, olmayasan mə- 
nimlə həmrəng. Füzuli. Demə bu misranın da 
əsil mənası bu imiş ki, dünyada keçinmək, 
güzəran etmək istəyirsən isə, camaat ilə həm- 
rəng ol. N.Vəzirov. ..Parlaq bahar səmasilə 
həmrəng olsun nəğmələrim? M. Müşfiq. 



HƏMRƏY sif. və is. [fars, həm və ər. rəy] 
Bir fikirdə, bir rəydə olan; həmfikir, yekdil. 
[Əmiraslan ağa:] Hansınız mənimlə həm- 
rəydir, buyursun, gözüm üstə yeri var. 
S.S.Axundov. Görünür ki, [Şirin Rüstəm- 
bəylə] bəzi nöqtələrdə həmrəy deyildi. 
Çəmənzəminli. □ Həmrəy olmaq - bir rəy- 
də, bir fikirdə olmaq, həmfikir, yekdil olmaq. 
N. Vəzirov yeni komediyaları və "Dəıviş ” im- 
zalı publisist əsərləri ilə mollanəsrəddinçi- 
lərlə həmrəy olduğunu göstərirdi “Əkinçi”. 

HƏMRƏYLİK is. Həmfikirlik, yekdillik. 
Görüşlərdə həmrəylik. Məsələ barəsində 
yoldaşlar arasında həmrəylik yoxdur. - .. Yol- 
daşlarının həmrəyliyi [Qəzənfəri] daha çox 
sevindirirdi. S.Vəliyev. // Hər hansı bir icti- 
mai hərəkətə və ya fikrə fəal surətdə hüsn- 
rəğbət göstərmə; fikir, mənafe birliyi. 
Əməkçilərin beynəlxalq həmrəyliyi. 

HƏMSAYƏ is. [fars.] köhn. Qonşu. Dedi : 
həmsayə, var nəyə meylin; Nə yeyirsən, nə 
istəyir könlün? M. Ə. Sabir. Anlar nə ata, nə 
ana, həmsayə bizim qız; Xan dostu! Düşüb- 
dür yeni sevdavə bizim qız. Ə.Nəzmi. 

HƏMSAZ sif. və is. [fars.] Bir-birinə 
uyğun gələn, uyan, münasib olan; uyğun. 
□ Həmsaz olmaq - uyğun gəlmək. Demə 
ki, yaş ürəklə; Qanacaqla, hünərlə; Həmişə 
həmsaz olur. B. Vahabzadə. 

HƏMSƏFƏR is. [fars, həm və ər. səfər] 
Səfər yoldaşı, yol yoldaşı. 

HƏMSƏNƏT is. və sif. [fars, həm və ər. 
sənət] Sənətləri, peşələri bir olan, sənət 
yoldaşı, iş yoldaşı. Qonşuluq bir yana, axı 
biz - Qara Canbalayevlə mən, demək olar 
ki, həmsənət idik. İ. Hüseynov. 

HƏMSƏRHƏD is. [fars, həm, sər və ər. 
hədd] Ümumi sərhədi olan; qonşu, həmhü- 
dud. Həmsərhəd ölkələr. 

HƏMSİN sif. və is. [fars, həm və ər. simi] 
Həmyaş, yaşıd, bir yaşda olan. Fərman və 
Gövhərtac ikisi bir yerdə böyümüşdülər və 
həmsin idilər. Ə.Haqverdiyev. 

HƏMSİNİF sif və is. [fars, həm və əı; 
sinif] 1 . Məktəbdə eyni bir sinifdə oxuyan, 
sinif yoldaşı. Həmsiııif rəfiqələr. 

2. Eyni ictimai sinfə mənsub olan, eyni si- 
nifdən olan. Zakir özü Qarabağın xass-xalis 
niicəbalarından ola-ola, öz həmsinfıniıı ayıb 



363 




HƏMSİR 

və qüsurunu belə açıq, mərdanə və şairanə 
söyləməyi, əlbəttə, şayani-təhsindir. F.Köçərli. 

HƏMSİR is. və sif. [fars, həm və ər. sir] 
Sirdaş. Həmsir yoldaşlar. - Qasım bəy Za- 
kirə gəldikdə, o da Molla Pənah kimi dur- 
nalardan xahiş eləyir ki, ondan ehtiyat etmə- 
sinlər və onu özlərinə həmsir, yoldaş və rəfıq 
hesab etsinlər. F.Köçərli. [Nurəddinin] 
həmflkri, həmsiri ancaq kitabları olmuşdu. 
S.S.Axundov. 

HƏMSÖHBƏT is. [fars, həm və ər. söh- 
bət] Birisi ilə söhbət edən, söhbət yoldaşı; 
müsahib. ..Bir az zamanda Sona özü üçün 
həmsöhbət tapıb, gününü gah bağlarda və 
gah meşələrdə keçirirdi. N.Nərimanov. 
[Bəhram:] [Pərini] çağırım, bir az həmsöh- 
bət olsun. C.Cabbarlı. 

HƏMSÜFRƏ is. və sif. [fars, həm və ər. 
süfrə] Bir süfrədə, bir masa arxasında, bir 
yerdə yeyib-içənlərdən hər biri; süfrə 
yoldaşı. 

HƏMŞƏHƏRLİ is. və sif. Bir şəhərdə 
anadan olmuş, yaşamış və ya yaşayan, eyni 
şəhər əhalisindən olan; həmyerli. Həmşə- 
hərli dostlar. - [Odabaşı:] Bu şəxsi ki gö- 
rürsən, mənim həmşəhərlilərimdəndir. 
Ə.Flaqverdiyev. Həmşəhərlilər yaman baş- 
başa veriblər, - deyə Veysəl Kəngərli şayiə 
yayırdı. Ə.Vəliyev. 

HƏMTA(Y) is. [fars.] Fləmyaş, yaşıd, 
yoldaş, tay. Nəçidir şeirdə Bixud sənə həmta 
olsun. S.Ə.Şirvani. Qəsəbədə [Nəcminin] 
uzun illər dostluq etdiyi bir neçə həmtayın- 
dan bircə Ağasəfər qalırdı. Ə.Əbülhəsən. 

HƏMTAYFA is. və sif. [fars, həm və ər. 
taifa] Eyni tayfaya mənsub olan, eyni tayfa- 
dan olan. Amur çayı boyunca daurlar və on- 
larla həmtayfa olan adamlar yaşayırdılar. 

HƏMVAXT sif. [fars, həm və ər. vəqt] 
Bir vaxtda olan, bir vaxtda baş verən, 
vaxtca eyni olan. 

HƏMVƏTƏN(Lİ) sif. və is. [fars, həm və 
ər. vətən] Bir vətəndən olan; vətəndaş, 
yurddaş. Həmvətən dostlar. - Sanıram, ul- 
duzlar həmvətənimdir; Demək, yer də mə- 
nim, göv də mənimdir. M. Müşfiq. Cavid hə- 
mişə xəlqimizin xatirindədir; Vahid, o yoxsa, 
ruhi ilə həmvətənlərik. Ə.Vahid. 

HƏMYAŞ(LI) bax yaşıd. Qorxusuz Xa- 
covla hünərli Dadaş; Hər ikisi oğlan, özləri 



HƏNDBOL 

həmyaş.. H.K.Sanılı. idrisi də o biri həm- 
yaşlıları kimi çox tez səfərbərliyə aldılar. 

M. Hüseyn. 

HƏMYAŞLIQ, HƏMYAŞLILIQ bax ya- 

şıdlıq 

HƏMYERLİ is. Biri ilə bir yerdə doğul- 
muş: yurddaş, həmvətən. [Qədir] Yevlaxda 
öz həmyerlilərinə rast gələndə onlar həmişə 
Qədiri kəndə dəvət edirdilər. Ə. Sadıq. [Pro- 
fessor] kəndlərinin yaşıllaşdırılması barədə 
bir-iki dəfə qəzetdə oxumuş, şəhərə gələn 
həmyerlilərindən eşilmişdi. İ. Əfəndiyev. 

HƏMZAD is. [fars.] 1. Yaşıd, eyniyaşlı. 

2. İnsanla birlikdə doğulan ruh, can. 

HƏMZADLI is. məh. Doğandan sonra uşa- 
ğı ölən qadın. Elə arvadlar olur ki, doğduğu 
uşaq qalmır, ölür. Onda deyirlər ki, bu ar- 
vad həmzaddı. (Rəvayət). 

HƏMZƏ is. [ər.] Ərəb əlifbasında boğaz- 
bağlı samit tələffüzünü göstərən işarə. Ayn 
və həmzə səslərinin iııterferensiyası. Daxi- 
lində ayn və həmzə səsləri olan ərəb söz- 
lərinin yazılış qaydası. - Hələ orta əsr ərəb 
dilçiləri ərəb dilinin özündə həmzə səsinin 
söz ortasında və söz qovuşuğunda itməsini 
göstərirdilər. F.Ağasıoğlu. 

HƏMZƏBAN is. [fars.] 1. Bir dildə danı- 
şan. Şıq geyimli bir cəvani-xoşnişaıı olsay- 
dım, ah! Bu pərilərlə doyunca həmzəban ol- 
saydım, ah. M.Ə. Sabir. 

2. məc. Dilbir, həmfikir. O gül mənə bu 
gecə həmzəban olan gecədir; Deyib, gülüb, 
danışıb, mehriban olan gecədir. Ə.Vahid. 

HƏNA is. [ər.] Xına. Dünən oğlanı gön- 
dərdim, gedib Məşədi Məhəmməd Nəcəfin 
dükanından bir az həna gətirdi. C.Məmməd- 
quluzadə. [Gülnaz:] Mənim başım hələ 
ağarmayıbdır ki, hənaya ehtiyacım ola. 
Ü.Hacıbəyov. 

Ф Heç hənanın yeridir - yersiz, müna- 
sibətsiz deyilən söz haqqında. 

HƏNALI bax xınalı. Hənalı saç. - Səq- 
fin yavıqlığındakı arvad yerlərində belə pər- 
dələr qalxıb, hənalı əllər ustanı göstərirdi. 
Çəmənzəminli. 

HƏNCAMA bax rəzə. Qapının lıəncaması. 

HƏNDBOL is. [ing.] Əl topu oyunu. Bizi 
hara aparır; Bu “yenilik” ədası? Həndbolun; 
Futbolun; Hakimlik iddiası? B. Vahabzadə. 



364 




HƏNDƏSƏ 



HƏR 



HƏNDƏSƏ is. [ər. əsli fars, əndazə] Ri- 
yaziyyatın cisimlərin səth formalarından və 
onların münasibətlərindən bəhs edən şö- 
bəsi. Həndəsə məsələləri. - Hər şəhrdə bir 
məktəbi-sənət açacaqdır ; Oğlanlar alıb 
həndəsə, memar olacaqdır. M. Ə. Sabir. 

HƏNDƏSƏŞÜNAS is. [ər. həndəsə və fars. 
...şünas] Həndəsə alimi, həndəsə mütəxəs- 
sisi, həndəsəni yaxşı bilən adam. 

HƏNDƏSİ sif. [ar.] 1. Həndəsəyə, hən- 
dəsə elminə aid olan, həndəsə ilə əlaqədar 
olan. Həndəsi üsul. Həndəsi aksiom. - Xa- 
lam mətbəxdə qutab üçün yoğurduğu kiçik 
kündələri oxlov altına salıb cığara kimi na- 
zik və həndəsi çevrə kimi yuvarlaq yuxalar 
yayırdı.. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Xətlərdən, nöqtələrdən və sxematik 
fiqurlardan (üçbucaqlardan, konuslardan, 
əyri xətlərdən və s.) ibarət olan. Həndəsi 
ornament. - Ax, bu dəmir ağaclar ; Həndəsi 
üçbucaqlar ; Dünyanın o başını; Çəkib 
evlərə bağlar... B. Vahabzadə. 

HƏNDƏVƏR is. Ətraf, dövrə, yan-yörə. 
Həyətin həndəvəri. Evin həndəvərində do- 
lanmaq. - Keşikçilər [qulu] Çənlibelin hən- 
dəvərində görüb, tutub Koroğlunun vanına 
gətirdilər. “Koroğlu”. 

HƏNƏFİ is. [ər.] Sünnilərin Əbu Hənifə 
təriqətinə mənsub olanları. 

HƏNƏK is. [ər.] Zarafat. Əvvəli hənək, 
axırı dəyənək. (Ata. sözü). Belə hənəkmi 
olur; Əl qan, üz qan, yaxa qan. Sarı Aşıq. 
□ Hənək etmək (eləmək) - zarafat etmək, 
zarafatlaşmaq, hənəkləşmək, şuxluq elə- 
mək. ..Qəvvas səsləndi .. and olsun cavan 
canuva, mən səııiynən hənək eləyirdim. 
(Nağıl). Sarımtıl arılar, xallı kəpənək; Ballı 
çiçəklərlə eləyir hənək. H.K.Sanılı. 

HƏNƏKÇİ sif. Zarafat sevən, zarafatçı, 
zarafatcıl. Hənəkçi oğlan. 

HƏNƏKLƏŞMƏ "Hənəkləşmək”dən f.is. 

HƏNƏKLƏŞMƏK qarş. Bir-biri ilə zara- 
fat etmək; zarafatlaşmaq. Uşaqlar həııək- 
ləşdilər. 

HƏNGAM zərf [fars.] klas. Vaxt, zaman, 
çağ. Bu həngamda (bu vaxtda, bu anda). O 
lıəngamda (o vaxtda, o anda). Nuş olur canı- 
ma ət, xassə, o həngamda kim; Mən yeyəm, 
xırda uşaqlar baxa, ağlaşa, ətə. M. Ə. Sabir. 



HƏNGAMƏ is. [fars.] Qovğa, mərəkə, 
gurultu, gurultu-patırtı. Bu nə həngamədir? 
- ..Fəxrəddin bu qədər böyük və dəhşətli 
həngaməni birinci dəfə gördüyü üçün qorx- 
muşdu. M. S. Ordubadi. [Şəms Xəlilə:] Şə- 
hərdən güllə səsləri gəlir. Yenə bu nə hənga- 
mədir, bilmədiniz? Ə.Məmmədxanlı. // Gu- 
rultulu mənzərə, tamaşa, məclis. Cavanlar 
dünən yaman həngamə düzəltmişdilər. - 
Aşıq Ələsgər neçə ilin aşığıydı, amma belə 
həngamə heç harda görməmişdi. “Aşıq 
Ələsgər”. [Xəlil:] Nə gördüm, büsat və 
həngamə, vur-çatlasın, toy. N.Vəzirov. 

HƏNİR is. Yavaş səs. Bir ağac yıxıldı yol 
qırağında; Bir hənir yox oldu yol qırağın- 
dan.. M. Araz. 

HƏNİRTİ is. Canlı səsinə oxşar yavaş 
səs, qulağa dəyən anlaşılmaz səs. Uzaqdan 
hənirti eşitmək. - Gözləyirdim durub da 
pusquda mən ; O da duydu hənirtimi birdən. 
A. Səhhət. Heyrətlə baxırdı uzaq-yaxına; 
Təbiət qoynunda bir hənirti var. A.Şaiq. 

HƏNUZ zərf [fars.] kölın. 1. Hələ, hələ 
ki. Dedim: - Getmə, bala, hənuz uşaqsın; 
Dünyanın işini bilən tapılmaz.. M. Müşfiq. 

2. indi, indicə. Dedi: "Qışdır, hənuz, 
həmsayə; Meyvə fəsli deyil, davan yavə". 
M. Ə. Sabir. 

HƏPƏND is. Axmaq, başıboş, gic; duzsuz 
(zarafatla yüngül söyüş məqamında işlənir). 
[Cəbi:] Bir mənə deyən gərək ki, ay həpənd, 
sən nə girmisən meydana. N.Vəzirov. [Qazı 
Xudayar bəyə:] Bəli, gətdiyin iki girvənkə 
qəııddi, zorııan övrəti gətirib qatırıq sənin 
qoynuva. Get, ay həpənd! C.Məmmədqu- 
luzadə. 

HƏPİR sif. Xarab olmuş, çürük. 

HƏR əvəz 1. Bir toplunun ayrıca götü- 
rülən fərdi, onu təşkil edən şeylərdən hər 
biri. Hər adam. Hər ailə. Hər adambaşına. 
□ Hər bir - bax hər. Hər bir adam. Hər- 
bir şey. Hər bir təsadüfdə. Hər bir çətinlik 
qarşısında. - Əli yüz sirr oxuyur; Hər bir 
heyvan izində. R.Rza. Reyhan bütün dərs- 
lərindən; Hər bir zaman "beş" alardı. 
M. Dilbazi. Hər biri - toplu halmdakı 
adamlardan, ya şeylərdən ayrıca götürül- 
müşü. Hər birinə tapşırıq vermək. Hər bi- 
rini ayrıca dinləmək lazımdır. — Əgər 



365 




HƏR 



HƏR 



Məcnun, əgər Fərhad - olar kim, dərd çək- 
mişlər; Yığılsınlar, mənimçin hər biri çarə 
yazsınlar. Qövsi. [Kərim baba ilə Ayrım 
qızı] keçmiş igidliklərindən söyləyir, öyün- 
məvə və hər biri özünü bəyəndirməyə çalı- 
şırdı. A.Şaiq. // Bir çox hallarda əksinə, 
toplıılııq mənası verir. Hər işə qarışmaq. 
Hər arzusunu yerinə yetirmək. - Xədicə lıər 
istədiyini [həyata keçirməyə] adət etmişdi, 
ərköyün böyümüş bir qızdı. S. Hüseyn. 
□ Нөг adam bax hər kəs. Bu qədər 
zurnaçı, züyçii əbəsdir; Hər adam bir quzu 
yemləsə bəsdir.. M. Araz. Hər an - b ax hər 
vaxt. Hər an gözləmək. - Görsə kim, bir fəqir 
edib üsyan ; Lən edər ol fəqir üçün hər an. 
S.Ə.Şirvani. Hər cəhətdən (cəhətcə) - tama- 
milə, bütünlüklə. Dünyada hər cəhətcə bir- 
birinin eyni olan iki adam yoxdur. Ə.Abasov. 
Hər cür - cürbəcür, müxtəlif. [Rəsııl] hər 
cür yeməkdən araya gətirdi. "Aşıq Qərib”. 
Hər dəqiqə -bax hər vaxt. Mən hər dəqi- 
qə Bədirııisə xalanın içəri girəcəyindən qor- 
xurdum. M. Hüseyn. Hər gün - daima, hə- 
mişə. Hər gün xeyrə açılmır dünyamızın bal 
ağzı. M. Araz. Hər kəs (kim) - 1) hər bir 
adam, hamı, bütün adamlar. Bundan hər 
kəsin xəbəri var. Şagirdlərdən hər kim ça- 
lışsa, usta ola bilər. - Hər kim məni, belə 
görə, bil, ağlar; Dağ, daş yanar, ulus, 
oymaq, el ağlar. M. V. Vidadi. ..Rəşidin bu 
insanlığını və hümmətini hər kəs bildi. 
İ.Musabəyov; 2) naməlum, qeyri-müəyyən 
adam, kim olur olsun. Hər kimdir, qoy içəri 
gəlsin. - [Sərvər:] Onda qızı hər kəsə istə- 
yirsən, ver! Ü.Hacıbəyov. Hər ləhzə -bax 
hər an. Gəh təmənna tiğin evlərsən, gəhi 
peykanını; Yerdən hər ləhzə bir ehsanə ev- 
lərsən həvəs. S.Ə.Şirvani. Hər nə - hər şey, 
nə varsa. Hər nə olıırsa. Hər nə istəsə, ver. 
Hər nə desə, qulaq as. Onun əlindən hər iş 
gələr. - Hər nəyimiz varsa, qurbandır sənə; 
Yaz gələr, atını minərsən yenə. H.K.Sanılı. 
[Minnət xanım:] Onu da yadında saxlarsan, 
sonra hər nə lazımdır, mən sənə deyərəm. 
Ü.Hacıbəyov. Hər nəfər - bax hər kəs. 
[Şah:] Peşə ilə hər nəfər öz işlərin saz evlər. 
Ü.Hacıbəyov. Hər saat - bax hər vaxt. 
Hər saat hazır olmaq. Hər şey - bütün, 
hamı, nə varsa hamısı. Hər şeyi açıb demək. 



Hər şeydən əlini üzmək. - Hər şey gö- 
zəlləşmədə; Sən də gözəlləş; Bu həyat kimi. 
M.Müşfıq. Hər şey dərin bir sükut içində 
sahibinə baxıb, sanki soruşurdu. Mir Cəlal. 
Hər tərəf - bütün ətraf, ətrafdakı yerlər. 
Hər tərəfdə yağış yağır. Hər tərəfdən musiqi 
səsi eşidilir. - Telli həyətin hər tərəfinə göz 
gəzdirdi. S. Hüseyn. Hər tərəfdə sükut çö- 
kəndə gəmi mexanizmlərinin uğultusu 
eşidildi. M.Hüseyn. Hər vaxt - həmişə, hər 
zaman. Hər vaxt qapımız üzünüzə açıqdır. 
Hər vaxt istəsəniz, gələ bilərsiniz. Hər yan 
- hər tərəf, ətraf. Hər yan qarla örtülmüşdü. 
Hər yan qaranlıq idi. - [İsmət:] Açılmış hər 
yanda güllər, çiçəklər; Qızlar, oğlanlar 
sevinər, seyr edər. H.Cavid. [Mərcan bəy:] 
Səsin düşüb hər yana; Çığırırsan, ay arvad. 
Ü.Hacıbəyov. Hər zaman - bax hər vaxt. 
Hər zaman bunları gözüm görəndə; Köhnə 
yaram olur təzə dünyadə. Aşıq Ələsgər. Mən 
çox istərdim ki, sənin hər zaman; Örtməsin 
o dilbər hüsnünü duman. S.Vurğun. 

2. Həmcins üzvlü cümlələrdə bölgü bil- 
dirir. [Abbas:] Qovma dərgahından şirin 
nökəri; Geymərəm hər şah, hər qələmkari. 
“Abbas və Gülgəz”. Bu xəbər hər yana, hər 
yerə, hər səmtə yayılır və çatırdı. S.Rəhimov. 

0 Hər addımda (addımbaşı) - daim, 
tez-tez. Hər addımda çətinliklə üzləşmək. - 
Öz kökünü bitməyən gözü küllü bu millət; 
Zamanın yollarında hər addımda yanıldı. 
M.Müşfıq. Hər ağızdan bir avaz (səs) 
gəlir (çıxır) - bir işdə ümumi rəyin, yek- 
dilliyin olmadığını bildirir. [Kazım:] Qo- 
yurlar ki, adam bir şirin yuxu yata?! Gecə 
yarıyacan baş-beynimizi aparırlar. Hər 
ağızdan bir avaz gəlir. İ. Şıxlı. Hər bir 
ehtimala qarşı - ehtiyac xatirinə, ehtiyac 
olduqda, lazım gəldikdə, ola biləcək bir iş 
xatirinə. [Fəxrəddin] hər ehtimala qarşı eh- 
tiyat edərək, qapıdan çox uzaqda durmuşdu. 
M. S. Ordubadi. Hər bir kəlamı (sözü) 
qızıldır - çox ağıllı, dəyərli, parlaq danışıq 
haqqında. Dünyagörmüş qocanın hər 
kəlamı (sözü) bir qızıldır. Hər biri bir 
oğula dəyər - çox qiymətlidir, misli-bəra- 
bəri yoxdur, çox gözəldir. Bu ağacların hər 
biri bir oğula dəyər. Hər gördüyündən göz 
kirəsi istəmək - gördüyü, rast gəldiyi 



366 




HƏR 



HƏRARƏT 



adamdan bir şey almayınca əl çəkməmək. 
Нөг halda 1 ) ehtimal bildirir - yəqin, nə 
olursa olsun. Hər halda bu gün gələcək. - 
[Ceyran:] Hər halda yenə görüşə bilərik. 
S. Hüseyn. Hər halda yazdığım acı həqiqət; 
Balaca bir qızın böyük dərdidir. M.Rahim; 
2) nə kimi vəziyyət olur olsun, nə olursa 
olsun, mütləq. Hər halda gəlməlisən. - 
Axund Fərəc hər halda camaatı ağlatmalı 
idi. Qantəmir. [Üçüncü əyan:] Mənim fik- 
rimcə, hər halda vəliəhdi paytaxta çağırmaq 
lazımdır, yoxsa sonra gec olar. Ü.Hacıbə- 
yov. Hər hansı bir - qeyri-müəyyənlik bil- 
dirir. Hər haıısı bir şəxs. Hər lıansı bir iş. - 
[Nüsrətəddin:] Azərbaycan xalqı Toğrııl ilə 
hər haıısı bir məsələ üzərində müzakirə 
aparmaq üçün məni vəkil etməmişdir. 
M. S. Ordubadi. Hər işə (şeyə) qulp qoyur - 
işləməyə mane olur. Hər şeyə qulp qoymaq 
onım köhnə adətidir. Hər kol dibindən 
çıxan - bax hər yerindən duran. Hər kol 
dibindən çıxan özünü rəis sayır. Hər necə 
çalsa(lar), elə (eləcə) də oynamaq - öz 
müstəqil fikri olmayıb başqasının sözü ilə iş 
görmək. Müstəqil fikri yoxdur, hər necə 
çalsalar, elə də oynayır. Hər nə isə - söh- 
bəti, söylənilən fikri yekunlaşdırmaq üçün 
işlənir; nə isə. Gecə şehini düşmüş, xırdaca 
yağışını yağmışdı, hər nə isə... M. Rzaqulu- 
zadə. Hər nə qədər (olsa) - necə olsa, hər 
halda. Hər nə qədər olsa əməkdaşımızdır, 
kömək etmək lazımdır. - Yer üzündə lıər nə 
qədər insan yaşar; Yer üzündə o qədər də 
şeytan yaşar. M.Araz. Hər nə olur(sa) 
olsun - hər halda, necə olur olsun, mütləq. 
Hər nə olur olsun, kitab sahibinə qaytarıl- 
malıdır. Hər nə olur olsun, getməliyəm. Hər 
şeydən əvvəl - ilk növbədə, ilk öncə; ən 
ümdəsi (bir şeyin əhəmiyyətini güclən- 
dirir). Hər şeydən əvvəl, biz dostuq. Hər 
şeydən əvvəl, ədalətli olmaq lazımdır. Hər 
şeyi söz eləmək - hər boş şeyə diqqət ver- 
mək, ondan məna çıxarmaq. Hər şeyi söz 
eləyib dava salmaq. Hər tükü bir qızıl zar. 
- çox tərif məqamında işlənir. Qoyunumun 
hər tükü bir qızıldır. Hər vəchlə - hər 
vasitə ilə, hər necə olur olsun, hər halda. 
Müxtəsər, hər vəchlə məşrutə min nöqsan- 
dadır.. M. Ə. Sabir. Hər yerindən duran; 



hər yetən (çatan); hər yoldan (küçədən) 
ötən (keçən) - başqası haqqında saymaz- 
yana işlədilən ifadə. Hər yerindən duran 
şair olub. Hər yoldan ötən göstəriş verir. - 
[Qərib:] Qayıtmasam, qınar məni hər yetən; 
Getdim, yar, əyləndim, bəlkə gəlmədim. 
“Aşıq Qərib”. [Əminə:] Hər çatan rüşvət 
verib canını qurtarmadımı? Ə.Əbülhəsən. 
Hər yolla - hər necə olursa olsun, bütün 
vasitələrlə. [Əyanlar:] Hər yolla çalışırdılar 
ki, mollanı Teymurun gözündən salsınlar. 
“M.N.lətif.” 

HƏRAMİ is. [ər.] Quldur, çapovulçu, yol- 
kəsən. Oğru ol, hərami ol, doğruluğu əldən 
buraxma. (Ata. sözü). Həranıilər Bakıya 
bulud kimi dolanda; Biz köməksiz qalanda; 
Sən hardaydın, de harda, ey Vətənin övladı? 
B. Vahabzadə. Həramilərə qalsın qara, 
qorxulu yollar; Mənə günəş batıııca ulduz 
verin, ay verin! M. Müşfiq. 

HƏRAMİLİK is. Quldurluq, çapovul- 
( çuluq), yolkə smə. 

HƏRARƏT is. [ər.] 1. istilik. Havanın 
hərarəti. Sobanın hərarəti. - Payızın ilk 
günləri idi. Günəşin şüaları qüvvədən 
düşmüş və yayda saçdığı hərarəti vermək- 
dən aciz idi. T.Ş. Simurq. Bahar günəşinin 
hərarəti tək; Xəyalım dünyanı salama gəlir. 
S.Vurğun. // İnsan bədəninin istilik dərə- 
cəsi (səhhətin göstəricisi kimi); qızdırma. 
Xəstənin hərarətini ölçmək. Uşağın hərarəti 
var. - Yasəmənin qızdırması getdikcə artırdı. 
Səhər açıldıqda hərarəti 40 dərəcəyə çatdı. 
S.S.Axundov. 

2. məc. Mehribanlıq, səmimiyyət; səmi- 
mi, xoş hisslər, xoş münasibət. Dedim, iki 
anam vardır, qoy var olsun bu həqiqət; On- 
larındır şerimdəki bu məhəbbət, bu hərarət. 
S. Rüstəm. Həbib Gözəlin evində hərarət, 
körpələrində ünsiyyət, özündə mərhəmət 
gördüyü kimi. Gözəl də Həbibdə insaniyyət, 
mehribanlıq hiss edirdi. Ə.Vəliyev. 

3. is. Hərarətlə şəklində zərf - mehri- 
banlıqla, səmimiyyətlə, xoş hisslərlə, xe- 
yirxahcasına, coşqunluqla. Hərarətlə görüş- 
mək. - Qadın qollarını açıb, Tahirin boy- 
nunu hərarətlə qucaqladı. M.Hüseyn. Gə- 
lirim bu olub ki, neçə insan əlini; gözlərinə 
dik baxıb; hərarətlə sıxmışam. R.Rza. 



367 




HƏRARƏTKEÇİRMƏ 

// məc. Coşqunluqla, qızğınlıqla, ehtirasla. 
Ortada bir nəfər dayanıb çox hərarətlə 
danışırdı. S. Rəhman. 

HƏRARƏTKEÇİRMƏ bax istilikkeçir- 
mə. Metalın hərarətkeçirmə xassəsi. 

HƏRARƏTLİ sif. 1 . İsti, qızmar, yandırıcı. 
Hərarətli günəş. Hərarətli soba. - Çıxanı- 
zahirə şöhrətli Ural qatlarını; Rəngbərəng, 
canlı, hərarətli metal qatlarını. M.Müşfıq. 

2. Hərarəti, istisi olan; qızdırmalı. 

3. məc. Qızğın, atəşin, alovlu, ehtiraslı, 
coşqun. Hərarətli nitq. Hərarətli salamlar. 
- [Yaşlı kişi:] Mən [Şirinııazı] bir zaman nə 
qədər də hərarətli bir məhəbbətlə sevib 
əzizləmişdim. S. Hüseyn. Güllə səsi Xəlili 
hərarətli, işıqlı aləmdən ayırıb, yovşanlı, 
şoran düzə qaytardı. İ.Məlikzadə. 

HƏRARƏTÖLÇƏN bax ternıometr. 
Hərarətölçənlə qızdırmanı ölçmək. - Həkim 
qız hərarətölçəni Heybətə verdi. M. Hüseyn. 

HƏRAYLIQ sif. Hər ayda alman (veri- 
lən), hər ayda görülən (görülməli olan), hər 
ay üçün nəzərdə tutulan. Həraylıq maaş. 
Həraylıq plan. Həraylıq xərc. 

HƏRB is. [ar.] Müharibə, döyüş, savaş. 
Dünya hərbi. - O təmiz alnında gördüyüm 
vüqar; Vətəndaş hərbindən qalmış yadigar. 
S. Vurğun. Xəyalın qanadı yenə yüksəlir; 
Yadıma qanlı hərb illəri gəlir. N.Rəfıbəyli. 
□ Hərb etmək - müharibə etmək. [Birinci 
işçi:] Hərb edib çarpışırıq sizlər üçün! 
Çalışıb çarpışırıq sizlər üçün! H. Cavid. 

HƏRBCU is. [ər. hərb və fars. ...cu] kölııı. 
Dava etməyi, vuruşmağı sevən; dava axta- 
ran, müharibə axtaran. 

HƏRBÇİ is. 1 . Hərbi xidmətdə olan adam, 
hərbi xidmətçi; hərbiyyəli. Hərbçilərin 
təlimi. - Ucqar stansiyalarda .. silahlı 
hərbçilərə rast gəlmək olur. Ə.Əbülhəsən. 
Köhnə hərbçi Yusif başının üstündən uzanıb 
çəkilən işığı görcək Daşdəmiri tələsdirdi.. 
B. Bayramov. 

2. Silahlanma və müharibəyə hazırlaşma 
siyasəti yeridən adam; militarist. İmperia- 
lizm hərbçiləri. 

HƏRBÇİLİK is. 1 . Hər hansı dövlətin ye- 
ritdiyi silahlanma və müharibəyə hazır- 
laşma siyasəti. // Bir ölkədə hərbçilərin si- 
yasi ağalığı və ölkənin bütün təsərrüfatının 



HƏRBİLƏŞDİRİLMƏK 

qəsbkar müharibə məqsədlərinə tabe edil- 
məsi; militarizm. 

HƏRBƏ is. [ər.] köhn. 1. Qısa süngü, ba- 
laca nizə. 

2. Hədə-qorxu, hərbə-zorba. Yağı düş- 
mənin hərbəsi; Qaçırtmaz meydandan məni. 
“Koroğlu”. □ Hərbə gəlmək - bax hərbə- 
ləmək. [Camal bəy:] Mən sizə qaraqoyunlu 
deyiləm, mənə hərbə gələsiniz.. N.Vəzirov. 

HƏRBƏLƏMƏ “Hərbələmək”dən fis. 

HƏRBƏLƏMƏK f. Qorxutmaq, hədə- 
qorxu gəlmək, hərbə-zorba gəlmək. İstədim, 
yaxın gedəm; Yoldaşları hərbələdi. Aşıq 
Ələsgər. Birdən Bülənd .. başını yuxarı qal- 
dırıb uzaqdan-uzağa qardaşını hərbələyərək 
yumruğunu havada salladı. Ə.Əbülhəsən. 

HƏRBƏ-ZORBA is. Qorxutmaq, dəhşətə 
salmaq üçün edilən hərəkət və ya deyilən 
söz; hədə-qorxu, hədə. □ Hərbə-zorba 
gəlmək -bax hərbələmək. Əsil deyişmə 
odur ki, bir məclisdə iki aşıq (şair) qarşı- 
qarşıya eyni rədif, eyni qafiyə və eyni 
şəkildə bədahətən şeir söyləsin, bir-birinə 
hərbə-zorba gəlsin, qıfılbənd desin, müva- 
fiq cavab alsın. 

HƏRBİ sif. [ər.] 1. Hərbə, müharibəyə 
aid olan, müharibə ilə əlaqədar olan. Hərbi 
vəziyyət. - Öz əlinlə öz yurduna ölüm dart- 
maq! Bu “yeni” bir hərbi məntiq! M. Araz. 
// Müharibə ehtiyacları üçün olan. Hərbi 
zavod. Hərbi sənaye. - Gurlayır dalbadal 
hərbi gəmilər; Soruşur parolu Hüseyndən 
şəhər. M. Rahim. Şəhərdə bütün əhalini 
ayağa qaldırmaq, düşmənin hərbi sursat və 
avadanlıq aparmasına yol verməmək lazım 
idi. S. Vəliyev. 

2. Orduya aid olan, orduda xidmətlə əla- 
qədar olan; əsgəri. Hərbi həkim. Hərbi 
məktəb. Hərbi xidmət. Hərbi mükəlləfiyyət. 

3. Orduda xidmət edən adamla əlaqədar 
olan; əsgəri. Hərbi and. // Hərbi xidmətçiyə 
aid; əsgəri. Hərbi forma (geyim). - Bir dəfə 
istirahət günü hərbi libası dəyişib sivil libas 
geyərkən [Zərqələm] məni tanımadı. Ə. Sadıq. 

4. Orduda xidmət edən; hərbçi, hərbiy- 
yəli. Hərbi adanı. 

HƏRBİLƏŞDİRİLMƏ “Hərbiləşdiril- 
mək”dən fis. Nəqliyyatın hərbiləşdirilməsi. 

HƏRBİLƏŞDİRİLMƏK məcli. Hərbi eh- 
tiyaclara, hərbi tələbata, hərbi vəziyyətə 



368 




HƏRBİLƏŞDİRMƏ 

uyğunlaşdırılmaq. Dəniz nəqliyyatı hərbi- 
ləşdirildi. 

HƏRBİLƏŞDİRMƏ “Hərbiləşdirmək”- 
don/.7,s. 

HƏRBİLƏŞDİRMƏK/ Hərbi vəziyyətə, 
müharibə şəraitinə, hərbi ehtiyac və tələ- 
bata uyğunlaşdırmaq. İqtisadiyyatı hərbiləş- 
dirmək. П Əhaliyə müharibə işini öyrətmək. 

HƏRBİLƏŞMƏ “Hərbiləşmək”dən fis. 

HƏRBİLƏŞMƏK f. Hərbi vəziyyətə, 
hərbi ehtiyac və tələbata uyğunlaşmaq, 
hərbi ehtiyaclara xidmətə keçmək. 

HƏRBİYYƏ is. [ər.] köhn. 1. Hərbi və 
əsgəri işlərə baxan dövlət idarəsi. 

2. Hərbi. Cuma İmanzadə 1922-ci ildə Ba- 
kıda lıərbiyyə məktəbini bitirmişdi. Ə.Əbül- 
həsən. [Ağagül Ağalarova:] Mən lıərbiyyə 
nazirinə təcili raport gətirmişəm, ata! 
Ə.Məmmədxanlı. 

HƏRBİYYƏLİ is. Hərbi xidmətçi, əsgəri 
xidmətdə olan adam. Üstüörtülü bir dam 
tapıb içəri girəndə hərbiyyəlilərlə dolu 
olduğunu gördü. Mir Cəlal. 

HƏRCAYİ sif. [fars. ] 1. Avara, sərsəri, 
veyil, heç bir işlə məşğul olmayan. Hərcayi 
adam. - Ələsgərəm, doğru yoldan azma- 
ram; Hərcayi gözələ tərif yazmaram. Aşıq 
Ələsgər. Şəhərlərdə müxtəlif hərcayi və 
macəracu ünsürlərin baş qaldırıb, talanlar 
yaratmaq qorxusu yaranmışdı. M.İbrahimov. 
// Zərf mənasında. Boş-boş, avara-avara, 
veyil-veyil. Vəqt oldu çıxıb küçədə cövlan 
edəsiz siz; Hərcayi gəzib, hər yeri seyran 
edəsiz siz. M. Ə. Sabir. // İs. mənasında. Hər- 
cayidən, miixənnəsdən, nadandan; Nə söz 
qaldı sənətkara dəyməmiş? Aşıq Ələsgər. 
Hiyləgər, hərcayi, yaltaq, tamahkar; Xalq 
içində, dost yanında olar xar.. Aşıq Hüseyn. 

2. Mənasız, boş. Hərcayi iş. - [Hacı:] Hər- 
cayi söz danışırsan! M.İbrahimov. İçəridən 
.. zarafatlaşan cavanların hərcayi sözləri 
eşidilirdi. İ. Hüseynov. 

HƏRCƏHƏTLİ bax hərtərəfli. Hərcə- 
hətli inkişaf etmiş gənc. Hərcəhətli irəlilə- 
yiş. Hərcəhətli üstünlük açıq-aydın görün- 
məkdədir. Kənd təsərrüfatının hərcəhətli in- 
kişafı. Məsələni hərcəhətli yoxlamaq lazımdır. 

HƏRC-MƏRCLİK is. Əmin-amanlıq, 
qayda-qanun olmadığı vəziyyət; qarışıqlıq, 



HƏRDƏMXƏYAL 

nizamsızlıq, qarmaqarışıqlıq; anarxiya. Hərc- 
mərclik geniş Rusiyanın bir başından tutmuş 
o biri başına qədər dalğalanırdı. Çəmənzə- 
minli. [Nizami:] Çünki hazırkı hərc-mərc- 
liyi doğuran başlıca səbəb Toğrulun iş başın- 
da olmasıdır. M. S. Ordubadi. 

HƏRÇƏND [fars.] Bir cümləni ona zidd 
olan və ya onu aydınlaşdıran başqa cümlə 
ilə qarşılaşdıran bağlayıcı (həmin cümlənin 
ikinci hissəsində amma, ancaq, lakin, fəqət 
bağlayıcılarmdan biri işlənir). Hərçənd qar 
yağır, lakin hava soyuq deyil. - [Uçitel] as- 
tanada ayaqqabısını soyunaraq onun müta- 
liəsinin qurtarmasım gözlədi. Hərçənd, 
bilirdi ki, molla Qurani-Kərimi oxumaqdan 
daha çox vərəqlərə baxır və özünü məşğul 
kimi göstərir. I. Şıxlı. 

HƏRÇİ zərf [fars.] Hər nə qədər, nə qə- 
dər. Hərçi səy etdisə, bir şey çıxmadı. Hərçi 
çalışdısa, şeri əzbərləyə bilmədi. - Mirzə 
Səfər hərçi çalışdısa, ikinci misra gəlmədi. 
Neçə dəfə təpiyini yerə çırpdı, şərabın ha- 
mısını içdi, misra gəlmədi ki, gəlmədi. 
Ə. Haqverdiyev. Aslan hərçi fikir etdisə, heç 
bir yerə gümanı gəlməyib, naçar qardaşının 
başım qucaqlayıb dedi.. C. Cabbarlı. 

0 Hərçi bada bad [fars.] - nəticəsi, 
aqibəti, nə ilə qurtaracağı bəlli olmayan bir 
işə iqdam etdikdə, girişdikdə deyilən ifadə. 
Molla “hərçi bada bad” deyib, girir dü- 
kana, bir tərəfdən döşənir halvanın üstünə. 
“M.N.lətif.” [Hamı:] Qəm yemə, hərçi badə 
bad; O olmasın, bu olsun. Ü.Hacıbəyov. 

HƏRDƏM zərf [fars.] 1 . Hər nəfəsdə, hər 
an, hər dəqiqə, həmişə, daim. Söhbətində 
olan istər sazını; Mən çəkərəm hərdəm 
sənin nazını. Sarı Aşıq. Gözümdən seyi tək 
hərdəm; Axan al-qanə bir baxmaz. Q. Zakir. 

2. Bəzən, hərdən, arabir, hərdənbir, gah- 
gah. Hərdəm bizə də gəl. - [Asya:] Bu yazıq 
yarma hərdəm; Bir nəzər sal, gözəlim. 
Ü.Hacıbəyov. Anası hərdəm cib aynasını 
[izzətin] ağzına tutur, nəfəsi gəldiyini 
seçirdi. Mir Cəlal. 

HƏRDƏMXƏYAL sif [fars, hərdəm və 
ər. xəyal] Sabit fikri olmayan, tez-tez fikrini 
dəyişən. Hərdəmxəyal adam. - Yox, Mehri- 
ban yiingültəbiətli, hərdəmxəyal qızlara 
bənzəmirdi. H.Seyidbəyli. // İs. mənasında. 



369 




HƏRDƏN 



HƏRƏKƏT 



[Xəlil Salmana:] Bu əhvalatı bilirəm. Mir 
Cəlal bir az hərdəmxəyaldır. Çəmənzəminli. 
Lətifə nə üçün hərdəmxəyal olsun? M.Hüseyn. 

HƏRDƏN, HƏRDƏNBİR zərf Həmişə de- 
yil, bəzən, arabir. Hərdənbir yağış yağır. 
Hərdənbir hava soyuyur. - Bibin hərdən ça- 
tılmış gördiimü qaşlarını; Sənə şirin dil 
töküb oxşardı saçlarını. S.Rüstəm. Laçıntək 
qıy vurur hərdənbir Osman; Çırpınır meşə- 
lər, çalxanır duman. H.K.Sanılı. 

HƏRƏ əvəz. Toplu halında olan adamlar- 
dan hər biri; hər kəs. Hərə bir söz deyir. 
Hərə bir tərəfə getdi. Hərənin öz fikri var. 
- Qayadibi kəndinin əhalisi durub hərə öz 
işinə getdi.. S.S. Axundov. Hərə bir iş 
görürdü : bir yanda xəmir yoğrulur, bir yan- 
da yumurta çalınır, bu biri tərəfdə sabah 
xörəyi üçün düyü arıdılırdı. T.Ş. Simurq. 
Çəkdi bu milləti hərə bir yerə; Məqsəd - 
kürsü eşqi, amal - mənfəət. B. Vahabzadə. 
// Hərəsi şəklində - ayrı-ayrılıqda, hər biri. 
Adamların hərəsi bir işlə məşğuldur. - Paşa- 
nın adamları da hərəsi bir tərəfdə qərar 
tutdular. “Koroğlu”. San bülbüllər, tora- 
ğaylar, göyçə qarğalar, .. ənlikli bülbüllər 
hərəsi bir cür səslə oxuyub, səs-səsə ve- 
rirlər. E. Sultanov. Külək qalxmışdı. Hərəsi 
bir rəngdə, hərəsi bir biçimdə olan yarpaq- 
lar xışıldaşırdı. B. Bayramov. 

0 Hərə bir zurna çalır -bax hər ağız- 
dan bir avaz gəlir ("hər”də). Hərə öz 
atını minib istədiyi yerə çapır - bir işdə 
birlik, həmrəylik, yekdillik olmadığını ifadə 
edir. Hərənin ağzından bir avaz (hava) 
gəlir (çıxır) -bax hər ağızdan bir avaz 
gəlir (çıxır) (“hər”də). 

HƏRƏKAT is. [ər. “hərəkət” söz. cəmi] 

1. Müəyyən məqsəd güdən ictimai fəaliy- 
yət. Fəhlə hərəkatı. Sülh tərəfdarları hərə- 
katı. Milli azadlıq hərəkatı. - [Firidunun] 
Pişəvəri itə olan ikinci görüşü yadına düş- 
dü. Onlar Azərbaycanda demokratik hərə- 
kat haqqında uzuıı-uzadı danışmışdılar. 
M.İbrahimov. 

2. Hərəkat qaydaları. Küçə hərəkatı. Yol 
hərəkatı. 

HƏRƏKƏ is. [ər.] dilç. Ərəb əlifbasında 
saitləri necə oxumaq lazım gəldiyini gös- 
tərmək üçün hərflərin üstünə və ya altına 
qoyulan diakritik işarə. 



HƏRƏKƏLƏMƏ “Hərəkə ləmək”dən/ıs. 

HƏRƏKƏLƏMƏK f. dilç. Ərəb əlifbası 
ilə yazılmış sözdə saitləri necə oxumaq la- 
zım gəldiyini göstərmək üçün hərflərin üs- 
tünə və ya altına hərəkə qoymaq. 

HƏRƏKƏSİZ sif. dilç. Hərəkəsi olmayan, 
hərəkə ilə oxunmayan. 

HƏRƏKƏT is. [ər.] 1. Bir şeyin və ya 
onun hissələrinin sabit bir nöqtəyə görə öz 
yerini və ya vəziyyətini dəyişməsi; hərə- 
kətsizliyin, sükunətin ziddi olan vəziyyət. 
Ritmik hərəkət. Dairəvi hərəkət. - Cismin 
hərəkəti onun hissələrinin hərəkətilə təyin 
olunur. "Nəzəri mexanikanın əsasları”. 

2. fəls. Materiyanın varlıq forması, onun 
ayrılmaz xassəsi; maddi aləmin fasiləsiz də- 
yişmə və inkişaf prosesi. - Milyon il, 
milyard il bir yol, bir cığır; Nə geriyə dönür; 
nə sona çıxır; Hərəkət əbədi; Sürət əbədi. 
M.Araz. 

3. Yola düşmə, hər hansı bir istiqamətə 
getmə; yürüş. “Yaşasın!” bağırtısı; Qo- 
punca hər bir yandan; Hərəkət əmri verdi; 
Lələkli baş komandan. Ə.Cavad. Paroxodun 
hərəkətinə yarım saat qalmış [Sarıköynəyi] 
evdən alıb iskələyə gətirdim. S.Hüseyn. 
□ Hərəkət etmək - 1) yola düşmək, 
hərəkətə başlamaq. Qatar saat 3-də hərəkət 
edir. - Bağdaddan hərəkət etdiyiniz zaman 
Həmədana getməyin məsləhət deyil, şəhərin 
iki fərsəngliyində olan Köşki-baği-nıüəz- 
zərndə qalmalısan. M.S. Ordubadi; 2) get- 
məyə başlamaq, yerimək, yerindən tərpən- 
mək. ..Ağlamaqlıqnan və sızıldamaqlıqnan 
oğlan bərk-bərk ulağın quyruğundan yapışıb 
qoymur heyvan hərəkət eləsin. C.Məmməd- 
quluzadə. İrəli hərəkət etmək mümkün de- 
yildi. M.S. Ordubadi. // Hər hansı nəqliyyat 
növünün işi. Qatarların hərəkət cədvəli. 
И Müxtəlif istiqamətlərdə (küçələrdə, yol- 
larda və s.-də) piyada və ya miniklə gedib- 
gəlmə; gediş-gəliş. Küçədə hərəkət azalır. 
- Çoxaldı get-gedə, artdı hərəkət; Artıq 
keçinmişdi gecənin qəlbi. S.Vurğun. Yürüş- 
çülərin keçəcəkləri küçələrdə hərəkət da- 
yandırılmışdı. H.Seyidbəyli. □ Hərəkət 
etmək (eləmək) - getmək, gəlmək, gedib- 
gəlmək. Xidmətçilər əcələ ilə o tərəf-bu 
tərəfə hərəkət edirdilər. M.İbrahimov. 



370 




HƏRƏKƏT 



HƏRƏKƏTSİZLİK 



4. İş, əməl, davranış. Başlı-başına hərə- 
kət. Nalayiq hərəkət. Gözəl hərəkət. - [Şə- 
rifzadə] Mehribanı boşadığı üçün olduqca 
darılmış. [Zeynalın] belə yersiz hərəkətin- 
dən dolayı acıqlanmışdı. S.Hüseyn. Teymur 
Cahangirovun hərəkətlərindəki məntiqsizliyi 
qabarıq surətdə təhlil edib dedi. H.Seyidbəyli. 

5. hərb. Əməliyyat. Düşmənin hərəkətini 
dayandırmaq. Hərəkət planı. Cəbhədə hərə- 
kət sahəsi. 

6. nıəc. Kəmiyyət və ya keyfiyyətcə də- 
yişiklik; irəliləmə, irəliləyiş, inkişaf, can- 
lanma. İşdə irəliyə doğru böyük hərəkət var. 
- Min gecəni neylirəm ; Mənə hərəkət dolu; 
Min səsli, min duyğulu; Təkcə bir gündüz 
verin! B. Vahabzadə. 

7. Hərəkətlə şəklində zərf- hərəkət edə- 
rək. Qaraş qəti hərəkətlə ayağa durdu. 
M. İbrahimov. Süsən birdən ayaq saxlayıb, 
sərt bir hərəkətlə üzünü Rəşidə san çevirdi. 

M. Hüseyn. 

0 Hərəkət etmək nıəc. - davranmaq. 
Hatəm xanın ortancıl oğlu Aqil də böyük qar- 
daşı Adil kimi hərəkət edirdi. S.Rəhimov. 
Necə hərəkət edəcəyini ürəyində ölçüb- 
biçən Baxış bəy ata bir şallaq vurdu. 
Ə.Abasov. Hərəkət ordusu - ordunun, mü- 
haribə vaxtı cəbhədə vuruşan hissəsi. 
Hərəkətdən düşmək - daha hərəkət edə 
bilməmək, işdən qalmaq, hərəkət etmək 
qabiliyyətini itirmək. Əlləri hərəkətdən 
düşmək. - [Sürəyya] hələ ayaq açıb yeri- 
məyə başlamamış, rütubətli, qaranlıq bir 
zirzəmidə şikəst olmuş, ayaqları hərəkətdən 
düşmüşdü. Ə.Məmmədxanlı. Hərəkətə gəl- 
mək - müəyyən iş görmək, fəaliyyətə 
başlamaq, fəaliyyət göstərmək, ayağa qalx- 
maq. Oğruları tutmaq üçün inzibati or- 
qanlar hərəkətə gəldilər. - Bütün kənd 
hərəkətə gəldi. Ə.Məmmədxanlı. Avtomobil 
müfəttişliyi hərəkətə gəldi. H.Seyidbəyli. 
Hərəkətə gətirmək - 1) işlətmək, idarə 
etmək, işə salmaq. Ekskavatoru hərəkətə 
gətirməyi öyrənmək. - Gənclər maşınla bə- 
rabər bu mürəkkəb mexanizmi hərəkətə gəti- 
rən cavan oğlanı da diqqətlə seyr edirdilər. 
Ə. Sadıq; 2) dilə tutaraq, yaxud başa salaraq 
birinə bir işi gördürmək, şövqləndirmək. 
Uşaqları hərəkətə gətirmək. - [Nəcəf:] 



Rüstəm dayı, arxayın ol, gənclər “Yeni һә- 
yat”ın adını batırmazlar. Sən qocaları hərə- 
kətə gətir. M. İbrahimov. 

HƏRƏKƏTEDİCİ sif. Hərəkət edən, hə- 
rəkətdə olan, işləyən. Avtomobilin lıərəkət- 
edici hissələri. Rejleksin əmələ gəlməsində 
iki neyron - hissedici və hərəkətedici ney- 
ronlar iştirak edir. - Sulu məhlullarda, ərin- 
tilərdə daim sərbəst hərəkət edən ionlar öz 
enerjilərinin bir hissəsini itirərək az hərəkət- 
edici, daha sabit maddəyə çevrilir. M.Qaşqay. 

HƏRƏKƏTLİ sif. 1. Hərəkət edən, da- 
yanmaz, qərarsız, mütəhərrik. Maşının hə- 
rəkətli hissələri. 

2. məc. Çox hərəkət edən, qərar tap- 
mayan; diri, diribaş, qıvraq. [Rüstəm:] Necə 
xanımlar: şəhbaz baxışlı, ahu gözlü, şirin 
hərəkətli, şəhd sözlü! Sən də deyirsən dünya 
görürəm? Ə. Haqverdiyev. 

HƏRƏKƏTÖTÜRÜCÜ sif. xüs. Hərəkəti 
bir yerdən başqa yerə ötürən. Hərə- 
kətötürücü dişli çarx. Hərəkətötiiriicü qayış. 

HƏRƏKƏTSİZ sif. 1. Hərəkət etməyən, 
tərpənməz halda olan, qımıldanmayan. Ya- 
yın orta avlarında gün otları yandırır; Hə- 
rəkətsiz o təbiət məzarlığı andırır. S. Vurğun. 
İşıq titrədikcə [Qaragünənin] qaya parçası 
kimi hərəkətsiz üzündə əcaib kölgələr oyna- 
şır, .. sonra yenə donub qayaya dönürdü. 
M. Rzaquluzadə. // Zərf mənasında. Xəstə 
hərəkətsiz uzanmışdı. - Riistəmbəy otağına 
girdikdə lampanı yandırmadı, .. otağın 
ortasında hərəkətsiz durdu. Çəmənzəminli. 
Ceyran xanım əli qoynunda, hərəkətsiz da- 
yanaraq baxırdı. M. Hüseyn. 

2. məc. Ağır, ağırtərpənən, ləng. ..Turac 
da kol topasında; hərəkətsiz qalıb. R.Rza. 
Benzin olmazsa bizim divlərimiz; Qala- 
caqdır hərəkətsiz, səssiz. M. Müşfiq. 

HƏRƏKƏTSİZLİK is. 1 . Hərəkət olma- 
dığı hal, vəziyyət, tərpənməzlik. Cismin 
hərəkətdə olması və hərəkətsizliyi bir-birinə 
əks olan iki haldır. - Hərəkətsizlikdən bə- 
dəni həm dözülməz dərəcədə üşüyür, həm də 
gizildəyirdi. M . Rzaquluzadə . 

2. məc. Lənglik, ağırlıq, tənbəllik, ətalət. 
indi [ova getdikdə] Axtarı [tənbəl tulam] 
tanımaq olmurdu. Tənbəllik necə olmuşdu? 
Hərəkətsizlik harada qalmışdı. S.S. Axundov. 



371 




HƏRƏKƏTVERİCİ 



HƏRİ 



HƏRƏKƏTVERİCİ sif. 1 . Aparıcı, yönəl- 
dici, istiqamətverici; əsas, baş. - Vətənpən’ər- 
lik quruluşumuzun hərəkətverici qüvvəsidir. 

2. tex. Hərəkətə gətirən, hərəkəti idarə 
edən. Hərəkətverici çarx. - Ekskavatorun 
bütün hərəkətverici dəstəkləri [gəncin] əlin- 
dədir. M. Əlizadə. 

HƏRƏM is. [ər.] köhn. 1. Arvad, zövcə. 
[Çopo:] Qəbir torpaqla örtülmədən əvvəl xa- 
qan, onun hərəmi və dayə gəldi. Çəmənzə- 
minli. [Həsən:] Ah .. mənim hərəmim. 
Qardaşlar, niyə gözləyirsiniz, bu qədər zül- 
mə dayanmaqmı olar? Zor ilə mənim hərə- 
mimi alddar, apardılar. C. Cabbarlı. 

2. Hərəmxana qadınlarından hər biri. Hə- 
rəmxanada cümlə hərəmlər şahın fərmayişi 
ilə otağa hazır olub müntəzir idilər. 
M.F.Axıındzadə. [2-ci məhbus:] ..Şalı 
Abbas öz sarayında gözəl-göyçək hərəmləri 
ilə eyş-işrətlə məşğuldur. Ü.Hacıbəyov. 

3. B ax hərəmxana. // Keçmişdə müsəl- 
man evlərində qadınlara məxsus hissə, otaqlar. 

HƏRƏMAĞASI, HƏRƏMBAŞI is. köhn. 
Hərəmxanada xidmət edən, oraya girib-çıx- 
mağa ixtiyarı olan saray xidmətçisi. [Cavan] 
hərəmbaşının rəyinin ziddinə olaraq, saray- 
dakı qulluqçu qızlardan biri ilə sevişmişdi. 
P.Makulu. 

HƏRƏMXANA is. [ər. hərəm və fars. 
...xanə] köhn. Sarayda hərəmlərin (2-ci mə- 
nada) yaşadığı otaqlar, bina. Şah Səlməxatu- 
па işarə etdi ki, hərəmxanaya getsin və xa- 
cəyə buyurdu ki: - Mirzə Sədrəddini çağır, 
gəlsin. M.F.Axıındzadə. ..Əbdülhəmidin hə- 
rəmxanasında dörd yüzədək övrət və qız var 
imiş. C.Məmmədquluzadə. 

HƏRF is. [ər.] 1. Hər hansı bir dilin əlif- 
basında adətən müəyyən səsə uyğun gələn 
yazı işarəsi; əlifbanı təşkil edən işarələrdən 
hər biri. “ B ” hərfi. Kiçik hərf. - İsmin üç 
hərf ilə evlərəm aşkar; Biri "kaf’dı, biri 
“lam”dı, biri - “sad”. Aşıq Ələsgər. 

2. məc. Bir şeyin mənasının, məzmunu- 
nun əksinə olaraq onun xarici, formal cə- 
həti. Tərcümədə mətnin hərfini deyil, ruhu- 
nu verməyə çalışmaq lazımdır. 

3. Söz, kəlam, kəlmə. Xoşuna getməyir 
şair könlümün; Onun hər yalançı hərfi, ey 
qadın! S. Rüstəm. 



HƏRFBƏHƏRF zərf [ər. hərf və fars, bə] 
Hərfi-hərfinə, hərfıyyən, əslindəki kimi, 
eynən, hərf-hərf. Hərfbəhərf köçürmək. 
Hərfbəhərf diktə etmək. Hərfbəhərf tərcümə 
etmək. - Yazılsa ııöqtəbənöqtə, deyilsə hərf- 
bəhərf; Qutarmaz lıəşrə qədər halii-macə- 
rası gülün. X.Natəvan. 

HƏRF-HƏRF zərf [ər.] Hərflərlə, hər 
hərfi ayrıca olaraq. Hərf-hərf diktə etmək. - 
Yıısif köhnə əlifba ilə yazdığı adını hərf-hərf 
oxudu. B. Bayramov. 

HƏRFİ sif. [ər.] Hərfi -hərfinə, hərfbə- 
hərf. □ Hərfi tərcümə - cümlədəki sözləri 
olduğu kimi bir dildən başqa dilə çevir- 
məkdən ibarət olan tərcümə. Hərfi tərcümə 
dilin qayda-qanunlarını pozur. Hərfi tər- 
cümə ən yanlış tərcümədir. 

HƏRFİ-HƏRFİNƏ zar/ - Heç bir şey artı- 
rıb-əskiltmədən, dəyişmədən, olduğu kimi, 
dəqiq. Gördüklərini hərfi-hərfinə danışmaq. 
Hadisəni hərfi-hərfinə yazmaq. - Əjdər, 
Məmmədəlinin sözlərini və özünün ona 
verdiyi cavabları hərfi-hərfinə nağıl etdi. 
S. Rəhman. [İmperator:] Sən də cəsarət edib 
bir ayağı çarıqlının cızma-qarasını hərfi- 
lıərfinə təkrar edirsən? Ə.Məmmədxanlı. 

HƏRGAH [fars.] Xəbəri felin şərt şəkli 
ilə ifadə olunan budaq cümləsini baş 
cümləyə bağlayan və şərti qüvvətləndirən 
bağlayıcı - əgər. Hərgah vaxtın olsa, axşam 
bizə gəl. - [Süleyman:] Hərgah, Allah elə- 
məmiş, Əsgər pis adam otsa idi, mən sənin 
qızını ona istərdimnıi? Ü.Hacıbəyov. 

HƏRGİZ zərf [fars. \ Əsla, qətiyyən, heç 
vaxt. [Tarverdi:] Ağa, vallah, mən bundan 
əvvəl heç quldurluğa getməmişdim, dəxi bun- 
dan sonra hərgiz getmənəm. M.F.Axund- 
zadə. [Xan əyanlara:] Ağalar, özünüz bilir- 
siniz ki, mənim hərgiz ovdan əliboş qayıt- 
dığını olmamışdır. Ə.Məmmədxanlı. 

HƏRGÜNKÜ sif. Hər gün olan, hər gün 
baş verən; hər gün görülən. Hərgünkü işdir. 
- [Qızm] iizündə hərgünkü bu təlaş dolu 
sualı oxumağa ana vərdiş etmişdi. Ə.Məm- 
mədxanlı. 

HƏRGÜNLÜK sif. Hər gün işlədilən, zər 
gün geyilən, adi, gündəlik. Hərgiinlük paltar. 

HƏRİ əd. məh. Bəli, hə. [Qənbər:] Həri, 
keçin, durmayın. H.Nəzərli. 



372 




HƏRİF 



HƏRLƏMƏK 



HƏRİF is. [ər.] 1. Gözə tanış gəlməyən, 
şübhəli görünən tip; subyekt. Bu hərif kim- 
dir? O hərif hamdan gəldi? - [Mehralı:] Müx- 
təsər, bankdan bizim çeklərlə pul alanda 
hərifləri qamarlayıblar. S. Rəhman. [Yusif:] 
Həriflər daşımağa macal tapmayıblar, özləri 
əkilsə də, çuvallar şahid qalıb.. B. Bayramov. 

2. məc. Bic, çoxbilmiş, tez başa düşən, tez 
duyan, ayıq. Yaman hərifdir. - Bəhram hərif 
olduğu üçün Qulunun bu mehribanlığına 
əhəmiyyət vermədi və .. bu nəvazişdən sonra 
əməli bir təklif olacağını gözlədi. Çəmən- 
zəminli. [Hacı Murad:] Amma o da hərifdir, 
özünü o yerə qoymuşdu ki, guya heç bir 
zaddan xəbəri yoxdur. S.S. Axundov. 

3. Yüngül söyüş məqamında işlədilir. 
[Altunbay:] Sən də. Toğrul, xristian hərif, 
yaxın gəl! C. Cabbarlı. [Ağasəfər:] Adə, ey .. 
çayqıraqlı pəzəvəng hərif! Qrammofon niyə 
susdu? Ə.Əbülhəsən. // məc. Alçaq, yara- 
maz (adı çəkilməyə layiq olmayan adam 
haqqında). - Nə var? - Nə oldu? - Həriflər 
özgə bir səngərə doldu. S. Vurğun. Bomba- 
tək partlaram döyüş zamanı; Bütün hərifləri 
edərəm zəlil. S. Rüstəm. 

4. dan. Oyun yoldaşı; oyundaş. Hərif uduz- 
du. - Uşaqlardan biri o birilərinə him ilə 
bildirirdi ki, gələn hərif xanıdır. H.Sarabski. 
Hərifin biri həmişə istər ki, aşıqlar alçı 
dursun, o birisi də gözünü dikib tovxanlara 
müntəzir olar. Ü.Hacıbəyov. 

5. klas. Sirdaş, yoldaş, munis. Bildim, qə- 
mini sənin, ki çoxdur ; Qəm çəkməyə bir hə- 
rif yoxdur. Füzuli. 

6. Bax rəqib 2-ci mənada. Qara pəh- 
ləvan gördü, yox, hərif çox qüvvətlidir. 
“Koroğlu”. 

HƏRİLKİ sif. Hər il olan, hər il baş ve- 
rən. Bahar gəlmiş Bakıya; Hərilkindən daha 
şən. Z.Xəlil. 

HƏRİS sif. və zərf [ər.] Bir şeyə həd- 
dindən artıq can atan, ona aludə olan, onun 
düşkünü olan, təəşşüqü olan; gözüdoymaz, 
düşkün. [Bayram:] Amma çibin şirniyə həris 
olan kimi Tarverdi Pərzadə hərisdir.. 
M.F.Axundzadə. Bazar camaatı belə pıdsuz 
tamaşalara çox həris idi. Mir Cəlal. 
□ Həris olmaq - ehtirasla sevmək; çox 
sevmək, istəmək. Uşaq şirniyə həris olur. 



Teatr hərisi olmaq. - Pəri nənə Iskəııdərin 
çaya həris olduğunu bildiyi üçün his basmış 
qara aftafanı ocağın üstünə qoyub su qızdır- 
dı, çay dəmləmək xəyalına düşdü. M.Hüseyn. 

HƏRİSLƏŞMƏ “Hərisləşmək”dən f.is. 

HƏRİSLƏŞMƏK f. Tamahı, acgözlüyü 
daha da artmaq. Hələ istismarın gündən- 
günə artması, sahibkarların həddindən artıq 
hərisləşib həyasızlaşnıası ən avam fəhlələrdə 
belə yeni duyğu yaratmışdır. M. S. Ordubadi. 

HƏRİSLİK is. 1. Bir şeyi etməyə, yaxud 
öyrənməyə, bilməyə göstərilən hədsiz 
həvəs, meyil, maraq; aludəlik. Dükan qa- 
bağına toplaşanların əhvalatı öyrənmək 
hərisliyi daha da artırdı. Mir Cəlal. Qoş- 
qarda hələ lap uşaqlıqdan soyuq suya bir 
hərislik vardı. İ.Hüseynov. 

2. Hərisliklə şəklində zərf - acgözlüklə, 
ehtirasla. Hərisliklə yemək. - Xosrov bəy .. 
yenə də vəhşi bir hərisliklə Zərrintac xanı- 
ma baxır.. S. Rəhimov. [Nərgiz:] Bütün bu 
hərəkətlərimdən özüm hərisliklə ləzzət 
çəkirdim. B. Bayramov. 

HƏRKİ-HƏRKİLİK is. Qayda-qanun, 
nizam-intizam olmadığı hal; özbaşınalıq, 
başlı-başınalıq, hərc-mərclik, qarışıqlıq. 
Kasıb kəndçilər firqəyə yazılardılar, fəqət 
işlər hələ yaxşı bir nizama düşməmişdi, hərki- 
hərkilik idi. E. Sultanov. Hacı Əmiyə və Molla 
Nisəyə görə hərki-hərkilik əmələ gəlirdi, 
din-iman əldən gedirdi. M. İbrahimov. 

HƏRLƏMƏ 1. “Həıiəmək”dən f.is. 

2. zərf Dairəvi, dövrəvi, dövrə vuraraq. 
Hərləmə durub tamaşa etmək. - [Dəmirov 
və Mürşüdoğlu] hərləmə oturub, kababın 
başına toplaşdılar. S. Rəhimov. // sif. Çevrə 
şəklində olan; dairəvi, girdə. Hərləmə 
taxta. - Qoca üstündə oturduğu yekə 
hərləmə daşa çəkicini vuraraq: - Alt daşııı 
varnıı? - deyə soruşdu. S. Rəhimov. 

HƏRLƏMƏK/ 1. Dairəvi şəkildə hərə- 
kət etdirmək; fırlatmaq, dolandırmaq, hər- 
ləndirmək, aylandırmaq. Çarxı hərləmək. 
- Gözləri sevinclə gülən bir qız və oğlan 
çiyin-ciyinə verərək qüvvətli əllərilə böyük 
bir təkəri hərləyir. M. İbrahimov. Cavan 
fəhlə cəld bir hərəkətlə əlindəki açarı qu- 
yuya endiriləcək boruya keçirərək hərlədi.. 
M.Hüseyn. 



373 




HƏRLƏNDİRMƏ 



HƏRZƏ 



2. Dalmı qabağa, yuxarısını aşağı və ya 
əksinə çevirmək; döndərmək, dolandırmaq, 
hərləndirmək, o tərəf-bu tərəfə çevirmək. 
Buruqçu Salman kepkasını hərləyib, ona 
baxan gənclərə göz gəzdirir, Ağbulaq me- 
şələrinə səs sala-sala ucadan danışaraq sö- 
zünü qurtarmaq istəyirdi.. S. Rəhimov. 
Yüngül, səssiz addımlarla [qadın] manqalın 
yanına endi, arxasını gələn adama çevirib 
şişləri hərləməyə başladı. İ.Hüseynov. // Ha- 
vada fırlatmaq, dolandırmaq, hərləndirmək. 
Qamçını hərləmək. Qumbaranı hərləyib 
atmaq. - [Vaqif] qeyri-ixtiyari olaraq əlini 
pəncərəyə tərəf hərləyəndə güldana toxunub 
saldı. Çəmənzəminli. Usta Əbülqasım çəki- 
cini hərləyərək cavab verdi. S. Rəhimov. 

3. məc. Dalısınca düşüb izləmək, axtar- 
maq. Yaranal güclü qoşun götürüb, Nəbini 
dağlarda hərləməyə başladı. “Qaçaq Nəbi”. 

HƏRLƏNDİRMƏ “Hərləndirmək”dən/ is. 

HƏRLƏNDİRMƏK bax hərləmək 1 və 
2-ci mənalarda. Onun [faytonçunun] əli tərpə- 
nir, şallağı havada hərləndirirdi. S.Rəhimov. 

HƏRLƏNMƏ “Hərlənmək” dən /is. 

HƏRLƏNMƏK/ 1 . Bir şeyin ətrafında do- 
lanmaq, fırlanmaq, aylanmaq, dövrə vurmaq. 
Bağın ətrafına hərlənmək. - Keçəl Həmzə 
Çənlibeldə Dürata baxdığı zaman Qıratııı 
da yan-yörəsinə hərlənib, özünə mehriban 
eləmişdi. “Koroğlu”. Qoçaq ağacın dövrə- 
sinə hərlənib gövdəsinə yanaşdı.. M.Rzaqulu- 
zadə. // xi is. Öz oxu ətrafında fırlanmaq, 
dolanmaq. Çarx hərləndi və getdikcə kəndir 
açıldı. C.Cabbarlı. Val sürətlə hərlənir. 
Gənc bir Azərbaycan bəstəkarı tərəfindən ya- 
zılmış xəfif, rayihədar bir melodiya sərin 
yay küləyinə qarışaraq, talvardan uzaqlara 
qanad çalır. İ.Əfəndiyev. // Havada dövrə 
vurmaq. Sərçələr bağın üstündə hərlənir. 
-Çox yeriməyib uşaq durdu, başının üstə bir 
gecəquşu hərlənib fırlanırdı. Çəmənzəminli. 

2. Gəzmək, dolaşmaq, dolanmaq, gəziş- 
mək. Bir az bulvarda hərlənmək. - O tərəf- 
dən padşah qızı dağda nə qədər hərləndisə, 
Güloğlanı tapa bilmədi. (Nağd). Sübhan- 
verdizadə hərlənib əlini zəngin düyməsinə 
dayadı, katib içəriyə girdi. S.Rəhimov. 

3. məc. Gəlib keçmək, ötüb keçmək, dola- 
nıb keçmək. Əsrlər hərləndi. - İllər, aylar 



gəldi, hərləndi, Şəms axırda bir şəhərə çatdı. 
(Nağıl). 

4. məc. Qurdalanmaq, vurnuxmaq. Orada 
nə hərlənirdin? - [Eyvaz:] Bu gecə vaxtı bu- 
rada nə hərlənirsən? “Koroğlu”. 

HƏRLƏTMƏK bax hərləmək 1-ci mə- 
nada. 

HƏRRAC is. [ər.] Bir mülkün, şeyin ən 
çox pul verənə verilmək üzrə açıq satışa qo- 
yulması; auksion, müzaidə. Bir yerdə ki, 
millətin haqqı hərrac malıdır; O ölkədə 
Vətən də, el də satılmalıdır. B.Vahabzadə. 
□ Hərrac bazarı - qədimdə qul satılan 
bazar. Yerli Azərbaycan feodalının hərrac 
bazarından satııı alınmış qulu olan Elxan 
Azərbaycan xalqının bütün düşmənlərini öz 
şəxsi düşməni adlandırır və onlara qarşı 
çıxır. M.Arif. Hərraca qoymaq - hərrac 
qaydası ilə satışa qoymaq. Mülkü hərraca 
qoymaq. - [Koroğlu Bolu bəyə dedi:] 
Balam, bu Həsən paşa mənim yolumda qız- 
larını nə yaman hərraca qoyub satır? 
“Koroğlu”. [Hacı Əhməd:] Bəs mən ölmü- 
şəm ki, diri-diri mənim bağımı hərraca qo- 
yasan? C.Cabbarlı. 

HƏRTƏRƏFLİ sif. Bir şeyin bütün cəhət- 
lərini qavrayan, onun hər tərəfini nəzərdə 
tutan; ətraflı, hərcəhətli. Məsələnin hərtə- 
rəfli müzakirəsi. Hərtərəfli inkişaf. Hərtə- 
rəfli bilik. - “ Molla Nəsrəddin" çürümüş, 
köhnə, yaramaz, üfunət saçan həyat və 
ictimai əlaqələrin hərtərəfli və öldürücü tən- 
qidçisidir. M. İbrahimov. // Zərf mənasında. 
Hərtərəfli kömək göstərmək. - [Murad] 
görəcəyi işi hərtərəfli mühakimə edərdi. 

S.Hüseyn. 

HƏRZƏ [ər.] 1. is. Mənasız söz, boş söz, 
hədyan, söyüş. Bu hərzəvii hədyanlara 
kimlər qulaq asdı; Kim verdi bu axmaq sözə 
qiymət, ııçitellər? M. Ə. Sabir. 

2. sif. Mənasız, boş, cəfəng, nalayiq. Hər- 
zə sözün mərəzi gələr. (Ata. sözü). Zeynal 
özünün və evinə gələn qonaqlarının hər bir 
nalayiq və hərzə hərəkətlərini "yeni həyatın 
icabatı ” deyə göstərmiş, .. Mehribandan üzr 
istəməklə könlünü ələ almışdı. S.Hüseyn. 
// Zərf mənasında. Adam var ki, dediyindən 
utanmaz; Hey hərzə danışır üzə dünyada. 
Aşıq Ələsgər. Hərzə danışma, kişi, gözlə 
ədəb, zinhar! M.Ə. Sabir. 



374 




HƏRZƏ-HƏRZƏ 



HƏSRƏT 



3. sif. Boşboğaz, çərənçi, lağlağı, ağzı- 
göyçək, ağzıyava, hərzəgu. Yoxsa, ay hərzə 
kişi, bir quru sözdən ötəri; Darıxırsan, 
deməyirsən ki, uşaqdır uşağım. M. Ə. Sabir. 
Kapitan hərzə adamlara məxsus bir əda ilə 
gülümsədi. P.Makıılıı. 

0 Hərzə yerə - boş yerə, əbəs yerə, mə- 
nasız. Hərzə yerə laflar vurarsan ; Torpaq 
ilə gülü sovurarsan. Xətayi. 

HƏRZƏ-HƏRZƏ zərf Mənasız, boş-boş. 
Hərzə-hərzə danışıb gülməz idim ; Ər nə şey 
olduğunu bilməz idim. M.Ə. Sabir. // sif. 
Nalayiq, ədəbsiz, həyasız. Səlim ağa hiss 
etdi ki, bircə an ayaq saxlasa, söyüş qarışıq 
hərzə-hərzə sözlər eşidəcək. M. İbrahimov. 

HƏRZƏKAR, HƏRZƏGU sif və İS. [ər. 
hərzə və fars. ...kar, ...gıı] Hərzə danışan, 
boşboğazlıq edən; boşboğaz. Hərzəkar adam. 
Hərzəkarın biridir. - Baxma flribiııə hərzəgu- 
larııı; Aralıq vıırmaqdı işi buların. Q.Zakir. 

HƏRZƏLİK is. Boşboğazlıq, naqqallıq, 
zəvzəklik; həyasızlıq, sırtıqlıq, ədəbsizlik, 
utanmazlıq, ağzıyavalıq, ağzıpərtövlük. 

□ Hərzəlik etmək - hərzə-hərzə danış- 
maq, ədəbsiz danışmaq, yava-yava sözlər 
danışmaq, heyvərə sözlər demək, ağzına 
gələni danışmaq. 

HƏS təql. Minik və ya qoşqu heyvanını 
dala vermək üçün çıxarılan səs. " Həs ” deyib 
atın yüyənini dartdı. 

HƏSB-HAL is. [ər.] Baş-başa söhbət, 
hallaşma, dərdləşmə, bir-birinə öz halından 
danışma. Qocaların həsb-lıalı. - Arabir səs- 
siz də danışır insan; Arabir sözsüz də keçir 
həsb-hal. S. Vurğun. Bu nömrədə jurnal 
oxundun öz dili ilə həsb-halını yazırdı. Mir 
Cəlal. □ Həsb-hal etmək - baş-başa verib 
söhbət etmək; bir-birinə öz halından 
danışmaq, dərdləşmək, hallaşmaq. Sübhə 
qədər eləyir öz-öziiylə həsb-hal; Araq qə- 
dəhlərini boşaltdıqca dalbadal. S.Rüstəm. 

HƏSƏD is. [ər.] 1. Paxıllıq. Onun saf qəl- 
bində nə qəzəb, nə kin; Nə həsəd, nə də ki, 
bir xəyanət var. S. Vurğun. Bu kəndin yeri, 
torpağının yetirdiyi məhsul qonum-qonşu 
kəndlərin həsədinə səbəb olardı. S. Rəhimov. 

□ Həsəd aparmaq (etmək, çəkmək) - 
paxıllıq etmək, paxıllığını çəkmək. Hər kəs 
eşqimizə həsəd aparsın ; Hər kəs hüsnümü- 



zün olsıın heyranı! M. Müşfiq. Hamının 
gözü Nəcəfdə idi. Ona həsəd edənlər də 
vardı. Q.İlkin. Dostum, doğrudan da, qəri- 
bədir, sən; Mənim taleyimə həsəd çəkirsən. 

Ə. Kürçaylı. 

2. Həsədlə şəklində zərf mənasında. Elə 
ki, köksünə sıxır qarmonu; Oğlanlar ona bir 
həsədlə baxır. N.Xəzri. [Qəndab:] Qız hə- 
sədlə köksünü ötürih; öz bəxtindən şikayət 
edirdi. B. Bayramov. 

HƏSİR is. [ər.] Bəzi ağacların liflərindən, 
küləşdən, qamışdan və s.-dən toxunan 
məmulat (yerə sərmək və s. məqsədlər üçün 
işlədilir). Ustalar əllərini yuyub, gavalı ağa- 
cının altına salınmış həsirin üstə əyləşdilər. 
Çəmənzəminli. [Sarıköynək] çox vaxt 
həyətdə oturub həsir toxuyardı. S. Hüseyn. 
// Həmin məmulatdan toxunmuş və ya 
düzəldilmiş. Həsir şlyapa. - Ranqunun kə- 
narları yüngül qamış və ya həsir evlərdən 
ibarətdir. M. İbrahimov. 

0 Bir həsir, bir Məmmədnəsir - çox 
kasıb, yoxsul, heç bir şeyi olmayan adam 
haqqında. [Bəbir bəy:] Sənin kimi oğlanı belə 
bir həsir, bir Məmmədnəsir görəndə vicda- 
nım ağrıyır. Mir Cəlal. 

HƏSİRÇİ is. Həsir toxuyan adam, usta. 

HƏSLƏMƏ “Həsləmək”dən fis. 

HƏSLƏMƏK f. Geri çəkilmək (bəzən 
qorxudan, ehtiyat edərək). Qorxudan həslə- 
nıək. Hərif bəslədi. - [Kazım:] Xan .. mənim 
zarafatımdan lıəslədi. Çəmənzəminli. [Pə- 
nah:] Haqqın qabağında lıəslədi xaqan. 
M. Rahim. // Atı-arabanı geri sürmək, geri 
çəkmək. 

HƏSR is. [ər.]: həsr etmək - yalnız bir 
işə, bir şəxsə və s.-yə vermək, onun üçün 
ayırmaq, ona sərf etmək. Bütün həyatını in- 
cəsənətə həsr etmək. Vaxtının çoxunu mü- 
taliəyə həsr etmişdir. Bütün qüvvəsini sülh 
uğrımda mübarizəyə həsr etmək. - Jurnalın 
rəhbəri Cəlil Məmmədquluzadə bütün qüvvə 
və enerjisini, bütün fikir və vaxtını jurnala 
həsr etmişdi. M. İbrahimov. 

HƏSRƏT is. [ər.] 1 . Bir şeyi və ya birini bir 
daha görmək, qovuşmaq arzusu. Vətən həsrəti. 
Övlad həsrəti. - [Fitnə:] El qızıyam mən, Bəx- 
tiyar; Ürəyimdə həsrətim var. A.Şaiq. Bir anda 
Sonanın halı dəyişdi, həsrət və məhəbbət 



375 




HƏSRƏTKEŞ 

qəribə bir marağa və şübhəyə çevrildi. M.İbra- 
himov. // Ələ keçməyən və ya əldən çıxmış 
bir şeyə təəssüflənərək çox acıma, mənəvi 
iztirab keçirmə. Mayanın kədəri və göz yaşla- 
rında sanki Zeynəbin öz gəncliyinin həsrətləri 
dilə gəlib danışırdı. M.Ibrahimov. □ Həsrət 
qalmaq - istədiyinə çatmamaq, arzu etdiyi bir 
şeyi ələ keçirə bilməmək, arzusu ürəyində 
qalmaq. Ömrüm ah-vavınan keçdi dünyada; 
Həsrət qaldım, əlim yara yetmədi. Aşıq Ələs- 
gər. [Padşah oğluna:] Məgər Allaha rəvadır- 
mı, mən özüm padşah ola-ola bağımdakı al- 
maya həsrət qalım? Çəmənzəminli. [Qönçə] 
Ataşın üzünə həsrət qalmaq qorxusu ilə tit- 
rədi. Ə.Vəliyev. Həsrət qoymaq - arzusuna, 
istəyinə çatmağa, arzusu həyata keçməyə 
qoymamaq. Xan Əsliyə həsrət qoydun Kərə- 
mi. “Əsli və Kərəm”. Həsrət(ini) çəkmək - 
çox arzusunda olduğu, lakin əldə edə bilmə- 
diyi bir şeyin üzüntüsünü çəkmək; son dərəcə 
arzulamaq. Doğma yerlərin həsrətini çəkmək. 
-Aylar, illər həsrətini çəkərdim; Şükür, yetdim 
vüsalına, sevdiyim! M. V. Vidadi. [C.Cabbarlı] 
üçün, onu bir dəfə görmək üçün hamı həsrət 
çəkirdi. S.Rəhman. Həsrətində olmaq -bax 
həsrətini çəkmək. [Əsəd] sanki ömrü boyu 
həsrətində olduğu böyük bir arzusuna çat- 
mışdı. B. Bayramov. 

2. Yaxın adamından, sevgilisindən ayrıl- 
ma; ayrılıq, fəraq, hicran. Vaxt yetişdi, anası 
.. rəhmətə getdi; Bu həsrətin ağrısını duydu 
Əmirxan. S. Vurğun. Hicran çəkən bilir 
həsrət yamandır. R.Rza. 

3. Həsrətlə şəklində zərf - şiddətli arzu 
ilə, həsrət ifadə edən nəzərlərlə. Həsrətlə 
oğluna baxmaq. - [incə səs:] Vəhşi bir gül 
olsam, ətrafım tikan; Həsrətlə süzərdi hər 
görən məni. H.Cavid. Meydanın başında bir 
ağ bina var; Qız hərdən çevrilib həsrətlə 
baxır; Kitablı-dəftərli gedən uşaqlar; Or- 
dan gülər çıxır, ordan şən çıxır. N.Xəzri. 

HƏSRƏTKEŞ sif. və is. [ər. həsrət və fars. 
...keş] Həsrət çəkən, bir şeyin həsrətində 
olan. Həsrətkeş ana. - İki həsrətkeş bir- 
birinə sarmaşdı. “Əsli və Kərəm”. Qanad- 
lan, qanadlan, ötüb dağ, meşə; De ürək 
sözümü o həsrətkeşə. M.Rahim. 

HƏSRƏTLİ sif. 1. Ürəyində həsrəti, ar- 
zusu, istəyi olan; diləkli, arzulu; həsrətkeş. 



HƏŞƏM 

Həsrətli valideyn. Həsrətli sevgililər. - Bey- 
rək və yoldaşları cəfakeş kiirəkçilərlə həs- 
rətli doğma qardaşlar kimi bir-birlərinə 
sarmaşdılar. M. Rzaquluzadə. Ümid .. ıızaq 
səfərdən gəlmiş həsrətli adam kimi ancısı ilə 
qucaqlaşdı. B. Bayramov. 

2. Həsrət ifadə edən. Həsrətli baxış. - 
[Sarıköynək] məndən ayrılarkən həsrətli bir 
ah çəkdi. S.Hüseyn. Həsrətli gözlərlə boylanır 
qarı; Külləri soyumuş ocağa sarı. S.Vurğun. 

HƏSSAS sif. [ər.\ 1. Çox tez hiss edən, 
duyan, başa düşən, dərk edən, qavrayan. 
Həssas adam. - [Zakir:] Axı Mehriban həs- 
sas qızdır. H.Seyidbəyli. Leyla təəccübləndi : 
- Son dərəcə həssas oğlandır, - deyə ürə- 
yindən keçirdi. B. Bayramov. // Çox tez 
təsirlənən, mütəəssir olan; riqqətli. [Halay 
Şiraslanın könlünü almaq üçün dedi:] Həs- 
sas qəlbinə toxunduğumuz üçün üzr istəyi- 
rik. S. Rəhimov. [Salman Mayaya:] Musiqi 
həssas ürəkləri titrədir. M. İbrahimov. // məc. 
Qəlbinazik, ürəyiyumşaq, şəfqətli, riqqətli, 
canıyanan. Mölısünzadə bir qədər həssas 
adam idi. Onu hər şeydən artıq aralıqda 
qalacaq uşaqların faciələri mütəəssir edir- 
di. S.Hüseyn. 

2. Qıcıqlanmağı hiss edən, duyan. Həssas 
hüceyrələr. Həssas əsəb toxumaları. Həssas 
dəri. 

3. xiis. Ən cüzi xarici təsiri əks etdirə bi- 
lən. Həssas cihaz. Həssas tərəzi. 

HƏSSASLIQ is. 1. Həssas adamın xüsu- 
siyyəti, keyfiyyəti. [Dilbər Əbdüləli bəyə:] 
Sizdə cəsarət və həssaslıq yoxsa, öz bəx- 
tinizdən küsün. C.Cabbarlı. Gülər [Elmarın] 
bu həssaslığına heyrətdən çox, tavaııasız bir 
dərd ilə baxırdı. İ.Əfəndiyev. 

2. Həssas şeyin keyfiyyəti. Cihazın həs- 
saslığı. Dərinin həssaslığı. 

3. Həssaslıqla şəklində zərf - diqqətlə, 
qayğı ilə, qayğıkeşliklə, ürək yanğısı ilə, xe- 
yirxahlıqla. Şikayətçini həssaslıqla dinləmək. 

HƏŞƏM is. 1. Döyülmək üçün dərzdən 
açılıb xırmana tökülən taxıl. ..Vələ qoşul- 
muş öküzlər, atlar həşəmin üstündə günor- 
taya qədər hərlənir, birtəhər dəni küləşdən 
ayıra bilirdilər. B. Bayramov. □ Həşəm et- 
mək - taxılı dərzlərdən açıb döyülmək üçün 
xırmana tökmək. [Uşaqlar:] Eybi yoxdur, 
biz həşəm eləyənədək gün qızar. Q. İlkin. 



376 




HƏŞƏMƏT 



HƏVALƏ 



2. Qum ot, ələf. Qızıl gülü dərərlər; Hə- 
şəm üstə sərərlər; Rəngimi yar saraldıb; 
Qızdırmadan görərlər. (Bayatı). Bezdən bir 
adam fiquru tikib içinə həşəm doldurar- 
dılar. H. Sarabski. 

HƏŞƏMƏT is. [ar.] Əzəmət, böyüklük, 
ululuq, şan və calal. Tarxan Nüşabənin həşə- 
mət və əzəmətinə heyran qalmışdır. A.Şaiq. 

HƏŞƏMƏTLİ sifi Əzəmətli, ulu, böyük, 
calallı. [Qətibə:] Bəli, həşəmətli mələkə! 
Hüsaməddin həzrətlərinin özü şəxsən mək- 
tubu mənə tapşırdı. M. S. Ordubadi. 

HƏŞƏRAT is. [ər. "həşərə” söz. cəmi] 

1 . Cücülər. Həşəratın əkinlərə zərəri. Kim- 
yəvi və bioloji üsulla həşəratı məhv etmək. - 
[Ahuramazda:] Ən savab işlər - susuz yerə 
su çıxarmaq, ağac əkmək, körpü salmaq, 
zərərli həşəratı öldürməkdir. Çəmənzə- 
minli. [Tağı əmi:] Kərtənkələlərin zəhəri 
yoxdur. Özləri də zəhərli həşəratı yeyib tələf 
etməklə bizə böyük mənfəət yetirirlər. 
S.S.Axundov. 

2. məc. Dəyərsiz və zərərli adamlar haq- 
qında. Bunlar adam deyil, həşəratdırlar. - 
[Mahmud bəy:] Biçarə nə eyləsin, həşə- 
ratlardan hər nə pis iş desən gözləmək olar. 
N.Vəzirov. [Polkovnik:] Həşəratlar [kəndə] 
gedən dəmir yolunu dağıdıblar... S. Vəliyev. 

HƏŞƏRATYEYƏN sifi. Həşəratla, cücü- 
lərlə qidalanan. Həşəratveyən quşlar. 

HƏŞİR is. [ər.] 1. Bax qiyamət 1-ci 
mənada. 

2. Bax qiyamət 3-cü mənada. [Kənd- 
lilər:] Bu həşir kimin evindədir? - deyə 
soruşurdular. T.Ş. Simurq. 

3. Həşrədək şəklində zərf - qiyamə- 
təcən, heç vaxt. [Əmiraslan ağa:] [Onlara] 
elə toy tutmuşlar ki, ta həşrədək yadların- 
dan çıxarmazlar. S.S.Axundov. Məsəldir bu, 
gedər qılınc yarası; Sağalmaz həşrədək də- 
rin söz dağı. M.Rahim. 

4. Həşrində şəklində - hayında, qayğı- 
sında, fikrində, qeydində. Keçi san həşrin- 
dədir, qəssab piy hayında. (Məsəl). Şamo 
hərlənirdi, hər kəs öz başının həşrində idi. 
S. Rəhimov. 

0 Həşir qoparmaq (qatmaq, salmaq) - 
bax qiyamət qoparmaq 1-ci mənada. 
(“qiyamət”də). ..Ata və ana qarğa Nurəd- 



dinin başı üstünü alıb, elə həşir saldılar ki, 
deyəsən, bu saat onu dimdikləyib yerə 
salacaqdılar. S.S.Axundov. [Gülçöhrə:] İndi 
Asyaya desən ki, gəl səni [arşmmalçıya] ərə 
verək, bir həşir qatar, deyər ki, mən arşm- 
malçının tayıyam? Ü. Hacıbəyov. [Muxtar:] 
Mən bu işə iqdam eləyəndə bilirdim ki, bir 
gün açılacaq, arvadım biləcək, həşir 
qoparacaqdır. B. Bayramov. Həşir qopmaq 
-bax qiyamət qopmaq ("qiyamət”də). 
Evdə bir həşir qopdu ki, gəl görəsən. 
“Kirpi”. Həşirə qalmaq - bax qiyamətə 
qalmaq (“qiyamət”də). Həşirə qədər - 
bax qiyamətə qədər (qiyamətəcən) 
(“qiyaməf’də). 

HƏŞTAD [fars.] bax səksən. [Qoşat- 
xan:] Həsənbəy hələ həştad il əvvəl demişdi 
ki, müəllim gərək çıraq kimi yanıb kənd- 
çinin yolunu işıqlandırsın. M.İbrahimov. 

HƏŞTADINCI bax səksəninci. Keçən 
əsrin həştadıncı illərində. Həştadıncı otaq. 

HƏŞTADİLLİK bax səksənillik. 

HƏŞTADYAŞLI bax səksənyaşlı. Həş- 
tadvaşlı qoca. 

HƏTTA bağl. [ər.] Cümlədə aid olduğu 
sözü və ya söz birləşməsini ayırmaq və 
gücləndirmək üçün işlədilir - üstəlik, həm 
də, belə. Onu gördüm, hətta söhbət də et- 
dim. Hamı, hətta uşaqlar da diqqətlə qulaq 
asırdılar. - Otların hamısı, hətta tikanlı boz 
qanqallar da çiçək açmışdı. I.Əfəndiyev. 
[Əntərzadə] nəinki səliqə və məharətini, 
hətta başını da itirdi. Mir Cəlal. // Bəzən 
təkid üçün “belə” ədatı da əlavə olunmaqla 
işlədilir. Hətta gözümlə görsəm belə inan- 
maram. - Səba xanımın özü də Atabəylə 
tez-tez görüşməyi, hətta lazım olmadığı za- 
man belə adi bir işi bəhanə edərək, Atabəyin 
otağına soxulmağı sevirdi. M. S. Ordubadi. 

HƏVALƏ is. [ər.] 1. Birinin üzərinə, öh- 
dəsinə buraxma, qoyma, tərk etmə; birinə 
tapşırma. □ Həvalə edilmək (olunmaq) - 
üzərinə, öhdəsinə buraxılmaq, qoyulmaq, 
tapşırılmaq. [Xəlil:] Bax, çay lıazır, tökülməsi 
də gənc xanıma həvalə olunur. Çəmənzə- 
minli. Qız zərif əlləri ilə paltar yudu, xəmir 
yoğurdu, hətta axır zamanlar çörək yapmaq 
da ona həvalə olundu. T.Ş. Simurq. Həvalə 
etmək - üzərinə, öhdəsinə buraxmaq, 



377 




HƏVALİ 



HƏVƏSİMƏK 



qoymaq, tapşırmaq. [Qüdrət:] Sərdar bu vəzi- 
fəni [Cavad ağaya] həvalə edib. M. S. Ordu- 
badi. Böyük qardaşının [Nəsirə] həvalə etmək- 
də olduğu xüsusi işləri o qədər çox olardı ki, 
axşamadək ancaq onların öhdəsindən gələ 
bilərdi. S. Hüseyn. 

2. mal. Bir ödənişin başqa şəxsin adma 
keçirilməsi. 

HƏVALİ is. [ər.] Ətraf, ətraf yerlər, civar. 
Şəhər həvalisi. Bu lıəvalidə heç kəs yaşamır. 
- [Seyid Səməd:] Yaxşı olar ki, həvalidəki 
dövlətli kəndlərin birində bir ocaq binası 
qoyaq. Ə.Haqverdiyev. 

HƏVARİ is. [ər.] Xristian dini rəvayətinə 
görə, İsa peyğəmbərin, İncilin ehkamlarını 
yaymaqla vəzifələnmiş 12 əshabəsinə - 
şagirdinə verilən ad (adətən cəm şəklində - 
həvariyyun, həvarilər şəklində işlənir); 
apostol. 

HƏVƏ is. Xalça, palaz və s. toxuyarkən 
ilməkləri döyüb yerində bərkitmək üçün 
(bəzi heyvanların buynuzundan, yaxud da 
metaldan və s.-dən qayrılan) ucu kəsik, 
dişli alət. [Ləbbeyk] ..boyaqdan yenicə çıx- 
mış əlvan ipləri yan-yörəsinə tökür, .. hə- 
vəni qayışına taxır, yumaqları top kimi 
oynada-oynada həvəslə işləyirdi. Mir Cəlal. 

HƏVƏDİŞ(Lİ) sif. Dişləri həvə dişi kimi 
iri olan. HəvədişÇi ) kişi. 

HƏVƏLƏMƏ “I Iəvolomək"dən fis. 

HƏVƏLƏMƏK f Xalça, palaz və s. ilmək- 
lərini həvə ilə döyüb yerində bərkitmək 
(bax həvə). 

HƏVƏLƏNMƏ “Həvələnmək”dən /w. 

HƏVƏLƏNMƏK məch. Həvə ilə döyülüb 
bərkidilmək (bax həvə). Mürsəl bilirdi ki, 
xalça nə qədər çox həvələnsə bir o qədər 
qumaş çıxar. H. Şərifov. 

HƏVƏNG, HƏVƏNGDƏSTƏ is. Müxtəlif 
bərk maddələri döyüb toz halına gətirmək 
üçün bürünc, saxsı, dəmir və s.-dən düzəl- 
dilmiş qab və dəstəkdən ibarət alət. Saxsı 
həvəng. Süxurları lıəvəngdəstədə döymək. - 
[Mirzə Qoşunəli:] ..Xoruz birinci dəfə baıı- 
ladıqda dərmanları həvəngə töküb döyməyə 
başlayacağam. Ə.Haqverdiyev. Nisəbəyim 
.. lıəvəngdəstədə döyülmüş otların-çiçəklərin 
suyundan .. məlhəm hazırladı. B.Bayramov. 

HƏVƏS is. [ər.] 1. Bir şeylə məşğul olma, 
bir iş görmə arzusu: meyil, istək. Oxumaq 



həvəsi. Uşağın mütaliəyə böyük həvəsi var. 
Getməyə heç həvəsim yoxdur. - Bir qədər 
keçəndən sonra musiqiyə olan həvəsim o 
qədər azaldı ki, başıbəlalı düdüyü bilmərrə 
gözdən saldı. C. Məmmədquluzadə. Evi, 
otağı səliqəyə salmaq, yeni ili bir təmizlik 
içərisində qarşılamaq ümumi bir həvəs idi. 
H. Sarabski. □ Həvəs etmək (göstərmək) 
- bax həvəslənmək. Lakin həvəs eylə- 
məzdi Leyli; Olmazdı bu ləhvii ləəbə meyli. 
Füzuli. Teymur nədənsə bu evə gəlməyə 
daha çox həvəs göstərirdi. H.Seyidbəyli. 
Həvəs oyanmaq - maraq oyanmaq, arzu 
oyanmaq. [Oğlanın] zehnində bu adamı 
öyrənmək, onun sirlərini bilmək üçün böyük 
bir həvəs oyandı H.Nəzərli. Həvəsdən 
düşmək - bir işi görməyi daha istəməmək, 
həvəsi, marağı soyumaq, daha həvəsi ol- 
mamaq. [Mahmud Sevincə:] ..Mən gündən- 
günə həvəsdən düşdüm. Z.Xəlil. Həvəsə 
düşmək (gəlmək) - bax həvəslənmək. 
..[Qoşqar] kranın altında gölləndikcə orta- 
sından xırdaca deşik açılıb burulğan kimi 
burulan suya baxdı və təzədən həvəsə düşüb 
qurşaqdan yuxarı soyımdu. İ. Hüseynov. 
Həvəsə gətirmək (salmaq) -bax həvəs- 
ləndirmək. Çaqqallar pusquda durdu ; 
Həvəsə saldılar qurdu. M. Dilbazi. Həvəsi 
gəlmək (doğmaq) - bax həvəslənmək. 
Leylək Ələmdar çovğunun, azanın və zəng- 
lərin qat-qarış səslərinə qulaq verir, onda 
bir qarət həvəsi doğurdu. S. Rəhimov. 
[Pərşan:] Bağçamız nəyə desən dəyər, 
adamın həvəsi gəlir baxsın. M.Ibrahimov. 
Həvəsi soyumaq - bax həvəsdən düş- 
mək. // Keçici, müvəqqəti, keçib-gedən 
arzu, meyil. O da bir həvəs idi, gəldi, keçdi. 

2. Nəşə, zövq. Tərlan xanım böyük ya- 
radıcılıq həvəsi içərisində idi. S.Rəhimov. 
Şeyda bülbül bir həvəsdə; Gözü yolda, 
könlü səsdə. Aşıq Hüseyn. 

3. Həvəslə şəklində zərf - ürəkdən, 
qəlbdən, can-dildən, məmnuniyyətlə. Bir 
əməllə, bir arzuyla alışıb onlar; Bir məq- 
sədin yollarına düşdü həvəslə. S.Vurğun. 
Fərman nəşə və həvəslə öz ekskavatorunda 
işləyirdi. Ə. Sadıq. 

HƏVƏSİMƏ “Hovəsimok”don fis. 

HƏVƏSİMƏK f. Həvəslənmək, həvəsə 
gəlmək, həvəs göstərmək. Aynalını təmiz- 



378 




HƏVƏSKAR 



HƏYA 



ləvib qurtaran Həcər həvəsiyir, sanki aynalı 
ilə oynamağa başlayırdı. S. Rəhimov. Eşi- 
dənlər belə bir şöhrətli adam ilə tanış olma- 
ğa həvəsiyirdilər. Mir Cəlal. 

HƏVƏSKAR is. və sif. [ər. həvəs və fars. 
...kar] 1 . Bir şeyə, bir işə həvəsi, meyli olan, 
bir şeyi sevən, ona çox maraq və meyil gös- 
tərən (adam). Teatr həvəskarı. Futbol hə- 
vəskarları. Klassik musiqi həvəskarı. - Qız 
tayfası toylara getməyə çox həvəskar idilər. 

R. Əfəndiyev. Cəmi yeddiillik təhsili olan 
Gülaçar qızğın mütaliə həvəskarı idi. 
İ.Əfəndiyev. 

2. Xoşuna gəldiyi bir işlə peşəkar kimi 
deyil, bir maraqlı kimi məşğul olan (adam). 
Həvəskar bəstəkar. - Bu zaman həvəskar 
bir rəssam da molbertdə yerləşdirmiş oldu- 
ğu bir kətan üzərinə bu iki çinar ağacının 
şəfəq sökərkən almış olduğu rəngi şəkil 
çəkməyə hazırlaşırdı. A.Şaiq. Bu adamların 
sevgisi o qədər böyük və o qədər inamlı idi 
ki, həvəskar artistlər bu sevgi uğrunda öz 
canlarından belə keçməyə hazır idilər. 

S. Rəhman. // Kifayət qədər hazırlığı olma- 
dan bir işlə məşğul olan (adam). 

HƏVƏSKARLIQ is. 1. Bir şeyə, bir işə 
həvəsi, meyli olma; həvəs, meyil, maraq 
göstərmə. 

2. məc. Xüsusi hazırlığı, biliyi olmadan 
hər hansı bir sənətlə, elmlə məşğul olma, ona 
böyük maraq göstərmə. // məc. Bir şeyə səthi 
münasibət, lazımi xüsusi bilik olmaması. 

HƏVƏSLƏNDİRİCİ sif. Həvəsləndir- 
mək, həvəs oyatmaq üçün olan; şirnikdirici. 
Həvəsləndirici mükafat. 

HƏVƏSLƏNDİRMƏ 1. “Həvəsləndir- 
mək”dən/w. 

2. Həvəsləndirici, şirnikdirici, rəğbətlən- 
dirici. Onıın payını artırmağın, daha da 
həvəsləndirməyin vaxtı gəlib çatdığını dərk 
edən Hacı, son zamanlar ziyarətə gələnlərin 
çoxalmasında, nəzirlərin artmasında Molla 
Sadığın xüsusi rol oynadığını bilirdi. I.Şıxlı. 

HƏVƏSLƏNDİRMƏK f. Hüsn-rəğbət 
göstərməklə, kömək etməklə, tərifləməklə, 
mükafatlandırmaqla birini bir şeyə şövqlən- 
dirmək, həvəsə gətirmək, həvəs oyatmaq, 
şirnikdirmək. Çalışqan işçiləri həvəsləndir- 
mək. Uşaqları dərsə həvəsləndirmək : - An- 



caq birdən, nədənsə, Tahirə elə gəldi ki, 
Cəmil bu sözü qəsdən onu həvəsləndirmək 
üçün devir.. M. Hüseyn. ..Müsəlmanları 
musiqi məktəbinə həvəsləndirmək üçün on- 
lardan ötrü konsen’atoriya nəzdiııdə xüsusi 
şöbə açmaq lazımdır. Ü. Hacıbəyov. 

HƏVƏSLƏNMƏ “Həvəslənmək”dən fis. 

HƏVƏSLƏNMƏK f. Həvəsi gəlmək, 
meyil etmək, həvəsi oyanmaq, maraq- 
lanmaq. İdmana həvəslənmək. - ..Qardaşım 
kimi məktəbə getməyə çoxdan həvəslən- 
mişdim. O gecəni də qarşısında bulundu- 
ğum böyük bir hadisənin həyəcanı içində 
keçirdim. T.Ş. Simurq. Maya danışdıqca, 
həvəslənir, Muğanın keçmişi haqqında ma- 
raqlı şeylər nəql edirdi. M. İbrahimov. 

HƏVƏSLİ sif. Bir şeyə və ya bir işə həvəsi 
olan, həvəs, meyil göstərən; meyilli. Bədii 
özfəaliyyətə həvəsli uşaqları aşkar etmək. 

HƏVƏSSİZ sif. və zərf Həvəsi olmayan, 
bir işi könülsüz, istəməyə-istəməyə və ya 
zorla görən; ürəksiz, könülsüz, meyilsiz. 
Həvəssiz cavab vermək. - [Səkinə Züley- 
xanın] yenə həvəssiz olduğunu görüb susdu. 
M. İbrahimov. [Nəcmi:] Balam, Qadir kursa 
çox həvəssiz gəlir. Ə.Əbülhəsən. 

HƏVƏSSİZLİK is. Bir şeyə və ya işə 
həvəs olmaması; könülsüzlük, maraqsızlıq, 
meyilsizlik. [Mehribanda] son günlərdə iş 
görməyə bir həvəssizlik vardı. S. Hüseyn. 

HƏYA is. [ər.] 1. Abır, ar, ismət, namus, 
utanma hissi. ..Qulluqçuya oxşayan qızın 
simasında isə qüssə ilə qarışmış qəribə bir 
ismət və həya vardı. M.İbrahimov. Abır, həya, 
hörmət bilməyən gözəl ; Çəksə də üzünə 
pərdə, yaraşmaz. Aşıq Şəmşir. □ Həya et- 
mək (qılmaq) - utanmaq, abrını gözləmək, 
ədəb gözləmək, özünə ar bilmək, ar etmək, 
xəcalət çəkmək. Bir-iki küçə dolandısa da 
Nurəddin həya edib heç kəsə əl uzada 
(dilənə) bilmədi. S.S. Axundov. Gəlinin 
utancaqlığı, hətta gəlib başının üzərində da- 
yanan adamın üzünə baxmaqdan həya elə- 
məsi Səmədə daha xoş gəldi. İ. Hüseynov. 

2. məc. Bədənin məhrəm (örtülü, ayıb) yeri. 
[Çopo:] [Qızların] həya yerlərindən başqa 
bədənləri tamamilə açıq idi. Çəmənzəminli. 

0 Həyam yeyib, abrını tullamaq - heç bir 
şeydən utanmamaq, abrını atmaq, həyasızlıq 
etmək. 



379 




HƏYA-ABIR 



HƏYAT 



HƏYA- ABIR [ər. həya və fars, abııı - üz 
suyu] bax həya 1-ci mənada [Həsən:] Mən 
həya-abır bilməyən arvadın ayağına getmə- 
rəm! M. İbrahimov. 

HƏYALANMA “Həyalanmaq”dan/w. 

HƏYALANMAQ/ Həya etmək, utanmaq, 
abrını gözləmək, həyalı olmaq. [Kiçikxanım] 
..yerə oturmaqdan həyalanırdı. M.S.Ordubadi. 

HƏYALI sif. İsmətli, abırlı, namuslu, utan- 
caq. [Bədircahan:] Xan, özünüz bilirsiniz ki, 
qız uşağı havalı olur.. N.Vəzirov. Zəmanə- 
nin xarab bir vaxtında nəcib, gözəl, həyalı, 
iffətli və ismətli bir qız tapmaq çox da asan 
deyildi. S. Hüseyn. // İs. mənasında. Həyalı 
qızarar, həyasız ağarar. (Ata. sözü). 

HƏYALILIQ is. Həyalı, ismətli, utancaq 
adamın hal və keyfiyyəti. [Qızın] ən gözəl 
və sevimli xüsusiyyətlərindən birisi zahiri 
görünüşündə olan məhcubluğu, həyalılığı 
və utancaqlığı idi. M.S.Ordubadi. 

HƏYASIZ sif. Üzündə abır-həya olma- 
yan; abırsız, utanmaz, ədəbsiz, arlanmaz, ar- 
sız. [Qəhrəman:] Mən [xanımı] ilk dəfə 
görürəm... Amma yamanca həyasız qadın- 
dır. H.Nəzərli. // İs. mənasında. Der. - Hara 
gəlibsən, ey həyasız; Əldən bu işi nola qoya- 
sız! Xətayi. [Veys:] Yox, dövlətli həyasızlar 
özlərini abırlı sayıb, arvadlarını gizlətsin- 
lər, bizimkilər abırlı ola-ola açıq gəzsinlər! 
Ə.Əbiilhəsən. 

HƏYASIZ(CASINA) zərf Həyasızlıqla, 
ədəbsizcəsinə, utanmazc asına, çəkinmədən, 
həya etmədən, utanmadan, arsız-arsız. 
Konkada oturan ağyaxalı bir rus çinovniki 
ara vermədən həyasızcasına mırt-mırt mırıl- 
danırdı. M.S.Ordubadi. Bu lütlərin, açların 
işləri kimi sözləri də çox həyasızcasına aş- 
kar, açıq deyilirdi. Ə.Əbülhəsən. 

HƏYASIZLAŞMA “Həyasızlaşmaq”dan 
fis. 

HƏYASIZLAŞMAQ/ Daha da həyasız ol- 
maq, sırtıqlaşmaq, arsızlaşmaq, qudurmaq. 
Cəza almadıqca həyasızlaşmaq cinayətka- 
rın adətidir. M.İbrahimov. 

HƏYASIZLIQ is. Abırsızlıq, utanmazlıq, 
arsızlıq, ədəbsizlik, sırtıqlıq; həyasız, abır- 
sız hərəkət, söz. Kök və əndamlı xanımın 
baxışlarından nə isə həyasızlığa oxşar bir 
cəsarət tökülürdü. M.İbrahimov. Səməndər 



[Nərgizin] həyasızlığına görə hiddətlən- 
mişdi. B.Bayramov. 

HƏYAT is. [ar.] 1. Materiyanın hərəkəti- 
nin müəyyən inkişaf mərhələsində əmələ 
gələn xüsusi forması; varlıq, dirilik. Yerdə 
həyatın əmələ gəlməsi. - Bunları duyduqca, 
düşündükcə mən; Həyata, varlığa məftun 
oluram. S.Vurğun. 

2. Ömür. Əşrəf həyatında hələ heç bir qəh- 
rəmanlıq eləməmişdi. S.Rəhman. Bir gün hə- 
yatımda yellər qopacaq; Omiir öz tağından 
salacaq məni. M.Araz. 

3. Canlı vücudun törədiyi andan yox olana 
qədərki dövr (bütöv dövr və ya onun bir 
hissəsi); ömür. Həyatında bir dəfə də olsun 
xəstələnməyib. Həyatının məsud çağları. - 
Hər kəs bilir həyatın sonu ölümdür; Ah bu 
qəmli dəyişmə yaman zülümdür. M.Müşfıq. 
Şam əgər yanmırsa, yaşamır demək; Onun 
da həyatı yanmağındadır! B. Vahabzadə. 
// İnsanın keçirdiyi ömür və gördüyü işlər; 
tərcümeyi-hal. Öz həyatından danışmaq. - 
Açıb qarşısında külliyyatını; Öyrənir şairin 
o, həyatını! S.Vurğun. [Zərqələm] həyatın- 
dan və ailəsindən danışdı. Ə. Sadıq. // Bir 
adamın müəyyən yerdə yaşadığı dövr. 

M. F.Axıındzadənin Tiflis həyatı. - Beləliklə, 
Qəhrəmanın texnikum həyatı davam edirdi. 
S. Rəhimov. Cəbhə həyatı günü-gündən [Fi- 
ridunun] qatıma, vərdişinə keçirdi. Mir 
Cəlal. // Məişət, yaşayış qaydası. Avropa 
həyat tərzi. Şəhər həyatı. Kənd həyatı. 
// Dolanacaq, yaşayış tərzi. Tüfeyli həyat. 
Köçəri həyat. Sərsəri həyat. П Dirilik, can- 
lılıq. Həyat əsəri yoxdur. П məc. Canlanma, 
dirçəlmə, hərəkət, qaynaşma, qızğın fəaliy- 
yət. Tikinti sahəsində həyat qaynayır. 

4. məc. İnsanda cismani və mənəvi qüv- 
vələrin təzahürü. Onun hərəkət və sözlə- 
rində coşqun həyat duyulur. □ Həyat eşqi 
- yaşamaq arzusu. İnsanların ürəyində yeni 
bir həyat eşqi oyandı. Ə.Məmmədxanlı. 
Çırpınsın həyat eşqi; Gözlərində, qanında; 
Bundan ləkə görünməz; inan ki, vicdanında. 

N. Rəfibəyli. 

5. Hər hansı bir sahədə yaşayış və inki- 
şafı səciyyələndirən hadisələrin məcmusu. 
Ölkənin təsərrüfat həyatı. Beynəlxalq həyat. 
Mədəni həyat. Mənəvi həyat. 



380 




HƏYAT 



HƏYƏCAN 



6. Bizi əhatə edən real varlıq. Elmin 
həyatla əlaqəsi. Elm həyatdan ayrı yaşaya 
bilməz. 

0 Həyat keçirmək (sürmək) - yaşamaq, 
ömür sürmək, ömrünü bu və ya başqa tərz- 
də keçirmək. İçərişəhərdə qaranlıq, dar bil- 
dalanda kiçik bir otaq tutub anamla yoxsul 
həyat keçirirdik. A. Şaiq. Uzun illər böyiik 
bir etibara malik olan Nemətullayev çox sakit 
həyat sürər və gələcək üçün ehtiyat görərdi. 
S. Rəhimov. Həyat vermək - canlandır- 
maq, ruhlandırmaq. O vicdan qızının ehti- 
şamı çar; Qəlbə həyat verir gülümsəyərək. 
S.Vurğun. Həyat yoldaşı - ər və ya arvad. 
[Məsmə:] Kor Seyidə nişanlandığım gün- 
dən təsəvvür etdiyim gənc həyat yoldaşım- 
dan məhrum edilmişdim. S. Hüseyn. Həyat 
yoldaşıdır Gülyaz ; Dağlarda bəslənmiş bu 
gül. A.Şaiq. Həyata keçirilmək - yerinə 
yetirilmək, tətbiq edilmək. [Fəxrəddin:] 
Mərhum Atabəy Məhəmmədin qətlində hə- 
yata keçirilən macəranın təkrar olunma- 
ması üçün belə də lazım idi. M.S. Ordubadi. 
Həyata keçirmək - yerinə yetirmək, tətbiq 
etmək. [Həmzə] şəhərdə şəriki ilə bu planı 
həyata keçirmək üçün konkret layihə də 
hazırlamış, elə buna görə də .. qardaşı Salamı 
tələsik şəhərə göndərmişdi. Ə.Əbülhəsən. 
Həyata keçmək - tətbiq olunmaq. [Hücum 
haqqında] müqavilə olduqca müvəffəqiyyətli 
bir surətdə həyata keçdi. M.S. Ordubadi. 
Həyata qaytarmaq - diriltmək, ölümdən 
qurtarmaq, ağır, təhlükəli xəstəlikdən qur- 
tarmaq. Artıq heç bir dava-dərman anam 
həyata qaytara bilməzdi.. Ə.Məmmədxanlı. 
Həyata vida etmək -bax həyatla vida- 
laşmaq. Həyatdan geri qalmaq - həyatın 
tələbi ilə ayaqlaşa bilməmək. Ey mənim 
gözəl qızım; Qalma həyatdan geri; Oxu mü- 
kəmməl, qızım. M.Müşfiq. Həyatın nəbzini 
tutmaq - həyatın tələbinə görə yaşamaq, 
həyatdan geri qalmamaq. Həyatını qurban 
vermək - canını fəda etmək, ölmək (bir 
şəxs və ya bir iş yolunda). Həyatından 
keçmək - bir adam və ya bir şey yolunda 
canını fəda etmək. Həyatla vidalaşmaq 
təııt. - ölmək. Axşam küləkləri qarşısında 
uçub gedən yarpaqlar həyatla vidalaşaraq 
yoxluğa gedən bir bəxtin vəziyyətini təsdiq 



edir. M.S. Ordubadi. Həyat-məmat məsə- 
ləsi -bax olüm-dirim məsələsi (“ölüm- 
dirim”də). 

HƏYATBƏXŞ sif. [ər. həyat və fars. ...bəxş] 
kit. bax həyatverici. Həyatbəxş və həssas 
bir hava [Muxtarla xanıma] təmas edərkən 
qıdıqlandırdı, coşdurdu. Çəmənzəminli. 

HƏYATİ sif [ər.] 1. Həyatla, diriliklə 
bağlı olan. Həyati proseslərin getməsi üçün 
orqanizm müəyyən enerji sərf etməlidir ki, 
bu da tənəffüs prosesində əldə edilir. “Bitki 
fiziologiyası’’. // Həqiqi həyatı, gerçəkliyi 
əks etdirən, həqiqətə yaxın, uyğun olan, 
həyatdan götürülmüş; inandırıcı. Həyati 
roman. - [Elçin:] Neftçilərin yürütdükləri 
mühakimələr həyati idi. Z.Xəlil. 

2. məc. Zəruri, vacib, çox mühüm. Türk 
teatrosu .. Azərbaycan üçün həyati məsələ- 
dir və bunun barəsində [jurnal] ətraflıca 
danışmalıdır. Ə.Haqverdiyev. 

HƏYATİLİK is. 1. Həyatla bağlı olma, 
həyatdan götürülmə, həqiqətə uyğunluq. 
Portretin həyatiliyi. Mövzunun aktuallığı və 
həyatiliyi. 

2. məc. Yaşama və inkişaf etmə qabiliy- 
yəti. Canlı dilin həyatiliyi. 

3. məc. Zərurilik, vaciblik, mühümliik. Tə- 
ləbatın həyatiliyi. 

HƏYATPƏRƏST [ər. həyat və fars. ...pə- 
rəst] bax həyatsevər. Kəndli həyatpərəst 
adamdır. Mir Cəlal. 

HƏYATSEVƏN, HƏYATSEVƏR sif. Hə- 
yatı sevən, ondan zövq alan; şən, həmişə şad; 
şux. Züleyxa .. təbiətən canlı, həyatsevən bir 
qız idi. M. İbrahimov. 

HƏYATSEVƏRLİK is. Həyatı, şən yaşa- 
mağı sevmə, ondan zövq alma. Doğrudur, 
öz ruhu etibarilə şənlik və həyatsevərlik 
təbliğ edən [“Don-Juan’’, “Zorən təbib”, 
“Bağa qınını bəyənməz”] tamaşalarda Mol- 
yer satirası çox zəif idi. C.Cəfərov. 

HƏYATVERİCİ sif. Həyat verən, canlan- 
dıran, cana gətirən, həyatbəxş. Həyatverici 
təmiz hava. - ilk baharın yeni həyatverici 
günəşi .. soyuq qış havasına qələbə çalmaq- 
da idi. S. Hüseyn. Bu ətirli, həyatverici yaz 
küləyi hamını ayıltdı. Mir Cəlal. 

HƏYƏCAN is. [ər.] 1. Hər hansı bir sə- 
bəbdən doğan daxili təlaş, narahatlıq, təşviş. 



381 




HƏYƏCANLANDIRICI 

iztirab. Qətibəni n iztirab və həyəcanı həddin- 
dən aşmışdı. M.S.Ordubadi. Ağca həyəcandan 
qızarmış, başını aşağı salmışdı. Mir Cəlal. 
□ Həyəcan keçirmək - narahat olmaq, təlaş 
keçirmək, iztirab keçirmək, həyəcanlanmaq. 
Çərkəz, dostunun da həyəcan keçirəcəyini, bu 
xəbəri eşidən kimi əl-ayağa düşəcəyini və onun 
dərdinə şərik olacağım gözləyirdi. İ. Şıxlı. 
Teymur qaranlıqda qızın üzünü görə bilməsə 
də, onun həyəcan keçirdiyini hiss etdi. H.Se- 
yidbəyli. □ Həyəcana düşmək (gəlmək) 
təşvişə düşmək, narahat olmaq, həyəcanlan- 
maq, iztiraba düşmək. Vəliəhdə gəldikdə, gö- 
zə/ qızııı həya tərləri içərisində üzdüyünü gö- 
rüncə həyəcana düşmüşdü. M.S.Ordubadi. 
[Musa kişi] Firidunu görmədikdə həyəcana 
düşdü. M. İbrahimov. 

2. Vəlvələ, çaxnaşma, küy. [Tərxan:] Bax, 
nədir o axııı, yürüş, həyəcan? A. Şaiq. 

3. Təhlükə, təhlükəli vəziyyət, həmin və- 
ziyyəti bildirən siqnal. Həyəcan siqnalı 
döyüşçüləri ayağa qaldırdı. Ə.Vəliyev. 

4. тәс. Dalğalanma, kükrəmə, coşma, tüğ- 
yan. Dənizin həyəcanını sahilin sakitliyi əvəz 
eləmişdi. B. Bayramov. 

5. Həyəcanla şəklində zərf - həyəcan 
içində, həyəcanlı surətdə, coşqunluqla. Həyə- 
canla danışmaq. Həyəcanla oxumaq. - Sinif 
qapıları açılır birdən; Çıxır həyəcanla bir- 
bir uşaqlar. N.Rəfıbəyli. Günlər həyəcanla 
ötüşdü bir-bir; Yatmadım bəzən də səhərə 
qədər. N. Xəzri. 

HƏYƏCANLANDIRICI sif. Həyəcana 
gətirən, təlaş doğuran, təşvişə salan, həyə- 
canlandıran. 

HƏYƏCANLANDIRMA “Həyəcanlandır- 
maq”dan /«. 

HƏYƏCANLANDIRMAQ / Həyəcana 
salmaq, təlaşa salmaq, təşvişə salmaq. Bu 
gün gördüklərimiz bizi xeyli həyəcanlandır- 
mışdı. R.Rza. Cavahirin keçirdiyi vəziyyət 
Teymuru da get-gedə həyəcanlandırır. 
H.Seyidbəyli. 

HƏYƏCANLANMA “Həyəcanlanmaq”- 
dan f.is. Əgər Şamxalın baxışlarındakı ür- 
kəklik olmasaydı, Çərkəz onun həyəcanlan- 
masına fikir verməzdi. İ.Şıxlı. 

HƏYƏCANLANMAQ f. Həyəcana gəl- 
mək, həyəcan keçirmək, təlaş keçirmək, təş- 



HƏYƏT 

vişə düşmək. Saatın əqrəbi biri göstərəndə 
Tahir həyəcanlanmağa başladı. M. Hüseyn. 

HƏYƏCANLI sif. 1. Həyəcan keçirən, 
həyəcan duyan, əsəbi, əsəbiyyət halında 
olan, coşmuş. Məhərrəm bütün ömründə bu 
qədər həyəcanlı olmamışdı. H.Nəzərli. 
Sevinc İsmayılzadəyə : - Sizə nə olub, niyə 
belə həyəcanlısınız? Z.Xəlil. // Həyəcan, 
təlaş, iztirab, narahatlıq ifadə edən. Həyə- 
canlı nəzər. Həyəcanlı sözlər. - Biz bu hə- 
yəcanlı baxışlarda insan ürəyinin ən əziz, ən 
müqəddəs hisslərini oxuyuruq. M.İbrahimov. 
// Həyəcan, iztirab doğuran. Həyəcanlı 
xəbər. - Birdən eşitdiyim həyəcanlı bir səs 
məni yuxudan ayıltdı. S. Hüseyn. [Səfər və 
Tanrıverdi: həyəcanlı bir səslə:} -Allalı özü 
bağışlasın. Qurban da belə getdi... A.Şaiq. 
// Həyəcan və iztirabla dolu; təşvişli, 
iztirablı. Həyəcanlı anlar. - Neft və milyon- 
lar şəhəri Bakı həyəcanlı günlər keçirirdi. 
M.Hüseyn. // Zərf mənasında. Həyəcanlı 
danışmaq. - [Qonaq Mollanın] hirsli-hirsli 
təsbeh çevirdiyini, həm də çox həyəcanlı 
olduğunu sezdi. İ.Şıxlı. 

2. məc. Coşqun, təlatiimlü, dalğalı. Həyə- 
canlı dəniz. 

HƏYƏCANSIZ zərf Həyəcan keçirmədən, 
həyəcan duymadan; sakit. ..Həyəcansız dar 
gəlir; Mənə köksün qəfəsi. B.Vahabzadə. 

HƏYƏT is. [ər.} 1. Adətən evin qabağın- 
da ətrafı hasar və ya başqa binaların divar- 
ları ilə əhatə olunmuş sahə. [Gülsüm] qapını 
ahəstə açıb çıxdı həyətə və sinəsini sərin 
hava ilə doldurub boşaltdı. Ə.Haqverdiyev. 
Hər evin həyətində nar və gilənar ağacları 
ilə dolu bağlar var. I.Əfəndiyev. Xəstəxana 
həyətində bülbül oxuyur; Tibb bacısı dönüb 
baxır əlində dərman. M.Araz. // Hər hansı 
tikilini dövrələyən açıq sahə. [Hacı Əhməd:] 
Bardaqları uşağın əlindən alıb, [məktəbin] 
həyətində yerə elə çırpmışam ki, saxsıları .. 
indi də elə oradadır. C.Cabbarlı. [Səriyyə 
xala:] Gülnaz, qızım, sorcıqlaş, heç olmasa 
məscidi tapaq, bəlkə məscid həyətində dal- 
dalanmalı bir yer oldu. M.İbrahimov. 

2. Bütün təsərrüfat tikililəri ilə birlikdə 
kəndli evi; ayrıca kəndli təsərrüfatı. Kənd 
150 həyəti birləşdirir. 



382 




HƏYƏT ARASI 



HƏZRƏT 



3. Heyvan, təsərrüfat inventarı və s. üçün 
bina; ümumiyyətlə, tikili. Həyətləri birləş- 
dirib torpaq yola çıxan, sonra da sahildəki 
çəmənliyi çalın-çarpaz doğrayıb Kürə enən 
cığırları ot basmış, kəndin üst tərəfindəki 
təpələrin rəngi dəyişmişdi. I.Şıxlı. 

HƏYƏTARASI sif. Bir neçə həyətin ara- 
sında olan. Həyətarası yol. 

HƏYƏT-BACA, HƏYƏT-BUCAQ top. 
Həyət və onda olan tikililər. [Ağa Kərim 
xan:] ..Leyla, yaxın gəl, diqqət və səy ilə 
həyət-bacanı təmiz-təmiz siipürtdürüb, gül 
kimi eylətdirərsəıı. N.Vəzirov. [Əsgər bəy 
Rza bəyə:] Sizli-mənli axtaraq, görək bu 
kağız-kuğuzu ora-bura yapışdıran, həyət- 
bucağa tökən kimdir? Ə.Vəliyev. 

HƏYƏTYANI sif. Fərdi təsərrüfatın ya- 
nında olan. Həyətyanı bostan. Həyətyanı 
bağ. Həyətyanı torpaq sahəsi. 

HƏZARPEŞƏ is. [fars, həzar - min və 
pişə - peşə] Müəyyən, konkret peşəsi, 
sənəti olmayıb, hər cür işə əl atan adam. 

HƏZƏR is. [ər.] Saqınma, uzaq olma, eh- 
tiyat etmə, qorunma, çəkinmə, özünü göz- 
ləmə. Ondan həzər! (ondan özünü qoru! uzaq 
ol!). Əlhəzər, ondan həzər, oxutmuram, əl 
çəkin! Eyləməyin dəngəsər, oxutmuram, əl 
çəkin! M.Ə.Sabir. □ Həzər etmək (qılmaq) 
- saqınmaq, qorunmaq, uzaq olmaq, özünü 
gözləmək. [Koroğlu dedi:] Durub mərd mey- 
danda göstərrəm hünər; Qənimlər nərəm- 
dən eyləyər həzər. “Koroğlu”. Gəl ey həm- 
dəm, həzər qıl, eşqə diişmə; Bəladır xııbları 
sevmək, bəladır! Xətayi. 

HƏZƏRAT is. [ər. “həzrət” söz. cəmi] 
köhn. Həzrətlər, cənablar, ağalar. Qurbaııi 
lıəzəratın sözünü sındırmadı. “Qurbaııi”. 
[Məşədi Qadir:] Ya şeyx, buyurun, həzəratı 
məsələdən agah edin. T.Ş. Simurq. // köhn. 
Bir məclisdə, toplanışda və s.-də iştirak 
edən, hazır olan adamlara xitab, müraciət 
məqamında işlədilir - cənablar. [Rüstəm 
bəy:] Həzərat! Əhvalat özünüzə məlumdur. 
Ü.Hacıbəyov. [Mansur:] Həzərat, bir fikrim 
vardır ki, bu şəhərdən gedəm. C. Cabbarlı. 

HƏZİN sif. [ər.] Hüzn gətirən, hüzn do- 
ğuran, hüznlü, kədərli, yanıqlı. Musiqinin 
həzin təranələri. - Bu həzin bulaq şırıltısı 
Kazımın qulaqlarında .. ağır bir həyat 



faciəsi kimi təsirli idi. M. İbrahimov. Həzin 
nəğmə deyir indi bağça, bağ; Yadıma ya- 
xınlar, uzaqlar düşür. N.Xəzri. // Hüzn, kə- 
dər ifadə edən. Həzin bir çöhrə. Həzin bir 
baxış. - [Səttar] qapını açmaq istəyirdi ki, 
qulağına həzin və iirəkyandırıcı bir səs 
gəldi. P.Makulu. 

həzin-həzin zərf Həzin, kədərli bir su- 
rətdə, qəmli-qəmli, yanıqlı-yanıqlı. Həzin- 
həzin oxumaq. - [Sayalı xala] yuxuda gördü 
ki, Xasay xəstələnmişdir, həzin-həzin inil- 
dəyir. Ə.Vəliyev. Beləcə vidalaşır iki əziz 
sevgili; Həzin-həzin hardasa çalmır uzaqda 
ney. Ə. Cəmil. 

HƏZM is. [ər.] Yeyilən şeyin həzm ciha- 
zında həll olunması. Həzm prosesi. - Qi- 
danın çeynənməsi, müxtəlif şirələr təsiri 
altında onun dəyişilərək həll oluna biləcək 
hala düşməsi həzm adlanır. "Zoologiya” 
□ Həzm cihazı - yeyilən şeyi həll edən 
bədən üzvləri (ağız boşluğu, qida borusu, 
mədə və bağırsaqlar). Həzm etmək - 
mədədə həll etmək (yemək haqqında). Ye- 
diyini həzm edə bilmir. Həzm olmaq - mə- 
dədə həll olmaq (yemək haqqında). ..Xörək 
həzm olmaqdan ötrü, yəni əriyib bağırsaq- 
lardan keçib bədənə daxil olmaqdan ötrü su 
lazımdır. H.Zərdabi. 

0 Həzm etmək - 1 ) dözmək, udmaq, qə- 
bul etmək. Adam hər sözü həzm edə bilmir. 
- ..Hacı Səməd xanın həzm edə bilməyəcəyi 
bir vəziyyət törənmişdi. M. S. Ordubadi; 
2) başa düşmək, dərk etmək, ağlına sıxış- 
dırmaq. Xudpəsənd xan bir zamanlar həmin 
bəylər, əyanlar qarşısında məğlubiyyətə dü- 
çar olduğunu hələ də həzm edə bilməmişdi. 
Ə.Məmmədxanlı. Həzmi-rabedən keçir- 
mək zar. - 1) yemək, udmaq. Qazanla və 
nimçələrlə plovıı, halvanı, külçələri həzmi- 
rabedən keçirən dövlətlilər və mollalar idi. 
H.Sarabski; 2) məc. mənimsəmək, boğazın- 
dan ötürmək, sahiblənmək, özünə mal et- 
mək. [Musa bəy] dörd yetimə bir-birinin da- 
lınca qəyyum olub, hamısının da var-yoxlarını 
həzm-rabedən keçirmişdi. Ə.Haqverdiyev. 

HƏZRƏT is. [ər.] köhn. Müqəddəs sayılan 
şəxslərin adlarının əvvəlinə gətirilərək təzim 
və ehtiram bildirən söz - cənab. Möciizi-ləli- 
ləbin həzrəti-İsa nə bilir? Nazi-əndanıını 



383 




HƏZZ 

Şirimi Züleyxa nə bilir? Q.Zakir. [Yusif:] Həz- 
rət Abbas haqqı, ay Səməd, mən elə bilirdim, 
bu oxumaq zad səni dəyişdirib. İ. Hüseynov. 
□ Həzrətləri şəklində - keçmişdə ehtiram 
və sayğı əlaməti olaraq böyük və hörmətli 
şəxslərin adlarından sonra işlədilirdi - cənab- 
ları (indi ən çox diplomatik dildə işlənir). 
Burada müsəlman camaatı bir yerə cəm olub, 
əl qalxızıb imperator həzrətlərinə dua edirlər. 
C.Məmmədquluzadə. [Məhəmməd:] Hərgah 
Atabəy həzrətləri icazə verərsə, mən iştirak 
edərəm... M.S. Ordubadi. 

HƏZZ is. [ər.] Xoş bir şeydən duyulan 
ləzzət, nəşə, zövq, sevinc hissi; yüksək məm- 
nunluq hissi, xoşlanma. Münəvvər xanım isə 
ağlaya-ağlaya deyirdi : - Öz həzzindən ötrü 
nıəııi bir bəlaya giriftar elədin ki, axırı 
həlakətdir. M.S. Ordubadi. □ Həzz almaq 
(duymaq) - ləzzət almaq, zövq almaq, nəşə- 
lənmək, xoşlanmaq. Ruhnəvaz xanım Qıır- 
banhııın gəlməsindən heç bir həzz duymurdu. 
Çəmənzəminli. Rüstəm yaşamaq, qız nəvə- 
lərini böyütmək, təzə zəmanədən doyunca 
həzz almaq istəyirdi. S.Rəhimov. Payız, qış 
və yaz ayları məktəbdə çalışan Əhməd yay 
məzuniyyətini ailəsi itə birlikdə dağlarda 
keçirməkdən xüsusi həzz alardı. Ə.Vəliyev. 

HIÇQIRIQ is. 1. Səsini içinə alıb ağlar- 
kən boğazdan çıxan qırıq-qırıq səslər; hıç- 
qırtı. Qaraş yerində donub iztirab dolu lal 
gözlərlə atasının dalınca baxdığı hatda, bu 
biri otaqdan Mayanın hıçqırıqlarını eşitdi. 
M.İbrahimov. Sanki ürəklərdə qırıldı bir 
tel; Ağlaşma, hıçqırıq gəzdi arada. N. Xəzri. 

2. Diafraqmanın əsəbdən sıxılması nəti- 
cəsində qırtlaqdan qeyri- ixtiyari olaraq çıxan 
qırıq səslər; gəyirmə. [Çopo:] [Qocanın] 
başı yan tərəfə əyildi və bədənini də özü ilə 
çəkdi, son nəfəsini bir hıçqırıqla bəyan edə- 
rək söndü. Çəmənzəminli. 

HIÇQIRIŞMA “Hıçqırışmaq”dan f.is. 

HIÇQIRIŞMAQ qarş. Hıçqırıqla ağlaş- 
maq. Məhbusun burnunun kəsilmiş olduğunu 
görən kəndlilər heyrətlə hıçqırışırdılar. 
P.Makulu. 

HIÇQIRMA “Hıçqırmaq”dan f.is. 

HIÇQIRMAQ f. 1 . Dərindən içini çəkə- 
rək ağlamaq, hıçqıra-hıçqıra ağlamaq. Gül- 
yaz yaylığının ucunıı gözlərinə gətirdi, çiv- 



HİBRİDLƏŞDİRMƏ 

nini ata-ata hıçqırdı. S.Rəhimov. [Bilqeyis] 
hıçqırır və göz yaşlan axıdırdı. S. Vəliyev. 

2. Hıçqırtı səsi çıxartmaq; gəyirmək. 
Kəngərli iki-üç dəfə hıçqırdıqdan sonra 
xəbər aldı.. Ə.Vəliyev. 

HIÇQIRTI bax hıçqırıq. Rəhilənin hıç- 
qırtısını eşidən xəstə qadınların gözləri bizə 
zilləndi. M.Hüseyn. Bir himə bənd olan bir 
qərib kəsin; Könül hıçqırtısı, iç hönkürtüsü. 
B.Vahabzadə. 

HIQQANMA “Hıqqanmaq”dan f.is. 

HIQQANMAQ/ Gücənmək, zora düşmək. 
Kəngərli yoxuşa dirənmiş cırıq yabı kimi 
hıqqandı. Ə.Vəliyev. Balaca idim, sənəyi də 
götürə bilməzdim, hıqqanardım.. Mir Cəlal. 

HIQQILDAMA “Hıqqıldamaq”dan f.is. 

HIQQILDAMAQ/ Ləhləmək (ağır fiziki 
iş görərkən). Gülpəri bu dəfə səhəngini bir 
az belinin yuxarısına itələyib hıqqıldadı.. 
M.Hüseyn. [Nübar] get-gedə yerindəcə 
hıqqıldayır. S.Rəhimov. 

HIRILDAMA “Hırıldamaq”dan /.7.s. 

HIRILDAMAQ f. dan. Şit-şit, boş-boş, 
mənasızca gülmək. Lovğalanıb, a görmə- 
miş, çox da belə fırıldama! Tərbiyəsiz uşaq 
kimi boş-boşuna hırıldama! M. Ə. Sabir. 
Məhəmmədhəsən əmi qabı çəkdi qabağına 
və istədi çörəyini batırsın qatığa, Əhməd 
başladı hırıldamağa. C.Məmmədquluzadə. 

HIRILTI təql. Hırıldayan adamın çıxardığı 
səs. Şahmar direktorundan ilk dəfə belə tə- 
rif eşitdiyinə görə sevinib, hırıltı ilə güldü. 
M.Hüseyn. Bir saat əvvəl eşidilən zarafat- 
ların, hırıltıların izi qalmadı. Mir Cəlal. 

HİBRİD [lat.] Müxtəlif cinsdən, növdən 
olan bitki və ya heyvanların hibridləşdi- 
rilməsi nəticəsində əmələ gələn yeni orqa- 
nizm; mələz. Hibridləşdirmə zamanı müx- 
təlif növdən olan fərdlər bir-birilə cütləş- 
dirilir və bunlardan alınan balaya hibrid 
deyilir. II Sif. mənasında. Hibrid taxıl. Hib- 
rid qoyun. Hibrid toxum. 

HİBRİDLƏŞDİRİLMƏ “Hibridləşdiril- 
mək”dən f.is. 

HİBRİDLƏŞDİRİLMƏK ‘ Hibridləşdiı- 

mək”dən məcli. 

HİBRİDLƏŞDİRMƏ "Hibridləşdirmək”- 

dən f.is. Öz xüsusiyyətlərinə görə az və ya 
çox fərqlənən müxtəlif orqanizmlərin cinsi 



384 




HİBRİDLƏŞDİRMƏK 

üsul və ya vegetativ orqanlarını bir-birinə 
calamaq yolu ilə birləşdirilməsinə hibrid- 
ləşdirmə, bunun nəticəsində alınan yeni or- 
qanizmə isə hibrid deyilir. M.Qasımov. 

HİBRİDLƏŞDİRMƏK/ Müxtəlif bitki və 
ya heyvan növlərini keyfiyyətcə yeni, yax- 
şılaşdırılmış cins, növ almaq üçün cütləş- 
dirmək; mələzləşdirmək. Qabaqtəpə arısı 
yüksəkməhsuldar arı cinsi yetişdirmək üçün 
xeyli əlverişlidir və istiqamətli hibridləşdir- 
mək üçün qiymətli damazlıq materialdır. 
“Gənc arıçılara məsləhətlər”. 

HİCAB is. [ ər .] klas. 1. Pərdə, örtü. Yaşa- 
dıqca cavanlana, enlənə; Bir hicabda, bil- 
pərdədə əylənə. M. P. Vaqif. // Мөс. mənada. 
Üzdən götürüb ədəb niqabın ; Rəf eylədilər 
həya hicabın. Füzuli. 

2. islam dinində: yad kişilərə görünmə- 
mək üçün qadınların üzünü örtməsi, gizlət- 
məsi; yaşınma. [Hacı Həsən:] [Iskəndərin] 
hələ kefliliyi qalsın kənarda, hələ hicabı da 
danır. Deyir ki, gərək övrətlər üziiaçıq gə- 
zələr. C.Məmmədquluzadə. □ Hicab 
etmək (eləmək) - yaşınmaq, üzünü giz- 
lətmək. Könülləri çox biqərar edirsən; Aç 
bir üzün, göstər, hicab eyləmə! A.Səhhət. 

HİCAZ is. mııs. Azərbaycan klassik 
muğamlarından birinin adı. Hicaz üstündə 
oxumaq. - Bu əsas ladlardan başqa, xeyli 
yayılmış əlavə ladlar və lad şöbələri də vardır 
ki, bunlara misal olaraq aşağıdakıları gös- 
tərmək mümkündür: şahnaz, sarəııc, bayatı- 
kiird, hicaz, qatar və s. Ü.Hacıbəyov. 

HİCR [ər.] klas. bax hicran. Qəm əlindən 
sinə yırtdım, baş açdım; Hicr əlindən dadü- 
bidad eylədim. “Qurbani”. Qədrini ayrılıq çə- 
kənlər bilir; Hicrinlə göz yaşı tökənlər bilir. 
S. Rüstəm. 

HİCRAN is. [ər.] Ayrılıq, fırqət, fəraq. 
Hicran dərdi məni salıb zillətə; Səni gör- 
səm, dərdim azalı, Güllü! Aşıq Ələsgər. Bu 
nəğmədə həm hicran dərdi, həm vüsal arzu- 
su, həm yas, həm də ümid vardı. M. Rzaqu- 
luzadə. 

HİCRƏT is. [ər.] 1. Öz vətənini tərk edib 
başqa bir yerə getmə, köçmə; mühacirət. 
□ Hicrət etmək (qılmaq) - öz vətənini 
tərk edib başqa bir yerə getmək, köçmək. 
Fətəli xan yanına əzm etdi, ol hicrət qılıb; 



HİDDƏTİ ƏNDİRİI MƏ 

Neylədi ol mərd, gör, düşmən ikən hörmət 
qılıb. M.V. Vidadi. 

2. Məhəmməd Peyğəmbərin 622-ci il 
iyulıın 16-da Məkkədən Mədinəyə köç- 
məsi (islam tarixi bıı vaxtdan başlanır). 

HİCRİ is. [ər.] Hicrətə aid, hicrətə 
mənsub (bax hicrət 2-ci mənada). Hicri 
təqvim. Hicrinin X əsrində. - Hicri tarixlə 
1324-cü, miladi tarixlə 1906-cı ildə şah 
konstitusiyanın birinci hissəsini təsdiq etdi 
və bu da İranda məşrutə verilməsinin ilk 
böyük addımı oldu. P.Makulu. 

HİÇ [fars.] klas. bax heç. Ah kim, dağ- 
larda seylab eyləyən şivən kimi; Hiç kim rəhm 
eyləməz, hərçənd fəryad eylərəm. Qövsi. 
Bövlə gedərsə, Bakı əldən gedər; Qalmaz o 
mənada aman, hiç, hiç! M. Ə. Sabir. 

HİDAYƏT is. [ər.] İslam dininə görə 
doğru yol, düz yol, haqq yol. Çox məclis- 
lərdə Məşədi Hüseynin şəriətdən, həqiqət- 
dən, xilqətdən və hidayətdən bəhs etməyini 
Kərbəlayı Rza bir neçə dəfə eşitmişdi. 
C.Məmmədquluzadə. // Doğru yol arama, 
doğru yolla getmə, düz yola çıxma. □ Hida- 
yət etmək - düz yola salmaq, doğru yola 
dəvət etmək. [Xanım:] İlahi, əfv diləyirəm. 
Günahımdan keç, məni haqq yola hidayət 
et. Çəmənzəminli. 

HİDDƏT is. [ər.] 1. Qəzəb, acıq, qeyz, 
hirs, sərtlik. [Gülər Gülsabaha:] Hiddət an- 
caq sizin boğazınızı yırta bilər. C. Cabbarlı. 
Hiddətindən bağbanın gözləri qızardı. 
S. Rəhimov. □ Hiddətə salmaq bax hid- 
dətləndirmək. Mirzə Cəlil öz son məqalə- 
ləri ilə ruhani və qoçuları hiddətə salaca- 
ğını bilirdi. S.Vəliyev. // məc. Şiddət, az- 
ğınlıq, tüğyan. Küləyin hiddəti. - Dənizin 
coşduqca qeyzi, hiddəti; Anam hey soruşur 
məndən türbəti. M.Rahim. 

2. Hiddətlə şəklində zərf - qeyzlə, 
sərtcəsinə. Hiddətlə cavab vermək. - Fər- 
hadoğlu .. cibindən ağ dəsmalını çıxarıb .. 
hiddətlə yaşaran gözlərini sildi. S. Rəhimov. 
// Məc. mənada. Yenə saymazyana qırmac- 
layaraq Abşeronu; Sovurur xəzri narın 
qumları hiddətlə, budur. S. Rüstəm. 

HİDDƏTLƏNDİRİLMƏ "Hiddətləndiril- 
mək”dən f.is. 



385 




HtDDƏTLƏNDİRİLMƏK 

HİDDƏTLƏNDİRİLMƏK məch. Hirslən- 
məsinə, qəzəblənməsinə, hiddətlənməsinə 
səbəb olmaq; qəzəbləndirilmək, qeyzlən- 
dirilmək. 

HİDDƏTLƏNDİRMƏ “Hiddətləndirmək” - 
don f.is. 

HİDDƏTLƏNDİRMƏK f. Qəzəbə, hid- 
dətə gətirmək; qəzəbləndirmək, qeyzlən- 
dirmək. Onun pis hərəkəti hamım hiddət- 
ləndirdi. - Bu yol ilə bütün xəbərlər yayılar, 
hamını hiddətləndirər(di). S. Rəhimov. 

HİDDƏTLƏNMƏ “Hiddətlənmək”dən 
f.is. 

HİDDƏTLƏNMƏK f. Qəzəbə, hiddətə 
gəlmək; hirslənmək, qəzəblənmək, qeyz- 
lənmək. [Gülər Gülsabaha:] Sən çığırma- 
saydın, mən də hiddətlənməsəydim, danış- 
mayacaqdım. C.Cabbarlı. Fatma yalvardıqca 
əri hiddətlənirdi, onu yenidən incitməyə baş- 
layırdı. Çəmənzəminli. 

HİDDƏTLİ sif. və zərf Qəzəbli, qeyzli, 
hirsli, acıqlı, qəzəbnak. Hiddətli cavab 
vermək. Hiddətli otaqdan çıxmaq. Hiddətli 
kişi. - Hiddətli dalğalar yatan çağında; Gü- 
nəşin üfüqdə batan çağında; Sahillər qar- 
şımda ümman göründü. Ə.Vahid. 

HİDRÄT \yun. hydor - sıı] Metal ok- 
sidlərinin su ilə kimyəvi birləşməsi. 

HİDRA VLİK sif. [ yun .] 1. Hidravlikaya 
aid olan, hidravlika ilə əlaqədar olan. 
Hidravlik tədqiqat. 

2. Mayelərin basqısı, təzyiqi ilə işləyən, 
hərəkətə gətirilən. Hidravlik mühərrik. 
Hidravlik tormoz. 

HİDRÄVLİKA [yun. hydraulikos - su] 
Mayelərin müvazinət və hərəkət qanunları 
və bu qanunların praktik tətbiqi haqqında elm. 

HİDRİD \yun. hydor - su və eidos - növ] 
Hidrogenin başqa elementlərlə kimyəvi 
birləşməsi. 

hidro... \уип. hydor - su] Mürəkkəb söz- 
lərin əvvəlində, onların suya, su sahələrinə 
aid olduğunu bildirir; məs.: hidrobiologiya, 
hidroplan, hidrologiya. 

HİDRO AERODROM {yun. hydor, air və 
dromos - meydan, yer] Suda hidrotəy- 
yarələr üçün aerodrom; su aerodromu. 

HİDRO ARTİSTİK sif \yun.} Hidroakus- 
tikaya aid olan, hidroakustika ilə əlaqədar 



HİDROGEN 

olan. Fəal balıq ovu ilə məşğul olan gəmilər- 
də hidroakustik cihazlardan istifadə olunur. 

HİDROAKUSTİKA \уип. hydor və akys- 
tikos - eşitmə] Akustikanm, səs dalğala- 
rının suda yayılması qanunlarından bəhs 
edən şöbəsi. 

HİDROBİOLOGİYA \yun. hydor. bios - 
həyat və logos - söz] Biologiyanın, su mü- 
hitində yaşayan orqanizmlərin həyatını 
öyrənən bəhsi. Dəniz heyvanlarının və 
bitkilərinin yayılması xüsusiyyətlərinin öyrə- 
nilməsi inkişaf edib, bioloji elminin xüsusi 
bölməsi - hidrobiologiya - suda həyat haq- 
qındakı elm olmuşdur. “Sualtı aləm”. 

HİDRODİNAMİK sif. \yun .] Hidrodina- 
mikaya aid. Hidrodinamik tədqiqat. - Hid- 
rodinamik tormozun gövdəsi orta hissədən - 
statordan, habelə sağ və sol qapaqlardan 
təşkil edilmişdir. “Qazmada təhlükəsizlik 
texnikası”. 

HİDRODİNÄMİKA [yun. hydor və dyna- 
mikos - güc] Hidromexanikanın, mayelərin, 
habelə tamamilə və ya qismən mayelər 
içərisində olan bərk cisimlərin hərəkətini 
öyrənən iki hissəsindən biri (ikincisi 
“hidrostatika”dır). Kompleks dəyişənli funk- 
siyalar nəzəriyyəsi .. lıidrodinamikada tət- 
biq edilir. “Ali cəbr”. 

HİDROENERGETİKA [yun. hydor və 
energia - hərəkət] Energetikanın, su- 
elektrik stansiyalarında elektrik enerjisi 
istehsal etmək üçün su enerjisindən bəhs 
edən bölməsi. 

HİDROFÖN [yun. hydor və phone - səs] 
Suda yayılan və ya əmələ gələn səs 
dalğalarını tutmaq üçün cihaz. 

HİDROGEN \yun. hydor və genos - doğ- 
ma] Oksigenlə birləşdikdə su əmələ gətirən 
yüngül qaz - kimyəvi element. Kimyəvi 
analiz yolu ilə müəyyən edilmişdir ki, suyu öz 
tərkib hissələrinə ayırdıqda, ondan iki bəsit 
maddə - hidrogen və oksigen alınır. “Ra- 
dioaktiv atomların tibdə və biologiyada tət- 
biqi”. // Tərkibində hidrogen olan. Hidrogen 
birləşmələri. - Kimyəvi saf su iki kimyəvi ün- 
sür əmələ gətirir. Bunlardan biri yüngül qaz 
olan hidrogen qazıdır. “Kainatın inkişafı". 

0 Hidrogen bombası - atom bombasının 
bir növü, hidrogen atomlarının nüvə ener- 



386 




HİDROGENERATOR 



HİDROSTATİKA 



j isindən istifadə olunması əsasında işləyən 
son dərəcə güclü partlayıcı bomba. Hidro- 
gen bombasının qadağan olunması uğrunda 
mübarizə. - ..Hidrogen bombasının mühünı 
tərkib hissəsini atom bombası təşkil edir. 
“Kimyanı yaxşı bilirsinizmi". 

HİDROGENERATOR {yun. hydor və ge- 
nerator - törədici] Su turbinindən gələn 
suyun hərəkət enerjisini elektrik enerjisinə 
çevirən elektrik generatoru. 

HİDROGEÖLOQ [yun.] Hidıogeologiya 
mütəxəssisi. Geoloqlar, hidrogeoloqlar, 
hidrotexniklər, geodezistlər, aqronomlar 
kanal boyımca Qaraqum səhrasını hər cə- 
hətcə öyrənməkdədirlər. Ə. Sadıq. 

HİDROGEOLÖGİYA \yun. hydor və 
geologiya] Geologiyanın və hidrologiyanın, 
yeraltı suların mənşəyini, hərəkətini və 
fiziki-kimyəvi xassələrini öyrənən sahəsi. 

HİDROİNKUBÄTOR [yun. hydor və 
incubare - yumurtlama] İsti su vasitəsilə 
qızdırılan inkubator. 

HİDROKİMYA [yun . hydor və ər. kimya] 
Hidrosferi əmələ gətirən suyun kimyəvi tər- 
kibi və onun tədqiq üsulları haqqında elm. 

HİDRÖQRAF [yun.] Hidroqrafıya mütə- 
xəssisi. 

HİDROQRAFİK sif. [yun.] 1. Hidroqra- 
fıyaya aid. Hidroqrafık ekspedisiya. 

2. Su hövzələrinin (çay, göl, dəniz) 
təsvirinə aid olan. Hidroqrafık xəritə. 

0 Hidroqrafik gəmi - dəniz və göllərdə 
hidroqrafık işlər aparmaq üçün xüsusi gəmi. 

HİDROQRÄFİYA [yun. hydor və grapho 
- yazıram] Coğrafiyanın, Yer səthi sularının 
tədqiqi və təsviri ilə məşğul olan şöbəsi. 

HİDRÖLİZ [yun. hydor və lysis - pozul- 
ma, parçalanma] kim. Mürəkkəb maddənin 
suyun təsiri nəticəsində parçalanması. 
Maqnezium-xlorid duzunun hidrolizində 
ayrılan sərbəst hidrogen-xlorid suda həll 
olaraq xlorid turşusu əmələ gətirir. "Neftin 
ilk distilləsinin texnologiyası”. 

HİDROLOGİYA [yun. hydor və logos - 
elm] Yer kürəsinin su sahələrini və təbiət- 
də suyun dövranını öyrənən elm. 

HİDROLOJİ sif. [yun.] Hidrologiyaya aid. 
Hidroloji tədqiqat. - Hamı [Quliyevin] 



hidroloji kəşfiyyatı yaxşı apardığını təsdiq 
edə bilərdi. Ə. Sadıq. 

HİDROLOKASİYA [yun. hydor və lat. 
losus - yer] Suda olan cismin, onun əks 
etdirdiyi səs siqnalları vasitəsilə yerinin 
müəyyənləşdirilməsi. 

HİDROLOKÄTOR [yun. hydor və lat. 
losus - yer] Suda olan cismin yerini 
hidrolokasiya vasitəsilə müəyyənləşdirən 
cihaz. Elm və texnika insanlara hidrolo- 
kator, ya da exolot adlanan cihazı verdi. 
“Eşidilməyən səslər”. 

HİDRÖLOQ [yun.] Hidrologiya mütə- 
xəssisi. 

HİDROMEXÄNİKA [yun. hydor və mexa- 
nika] Mexanikanın, mayelərin tarazlıq və 
hərəkət qanunlarını, həmçinin mayelərin 
yuduğu bərk maddələrlə qarşılıqlı təsirini 
öyrənən bəhsi. 

HİDROMETEOROLOGİYA [yun . hydor 
və meteorologiya] Atmosferdə suyun döv- 
ranını öyrənən elm. 

HİDROMETEOROLOJİ sif [yun.] Hid- 
rometeorologiya ilə əlaqədar olan, hidro- 
meteorologiyaya aid olan. Hidrometeoroloji 
müşahidələr. 

HİDROMONİTÖR [yun. hydor və ing. 
monitor - xəbərləyici] Torpağı, dağ süxur- 
larını güclü su şırnağı vasitəsilə çıxarmaq 
üçün işlədilən qurğu, mexanizm. Əvvəlcə 
çox cəsarətsiz halda tikintiyə girən və sayı 
çox az olan hidromonitorlar indi tikintinin 
əsas mexanizmindən biri olmuşdur. Ə.Sadıq. 

HİDROPLÄN [yun. hydor və fr. planer] 
bax hidrotəyyarə. 

HİDROSFER [yun. hydor və sphaira - 
kürə] Yer kürəsinin su örtüyü, yer üzərin- 
dəki suların məcmusu (okeanlar, dənizlər, 
göllər, çaylar). 

HİDROSTÄNSİYA [yun. hydro və stan- 
siya] Su-elektrik stansiyası (HES). Mingə- 
çevir hidrostansivası. - Hidrostaıısiya ... 
Parlaq işıqlar. Buradan ətrafa yayıla- 
caqdır. M. Rahim. Kür hidrostaıısiya bina- 
sının içindən keçib, turbinləri hərəkətə gə- 
tirəcək və onlar da elektrik enerjisi verə- 
cəkdir. Ə.Sadıq. 

HİDROSTATİKA [yun. hydor və statos - 
duran] Hidromexanikanın, mayenin müvazinət 



387 




HİDROTEXNİK 

vəziyyətini, habelə maye içində olan cisim- 
lərin müvazinətini öyrənən iki hissəsindən 
biri (ikincisi “hidrodinamika”dır). 

HİDROTEXNİK [yun.] Hidrotexnika 
mütəxəssisi. ..Geoloqlar, hidrogeoloqlar, 
hidrotexniklər, geodezistlər, aqronomlar 
kanal boyunca Qaraqum səhrasını hər 
cəhətcə öyrənməkdədirlər. Ə. Sadıq. 

HİDROTEXNİKA is. [vun.] Su ehtiyat- 
larından xalq təsərrüfatının ehtiyacları üçün 
istifadə etmək və təbii sıı hadisələrinin zə- 
rərli təsiri ilə mübarizə üsulları haqqında 
elm; texnikanın, həmin işləri xüsusi tikinti və 
qurğular vasitəsilə həyata keçirən şöbəsi. 

HİDROTEXNİKİ sif. [yun.] Hidrotexnika 
ilə əlaqədar olan, hidrotexnikaya aid olan. 
Hidrotexniki işlər. 

HİDROTERAPİYA [yan. hydor və thera- 
peia - müalicə] Müalicə məqsədilə müx- 
təlif vasitələrlə sudan istifadə, su müalicəsi. 

HİDROTƏYYARƏ [yun. hydor və ər. təy- 
yarə] Suya enmək və sudan qalxmaq üçün 
uyğunlaşdırılmış^ təyyarə; hidroplan. 

HİDROTURBfN [yun. hydor və lat. tur- 
bineus] Hərəkət edən su enerjisi vasitəsilə 
işləyən fırlanma hərəkətli turbin. 

HİFZ is. [ər.] Qoruma, mühafizə etmə, 
mühafizə, qoruyub saxlama. [Seyid:] Şəriət 
ehkamını hifz yolunda heç bir xidmətiniz 
olubmu? Mir Cəlal. □ Hifz etmək - qo- 
rumaq, mühafizə etmək, qoruyub saxlamaq. 
Ya rəbbim, adilsən, hifz elə bizi; Halal ocaq- 
lara iizv elə bizi. M. Araz. // Yadda saxla- 
maq, unutmamaq. Deyilən sözü hifz etmək 
lazımdır. - [Müsyö Jordan:] İndi də mənim 
ilə durub-oturmaqdan bir para kəlimatı hifz 
edibdir. M.F.Axundzadə. 

HİFZÜSSƏHHƏ is. [ər. - səhhəti qorama] 
köhıı. bax gigiyena. [Musanın nəvəsi:] Ar- 
xadaşlar, papaqlarınızı çıxardın, bura isti- 
dir, çölə çıxanda sizə soyuq dəyər, - dedi- 
yinə görə hifzüssəhhə elminə dair yüksək mə- 
lumatı olduğunu da qeyd etmişdi. Qantəmir. 
Ehtimal həkim öz yerişində hifzüssəhhə qay- 
dalarına riayət etmək istəyirdi. Mir Cəlal. 

HİKKƏ is. 1. Təşəxxüs, lovğalıq, iddia, 
mənəm-mənəmlik; tərslik. Hikkəsindən əl 
çəkməmək. - Qartal qıyıltısı durnanı dəlir; 
İnsan hikkəsinin sahili yoxdur. M.Araz. 



HİL 

Dəyişmirsən fikrini; Lap bu dünya dağıla; 
Öz hikkəndə qalmısan; Sən boğula-boğula. 
B.Vahabzadə. 

2. Acıq, hirs. Aslan isə barıt kimi açılır, 
bəzən qəhərlənir və hikkəsindən ağlayırdı. 
S.Rəhimov. [Zərnigar xanım] önlüyünün 
ətəyi ilə gözlərini silib, hikkəsindən boğula- 
boğula: - Gördünmii, ay bala, - dedi, - atan 
mənim başıma nə oyun açdı? I. Şıxlı. 

HİKKƏLİ sif. Hikkəsi olan, lovğa, id- 
dialı, özündən bədgüman, təşəxxüslü, tərs. 
Hikkəli qız. - [Qasım:] Mən fikirləşdim ki, 
sən çox hikkəlisən, sözündən dönən deyilsən. 
S. Vəliyev. Ağıl qızıxanda - dəvə hikkəli; 
Köpəndə demirəm o nəyə bəıızəı:. M.Araz. 

HİKMƏT is. [ər.] 1. Müdrik söz, dərin 
fikir, dərin məna, müdriklik, dərinlik. Onun 
sözlərində bir hikmət var. - Müdrik insan- 
ların hikmətlə dolu; Dərin söhbətinə minnət- 
daram mən. M. Rahim. // İbrətamiz, nəsi- 
hətli söz, kəlam. [Fərzəli:] Çobanın könlü 
olsa təkədən pendir tutar, - bu sözün 
hikməti böyükdür. Ə. Sadıq. 

2. məc. Anlaşılmaz şey, gizli səbəb, sirr, 
müəmma. Bütün məclis təəccüb elədi ki, bu 
nə hikmətdir? “Lətif şah”. ..İtaliyada misli 
olmayan zəlzələ üz verib, .. alimlər oraya 
dolmuşlar ki, zəlzələnin hikmətlərini müm- 
kün qədər öyrənsinlər. C.Məmmədquluzadə. 

3. Keçmişdə: fəlsəfəyə, təbiət elmlərinə, 
xüsusən fizikaya verilən ad. [Sabbah:] Cəb- 
rə, ya hikmətə vaqif bir adam; Səncə bir 
falçımı ya?! Anlayamam. H. Cavid. [Məşədi 
İbad:] ..Mən tarixi-nadir kitabını yarısına 
qədər oxumuşam, ona görə hikmət elmindən 
yaxşı biliyim vardır. Ü. Hacıbəyov. 

HİKMƏTAMİZ [ər. hikmət və fars. 
...amiz] Hikmətli, həkimanə, müdıikanə. 
Hikmətamiz, arifanə söhbətlərin; İlhamı var 
o ağ tüklü sinələrdə. S. Vurğun. 

HİKMƏTLİ sif. Hikmətamiz, filosofanə, 
fəlsəfi fikirlərlə dolu; müdrik. Şəkillərin ara- 
sında ibrətverici və hikmətli şeirlər ya- 
zılmışdı. M.S. Ordubadi. "..Vətənin yolunda 
ölən şəhidlər; Ölmür, qovuşurlar əbədiy- 
yətə”. Çox gözəl sözlərdir, hikmətli, köv- 
rək.. B.Vahabzadə. 

HİL is. bot. Zəncəfil ailəsindən tropik 
bitki və bu bitkinin ədviyyə kimi işlədilən 



388 




HİLAL 



HİM-CİM 



toxumu. Hil tərkibində efirli yağ olan çox- 
illik ot bitkisidir. - Dəhlizi ətir, hil, mixək 
qoxusu bürümüşdü. M.S. Ordubadi. 

HİLAL is. [ər.] 1. Təzə çıxmış bir-iki 
günlük ay; aypara. Hər gecə fəğanım yetişir 
göydə hilalə. S.Ə.Şirvani. Bir iti xəncər 
kimi; Göydə parlayır hilal. M.Seyidzadə. 

2. məc. Klassik və xalq ədəbiyyatında 
gözəlin qaşına işarə. Gözüm qaldı hilal qaşın 
tağında; Məcnun oldum, qaldım Leyli dağın- 
da.. Aşıq Ələsgər. Kədərim, sevincim, hicrim, 
vüsalım; Hilal qaşlarının arasındadır ; R.Rza. 

0 Hilali-əhmər cəmiyyəti - Qırmızı Ay- 
para cəmiyyətinin köhnə adı. 

HİLALİ sif. Hilal şəklində, aypara şək- 
lində, yeni ay şəklində olan. Hilali qaşlar. 

HİLLİ sif. Tərkibində hil olan, hil qatıl- 
mış, hil vurulmuş. Hilli qoğal. Hilli çay. 

HİM is. dan. Birinə gözlə edilən işarə; 
him-cim. □ Him eləmək - birinə gözlə, 
qaş-gözlə işarə etmək. Gülzar qulluqçuya 
him elədi ki. Züleyxam bayıra çıxarsın. 
C.Cabbarlı. Şalısuvarov [Sadıqovun] çıxma- 
sına him eləyir. I. Əfəndiyev. 

0 Himə bənd - bir işi görmək üçün işarə 
gözləyən, bəhanə axtaran. Mən aşiq kimə 
bəndəm; Sazımda simə bəndəm; Yarla gö- 
rüşmək üçün; Bir kiçik himə bəndəm. 
(Bayatı). [Lətifə] hönkürüb ağlamaq üçün 
ən balaca bir himə bənddi. M. Hüseyn. 

HİMAYƏ is. [ər.] Birini (daha zəif olanı) 
qoruma, ona havadarlıq və qayğı göstərmə, 
qanadı altına alma; himayəçilik. Nənə hi- 
mayəsində böyümək. - Telli indi bir ilə 
yaxındı ki, qaynının himayəsində yaşayırdı. 
S. Hüseyn. Aslan [Mansuru] götürüb, öz 
himayəsi altında saxlayaraq .. oxutdururdu. 
C.Cabbarlı. □ Himayə olmaq - bax hi- 
mayəsinə almaq (götürmək). [Dərviş:] Bu 
fikri başından çıxart, qızım, get, atana hi- 
mayə ol! Ə. Haqverdiyev. Himayəsinə 
almaq (götürmək) - himayə etmək, hava- 
darlıq etmək, qayğı göstərmək; sığmdırmaq, 
qanadı altına almaq. Yetimləri himayəsinə 
götürmək. - [Səlim] həm onu, həm oğlunu; 
Aldı himayəsinə. B. Vahabzadə. // Məc. 
mənada. ..Qız qaratikan kolunun himayə- 
sinə sığınmış xırdaca çiçəkli boyaqgülüniin 
kövrək zoğlarını gördü. Ə.Məmmədxanlı. 



// məc. Qayğı, kömək, diqqət, arxa. Yolda- 
şın himayəsi. - [Fərman Mələyə:] Yaxşı bir 
dostun himayəsinə, köməyinə ehtiyacın 
vardır. M. İbrahimov. □ Himayə etmək - 
qorumaq, qanadı altına almaq. ..İran əksin- 
qilabıııı himayə edən çar hökuməti öz içə- 
risindən çürüməkdədir. M.S. Ordubadi. 

HİMAYƏÇİ sif. Himayə edən, hamilik 
edən, qeydinə qalan; arxa, kömək, himayədar. 

HİMAYƏÇİLİK is. Birini himayə altına 
alma, ona havadarlıq göstərmə; havadarlıq, 
himayədarlıq (bəzən mənfi mənada iş- 
lənir). [Yusif Həsrətə:] Gözünün qabağında 
görmədinizmi ki, himayəçilik bizim kəndin 
başına nə oyun açdı? B. Bayramov. 

HİMAYƏDAR [ər. himayə və fars. ...dar] 
bax himayəçi. 

HİMAYƏDARLIQ bax himayəçilik. 

HİMAY ƏEDİCİ sif. Himayə edən, qom- 
yan, qayğısına qalan; himayəkar. [Bumaşov 
Vaqifə:] Mərhəmətli çariça sizə də hima- 
yəedici əlini uzatmaq istəyir. Xan yalnız bi- 
zim himayəmizlə öz taxtında baqi qala bi- 
lər.. Çəmənzəminli. 

HİMAYƏKAR [ər. himayə və fars. ...kar] 
Özündən zəifi, kiçiyi, köməksizi, acizi 
himayə etməyi sevən, ona havadarlıq edən, 
qayğı göstərən. Hər iki bacının gözləri 
qabağında himayəkar Qulam müəllim bütün 
varlığı ilə canlandı. S. Rəhimov. 

HİMAYƏSİZ sif. Himayə edəni, qayğısına 
qalanı olmayan: baxımsız, adamsız. Himayə- 
siz uşaq. Himayəsiz qoca. 

HİMAYƏSİZLİK is. Baxımsız, adamsız. 
- [Qızıl Arslan:] Aralıqda mövcud olan 
bütün anlaşılmazlıq, hətta bir para ixtilaflar 
da himayəsizlik nəticəsində yaradılmışdır. 
M.S.Ordubadi. 

HİMAYƏT [ə/-.] klas. bax himayə. [Yusif 
şah:] Dullara və yetimlərə və şillərə və kor- 
lara ianətvə himayət göstərilsin. M.F.Axund- 
zadə. 

HİM-CİM bax him. Aşıq gedər hər yana; 
Sözün deyər mərdana; Hər qaş-gözü, hiııı- 
cimi; Arif gərəkdir qana. (Bayatı). [Sərvnaz 
Qarakişiyə:] Yoxsa elə bilirsən, him-cimini 
səndən qeyri başa düşən yoxdur ? B. Bayra- 
mov. □ Him-cim eləmək (etmək) - qaş- 
gözlə işarə etmək. Aşıq Ələsgər nə qədər 



389 




HtMLƏMƏ 



HİNLƏMƏK 



him-cim eliyirsə, Musa özünü saxlaya 
bilmir. “Aşıq Ələsgər”. 

HİMLƏMƏ “Himlomok”dən/.7,s. 

HİMLƏMƏK f. Birinə gözü, ya əli ilə 
işarə etmək, him eləmək; işarə, mimika ilə 
bildirmək. Osmanı himlədi əlilə bəri; Bü- 
külü bir şeyi verdi içəri.. H.K.Sanılı. Göz 
atdım gözünə, himi ədim bəri! ..Dayandı şir 
kimi, pürvüqar gördüm. S.Vurğım. 

HİMLƏŞMƏ “Himləşmək”dən/w. 

HİMLƏŞMƏK qarş. İşarə ilə, qaş-gözlə 
bir-birinə bildirmək, bir-birinə him eləmək, 
işarə etmək. Məclisdə oturanlar himləşdilər. 
-Hamı bir-birinə baxıb himləşir. Ü.Hacıbə- 
yov. [Gülzar] şübhə etmirdi ki, hamı bir- 
birilə himləşir, hamı pıçıldaşır. İ. Hüseynov. 

HİMN \yun. ] 1. Dövlət və ya sinfi birlik 
rəmzi kimi qəbul olunmuş təntənəli mahnı. 

2. Təntənəli mədhiyyə, birinin və ya bir 
hadisənin şərəfinə ifa edilən təntənəli 
musiqi əsəri. İllərlə babalar düşmədi atdan; 
Zamanla bu sayaq üz-üzə durduq; Yığılıb 
qırmızı bayrağın altda; Yasin oxuyurduq, 
himn oxumurduq. M. Araz. 

HİN 1 is. 1 . Bəzi ev heyvan və quşlarının 
saxlandığı kiçik tikili. İt hini. Toyuqları hinə 
salmaq. - [Nabat:] Hinə bax, ay Gülsüm 
bacı, dünən hindən iki dənə qərib yumurta 
tapmışam. C. Cabbarlı. [Eldar:] Gedib o gö- 
yərçini hinə salım, qanadı yaralıdır, özü hinə 
uça bilməz. M.Rzaquluzadə. 

2. ınəc. dan. Darısqal, yöndəmsiz, natəmiz 
otaq, mənzil haqqında. Bu ev deyil, hindir. 

HİN 2 zərf [ər.] Vaxt, zaman, çağ, an, əsna. 
□ Bu hində - bu əsnada, bu anda, bu zaman. 
Bu hində yoldaşım Lağlağı əlində "Həvat’in 
106-cı nömrəsi girdi içəri.. C. Məmmədqu- 
luzadə. Bu hində cəhənnəmdə gördüyüm bəy 
özünü məclisə yetirir. Ə.Haqverdiyev. 

HİND-AVROPA: Hind-Avropa dilləri 
dilç. - Hind, iran, yunan, slavyan, Baltik, 
german, kelt, roman və b. müasir və qədim 
Asiya və Avropa dillərinin daxil olduğu 
böyük dil qrupu. □ Hind-Avropa dilçiliyi 
- Hind-Avropa dillərinin müqayisəli-tarixi 
üsulla tədqiqi, müqayisəli-tarixi dilçilik. 

HİNDXORUZU is. Erkək hinduşka, hin- 
duşkanın xoruzu. 



HİNDİ is. Amerika qitəsinin, Cənubi və 
Şimali Amerikanın ancaq bəzi rayonlarında 
qalan ən qədim yerli əhalisini təşkil edən 
tayfa və xalqların ümumi adı. Qoca hindin 
bir hıçqırıq varmış səsində; Üfüqlərdə səs- 
lənirkən oyanan dağlar. A.İldırım. 

HİNDLİ is. Hindistanın milli, dini və kasta 
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq əsil yerli 
əhalisinin ümumi adı; hindu; hindistanlı. 
Qan danıladı fırtınanın odlu gözündən; Üs- 
yan edən hindlilərin kəskin başları; Axdı Qan- 
qın qan ləkəli coşqun üzündən. A.İldırım. 

HİNDŞÜNAS is. [hind və fars. ...şünas] 
Hindşünaslıq mütəxəssisi. 

HİNDŞÜNASLIQ is. Hindistanın tarixini, 
iqtisadiyyatını, dillərini, incəsənətini və s. 
öyrənən elmlərin toplusu. 

HİNDTOYUĞU is. Dişi hinduşka, hinduş- 
kanın toyuğu. 

HİNDU bax hindli. [Şeyx Sənan günəşi 
göstərir:] Türk, hindu, ərəb, əcənı bilməz; 
Nuri hər yanda artar, əksilməz... H. Cavid. 
□ Hindu xal - hindli qadınların adətən 
üzlərinə (daha çox alınlarına) qoyduqları 
xal, qara xal (əsasən klassik şeirdə). Müət- 
tər saçını, hindu xalını; Yetirdi hər dərdim 
dəvayə, pəri! M. P. Vaqif. Yusifin atdığı 
zoğalın biri [Şahpərinin] geniş ağ alnına 
dəyib əzildi, qızııı çatma qaşları arasına 
hindu xal qoydu. B. Bayramov. Hindu xallı 
- üzündə, ya alnında qara xal olan, qara 
xallı. Qara telli, hindu xallı Məşuqənin al 
yanaqlarında ani olaraq bir solğunluq 
gəzdi. S. Rəhimov. 

HİNDUŞKA is. [rus. ] Qırqovul ailəsinə 
mənsub ətlik iri ev quşu; loş. Hinduşka əti. 
Hinduşka ferması. - Gülsəhər Müşgüııaz- 
gilin qapısını döyəndə həyətdəki qazlar 
çığırışdı, hinduşkalar bərkdən səs elədi. 
Ə.Vəliyev. Gözünü yumub qulaq asırsan, 
gah elə bilirsən otağa bir sürü xoruz-toyuq 
dolub, gah da sənə elə gəlir ki, ətrafında 
qaz, ördək, hinduşka gəzir. S. Rəhman. 

HİNLƏMƏ “Hinləmək”dən f.is. 

HİNLƏMƏK f. Hinə salmaq. Göyərçin- 
ləri hinləmək. - [Oddamdı:] Atam, mən ge- 
dim, toyuq-cücəni hinləyim, yoxsa ara qarı- 
şar. C.Cabbarlı. 



390 




HIPERBOLA 



HİRSLİ 



HİPERBOLA [yun.] riyaz. Səthin konu- 
sunu kəsən ikitərəfli, qeyri-qapalı əyri xətt. 

HİPERBOLİK sif. [yun.] riyaz. Hiperbo- 
laya aid. Hiperbolik kəsik. 

HİPERBOLÖİD [yun.] riyaz. Hiperbola- 
nın fırlanmasından hasil olan səth. 

HİPERTÖNİK \yun.\ tib. Hipertoniya 
xəstəliyi olan, qan təzyiqi normadan yuxarı 
olan adam. 

HİPERTÖNİK sif [vun.] tib. Hiperto- 
niyaya, qan təzyiqinin artmasına aid olan, 
onunla bağlı olan. □ Hipertonik xəstəlik - 
arteriya damarında qan təzyiqinin artması 
nəticəsində baş verən xəstəlik. 

HİPERTONİYA [yun. hyper və tonus - 
gərginlik] tib. 1 . Qan təzyiqinin artması. 

2. Hipertonik xəstəlik, qan təzyiqinin 
artması. 

HİPNOTİZM [fr. əsli yun.] 1. Hipnoza xas 
olan halların məcmusu. 

2. Bax hipnoz 1-ci mənada. 

3. Başqasına təsir etmək bacarığı. 

HİPNOZ [yun. hypnos - yuxu] 1 . İnsanda 

və ali onurğalı heyvanlarda adətən sözlə, 
baxışla təlqin nəticəsində əmələ gələn 
yanmyııxıılııluq halı. Kütləvi hipnoz və müx- 
təlif "möcüzələr” göstərmək ta qədimdən 
məlum olan adi bir şeydir; hind sehrbazları 
bıınu xüsusilə bacarırmışlar və indi də ba- 
carırlar. Ə.Haqverdiyev. □ Hipnoz etmək 
-bax hipnozlamaq. 

2. Təlqin vasitəsilə yatırtma, habelə ya- 
tırdılanın iradəsinə (müalicə məqsədilə) təsir 
göstərmə; hipnozla müalicə. // məc. Cazibə, 
cazibə qüvvəsi. Hipnoz kimi təsir etmək. 

HİPNOZÇU is. Başqasını hipnoz halına 
gətirən adam; hipnozla müalicə edən həkim. 

HİPNOZLAMA “Hipnozlamaq”dan/;'s. 

HİPNOZLAMAQ/ Təlqin vasitəsilə hip- 
noz vəziyyətinə gətirmək, hipnoz etmək. 
Xəstəni hipnozlamaq. П məc. İradəsini 
əlindən almaq, sezdirmədən öz iradəsinə 
tabe etmək, öz təsiri altına salmaq. 

HİPOTENÜZ [yun.] riyaz. Düzbucaqlı üç- 
bucağın düz bucaq qarşısındakı tərəfi. 

HİPOTONİYA [yun.] tib. Qan təzyiqinin 
azalması, aşağı düşməsi; habelə toxuma- 
ların, orqanların tonusunun azalması. 



HİRS is. [ər.] Qəzəb, hiddət, acıq, qeyz. 
İzzət qüssədən və Məhəmmədhəsən əmi 
hirsindən başladılar Əhməd kimi ağlamağa. 
C. Məmmədquluzadə. 

0 Hirs bağırsaqlarını (bağırsağını) 
kəsmək - bərk hirslənmək, hiddətlənmək, 
qəzəblənmək. Hirsi təpəsinə (başına, kəl- 
ləsinə) vurmaq - bərk hiddətlənmək, çox 
hirslənmək, qəzəblənmək. Ciimşüd bəy 
qulaq asdı, qulaq asdı, hirsi təpəsinə vurdu 
və birdən-birə səsini ucaldıb dedi.. 
E. Sultanov. Hirsi tutmaq - hirslənmək, 
qəzəblənmək, acığı tutmaq. [Sultan bəy:] 
Mənim də hirsim tutar, vurub öldürərəm. 
Ü.Hacıbəyov. Hirsi yatmaq, soyumaq - 
hirsi keçmək, qəzəbi keçmək, sakitləşmək. 
Xan eşikağasının sözlərindən mütəəssir olub, 
hirsi yatdı. Çəmənzəminli. Sədrin hirsi so- 
yudu. S. Rəhimov. Hirsindən dodaqlarını 
(zəncir, ciiov) çeynəmək (gəmirmək) - 
çox bərk hirslənmək, qəzəblənmək. Mah- 
mud hirsindən dodaqlarını çeynəyib, öz 
kişiliyini göstərməyi və arvadı evdə kötək- 
ləməyi qət etdi. B.Talıblı. Hirsindən qov- 
rulmaq - hirsindən, acığından nə edəcəyini 
bilməmək, hirs boğmaq. Hirsini basmaq 
(boğmaq, yemək) - hiddətini, hirsini 
yatırtmaq, özünü saxlamaq, hirsini, acığını 
büruzə verməməyə çalışmaq. Ha adam is- 
təyir hirsini yesin, dinməsin, insanı öz ba- 
şına qoymurlar, dindirirlər. C.Məmmədqıı- 
lıızadə. Elman hirsini boğub, Ceyran xanı- 
mın dalınca baxdı. M. Hüseyn. 

HİRSLƏNDİRMƏ “Hirsləndirmək” dən 
f.is. 

HİRSLƏNDİRMƏK f. Qəzəbləndirmək, 
hiddətləndirmək; qəzəblənməsinə, hirslən- 
məsinə səbəb olmaq; qeyzləndirmək. 

HİRSLƏNMƏ “Hirslənmək”dən f.is. 

HİRSLƏNMƏK f. Hiddətlənmək, qəzəb- 
lənmək, qızışmaq, acığı tutmaq. Uşağa hirs- 
lənmək. Eşitdiyi sözdən hirslənmək. - [Şir- 
aslan] Dadaş Lələşovu görüb hirsləndi, tez 
dönüb Ağbulaq kəndindən çıxdı. S.Rəhimov. 
Tapdıq bir qədər hirslənmişdi. Onu evə 
çağırmadıqlarına görə ata və anasına çox 
acığı tutmuşdu. Ə.Vəliyev. 

HİRSLİ sif. 1. Hiddətli, acıqlı, qəzəbli, 
hirslənmiş. Hirsli kişi. - [Məşədi Qəzənfər:] 



391 




Hts 

Məşədi, sənin bu aşnaların nə hirsli adam- 
lardır? Ü. Hacıbəyov. [Mahmud] hirsli 
arvaddan əvvəlcə qorxdu. Ə.Əbülhəsən. 
// zərf Hirsli-hirsli. Hirsli danışmaq. Hirsli 
cavab vermək. - Nazir yerindən durmayıb, 
üzünü Salmana tutub hirsli soruşdu.. 
Ə. Haqverdiyev. Övrət hirsli girir ərinin 
otağına və başlayır bu cür məzəmmət elə- 
məyə: -A kişi, sən olasan Allah, bu kitabları 
və kağızları tulla cəhənnəmə. C. Məmməd- 
quluzadə. // Hirs, acıq, qəzəb ifadə edən; 
qəzəbli, acıqlı. Hirsli nəzər. Hirsli görkəm. 

- Geniş açılmış qırpımsız, hirsli gözləri 
gördükdə [arvada] elə gəldi ki, kişi heç bir 
an da yatmayıb. 1. Hüseynov. 

2. məc. Şiddətli, kəskin, coşqun. Hirsli 
hava. Hirsli dəniz. — Axşamdan bəridir kön- 
lümdə yenə; Hirsli fırtınalar, qasırğalar 
var. S.Vurğun. 

hirsli-hirsli zərf Hirsli halda, qəzəbli- 
qəzəbli, hiddətlənərək, acıqlı-acıqlı; qəzəb- 
lə, hirslə, hiddətlə. Hirsli-hirsli danışmaq. 

- Qara bəy hirsli-hirsli Oruca baxdı. 
Ə.Vəliyev. [Rəşid:] Canbalayevin hirsli- 
hirsli bir-birinə sıxılmış dodaqları, zəhmli 
gözləri təsəvvürümdən silinmirdi. İ.Hüseynov. 

HİS is. 1. Yanan bir şeydən çıxan kəsif 
tüstü. Ocağın hisi. Tonqalın hisi. - Yel əs- 
dikcə fənərin hisi artdı, işığın dairəsi get- 
gedə kiçildi, zəiflənən alov qaranlığın qüv- 
vətli pəncəsində boğuldu.. S. Rəhimov. 

2. Həmin tüstüdən əşyaların üzərinə qo- 
nan qara çöküntü; qurum. Pəncərənin hisini 
təmizləmək. - Sağ tərəfdə isə taxtası köhnə və 
hisdən qaralmış bir qapı vardır. H.Nəzərli. 
Yazısı pozulmuş kağız hisdən sapsarı saral- 
mışdı. B. Bayramov. □ His basmaq (bağla- 
maq) - üzərində qurum əmələ gəlmək, his- 
dən qaralmaq. [Qəhrəmanın] fikri yenə də 
dolana-dolana hərəkət edir, .. ağacları his 
bağlamış damda dayanırdı. S. Rəhimov. 
Mətbəxin divarlarını his basmışdı. Ə. Sadıq. 

HİSXANA is. Balıq, ət və s. hisə verilən 
yer, sex və s. 

HİSLƏMƏ 1. is. Balığı, əti və s. saxlamaq 
üçün hisə verərək qurutma. Balıq emalında 
elektriklə hisləmə üsulu tətbiq edilməkdədir. 

2. “Hisləmək”dən/ı',s. 



HİSS 

HİSLƏMƏK/ 1. His buraxmaq, his elə- 
mək, az tüstüləmək. Pilətə hisləvir. Külün 
içində gözlər hisləvir. 

2. Hisləmə üsulu ilə qurutmaq (bax his- 
ləmə 1-ci mənada). 

HİSLƏNMƏ “ H i s I onm ək ” dən / (,s\ 

HİSLƏNMƏK f. 1. Tüstülənmək, yaxşı 
yanmadığından his buraxmaq. Tonqal his- 
lənir. Ocaq hislənirdi. - Əhməd şüşəsi his- 
lənmiş (f.sif.) lampanın fitilini aşağı çəkib, 
işığı öləzitdi. I.Şıxlı. 

2. His çəkmək, hisə bulanmaq, hisdən 
qaralmaq. Lampanın şüşəsi hislənmişdir. - 
Babalarımızın bu köhnə "imarət "ə (qara 
dama) nədən “qara” adı verdiyini bilirsi- 
ııizmi? iki şeydən: biri, üstünə tökülən qara 
torpaqdan, o biri, tüstüdən içərisi hisləııib, 
qurum tutaraq qaralmağından. S.S.Axundov. 

HİSLİ sif. 1. His verən, yaxşı yanmayıb 
his eləyən; tüstülənən. Hisli təndir. - Dağ 
başı səsli qalar ; Ocağı hisli (z.) qalar; 
Yemək ilən dost olan; İllərlə küslü qalar. 
(Bayatı). Hisli lampanın işığında bir neçə 
adam işləyirdi. Q. İlkin. 

2. His çəkmiş, his basmış, hisdən qaral- 
mış, hislə örtülmüş. Hisli qazan. Hisli tava. 
- Kürsünün altında var: üzüqoylu çevrilmiş 
bir qazan, bir çanaq, içində qatıq, bir qara, 
hisli çaydan. C. Məmmədquluzadə. 

HİSLİ-PASLI, HİSLİ-TOZLU sif. dan. 
His-pas (his-toz) basmış, hisli; çirkli. Hisli- 
paslı (hisli-tozlu) qapı. Hisli-paslı (hisli- 
tozlu) otaq. - [Mahmud:] Axı bura xalis be- 
hiştdir, o hisli-paslı daxmada nə görübsən? 
Ə.Haqverdiyev. [Bayram kişi:] Çox adam 
bizim bu qumlu bağları, hisli-tozlu [Abşe- 
ronu] bəyənmir. M. Rzaquluzadə. // məc. Kir- 
li, çirkli; üz-gözünü, üst-başmı çirk basmış. 
Hisli-paslı uşaq. 

HİS-PAS top. dan. His çirk, kir. Qazanın 
his-pasını yumaq. - Hisdən-pasdan qaralıb 
sifətini itirmiş .. taxta bufet, kim bilir, neçə 
nəsli o dünyaya ötürmüşdü. B.Bayramov. 

HİSS is. [ər. | 1. Bax duyğu. [Rüstəm 
bəy Sofya xanıma:] Hiss təbiət zəkasının 
təzahürüdür, təbiət istədiyini hiss vasitəsilə 
görür. Çəmənzəminli. Səbrlə, tədbirlə 
ölçüb-biçmədən; Ağla güvənmədik, hissə 
güvəndik. B.Vahabzadə. Görən doğrudanmı 



392 




HİSSƏ 



HİSSİZ 



insan qəlbinin ; İncə hisslərinə toxımmur şeir? 
M. Araz. □ Hiss etmək - bax duymaq. 
Aclıq hiss etmək. - Əri Cavad tamam qışı 
xəstə yatıb, indi isə qıçlarında bir qədər 
qüvvət hiss edib dedi.. Ə. Haqverdiyev. 
[Əminə:] Heyrətindən şillənin ağrı-acısını 
belə hiss etmədi. Ə.Əbülhəsən. 

2. məc. Sevgi, məhəbbət. Hadisə Qadiri 
elə çaşdırmış, ruhunu və qəlbini elə sıxmışdı 
ki, elə bil, o gözəl qıza olan hissi və duy- 
ğuları da indi onun yadından çıxmışdı. 
Ə.Əbülhəsən. 

3. Öz duyğuları, təəssüratı əsasında bir 
şeyi apaydın, həssaslıqla qavrama, dərk- 
etmə bacarığı. Gözəllik hissi. - Güman 
olunmasın ki, Miinəvvər xanımda qadınlara 
xas olan qısqanclıq hissi zəif idi. Mir Cəlal. 
□ Hissə qapılmaq - bax hissiyyata 
qapılmaq (“hissiyyat”da). Şirzad hissə 
qapılan, yəni. Salmanın dediyi kimi, qəlbən 
şair idi. Hissə qapılanda da ürəyi yaz sə- 
hərinin üfüqləri kimi açılırdı. M. İbrahimov. 
[Səlim:] Hissə qapılmaq məndə də var, 
Zərııişan! B. Bayramov. 

HİSSƏ is. [ər.] 1. Tamın bölündüyü par- 
çalardan hər biri; qisim. Binanın bir hissəsi. 
Çayın aşağı hissəsi. - Şirvan Şimali 
Azərbaycanın bir hissəsidir. M.S. Ordubadi. 
[Kiçikbəyim] günün müəyyən hissəsində 
şəhərin ətrafını dolanırdı.. Çəmənzəminli. 
- Mən ki sənəm, mən ki sənəm ; tanımadın? 
Dəfn olunmuş bir hissəııəm; tanımadın? 
M.Araz. // Bölünən bir şeydən hərəyə dü- 
şən pay. Hərə öz hissəsini götürdü. Onun 
hissəsini ayırıb verin. 

2. Vahid, tam bir sistemin (orqanizmin, 
mexanizmin və s.) tərkib elementlərini təş- 
kil edən şeylərdən hər biri. Ehtiyat hissə- 
ləri. Maşın hissələri. - Şofer .. motorun əvəz 
edilməsi lazım gələn hissəsini alıb gətirmək 
üçün getmiş, təsadüfən oradan keçən başqa 
bir maşınla geri qayıtmışdı. S. Hüseyn. 
Çatışmayan və yaxud düzəldilməyi vacib 
olan bəzi hissələr Keşlədə hazırlanırdı. 
H.Seyidbəyli. // Hər hansı əsərin üzvi 
parçası, qismi, fəsli. Romandan bir hissə. 
Sonatanın son hissəsi. - [Seymur] rəssamlıq 
məktəbinə gəlib, birbaş tədris hissə müdi- 
rinin otağına girdi. H.Seyidbəyli. 



3. Əlahiddə qoşun vahidi. Aviasiya his- 
səsi. Tank hissəsi. Hissə komandiri. - Doğ- 
rudur, bir dəfə Rüstəm kişi ayağından yara- 
landı, lakin sağalıb yenə hissəsinə qayıtdı. 
M. İbrahimov. İstehkam hissələrinin əlində 
kifayət qədər vəsait olmurdu. Mir Cəlal. 

hissə-hissə sif. və zərf Tam, bütöv halda 
deyil, hissələrə ayrılmış halda; hissələrlə, 
tikə-tikə. Tarlanı hissə-hissə şumlamaq. 
Romanı hissə-hissə çap etmək. - Qoşun 
hissə-hissə olub istirahət edirdi. S.Rəhimov. 
Heç şey hissə-hissə ölümə təslim olan bir 
bədəni yaşada bilməyəcəkdi. M. İbrahimov. 

HİSSƏCİK is. Bir şeyin ən kiçik, cüzi 
hissəsi, parçası. Çox kiçik cisim, başqa sözlə, 
hissəcik anlayışı nisbi anlayışdır. Z.Xəlilov. 
Atom, maddənin kimyəvi reaksiyalarda bö- 
lünməyən ən kiçik hissəciklərinə deyilir. 
C.Zülfüqarlı. 

HİSSİ sif [ər.] Hiss orqanları, duyğu, qav- 
rama vasitəsilə əmələ gələn, törəyən, 
hisslə dərk olunan. Hissi qavrayış. Hissi 
təəssürat. // Hissə, duyğuya aid olan. Mər- 
kəzi, yaxud birləşdirici neyroıılar .. oyan- 
manı, hissi neyronlardan hərəki neyronlara 
keçirir. “Psixologiya oçerkləri”. // məc. 
Cismani, şəhvani. İnsanda hissi təmayüllər. 

HİSSİYYAT is. [ər. "hiss” söz. cəmi] His- 
slərlə, duyğularla bağlı hallar, hissi təəs- 
sürat; hisslər, duyğular. [Yaşlı kişi:] Gənclik 
hissiyyatım məni [qadına] tərəf çəksə də, 
şüurum belə bir işdən çəkinməyi mənə töv- 
siyə edirdi. S. Hüseyn. Şəxsi müşahidələr və 
hissiyyata əsaslanan [Rüstəmin] mülahizə- 
ləri çox zaman doğru çıxardı. M. İbrahimov. 

0 Hissiyyata qapılmaq - öz hisslərinə 
uymaq, tabe olmaq, hisslərinin tələbinə, 
xəyala, hissiyyata görə hərəkət etmək. 
..Mötəsim xəlifənin katibləri Babək üsya- 
nının cərəyanı və onun inkişafı yollarını 
yazarkən dini hissiyyata qapılıb, həqiqəti 
tamamilə təhrif ediblər. M.S. Ordubadi. 

HİSSİZ sif. 1. Hissetmə qabiliyyətindən 
məhrum, heç bir şey hiss etməyən, hissini, 
duyğusunu itirmiş; duyğusuz, bihuş. Hissiz 
halda yatan xəstə. - [Səlim] Zeynalın sər- 
xoşluqdaıı hissiz bir hala gəlmiş vücudunu 
bir kömür çuvalına və ya un kisəsinə bənzədir- 
di. S.Hüseyn. //Key, keyləşmiş, keyləşdirilmiş. 



393 




HtSSİZLƏŞDİRİLMƏ 

Hissiz dəri. - Bu gecə Əmir İnanc həddindən 
artıq içmişdi, istinin şiddəti də onun sərxoş- 
luğunu artırmış və hissiz düşüb qalmasına sə- 
bəb olmuşdu. M. S. Ordubadi. 

2. məc. Həyata, hadisələrə, varlığa laqeyd 
münasibət bəsləyən, onları dərk etməyən, 
heç bir şeydən təsirlənməyən; duyğusuz. 

HtSSİZLƏŞDİRİLMƏ “Hissizləşdiril- 
mək”dən f.is. Dərinin (dişin) hissizləş- 
dirilməsi. 

HİSSİZLƏŞDİRİLMƏK məch. Hissiz hala 
gətirilmək; keyləşdirilmək. 

HİSSİZLƏŞDİRMƏ “Hissizləşdirmək”- 
don f.is. 

HİSSİZLƏŞDİRMƏK / Hissiz, duyğusuz 
hala gətirmək, keyləşdirmək, bihuş etmək. 
Iyııə vurub yaralı ayağı hissizləşdirmək. 
Xəstəni hissizləşdirmək. 

HİSSİZLƏŞMƏ “Hissizloşmok”don/.7,s. 

HİSSİZLƏŞMƏK f. Hissiz hala gəlmək, 
hissetmə qabiliyyətini itirmək, keyləşmək, 
bihuş olmaq. 

HİSSİZLİK is. Hissin, duyğunun olma- 
dığı hal, heç bir şey hiss etməmə; duyğu- 
suzluq, keylik. [Mehriban] sonra qarşısında 
daş bir heykəl hissizliyilə hərəkətsiz duran 
ərini başdan-ayağa süzdü. S. Hüseyn. 

HİSTOLÖGİYA [yun. histos - toxuma və 
logos - elm] İnsan və çoxhüceyrəli heyvan 
hüceyrələrinin quruluşu haqqında elm. 

HİSTOLOJİ sif. \yun.\ Histologiyaya aid 
olan, histologiya ilə əlaqədar olan. Histoloji 
tədqiqat. 

HİSTOLÖQ \yun.\ Histologiya mütə- 
xəssisi. 

HİS-TOZ bax his-pas. His-toz basmış 
pəncərə. Şüşələrin his-tozunu təmizləmək. - 
Sentyabrda tökülən ilk payız yağışı .. yayın 
his-tozwıu yuyub aparır.. M. İbrahimov. 

HİŞ təql. Öküzü, kəli sürmək, ya saxlamaq 
və döndərmək üçün işlədilən nida. Leylək .. 
yaşı ötən şeşəbuyııuz bir öküz kimi hey irə- 
liyə dürtülürdü, nə qədər onun burnundan 
vurub hiş deyilsə belə, geri çəkilmirdi. 
S. Rəhimov. [Nəcəfalı:] Saxlayın, a bala, 
kotan ilişdi, əyə, hiş deyin, gavalımı qıra- 
caqsınız. B. Bayramov. 

HİTLERÇİ Hitler tərəfdarı, alman faşisti. 



HİYLƏGƏRLİK 

HİTLERİZM Almaniyada 1933-1945-ci 
illərdə Hitlerin başçılıq etdiyi faşist dikta- 
turası, habelə faşist diktaturası ideologiyası. 

HİYLƏ is. [ər.) Kələk, fırıldaq, fənd; 
məkr. [Şah vəzirə:] Vəzir, bu çox qəribə işdir, 
yəqin burada bir hiylə vardır. Ü.Hacıbəyov. 
Satqınların hiyləsindən ; Neçə kərə; Tarix 
endi zirvələrdən dərələrə. B. Vahabzadə. 

0 Hiylə qurmaq (düzəltmək) - biclik 
işlətmək, kələk qurmaq. [Rüstəm bəy:] Cür- 
bəcür hiylə qurmuşam. S.S.Axundov. Hiylə 
işlətmək (gəlmək) - hiylə ilə aldatmaq, ya- 
lan deyərək aldatmaq, biclik gəlmək. Vəzirin 
qızları hiylə işlədərək padşahın oğlanla- 
rının onlara sataşdıqlarını analarına söy- 
lədilər. (Nağıl). [Şeyx Haşinıi İbn-Xalidə:] 
Mən o sülh qasidinə inanmıram, Nofəl hiylə 
işlədir. Ə.Məmmədxanlı. 

HİYLƏBAZ [ər. hiylə və fars. ...baz] bax 
hiyləgər. Hiyləbaz adam. - [Qarı:] O işi də 
mənə tapşır, qızını. Ərin hiyləbazdırsa, mən 
ondan lıiyləbazam. E. Sultanov. 

HİYLƏBAZLIQ bax hiyləgərlik. 

HİYLƏGƏR sif. [ər. hiylə və fars. ...gər] 
1. Hiylə işlədən, kələkbaz, fəndgir, bic, 
məkrli. Hiyləgər adam. - [Nüşabə:] Düş- 
mən həm güclüdür, həm də hiyləgər; Qüv- 
vətlə, hiyləylə qazanır zəfər. A.Şaiq. Dün- 
yanın ən hiyləgər, mahir kələkbazları; Saat 
ilə təqvimə əl qata bilmədilər; Yalnız vaxtı, 
zamanı aldada bilmədilər. B. Vahabzadə. 
// məc. Eyni mənada bəzi heyvanlar haq- 
qında. Hiyləgər tülkü. - Görünür ki, kəndə 
dadanmış bu qurd çox təcrübəli və hiyləgər 
bir qurd idi. M.Rzaquluzadə. 

2. Hiylə ifadə edən. Hiyləgər baxış. - Cə- 
fər hiyləgər bir təbəssümlə göz vurdu və qo- 
naqları sakit eləyə-eləyə : - Qardaş, hər sirr 
Allah yanındadır, - [dedi] Çəmənzəminli. 

HİYLƏGƏRCƏSİNƏ zərf Hiylə ilə, 
məkrlə, ibliscəsinə; bic-bic. Miiqim bəy 
hiyləgərcəsinə dodaqlarını büzüb : - Qız, 
sənə nə olub, gözlərin belə qırmızı almaya 
dönüb? - dedi. S. Rəhimov. İ biş hiyləgər- 
cəsinə gülümsündü. S.Vəliyev. 

HİYLƏGƏRLİK is. Hiyləbazlıq, biclik, 
kələkbazlıq, fəndgirlik, məkrlilik. Ana 
zəifdir, lakin dünyanın güclülərinin və 
zalımlarının hiyləgərliyi və fırıldaqçılığına 



394 




HİYLƏSİZ 



HOLAVAR 



qarşı onun qüdrətli silahı təmizlik və 
düzlükdür. M. İbrahimov. Ancaq əslində 
Gülpərinin üz-gözündən adi bir hiyləgərlik 
tökülürdü. M. Hüseyn. 

HİYLƏSİZ sif. və zərf Hiylə olmadan, 
hiylə işlətmədən, düzlüklə, doğru yolla. 
Hiyləsiz adam. Hiyləsiz işi görmək. - Alqış 
o boyasız, rəngsiz üzünə! Alqış o hiyləsiz 
təmiz sözünə! S.Vurğun. 

HM nida. 1. Şübhə, istehza bildirir. Hm, 
sən də orada idin? 

2. Bir söz demək istərkən çətinlik çək- 
dikdə və ya tərəddüd etdikdə işlənir - hə. 

HO, HO-HO təql. İşlək qaramalı hərəkətə 
gətirmək və ya qovmaq üçün işlədilir. Ho-ho! 
- deyə alçaqboylu, çalsaqqallı, gün altında 
işləməkdən əl və üzü qaralmış arabaçımız 
Səməd kişi öküzləri səslədi. T.Ş.Simurq. Ara- 
baçı tez-tez çubuğunu şaqqıldadır, “ho-ho, 
lıiş’ 1 - deyə heyvanları səsləyirdi. İ. Şıxlı. 

HODAQ is. məh. Kotana qoşulan öküz. 
Qəhrəman .. lıodaq sürməkdə .. Rüstəmə kö- 
mək edirdi. S. Rəhimov. Poladı qaytarıb ko- 
tan hodağı sürməyə göndərdilər. Ə. Vəliyev. 

HODAQÇI is. məh. Kotana qoşulan ökü- 
zün başını çəkən adam. Hodaqçılar [aqro- 
nomun] böyük adam olduğunu düşünüb, 
öküzləri yana vurdular. B. Bayramov. 

HO-HA, HO-HO bax ho. Ho-ho var dağa 
qaldırar, ho-ho var dağdan endirər. (Məsəl). 
Məşədi Ağakişi gedib çıxır vəlin üstə və 
“ho-ho” deyə-deyə başlayır öküzləri sür- 
məyə. C.Məmmədquluzadə. Faytonçu “ho- 
ha, ho-ho ” - deyə gah adamları, gah atları 
haylavır, qırmancını havada oynadırdı... 
M. İbrahimov. 

HOHOLAMA "Hoholamaq”dan f.is. 

HOHOLAMAQ f. dan. İnəyi, öküzü, kəli 
hərəkətə gətirmək və ya yerişini artırmaq 
üçün "ho-ho” deyə səs çıxarmaq. Tərxan .. 
əlində nar çubuğu irəli keçirdi və ağır tər- 
pənişli öküzləri hohalayırdı... Ə.Məmməd- 
xanlı. 

HOQQA 1 is. [ər.] 1. Əl zirəkliyi ilə çıxa- 
rılan cürbəcür oyunlar. 

2. məc. Kələk, fırıldaq, fənd, hiylə. Bu nə 
hoqqadır? Hoqqası baş tutmadı. Başdan- 
ayağa hoqqadır. - [Salamov Bahadır bəyə:] 



Hamısı badalaqdır, bütün hoqqalar mədən- 
lər üstündədir. C.Cabbarlı. 

0 Hoqqa çıxarmaq (bəzəmək) - oyun 
çıxarmaq, oyunbazlıq etmək. [Mirzə Sə- 
məndər Almaza:] ..Əyər müdir mənəm, bu 
nə hoqqadır bəzəyirsən? C.Cabbarlı. [İnci:] 
Namusla səkkiz saat işləmisəıı, qurtarıb. 
Daha istirahət günü işləyib özündən hoqqa 
çıxartma. S. Rəhman. 

HOQQA 2 is. [ər.] köhn. Tiryək çəkənlərin 
işlətdiyi xüsusi qəlyan və onun başına 
keçirilən borucuq. ..İki uşaq bu dəfə iki pod- 
nosda firuzə başlı hoqqa və maşa gətirdi.. 
M. S. Ordubadi. Kevfini pozmaz, onun tiryəki 
var, hoqqası var. Ə.Nəzmi. 

HOQQABAZ is. [ər. hoqqa və fars. ...baz] 
1 . Əl cəldliyi ilə cürbəcür oyunlar göstərən 
adam, hoqqa çıxardan; oyunbaz. Şad günü- 
müzdə .. bizə mütrüblər, hoqqabazlar, kən- 
dirbazlar, meymunoyııadanlar. ayıoynadan- 
lar göndərir. Ə.Haqverdiyev. [Mirzə Qulam] 
..özünə xam məclis tapnıış hoqqabazlar kimi 
sevinə-sevinə danışdı.. Mir Cəlal. 

2. məc. Kələkbaz, fırıldaqçı, haramzadə. 
[Nəbi:] Vəfalı oğlundan şübhə yaramaz! 
Yəqin yalan salıb sənə hoqqabaz. S. Rüstəm. 

HOQQABAZLIQ is. 1. Hoqqabazın (1-ci 
mənada) işi, sənəti; əl zirəkliyi ilə cürbəcür 
şeylər göstərmə. Qəhqəhə, alçalanların qa- 
rışıq ovuc səsləri. Zeynalın əlli cürə hoqqa- 
bazlığı .. məclisi xeyli şənləndirib qızışdırdı. 
Ə.Əbiilhəsən. // Oyunbazlıq. [Firəngiz Mux- 
tara:] Yeniliyi sənin kimi astarından anla- 
yanlar .. hər cür hoqqabazlığı .. yenilik ad- 
landırırlar. B. Bayramov. □ Hoqqabazlıq 
etmək - hoqqa çıxarmaq, oyun çıxarmaq, 
oyunbazlıq etmək, təlxəklik etmək, özünü 
təlxək kimi aparmaq. 

2. məc. Yalanla, hiylə ilə, aldadıcı yol- 
larla görülən iş. Oynadar əldə məzhəbi, dini ; 
Hoqqabazlıqda xeyli kamildir. M.Ə.Möcüz. 

HOLAVAR is. folk. Cütçülərin, əkinçilə- 
rin oxuduqları mahnı (şifahi xalq ədəbiyyatı 
növü). Kotançıların holavarları, otbiçənlə- 
rin çobanbayatısı .. Budağı valeh etmişdi. 
Ə. Vəliyev. Kəndin yaxınlığındakı çaylaqlar- 
da çəltik üçün yer əkən cütçülərin holavar 
səsi də bir tərəfdən yüksəlirdi. Ə.Abasov. 
□ Holavar çəkmək - bax holavarlamaq. 



395 




HOLAVARLAMA 

Təcrübəli əkinçilərdən hərəsi bir kotanın 
dəstəyindən yapışır, cavanlar holavar çəkir- 
dilər. B. Bayramov. 

HOLAVARLAMA “Holavarlamaq”dan f.is. 

HOLAVARLAMAQ f. Holavar oxumaq, 
holavar çəkmək. [Qoca:] Ay balam, niyə 
Allahın gözündən düşmüsən, bir holavarla, 
qoy ökiiz işin çəmini tapsın, - dedi. 
S. Rəhimov. 

HOLL [ing.] İctimai binalarda istirahət və 
ya gözləmə üçün böyük otaq, zal, salon. 

HOLLAND, HOLLANDİYALI is. Hollan- 
diyanın (Niderlandiyanın) əsas əhalisini 
təşkil edən xalq və bu xalqa mənsub adam. 

HOLLANDCA sif. və zərf Holland dilin- 
də. Hollandca-azərbavcanca lüğət. Holland- 
ca öyrənmək. 

HOMEOPÄT \yun. ] Homeopatiya üsulları 
ilə müalicə edən həkim. 

HOMEOPATİK sif \yun.] Homeopatiya 
ilə bağlı olan, homeopatiya üsulları tətbiq 
edən. Homeopatik müalicə. 

HOMEOPATİYA [yun. homoios - oxşar, 
bənzər və pathos - xəstəlik] Böyük dozaları 
sağlam adamda müalicə edilən xəstəlik 
əlamətlərinə oxşar əlamətlər törədən 
dərmanların çox kiçik dozaları ilə müalicə 
üsulu. 

HOMOGEN sif. [yun.] Eyni cinsli, bir 
cinsli. 

HOMOSEKSUALİZM \yun. homos - ox- 
şar, bənzər və lat. sexualis - cinsi] Öz cin- 
sindən olan adama qeyri-təbii cinsi meyil. 

HOP təql. Birdən və cəld qalxıb sıçramağı 
anladır. Hop yerindən sıçradı. Hop qalxdı. 
H Zərf mənasında. Birdən, o saat, cəld, dərhal, 
bir anda. □ Hop eləyib yemək - birdən, 
cəld udmaq, yemək; içəri ötürmək. [Əsəd 
bəy:] Halva deyil ki, hop eləyib yesinlər. 
C.Cabbarlı. Hop götürmək -tez qaldırıb gö- 
türmək, qamarlayıb götürmək. Fəhlələr [Meh- 
manı] hop götürdülər və buruqdan iyirmi 
beş-otuz addım kənarda dııran maşına tərəf 
apardılar. M.Hüseyn. Kabı kişi qəti addım- 
larla uşağa yaxınlaşdı, onun qoltuğundan 
hop götürüb masanın üstünə qoydu. I. Şıxlı. 

HOPDURMA ‘ ‘Hopdurmaq” dan f. is. 

HOPDURMAQ f. Tədricən canına çək- 
mək, sormaq, udmaq. Torpaq suyu yaxşı 



HOPMAQ 

hopdurur. - Gil layları gil məhlulu suyunu 
hopdurmadığına görə, quyu qazılarkən bu 
laylar dövr edən gil məhlulu ilə yuyulur və 
quyu gövdəsinin diametri genəlir. “Neft- 
mədən geologiyası”. 

HOPDURMAYAN sif. Rütubəti, suyu ca- 
nına çəkməyən, su keçməyən, su buraxma- 
yan. Su hopdurmayan parça. 

HOPDURUCU sif. Hopma qabiliyyəti 
olan, canına çəkən, soran. Hopdurucu lay. 
Hopdurucu maddə. Hopdurucu torpaq. 

HOPDURULMA “Hopdurulmaq”dan f.is. 

HOPDURULMAQ “Hopdunnaq”dan məch. 
[Natiq] ətir hopdurulmuş (f.sif.) dəsmalını 
çıxarıb, .. qulaqlarının dalında gəzdirdi. 
B.Bayramov. 

HOP-HOP bax şanapipik. Bu oxuyan 
quş hop-hopdur; Qulaq asın siz hop-hopa. 
M.Dilbazi. 

HOPLAŞMA “Hoplaşmaq”dan f.is. 

HOPLAŞMAQ qarş. Atılıb-düşmək, oy- 
naşmaq. Uşaqlar hoplaşırdılar. - Ətrafında 
qoyun-quzu hoplaşar; Oynar, coşar, mələr, 
yenə toplaşar. H. Cavid. 

HOPLATMA “ H op 1 atın aq ” dan/, is. 

HOPLATMAQ f. dan. Atıb-tutmaq, oy- 
natmaq. Uşağı hoplatmaq. - [Şeyx Sənan 
yuxuda gördüyü şeyx haqqında:] Sanki bir 
tifl idim... Qucaqlayaraq; Bir zaman öpdü, 
sevdi, hoplatdı. H. Cavid. 

HOPMA “Hopmaq”dan /A. Meşələr qa- 
rın tez əriməsinə mane olur, yerüstü suların 
axmasını azaldır ki, bu da rütubətin torpağa 
hopmasına səbəb olur. M.Qaşqay. 

HOPMAQ f. Canına, içinə keçmək; so- 
rulmaq. Su torpağa yaxşı hopur. - Hop- 
duqca səhranın gövdəsinə su; Tərlədi qcıx- 
sımış bir bədən kimi. S. Vurğun. İlk nəzərdə 
bu meşəliyin mənzərəsi iirəksıxıcı idi, taxta- 
şalbanına başdan-başa mazut hopmuşdu.. 
İ.Qasımov. // məc. Nüfuz etmək. Birdən bu 
son işıq zərrələri də elə bil zülmətə hopur, 
aləm yenə də qaranlığa cumurdu. Ə.Əbül- 
həsən. Hopdu ruhumuza bayatılardan; Nəğ- 
məyə bənzəyən ləhcələrimiz. B.Vahabzadə. 

0 Qanına-canına hopmaq - bax qanı- 
na yerimək (keçmək, işləmək) 2-ci mə- 
nada ("qan”da). 



396 




НОРРА 

НОРРА təql. Balaca uşağı qoltuqlarından, 
ya qollarından tutub hoppandırdıqda deyilən 
söz. 

HOPPANDIRMA "Hoppandırmaq”dan/ is. 

HOPP ANDIRMAQ / Atlandırmaq. Biz- 
lərdə qorxaq atı çaydan hoppaııdırmaq 
üçün belə tələsik çıxan .. səslərlə acıq- 
lanarlar. Mir Cəlal. 

HOPPANIŞ is. Hoppanma işi; hoppanma, 
atlanma, tullanma, atlanış. Bir hoppanışla 
arxı keçmək. 

HOPPANIŞMA “Hoppanışmaq”dan f.is. 

HOPPANIŞMAQ qarş. Hoppanmaq, atıl- 
maq, atlanmaq, sıçraşmaq (çoxları haqqında). 
Uşaqlar təpədən hoppanışdılar. - [Nərgiz] 
hürküşüb suya hoppanışan (f.sif.) qurbağa- 
lara tamaşa elədi. B. Bayramov. 

HOPPANMA “Hoppanmaq”dan/w. Pər- 
də qalxanda iki əcinnə üstdən hoppanma 
oynayırlar. Ə.Haqverdiyev. 

HOPPANMAQ/ 1. Atlanmaq, tullanmaq, 
sıçramaq, atılmaq. Sanki canavar bir ada- 
mın üstünə hoppanmaq və qanmı sormaq is- 
təyirdi. M. S. Ordubadi. Nökər birdən hop- 
panıb, İsrafilin belindən yapışdı.. M. Hüseyn. 
// məc. Çox sevinmək, şadlığından özündən 
çıxmaq, atılıb-düşmək (bəzən “sevincin- 
dən”, “şadlığından” sözləri ilə). Orxana elə 
gəldi ki, bu qızın işi-peşəsi dağ keçisi təki 
qayalara dırmaşmaq, daşdan-daşa hoppan- 
maqdır. İ.Məlikzadə. 

2. Bir şeyin üstündən atlanıb keçmək; aş- 
maq, atlanmaq, sıçramaq. Arxın üstündən 
hoppanmaq. - [Hatəmxan ağa:] Rüsxət 
verməsəm [Şahbaz bəy] atılar, minər atına, 
hoppanar Arazın o tayına, sonra mən onu 
haradan tapım? M.F.Axundzadə. Baxın, hər 
qapıda bir tonqal yanır; Uşaqlar hoppanır 
od-alov üstdən. S.Vurğun. 

hoppana-hoppana zərf Hoppanaraq, 
sıçrayaraq, atlanaraq, atlana-atlana. Hop- 
pana-hoppana pilləkənləri çıxmaq. - Üzü 
sarıqlı [şəxs] qoltuqlarında iki çəlik, qarğa 
kimi hoppana-hoppana mənə tərəf gəlirdi. 
Ə.Haqverdiyev. 

HOR dan. bax hovur. [Çopo:] Ceyııiz bir- 
iki hor söhbət eləyib, ayağa durdu. Çəmən- 
zəminli. 



HOŞ 

HORMON \уип. hormaino - hərəkətə gə- 
tirirəm] fıziol. Daxili sekresiya vəzilərinin 
hazırladığı (və qana ifraz etdiyi) aktiv 
fizioloji maddə. 

HORMONÄL sif. [yun.] fıziol. Tərkibində 
hormon olan, hormondan ibarət olan. Hor- 
mona! preparat. Hormonal maddələr. 

HOROSKOP is. {yun.} 1. Taledən xəbər 
verən ulduzların düzümü; ulduz falı. 

2. Münəccimlik. 

HORRA is. 1 . Müxtəlif maddələrdən iba- 
rət sıyıq kütlə. [Qurban:] Qanın qaralmasın, 
Telli, yerə töküləni yığıb vermişəm, sexdə 
alma horrası qayırsınlar. Ə.Məmmədxanlı. 
- Təkərlərdən qopan horra palçıq yola sə- 
pilmiş narın ağ duzun üstünü tamam örtdü... 
İ.Məlikzadə. // Sıyıq, duru halda olan xörək. 
Bir aydan artıq Almazın ağzına horra tökdü- 
lər. S. Rəhimov. Yazıq uşaqcığazlar gündə 
bircə dəfə arpa unundan horra bişirib içirlər. 
M. Hüseyn. // məc. Çox sıyıq, duru bişirilmiş 
xörək haqqında. Bu umac deyil, horradır. Xə- 
nıiraşı çox horradır. 

2. Heyvanlar üçün xüsusi sıyıq yem. İt 
üçün horra hazırlamaq. Iııək horranı yedi. 

HORTLATMA “Hortlatmaq”dan f.is. 

HORTLATMAQ bax hortuldatmaq. 
[Axund] bir də gözünün altından Qumruya 
baxdı, çayını hortlatdı. Mir Cəlal. 

HORTULDATMA “Horüıldatmaq”dan/w. 

HORTULDATMAQ/ Hortultu ilə içmək; 
hortlatmaq. Ayranı hortuldatmaq. İnək hor- 
raııı hortuldatdı. - Yarməmməd pərt olub 
tələsik çayını hortuldatdı.. M. İbrahimov. 

HOR(T)ULTU is. Mayeni udarkən qırtlaq- 
dan çıxan səs. Oğlan horultu ilə su içən kəl- 
ləri çubuqlayıb arabanı suya saldı. İ. Şıxlı. 
içəridə ancaq stəkanların çaqqıltısı, bir də 
Qarakişinin hortultusu eşidilirdi. B.Bayramov. 

HOSPİTAL is. [alın.] Hərbi xəstəxana. 
Səlim səhiyyə məntəqəsində başdan-ayağa 
sarınandan sonra səhra hospitalına, bura- 
dan da arxa hospitala köçürüldü. S.Rəhimov. 
..Mədətov, manevrdə qıçı burxulduğu vçyn bir 
hospitalda on gün yatmışdı. Ə.Əbülhəsən. 

HOŞ təql. Eşşəyi hərəkətə gətirmək, yeri- 
şini sürətləndirmək və ya dayandırmaq üçün 
çıxarılan səs. Hətta küçədə də bir tərəkəmə 



397 




HOTEL 



HÖCƏT 



eşşəyinə hoş deyəndə mən dayanıb dururam, 
.. elə bilirəm ki, mənə deyir. E. Sultanov. 

HOTEL is. [ fr. ] Mehmanxana, qonaq evi. 

HOV 1 is. dan. Kömək. Çataydı elimdən 
köməyim, hovum; Kəsərdən qalmayan qılın- 
cım, sovum. Aşıq Şəmşir. Yaxınlarla sıx 
əlaqə yaradılmış, onlardan hov istənilmişdi. 
Ə.Vəliyev. □ Hova çatmaq dan. - kömə- 
yinə çatmaq, kömək etmək, kömək əli 
uzatmaq, əlindən tutmaq. [Ana:] Xasay, sən 
ata üzü görməmisən, mən bir üzü gəlin, bir 
üzü qız səni saxlamışam, indi böyüyüb ho- 
vuma çatırsan? Ə.Vəliyev. 

HOV 2 bax ho, ho-ho. Cütçü hər şeydən 
bezar və cansız bir səslə hov, hov, hov deyə 
səslənir, səslənirdi. M.İbrahimov. 

HOV 3 is. dan. Şişmə, iltihab (yara haq- 
qında). □ Hov eləmək - şişmək, iltihab et- 
mək. [Kazım Səfərə:] Ola bilər ki, ətin 
içində sümük qırığı da qalsın. Onun üçün 
hov eləyir.. Çəmənzəminli. Hovu çəkilmək 
- şişi çəkilmək, şişi azalmaq. 

HOVXURMA “Hovxurmaq”dan f.is. 

HOVXURMAQ / Yarımbükülü barmaq- 
larını ağzına tutaraq nəfəsi ilə onları qız- 
dırmaq. Hovxurub əllərini qızdırmaq. - Sən 
şaxtada bir küçəyə çıx! Əllərini hovxuran 
dayananlara bax! R.Rza. Süd qoxulu nəfə- 
sini; Əllərinə hovxuraraq; Gileylənir kiçik 
uşaq. Ə. Kürçaylı. 

HOVLAMA “Hovlamaq”dan f.is. 

HOVLAMAQ/ dan. Kömək etmək, əlin- 
dən tutmaq. [Fərrux:] ..Hovlayıb saxladığım 
camaatın hamısı düşmənim olub. Ə.Vəliyev. 

HOVLANMA “Hovlanmaq”dan f.is. 

HOVLANMAQ/ dan. Şişmək, iltihab et- 
mək (yara). Ürəkdə yara sızlar; Hovlanıb 
yara sızlar; Yaralılar dərdini; Nə bilir ya- 
rasızlar? (Bayatı). 

HOVUR is. dan. Az vaxt, an, müddət. 
□ Bir hovur - bir az, azca, azacıq zaman. 
Bir hovur gözlə. - [Şirməmməd:] Ay ana, 
nə vaxtadək sən məni bəbə hesab edəcəksən? 
Bir hovur evə gec gəlib çıxanda nigaran ola- 
caqsan? E. Sultanov. ..Bir hovur oturub nəfəs 
dərməyə daş kölgəsi də yox idi. Mir Cəlal. 

HOVUZ is. [ər.] Su yığıb saxlamaq üçün 
daşdan, kərpicdən və s.-dən düzəldilmiş 
sututar; çarhovuz. Üzgüçülük hovuzu. Ho- 



vuzdan su buraxmaq. - Bu zaman Qətibə 
hovuzun kənarında dayanmışdı, suda üz- 
məkdə olan əlvan balıqlara baxırdı. 
M.S. Ordubadi. Su götürdüm hovuzdan ; Se- 
çilmərəm tovuzdan; Mənə bir xəbər deyin; 
Köynəyi qanovuzdan. (Bayatı). 

HOVUZCUQ is. Kiçik hovuz, balaca çar- 
hovuz. Hovuzcuqda əl-üzünü yumaq. Hovuz- 
cuqda qızılbalıqlar üzür. - Səkilərin küncün- 
də daşdan hovuzcuqlar olardı. Onlara uşaq 
oynamaq üçün ilıq su tökərdilər. H.Sarabski. 

HOVUZLU sif. Hovuzu olan. Hovuzlu hə- 
yət. Hovuzlu bağça. 

HOYDU bax haydı. Hoydu, irəli! - 
[Koroğlu:] Hoydu, dəlilərim, hoydu; Yeriyin 
meydan üstünə. “Koroğlu”. 

HOYDU-HOYDU: hoydu-hoyduya gö- 
türmək dan. - gülərək, fitə basaraq, cür- 
bəcür səslər çıxararaq ələ salmaq, masqa- 
raya qoymaq, gülmək, dolamaq, hoydula- 
maq. [Əliqulu:] Canım, siz məni hoydu-hoy- 
duya götürmüsünüz nədir? S. Rəhman. 
[İlyas Adiləyə:] Elə bilirdim ki, kənd uşaq- 
ları atı minməyib yedəyimdə apardığım 
üçün məni ələ salıb, hoydu-hoyduya götü- 
rəcəklər. Ə.Məmmədxanlı. 

HOYDULAMA “Hoydulamaq”dan/w. 

HOYDULAMAQ bax hoydu-hoyduya 
götürmək (“hoydu-hoydu”da). 

HOZƏKİ sif. dan. Səliqə ilə iş görə bil- 
məyən, iş görərkən şeyləri sındıran, dağıdan, 
əlindən salan, yöndəmsiz iş görən. Hozəki 
adam. Hozəki qız. 

HÖCCƏLƏMƏ "Höccələmək”dən f.is. 

HÖCCƏLƏMƏK bax hecalamaq. Kazım 
gecələr hisli neft lampasının işığında hıç- 
qıra-hıçqıra sözləri höccələyib oxumaqdan 
doymazdı. M.İbrahimov. Şahnigar xanım .. 
gecələr çətinliklə də olsa mollaxanada oxu- 
duğu hərfləri yadına salıb höccələyə- 
höccələyə şeirləri əzbərlədi. İ.Şıxlı. 

HÖCƏT [ər.] 1. is. Öz dediyindən, əmə- 
lindən, xasiyyətindən əl çəkməmə; inad, 
inadkarlıq, tərslik. [Rüstəm kişi:] Nə höcət- 
sən, ay arvad! Deyirlər, yemlə, yemlə, vəs- 
salam! M.İbrahimov. [Hatəmxan ağa:] Sən 
onu tanımırsan, məgər ki, necə höcətdir. 
M.F.Axundzadə. □ Höcət etmək - öz 
tərsliyindən, inadından əl çəkməyərək mü- 



398 




HÖCƏTÇİ 

bahisə etmək; höcətləşmək. Bu yeddi nəfər 
isə hələ höcət edirdi. Ə.Əbülhəsən. // Mü- 
bahisə, çəkişmə, dava. Əgər iki tazı bir dov- 
şan tutsaydı, tazı sahibləri arasında höcət 
və dava başlanardı. H. Sarabski. Maralın .. 
höcəti də həmin bu kötüyün üstündə ol- 
muşdu. Ə.Əbülhəsən. 

2. sif. İnadkar, inad, inadcıl, tərs, höcətçi. 
[Leyla xanım:] Mən qorxuram, Rəhim kişi 
məni xataya sala, höcət adamdır. N. Vəzirov. 
[Sərvinaz Nəcəfalıya:] Elə bil bu ata uşa- 
ğının hamısı anadan höcət (z.), hirsli gəlib. 
B. Bayramov. 

0 Höcəti kəsmək - aradakı mübahisəni, 
davanı həll etmək. Hatəmbaba [Sənəm və 
Qənbərin] höcətini kəsdi. Ə.Əbülhəsən. 

HÖCƏTÇİ sif. Yersiz höcət etməyi, mü- 
bahisə etməyi sevən adam; höcətkar, inadcıl, 
inadkar, tərs. Höcətçi adamdır. H İs. məna- 
sında. Höcətçiııin biridir, danışmağa dəyməz. 

HÖCƏTÇİLİK is. Höcətçi adamın xasiy- 
yəti; höcətkarlıq, inadcıllıq, inadkarlıq, tərs- 
lik. Höcətçiliyindən əl çəkməmək. 

HÖCƏTKAR sif. [ər. hüccət və fars. ...kar] 
bax höcətçi. Höcətkar adam. 

HÖCƏTKARLIQ bax höcətlik. 

HÖCƏTLƏŞMƏ “Höcətləşmək”dən /w. 

HÖCƏTLƏŞMƏK qarş. İnadlarından əl 
çəkməyərək bir-biri ilə mübahisə etmək, 
höcət etmək, bəhsləşmək, bir-birinə gü- 
zəştə getməmək. Uşaqlar bir-biri ilə 
höcətləşirdilər. - [Tapdıq və Mayis] bir 
müddət höcətləşdilər. Ə. Vəliyev. Sona 
üstündə [Bülənd və Veys] höcətləşmişdilər. 
Ə.Əbülhəsən. 

HÖCƏTLİK is. Höcət adamın xasiyyəti; 
inadkarlıq, inadcıllıq, tərslik. [Mahmııd:] 
Görünür, sən ərindən əl çəkərsən, höcətli- 
yindən əl çəkməzsən. Ə.Haqverdiyev. [Hi- 
dayət Sənubərə:] Axı bu höcətlik, inam- 
sızlıq, etiqadsızlıq səndə haradan əmələ 
gəlib? B.Bayramov. 

HÖKM is. [ər.\ 1. Əmr, buyruq, sərən- 
cam. [Mirzə Məmmədqulu:] Camaat, bu 
gün cənab naçalnikin hökmü mövcibincə bu- 
rada bir siyahı qərar verilib. C.Məmməd- 
quluzadə. [İskəndər:] Hökmümə baş əydi 
Hind, Həbəş, İran. A.Şaiq. □ Hökm çıx- 
maq - əmr gəlmək, göstəriş verilmək. 



HÖKMDARLIQ 

..Möminlər və dindarlar mərkəzindən hökm 
çıxmışdı ki, gərək qurban bayramının günü 
bir nəfər oxumuş məscidə gəlməmiş olma- 
sın.. C. Məmmədquluzadə. Hökm etmək 
(eləmək) - 1) əmr etmək, buyurmaq, sə- 
rəncam vermək. Padşah hökm elədi, həkimi 
Diləfruz xanımın yanma apardılar. "Mə- 
sum”. Mən aşıq dara çəkər; Zülfünü dara 
çəkər; Şahın qəzəbi tutsa; Hökm elər, dara 
çəkər. (Bayatı); 2) məc. ağalıq etmək, 
hökmranlıq etmək, hökm sürmək. [Nüşa- 
bə:] Fələklər dönsə də, ürəyim dönməz; Zül- 
mət hökm etsə də, al günəş sönməz. A.Şaiq. 
Təyyarə meydanı, qazma daxmalar; Ətraf- 
da hökm edir çovğun, şaxta, qar. M.Rahim. 
Hökm sürmək - bax hökm etmək 2-ci 
mənada, indi hökm sürür acı hıçqırıq; 
Ağlayıb, ağlayıb, susdular artıq. M.Rahim. 
Ağır bir sükutun qəsəbədə hökm sürdüyünü 
görən Leylək çiynindəki beşaçılan tüfəngini 
hərləyib əlinə aldı. S. Rəhimov. 

2. işə baxdıqdan sonra məhkəmənin çı- 
xardığı qərar. Məhkəmənin hökmü. Hakim 
hökmü elan etdi. - Qanun üzrə mühakimə 
olundu; Fərman çıxdı, asılsın, hökm oxun- 
du. A. Səhhət. □ Hökm vermək - işə bax- 
dıqdan sonra məhkəmədə qərar çıxarmaq. 
// məc. Güc, qüvvə, təsir. Yayın hökmü keçdi. 
- Qışın hökmü rəvandır; Hər tərəf ağ bo- 
yanmış. R.Rza. 

0 Hökmdən düşmək hiiq. - öz qüvvəsini 
itirmək, əhəmiyyətini itirmək, nüfuzunu 
itirmək. Köhnə qərar hökmdən düşdü. 
Hökmü keçmək - 1) hökmü, qüvvəsi, nü- 
fuzu, təsiri olmaq, əmri, göstərişi yerinə 
yetirilmək; 2) bax hökmdən düşmək. 

HÖKMDAR is. [ər. hökm və fars. ...dar] 
Padşah, şah, hakim. Ağvan hökmdarı. - [Şey- 
da:] Fəqət atəşli bir qəlblə inqilaba başladı, 
[elə] xunxar, məğrur bir hökmdarın taxtını 
başına çevirdi. H. Cavid. Ümumiyyətlə Şərq 
hökmdarlarının ətrafındakı işçilərin dəyər- 
sizliyi hökmdarın özünün dəyərsizliyindən 
doğur. M. S. Ordubadi. 

HÖKMDARLIQ is. Padşahlıq, şahlıq, ha- 
kimiyyət, səltənət. Səfəvilərin hökmdarlıq 
dövrü. □ Hökmdarlıq etmək - padşahlıq 
etmək, şahlıq etmək, hökm sürmək, ağalıq 
etmək. [Qızıl Arslan:] Biz Azərbaycanda 



399 




HÖKMƏN 



HÖNKÜRTÜ 



hökmdarlıq edirik. M.S. Ordubadi. // Hökm- 
darın idarəsi altında olan ölkə. 

HÖKMƏN zərf [ər.] Mütləq, necə olıırsa 
olsun, hələm-həlbət. Axşam hökmən bizə 
gəl. - Amma Teymur istəyirdi ki, Güldəstə 
hökmən o gecəni xatırlasın. H.Seyidbəyli. 
İnanıram mən ; Həmin o həqiqət gələcəkdir ; 
Başqa birisinin dililə hökmən; Deyiləcəkdir. 
B. Vahabzadə. 

HÖKMFƏRMA is. [ər. hökm və fars. 
...fərma] Hökm sürmə, hökmran olma. La- 
kin .. [Muxtar] sabaha qədər yata bilmədi, 
tərəddüd yenə höhnfərma idi. Çəmənzəminli. 
Hər tərəfdə bir qəbiristan sükutu hökmfər- 
ma idi. M.S. Ordubadi. □ Hökmfərma 
olmaq - 1) hökm sürmək, hökmran olmaq. 
[Cavad bəy:] ..Şərqdə hər zülm fot olacaq, 
ədalət, insaniyyət hökmfərma olacaq... 
N.Vəzirov; 2) məc. çox yayılmaq, şiddət 
göstərmək. [Xarrat:] Nə edəsən ki, məhəl- 
ləmizdə hökmfərma olan bir gözağrısı hasil 
oldu, buna sirayət etdi. T.Ş. Simurq. ..Kərim- 
ovun səsi ətrafda hökmfərma olan gözəl 
ahəngi pozdu.. H.Seyidbəyli. 

HÖKMLÜ sif. 1. Amiranə, əmıedərcə- 
sinə, əmredici, ötkəm. Rüstəm kişi hökmlü 
səslə [Lal Hüseynə] qışqırdı: - Qan sizi 
tutub! Əlli toğlu Sarıqamışlıqda nə gəzirdi? 
M. İbrahimov. [Qız] “xoşgəldin” əvəzinə 
deyilən bu hökmlü sözlərin mənasını dərk 
etdikdə isə birdən yenə gülümsündü. 

I.Hüseynov. Bəlkə qələmimi eşitmir masam; 
Şahların əsası ondan hökmlü! M.Araz. 

2. Hökmü, nüfuzu, təsiri olan. Çox hökm- 
lü adamdır. - Uzun illər əsrlər boyu insan 
xəyalını; insan arzusunu, sözünü, insanın 
özünü; sıxıb qanun adlı qəlib .. ya hökmlü, 
ya hökmsüz. R.Rza. 

HÖKMRAN [ər. hökm və fars. ...ran] 
1. is. Hökmdar, diktator. [Ruhani:] Rəiyyəti 
hökmranlar itaətində saxlayan, onlara tabe 
etdirənlər biz ruhanilərik.. S.S.Axundov. 
[Fitnə:] Taxta sahib olan zaman; Çox gənc 
idi bu hökmran.. A. Şaiq. 

2. Bax hökmfərma. Boran hər yerə 
hökmran idi. - Qış bütün şəhərə hökmran 
olaraq hər tərəfi qalııı ağ bir örtüyə sa- 
rımışdı. A.Şaiq. 



3. Bax hökmlü 1-ci mənada. Hökmran 
səs. - [Bəhlul:] Nənəm hökmran əda ilə te- 
lefon danışığını kəsdi. B. Bayramov. 

HÖKMRANLIQ is. 1. Hakimiyyət, dik- 
tatura. Siyasi hökmranlıq. □ Hökmranlıq 
etmək - hakimiyyət sürmək, hakimiyyət 
başında durmaq. [Hüsnübəyimin:] Belə də 
iş olar? Çoban qızı gəlib bizim üstümüzə 
hökmranlıq eləsin? İ.Məlikzadə. // məc. 
Ağalıq etmək, hökm sürmək. [Ağabəy] qar- 
daşı Baxış bəy kimi hökmranlıq eləmək ar- 
zusunda da deyildi. Ə.Abasov. 

2. məc. Hökm sürmə, hökmfərma olma. 
Küləyin hökmranlığı. 

HÖKUMƏT is. [ər.] Dövlət hakimiyyə- 
tinin, dövləti bilavasitə idarə edən icraedici 
və sərəncamverici orqanı. Hökumət binası. 
Hökumətin xarici siyasətində sülh uğrunda 
mübarizə əsas yer tutur. - Bir ölkənin 
milyon-milyon vətəndaşı; Başqa-başqa 
düşünərsə; Bəs hökumət nəyə gərək? 
B.Vahabzadə. // Həmin orqanın üzvləri. 
Hökumət istefaya çıxdı. - Yaxşı ki, hökumət, 
yaxşı ki, dövlət; Yenə sahib durur 
atılmışlara! B.Vahabzadə. 

HÖKUMƏTSİZLİK is. Bir ölkədə höku- 
mətin olmadığı vəziyyət; hakimiyyətsizlik, 
anarxiya, hərc-mərclik. 

HÖNKÜRMƏ “Hönkürmək”dən (is. 

HÖNKÜRMƏK f Hönkürtü ilə, səslə, 
hönkürə-hönkürə, hıçqıra-hıçqıra ağlamaq. 
Onlar - hər iki qardaş dizlərini yerə çırpıb, 
bu mənzərənin qarşısında səs dolusu hön- 
kürdülər. S. Rəhimov. Rəhilə isə artıq hön- 
kürməyə başlamışdı. M.Hüseyn. 

HÖNKÜRƏ-HÖNKÜRƏ zərf Səslə, hön- 
kürtü ilə, hıçqıra-hıçqıra. ..Sıxıntı və cid- 
diyyətdən [Anaxanım] uşaq kimi hönkürə- 
hönkürə ağlamağa başladı. A.Şaiq. 

HÖNKÜRTÜ is. Hönkürüb ağlayarkən 
çıxarılan səs. Lələ ilə dayənin hönkürtü ilə 
ağlamalarını görən Kiçikbəyinı də özünü 
saxlaya bilmədi. Çəmənzəminli. Qapıdan 
yenicə içəriyə girən Kərimqulunun kal səsi 
də Əmiraslan babanın hönkürtüsünə qarış- 
dı. S. Rəhimov. □ Hönkürtü vurmaq (qo- 
parmaq) - hönkürtü ilə, səslə, hıçqıra-hıç- 
qıra ağlamaq. Uşaq əlini Qaragözün əlindən 
çəkib, daha ucadan hönkürtü qopararaq 



400 




HÖNKÜRÜŞMƏ 



HÖRMƏT 



ayaqları dolaşa-dolaşa alaçığa getdi. 
M. İbrahimov. 

HÖNKÜRÜŞMƏ “Hönkürüşmək"dən f.is. 

HÖNKÜRÜŞMƏK qarş. Hönkürtü ilə ağ- 
laşmaq, səs-səsə verib ağlamaq. [Salatınla 
Mələk] ağır fəlakətə düşmüş və dar gündə 
rastlaşıb, bir-birinə həyan olan doğma adam- 
lar kimi qucaqlaşıb hönkürüşdülər. I. Şıxlı. 

HÖRDÜRMƏ "Hördürmək”dən f.is. 

HÖRDÜRMƏK icb. Başqasına hörmə işi 
gördürmək. [Nəbi:] Gümüşdən döydürrəm 
sənin nalını ; Yüz gözələ hördürərəm yalını; 
Boz at, qurtar məni, aman günüdür! “Qaçaq 
Nəbi”. 

HÖRGÜ is. 1. Hörmə işi, hörmə tərzi; 
tikmə. Daşları müəyyən qaydalara əməl 
edərək bir-birinə yapışdırmaq prosesinə 
hörgü deyilir. П Hörülmüş divar və s. 
Əhməd .. gözünü saralmış daşlara, uçuq- 
sökük yerlərə, hörgülərin arasında bitən 
quru otlara zillədi. İ. Şıxlı. // Çəpər, maneə. 
Məftil hörgü. Hörgü xətti. 

2. İpdən, qamışdan, güldən və s.-dən hö- 
rülmüş şey. 

3. Bax hörük. 

HÖRMƏ 1. “Hörmək”dən f.is. 

2. sif. Hörməklə düzəldilmiş; hörülmüş, 
hörülmə. Hörmə stul. Hörmə çəpər. - Şir- 
mayı hörmə kreslonu çəkib, atasının yanında 
oturdu. M.Hüseyn. 

3. Bax hörük 3-cü mənada. Dal gər- 
dənə tökülübdür hörmələr; Mina kəmər incə 
beli bürmələr. Aşıq Abbas. 

HÖRMƏK f. 1 . Kərpici, daşı müəyyən 
qaydada palçıqla bir-birinə yapışdırmaq. 
ikinci mərtəbəni hörüb qurtarmaq. - 
[Qaçay:] [Mahmud] dəli deyil ki, belə soyuq 
bir gündə daş daşısın, əhəng, palçıq 
gətirsin, yaxud hündür bir divarın üstünə 
çıxıb divar hörsün. Ə. Xəlil. Dodaqaltı segah 
deyən qoca bənnalar; Sal daşlardan təməl 
qoyur, divar hörürdü. Ə.Cəmil. // Bir şeyi 
divar arasına qoyub gizlətmək, orada yer- 
ləşdirmək. Tüfəngi divarda hörmək. [Pərviz 
xan:] Baş hərəm olmaq üçün mənə öz 
an’adımı öldürtdün. Öz əlimlə qızımı divar 
arasına qoyub hördürdüm. Ə. Haqverdiyev. 

2. Ip, məftil, qarğı və s.-ni bir-birinin 
içərisindən keçirərək bir şey düzəltmək; 



toxumaq. Həsir hörmək. - Piri kişi qapı- 
sında oturub səbət hörürdü. S.S.Axundov. 
Göllər kənarından keçdim yaz günü; Əlvan 
çiçəklərdən çələnglər hördüm. N. Xəzri. 

3. Hörük toxumaq, hörük etmək, hörük- 
ləmək. Atın yalını hörmək. - Zeynəb saç- 
larını səliqə ilə hörüb, boynunun dalına 
yığmışdı. M. İbrahimov. Qız durdu səhər- 
səhər; Saçını hördü, gəldi. R.Rza. 

HÖRMƏT is. [ər.] 1. Böyüklərə, yaşlılara 
və ya ləyaqətinə, xidmətinə görə birinə 
göstərilən ehtiram; sayğı. Böyüyə hörmət. 
Ata-ana hörməti. - Bizdə şeir də var, sənət 
də vardır! Şairə, sənətə hörmət də vardır... 
S.Vurğun. Ataya hörmət etməyən çocuğun; 
Anaya xidmət etməyən çocuğun; Nə olur 
kəndi nəfsinə xeyri; Nə də ondan vəfa görər 
qeyri! M.Ə. Sabir. □ Hörmət bəsləmək - 
ehtiram göstərmək, hörmətini saxlamaq, 
hörmətli münasibət göstərmək. ..[Student] 
təzə ailənin gənc üzvlərinə qarşı qəlbində 
bir hörmət bəsləməyə başladı. Çəmənzə- 
minli. Hörmət etmək (göstərmək, qoy- 
maq) - Г) ehtiram etmək (göstərmək), 
saymaq, sayğı göstərmək, hörmətini saxla- 
maq. Ari’ad almanı dərvişin əlindən alıb, 
ona çox hörmət göstərib, sonra əlini döşünə 
qoyub, ondan razılıq elədi. (Nağıl). Qonuma- 
qonşuya göndərib xəbər; Bağban hörmət 
etdi əziz mehmana. M. Rahim. [Qətibə xatu- 
nun Toğrula yazdığı məktubunda:] Xəlifə 
həzrətləri mənə bir hökmdara layiq hörmət 
göstərdi.. M. S. Ordubadi; 2) məc. dan. Yax- 
şılığının əvəzini çıxmaq. Əgər xəbər düz 
çıxdı, [Koroğlu] o adama xələt verib, hör- 
mət elərdi. “Koroğlu”. Hörmət qazanmaq 
- ehtiram edilmək, sayılmaq, hörməti, eti- 
barı, nüfuzu artmaq, hörmətə çatmaq. İn- 
sanlar biliklə hörmət qazanar; Bunu heç bir 
zaman unutma, zinhar! Şəhriyar. Hörmət- 
dən düşmək - hörmətini, nüfuzunu, eti- 
barını itirmək. Hörmətdən salmaq - hör- 
mətdən düşməsinə səbəb olmaq, nüfuzdan, 
etibardan salmaq, gözdən salmaq. [Şamxal 
düşünürdü:] Bu nə idi? Kişiyə sataşan kim 
idi? Yoxsa onu tək görüb üstünə ayaq alır- 
dılar? Camaat arasında hörmətdən salmaq 
istəyirdilər? 1. Şıxlı. Hörmətə çatmaq - 
bax hörmət qazanmaq. İstərdim o da mən 



401 




HÖRMƏTCİLLİK 

kimi bir hörmətə çatsın; Azadə dolansın. 
M. Ə. Sabir. Hörmətə minmək - hörməti 
artmaq, hörmət qazanmaq, hörmətli olmaq. 
Yenə də Kərbəlayı Hətəm xanla Hacı 
Səfiqulu bərk hörmətə minir. S. Rəhimov. 
Hörmətini gözləmək (saxlamaq, tutmaq) 
-bax hörmət etmək. Bir-iki gün ki sənə, 
ey nigar, mehmanəm; Nolur əgər tutasan 
hörmətin bu mehmanın? S.Ə.Şirvani. Dəf- 
tərxanada Mirzənin hörmətini gözlərdilər. 
Çünki sair mirzələr bir abbası, altı şahı hər 
işə gələndən rüşvət alardı, amma Mirzə öz 
maaşına kifayət edib bir qəpik də olswı rüş- 
vət almazdı. Ə. Haqverdiyev. Lakin o olmuş- 
dur ilk köməyimiz; Ellər hörmətini saxlamış 
onun. N.Xəzri. Hörmətini yerə vurmaq - 
1) bax hörmətdən salmaq; 2) edilən 
yaxşılığı yerə vıırmaq, nankorluq etmək. 

2. Şərəf, şan, heysiyyət. Abır, həya, hör- 
mət bilməyən gözəl; Çəksə də üzünə pərdə, 
yaraşmaz! Aşıq Şəmşir. Çıxdın ağ günlərə, 
arzuna çatdın; Bu hörməti sənə bu dövran 
verdi. Aşıq Hüseyn. 

3. məc. Güzəşt, mərhəmət, iltifat, xətir. 
Ona hörmət etdikcə başa çıxır. 

4. Hörmətlə şəklində zərf - hörmət 
edərək, ehtiramla, sayğı ilə. Onun arxasın- 
ca şair də baxdı; Vüqarla, izzətlə, hörmətlə 
dedi.. M. Rahim. Sona [Ümidi] görəndə 
hörmətlə salam verir .. yanaqlarına qızartı 
çökürdü. B. Bayramov. 

HÖRMƏTCİLLİK is. Hörmətcil adamın 
xasiyyəti; hörmət etmə, ehtiram bəsləmə; 
hörmətkarlıq. Əlvarov qarının bu yaşda 
belə əlli-ayaqlı tərpənməyini, hörmət- 
cilliyini görəndə istər-istəməz yumşalıb 
gülümsündü. M.Hüseyn. 

HÖRMƏTÇİ, HÖRMƏTCİL sif. Adam- 
lara hörmət edən, onlara sayğı göstərən, 
hörmətkar. Çox hörmətcil cidamdır. Hör- 
mətcil gənc. - Hörmətcil çobanlarla vida- 
laşıb atları sürdü. R.Rza. 

HÖRMƏTƏN zərf [ər.] klas. Hörmət 
əlaməti olaraq, hörmət edərək, hörmətlə, 
sayğı ilə, ehtiramla. Ayinə hörnıətən hər kəs 
susub, qızların oxumasına müntəzir idi. 
Çəmənzəminli. Yolçular da insafən [intelli- 
gentin] bu alimanə çıxışına hörmətən heç 
bir səs çıxarmadılar. Qantəmir. 



HÖRÜK 

HÖRMƏTKAR sif. və zərf [ər. hörmət və 
fars. ...kar] 1. Hörmət ifadə edən; hörmətli, 
ehtiramlı. Hörmətkar münasibət. - [Çopo:] 
Gənclər hörmətkar bir nəzakətlə birinci 
pilləyə yanaşdılar. Çəmənzəminli. ..Qız bu 
dəfə mülayim və hörmətkar bir ifadə ilə 
cavab verdi.. İ.Əfəndiyev. 

2. Hörmətcil, hörmət edən. 

HÖRMƏTKARLIQ bax hörmətcillik. 

HÖRMƏTLİ sif. Hörməti olan, hörmətə 
layiq olan; möhtərəm, sayğılı. Hörmətli 
şəxs. Hörmətli müəllimimiz. - Hər igid hör- 
mətlidir; Mərd insanlar içində; İlk sırada 
dayanan qəhrəmanlar içində. R.Rza. // Hör- 
mətlə müraciət zamanı işlənir. Hörmətli və- 
təndaş. Hörmətli yoldaşlar. Hörmətli dost. 

HÖRMƏTSİZ sif. 1 . Nəzakətsiz, ədəbsiz, 
qaba, tərbiyəsiz, saymaz. Hörmətsiz müna- 
sibət. - [Qadın:] Mən ona hörmətsiz bir söz 
deməkdən özümü saxlamaq üçün dönüb 
otaqdan çıxdım. M.Hüseyn. 

2. Hörməti, etibarı olmayan, etibardan düş- 
müş, sayılmayan, bihöımət. Hörmətsiz adam. 
Pis əməllərin nəticəsində hörmətsiz oldu. 

HÖRMƏTSİZLİK is. Nəzakətsizlik, ədəb- 
sizlik, ehtiramsızlıq, sayğısızlıq, qabalıq, 
tərbiyəsizlik. Bizim kimi uşaq-muşaqlar 
xanını deməyə qorxardı, eyib idi, hörmət- 
sizlik sayılırdı. Qantəmir. 

HÖRÜK is. 1. Hörülmüş qadın saçı; saç 
burumu; hörmə. Qızın xurmayı hörüyü. - 
[Yasəmən] .. başını yumaq fikri ilə qara, 
uzun saçlarını hörükdən açıb döşünə tökdü. 
S.S.Axundov. Tiikəzban xalanın .. əyildikcə 
yoğun hörükləri çiynindən sürüşüb sinəsinə 
düşürdü. İ.Şıxlı. □ Hörük etmək - hör- 
mək, hörük şəklinə salmaq. Gülşad göyzə- 
min krep-satiııdən yaxası düyməli, qollu, 
uzun don geymiş, hamar daradığı gur, sarı- 
şın saçını iki hörük edib kürəyinə atmışdı. 
Ə.Əbülhəsən. // sif. Hörülmüş, hörük şək- 
lində olan. Topuqlarına qədər uzanan iri 
hörük saçından başqa onun heç bir köhnə 
Zeynəbliyi qalmayıbdır. Qantəmir. 

2. Otlamaq üçün buraxılan heyvanın uzağa 
qaçmamaq üçün ayağından bağlanan uzun 
ip. inəyin hörüyü. Qoyunun hörüyünü 
dəyişmək. - Birdən baxdı ki, alaçıqlardan o 
tərəfdə çoxlu at var, [amma] hamısı hö- 



402 




HÖRÜKLƏMƏ 



HÖVSƏLƏ 



rükdədi. “Aşıq Ələsgər”. Dumanlar dağılır 
ətrafa qat-qat; Arabir kişnəyir höriikdəki 
at. S. Vurğun. 

3. Bir-birinə sarınmış, hörülmüş hər cür 
şey. Gül hörüyü. - Ovçu .. müxtəlif bit- 
kilərin uzun hörüklərindən yapışıb, özünü 
yuxarı qaldırır , girinti-çıxıntıları ayaqları 
altında pillə edərək, sanki dik bir divara 
dırmaşırdı. Ə.Məmmədxanlı. 

HÖRÜKLƏMƏ "Hörükləmək”dən f.is. 

HÖRÜKLƏMƏK f 1 . Saçı hörük şəklin- 
də hörmək. Qız saçını höriiklədi. 

2. Otlamaq üçün buraxılmış ev heyvanını 
hörüyə (2-ci mənada) bağlamaq. Qoyunu 
hörükləmək. - Mədəd atını yedəkləyib, ot- 
luqda höriiklədi. M.Hüseyn. Əlləzoğlu atı heç 
də bu səmtdə höriikləmədiyini, səhv gəldi- 
yini başa düşsə də, dayanmadı. İ. Hüseynov. 

HÖRÜKLƏNMİŞ fsif Ayağına hörük 
bağlanmış; hörüklii. Hörüklənmiş inək. - 
[Hümmət] dinməz-söyləməz dönüb kənarda 
hörüklənmiş ata doğru addımladı. B.Bayra- 
mov. 

HÖRÜKLÜ sif. 1 . Hörüyü olan, saçı hörül- 
müş. O qoşa hörüklii gümrah qızcığaz; Sənin 
kiçik dostun haııı, Bənövşə? M. Dilbazi. 

2. Otlamaq üçün hörüyə bağlanmış, hö- 
rükdə olan. Hörüklii at {inək). 

HÖRÜLMƏ 1. “Hörülmək” dən/w. Ağac 
budaqlarından hörülmə çəpər. 

2. Bax hörmə 2-ci mənada. Bəy otura- 
cağı hörülmə qara kürsüdə əyləşib kitab 
oxuyurdu. Ə.Vəliyev. 

HÖRÜLMƏK məch. 1 . Tikilmək, inşa edil- 
mək (daşdan, kərpicdən). Binanın birinci 
mərtəbəsi hörülüb qurtardı. - Bənnasız 
hörgü hörülməz; Təbibsiz xəstə dirilməz. 
“Koroğlu”. 

2. Hörmə üsulu ilə hazırlanmaq, toxun- 
maq. Qarğıdan səbət hörüldü. 

HÖRÜLMÜŞ fsif 1. Tikilmiş, inşa edil- 
miş. Hörülmüş divar. 

2. B ax hörmə 2-ci mənada. Bir ara, qır- 
mızı sapdan hörülmüş torun dalırıda elə bil 
[Fatmanın] gözləri qapandı. Ə.Əbiilhəsən. 
[Dürrə] boynuna qamışdan hörülmüş bir 
zənbil asdı.. S.Vəliyev. 

3. Hörük edilmiş, hörüklənmiş. Hörülmüş 
saç. -Nərminə [Səltənətin] səliqə ilə daranıb 



hörülmüş zil qara, yoğun, gödək hörüklə- 
rinə nəzər salıb gülümsündü. B. Bayramov. 

HÖRÜMÇƏK is. zool. Özünə yem olan 
həşəratı tutmaq üçün tor toxuyan buğum- 
ayaqlı böcək. Hamının tanıdığı xallı hörüm- 
çəyin bədəni çay xərçəngi bədəni kimi baş- 
döş və qarın hissələrinə ayrılır.. Hörümçə- 
yin baş-döşü üzərində dörd cüt yeridici 
ayaq vardır. “Zoologiya”. □ Hörümçək 
toru - hörümçəyin ifraz etdiyi yapışqanlı 
şirədən əmələ gələn saplaqdan toxuduğu 
tor. Gözümdə hörümçək toru qurdular; O 
göz yaşlarına inandıqlarını. M. Araz. 

HÖVKƏLƏMƏ “Hövkələmək”dən /и. 

HÖVKƏLƏMƏK/ 1. Bədənin hər hansı 
bir yerini barmaqları ilə sıxmaq, əzişdir- 
mək, ovmaq, ovuşdurmaq; masaj eləmək. 
Baldırını lıövkələmək. - Eyvaz özünəməxsus 
təmkinlə danışır, arabir sağ əli ilə təzə qır- 
xılmış çənəsini hövkələyirdi. Ə.Vəliyev. 

2. Bir şeyi əlinin içində sıxıb əzişdirmək, 
əzmək, büzüşdürmək. Maxorkaııı hövkə- 
ləmək. - Qız əlində lıövkələdiyi kağızı üzünə 
sıxıb .. ağlayırdı. B. Bayramov. 

HÖVL is. [ər.] Qorxu, dəhşət, vahimə. 
[Şahmar] hövl içində həyət qapısına doğru 
addımladı. B. Bayramov. □ Hövl eləmək 
(etmək) - qorxmaq, dəhşətə gəlmək, dəh- 
şətlənmək, vahimə basmaq. Təklikdən hövl 
etmək. -Xəyalı dərinlərə işləyən qoca birdən 
hövl edib tərpəndi. B. Bayramov. Hövl gö- 
türmək dan. - bax hövl eləmək (etmək). 
Siibhanverdizadə əlilə Kosanın sözünü kəsdi, 
onu hövl götürdü, .. başı gicəlləndi, otaq ba- 
şına fırlandı. S. Rəhimov. Qar basmış və artıq 
gecə qaranlığı çöknıüş düzənlikdə Cumanı 
bu səsdən hövl götürdü. Ə.Əbülhəsən. 

HÖVLƏKİ zərf b a x hövlnak. 

HÖVLNAK zərf [ər. hövl və fars. ...nak] 
Hövl içində, vəhməli, qorxu içərisində, 
dəhşətlə. Mehriban hövlnak yerindən sıç- 
rayıb, ətrafına göz gəzdirdi. H.Seyidbəyli. 
Bir alim dilindən qopdu qığılcım; Oyandı 
hövlnak daş qərinələr. M.Araz. 

HÖVSƏLƏ is. [ər. hövsələ - çinədan] Sə- 
bir, dözüm, dözmə. Hövsələsi çatmır. - Elə 
dərd var ki, dəxi onun qabağında səbir, höv- 
sələ mümkün deyil. C.Məmmədquluzadə. 



403 




HÖVSƏLƏLİ 



HUMANİST 



[Əlimuxtar:] Eh, çox mənim hövsələm var! 
C.Cabbarlı. 

0 Hövsələdən çıxmaq -bax hövsələsi 
daralmaq. ..Qaş qaralanda adamlar artıq 
hövsələdən çıxdılar. S. Rəhman. [İlyas:] 
Axırda davım, Tərlanın hövsələdən çıxdı- 
ğını görüb, mənə tərəf döndü. Ə.Məmməd- 
xanlı. Hövsələsi çatmamaq - bax höv- 
sələsi daralmaq. [Maral:] Mənim hövsələm 
çatmaz, sən oxu, qulaq asım. S.Rəlıman. 
Hövsələsi daralmaq (darıxmaq) - səbir 
edə bilməmək, dözə bilməmək, özünü sax- 
laya bilməmək. [Sona xanım:] Hövsələm da- 
ralıb, ağzıma gələni söyləyirəm. M.F.Axund- 
zadə. [Qız] danışmaq istəyirdi, hövsələsi 
darıxırdı.. M. S. Ordubadi. Hövsələsi gəl- 
məmək - səbri çatmamaq, səbir edə bil- 
məmək, dözə bilməmək. Hərçənd orucağız 
adamın çox danışmağa hövsələsi gəlmir, 
amma, bu da var ki, bir az yazı-pozuya məş- 
ğul olsaq, günü yubadarıq, bir də görərik ki, 
gün batıb. C.Məmmədqııluzadə. Hövsələsi 
tükənmək - səbri tükənmək, daha dözmə- 
mək. Qara Kərəmoğlunun adnıı eşidən kimi 
Rüstəm kişinin hövsələsi tükəndi. M. İbrahi- 
mov. Hövsələsini basmaq - dözmək, 
özünü saxlamaq, səbir etmək, toxtamaq. 
Zamaııovun tapşırığı çox çəkdiyindən o, 
hövsələsini basa bilməyib, özünü kabinetin 
qapısına verdi. S. Rəhimov. 

HÖVSƏLƏLİ sif. Hövsələsi olan; səbirli, 
dözümlü. Çox hövsələli adanıdır. - [Də- 
mir:] Şah öz rəiyyətlərinin hövsələli (z.), 
dözümlü olub-olmamasını yoxlamaq fikrinə 
düşür. Ə.Vəliyev. 

HÖVSƏLƏLİLİK is. Hövsələli adamın 
xasiyyəti, hövsələli olma; səbirlilik, dözüm- 
lülük, dözüm, toxtaqlıq. 

HÖVSƏLƏMƏ “Hövsələmək”dən fis. 

HÖVSƏLƏMƏK bax hövsəmək. Düyü- 
nü hövsələmək. Toxumu lıövsələmək. 

HÖVSƏLƏSİZ sif Hövsələsi olmayan, 
səbirsiz, dözümsüz, toxtaqsız; bir şeydən 
tez darıxan. Hövsələsiz adam tez özündən 
çıxar. - Ceyran oxuduğu zaman əsəbi və höv- 
sələsiz müəllimləri xoşlamazdı. S. Rəhimov. 
Lətiflə yarışan rəqibləri lap yaxında daya- 
nıb, hövsələsiz (z.) uzağa, yola baxırdılar. 
H.Seyidbəyli. 



HÖVSƏLƏSİZLİK is. Hövsələsiz adamın 
xasiyyəti; səbirsizlik, dözümsüzlük. İranlı- 
ların gecikməsi onları darıxdırırdı, hamı- 
dan da çox hövsələsizlik göstərən Məmməd 
bəy idi. Çəmənzəminli. [Səkinə Rüstəmə:] 
Bizim borcumuz səbirli olmaqdır, ay Rüs- 
təm, hövsələsizlik eləyib hər şeyi üzlərinə 
vursaq, [Maya ilə Qaraş] da darılıb ipi- 
örkəni qırarlar. M. İbrahimov. 

HÖVSƏMƏ “Hövsəmək”dən fis. 

HÖVSƏMƏK/ Buğdanı, düyünü və s.-ni 
zibildən ayırmaq üçün tabaq, sini və s. içə- 
risində atıb-tutmaq; hövsələmək. Buğdanı 
tabaqda hövsəmək. 

HÖVSƏR is. 1 . Dəni hövsəmək üçün tabaq 
və s. alət. Buğdanı hövsərlə hövsələmək. 

2. Hövsələmə nəticəsində buğda, düyü 
və s.-dən ayrılan zibil. Hövsəri toyuqlar 
üçün atmaq. 

HÖVZƏ 1 is. [ər.] Böyük süni sututar; dər- 
yaça. [Səfərli Aydına:] Bu dağlarda isə nə- 
həng bir su hövzəsi düzələcək. H.Seyidbəyli. 

HÖVZƏ 2 is. [ər.] 1. coğr. Qolları ilə bir- 
likdə çayın əhatə etdiyi sahə; dənizə, gölə 
yapışıq ərazi. Arazın hövzəsi. - Tərtər çayı 
hövzəsində bu sıra dağ çox dərin dərələrə 
parçalanır. Q.Gül. Bol nemətli, bərəkətli höv- 
zəsi Nilin; Doyurmadı qarnını yoxsul misir- 
linin. O. Sarıvəlli. 

2. Mədən süxurları, yatağı olan yer. Kö- 
mür hövzəsi. - İkinci həftədir o gəlir bura; 
Uzaq Almaniyadan - Rur hövzəsindən. 
Ə.Kürçaylı. 

HÖYÜŞ sif. Bir qədər yaş, nəm, nəm çək- 
miş, nəmli. Höyüş taxıl. - İnsanlar bezikib 
cana dayandı! Qurunun oduna höyüş (is.) 
də yandı. S.Vurğun. Qızışıb höyüş otlar; 
Alışır çubuq kimi. M.Rahim. 

HÖYÜŞLƏNMƏ “Höyüşlənmək”dən fis. 

HÖYÜŞLƏNMƏK/ Nəm çəkmək, nəm- 
lənmək, yaşlanmaq, rütubətlənmək. Un ba- 
yırda qalıb lıöyiişləndi. 

HULU is. bot. Üzü xovlu iri şaftalı növü; 
sarı şaftalı. [Piri baba:] Qızım, daha bəsdir, 
düş gedək bir qədər armud, üzüm və hulu 
yığaq. S.S. Axundov. 

HUMANİST [lat.] 1. Humanizm (1-ci mə- 
nada) nümayəndəsi, humanizm tərəfdarı. 



404 




HUMANİSTCƏSİNƏ 

2. insanpərvər, insansevər, humanizm 
(2-ci mənada) məsləkli adam. // Sif. məna- 
sında. Humanist ideyalar. Humanist mədə- 
niyyət. - C. Məmmədquluzadə böyük huma- 
nist yazıçı olduğundan həyatdan yazır. 
M. İbrahimov. 

HUMANİSTCƏSİNƏ sif İnsanpərvər- 
cəsinə, insansevərcəsinə, insancasma, in- 
sani. insanlara humanistcəsinə münasibət. 

HUMANİTAR sif. [lat. himanites - bəşə- 
riyyət] : humanitar elmlər - ictimai elmlər, 
insanı və onıın mədəniyyətini öyrənən 
elmlər (tarix, iqtisadiyyat, filologiya və si). 

HUMANİZM [lat. humanus - insan] 
1. intibah dövrünün, insan şəxsiyyətinin 
azad inkişafı, feodalizm və katolisizm zən- 
cirindən azad olması prinsipini elan etmiş 
mütərəqqi hərəkatı. 

2. insan ləyaqətinə hörmət; insanpər- 
vərlik, insansevərlik. Humanizm idealları 
vətəndaşı da. sənətkarı da həyata və həqi- 
qətə tərəf çəkir. M.Ibrahimov. Udur xırda 
balıqları qoca timsah .. Göz yaşları axır, 
axır. Deyir: - Sülhü qoruyuram bu sularda; 
Quyruğuna humanizm nişanını özü taxır, 
qoca timsah. R.Rza. 

HUNLAR cəm IV əsrdə Asiyadan Avro- 
paya gələn türkdilli köçəri tayfalar. Belə ya- 
şamışdır dünən və bu gün; Bizim keçmişimiz 
- oğuzlar, hunlar. B.Vahabzadə. 

HURİ is. [a/-. ] Əsil mənası “cənnət qızı” 
olub, klassik şeirdə təşbeh yolu ilə gözəlin 
epitetlərindən biri kimi işlənir. [Koroğlu 
dedi:] Səndən qeyri huri görsəm sevmərəm; 
Qaldır rübəndini, görüm gül üzün. “Koroğ- 
lu”. Cənnətin hurisi, ərzin mələki; Yetişməz, 
yüz çala əl-ayaq sənə. Q. Zakir. [Şahbaz 
bəy:] ..Mənim ki, sənin [Şərəfnisə xanım] 
tək gözəl yarım var, behişt huriləri gözümə 
görünməz. M.F.Axundzadə. □ Huri kimi - 
çox gözəl qadın (qız). 

HUŞ is. [fars.\ 1. Diqqət, fikir. ..Bir is- 
kamyada oturan oğlanın huşunun yarısı 
müəllimdə olanda, yarısı da yanındakı qızda 
olacaq.. C. Məmmədquluzadə. [Dərviş:] Hu- 
şum və bədənim ləmsləşdi, pozğunlaşdı, özü- 
mü duymaz oldıım.. A.Divanbəyoğlu. □ Huşa 
getmək - fikrə getmək, fikrə dalmaq, xə- 
yala dalmaq. Mən səni düşünərək getdiyim 



HUŞ 

zaman huşa; Bəlkə də sən girirsən əlbəyaxa 
vuruşa? Ə.Cəmil. Huşu dağılmaq - fikrini 
cəmləşdirə bilməmək, fikri dağılmaq. Hu- 
şundan çıxmaq - yadından çıxmaq, unutmaq. 

2. Mürgü, yarıyuxulu hal. □ Huş apar- 
maq, huşa getmək - mürgüləmək. - [Sayalı 
və Duma] xəstəxanadan içəri girən zaman 
Xasay huşa getmişdi. Ə.Vəliyev. Kamal da 
yerinə uzanmış, amma yatmamışdı. Arabir 
onu huş aparırdı. M.Rzaquluzadə. 

0 Huşa getmək - bax huşunu itirmək. 
[Vəzir:] [Oğlanın] .. xörəyinin içinə bihuş- 
dan tökün. Huşa gedən kimi götürüb tolaz- 
layın bir dərənin içinə. (Nağıl). Huşa gəl- 
mək - ayılmaq, huşu özünə gəlmək, özünə 
gəlmək. Reyhan huşa gəlib, özünü divlərin 
yanında gördü. (Nağıl). [Münəwər:] Ana, 
sən insaf elə, qoy mən o qədər bu evdə qalım 
ki, babam huşa gəlsin. M. S. Ordubadi. Huşa 
gətirmək - ayıltmaq, özünə gətirmək. Qa- 
raçılar xeyli çalışdıqdan sonra hər ikisini 
[Yasəmən ilə Qaraca qızı] huşa gətirdilər. 
S.S. Axundov. Adamlar oğlanı örtülü maşın- 
ların birinin içinə aparıb, huşa gətirməyə 
başladılar. Ə. Sadıq. Huşdan getmək - 
bax huşunu itirmək. Axırda Dəmirçioğlu 
huşdan gedib yıxıldı. “Koroğlu”. Huşu ba- 
şına gəlmək -bax huşa gəlmək. Gülşə- 
kərin huşu yavaş-yavaş başına gəlir, adam- 
ları tanımağa başlayırdı. Ə.Vəliyev. Huşu 
baş(ın)dan çıxmaq (uçmaq) - bax huşu- 
nu itirmək. Şahzadə Mütalibiıı huşu başın- 
dan uçdu. Bir vaxt gözün açıb gördü, lələ 
köçüb, yurdu boş, qızlardan əsər yoxdu.. 
(Nağıl). [Bəhram] duruxdu, sanki huşu ba- 
şından çıxdı. Ə.Vəliyev. Huşunu aparmaq 
- heyran etmək, məftun etmək, valeh et- 
mək. Əziziyəm bağ sinə; Səyyad keçər dağ 
sinə; Baxdını, huşum apardı; Mərmər buxaq, 
ağ sinə. (Bayatı). Huşunu başına yığmaq - 
fikrini cəmləşdirmək, düşünmək, fikirləş- 
mək, götür-qoy eləmək. Mən məəttəl qal- 
mışdım və heç macal eləmədim ki, huşumu 
başıma yığam.. C. Məmmədquluzadə. Hu- 
şunu itirmək - bihuş olmaq, özündən get- 
mək, huşdan getmək, bayılmaq, qəşş etmək. 
[Nəbi:] Yazığın üz-gözü, hər yeri qandır; 
Huşunu itirib, halı yamandır. S. Rüstəm. 



405 




HUŞ-GUŞLA 

HUŞ-GUŞLA zərf Bütün diqqətini topla- 
yaraq, diqqətlə, diqqət yetirərək, fikrini 
cəmləşdirərək. Huş-guşla məruzəçini din- 
ləmək. - Qərəz, gördüm ki, müsəlmanlar 
yığışıblar bir dükanın qabağına və huş- 
guşla qulaq asırlar. C.Məmmədquluzadə. 
Qadir əmisini dinləyir, süfrə kənarında otu- 
ranların da tamam huş-guşla Həmzəyə qu- 
laq asdıqlarını .. xatırlayırdı. Ə.Əbüllıəsən. 

HUŞLU sif. Huşu, ağlı başında olan; fə- 
rasətli, dərrakəli, hafizəli. Huşlu adam. Çox 
hıışlu uşaqdır. 

HUŞLU-BAŞLI sif. Hafizəsi, yaddaşı 
yaxşı olan; hafizəli. Anlaşılırdı ki. Nisə xala 
bütün kənd işləri ilə əlaqədar, təsərrüfatçı, 
huşlu-başh qadındır. Qantəmir. 

HUŞSUZ sif. və zərfi. Huşu, yaddaşı ol- 
mayan, yadında şey qalmayan; unutqan, 
hafizəsiz, fikridağınıq. Huşsuz adam. - 
[Xudayar qazıya:] [Zeynəb] o qədər dəlidi 
ki, o qədər huşsuzdu ki, qorxuram ki, lap 
dana, deyə ki, mən oğlumu heç vəkil eləmə- 
mişəm. C .Məmmədquluzadə . 

2. Huşunu itirmiş, huşu olmayan; bayıl- 
mış, bayğın. Xəstə huşsuz haldadır. - Kənd- 
lilər .. gördülər ki. Molla Qasım meyiti qu- 
caqlayaraq huşsuz uzanmışdır. S.S.Axundov. 

HUŞSUZLUQ is. 1. Huşu olmayan, ya- 
dında şey qalmayan adamın halı; hər şeyi 
unutma, yadından çıxartma; unutqanlıq. Huş- 
suzluqdan dərs yadında qalmır. 

2. Huşunu itirmə, huşu başından getmə, 
özündən getmə; bayğınlıq. Huşsuzluqdan 
ağrı hiss etməmək. 

HUŞYAR sif. və is. [fars.] klas. Ağıllı, 
düşüncəli, şüurlu, dərrakəli. Huşyar adam. 
- Mülki-düııya aqibət bərbad olur, ey 
huşyar! S.Ə.Şirvani. Mən özüm dariil- 
müəllimini qurtaran zaman Naxçıvanda hə- 
min bir halda özümdən artıq huşyar dost- 
larıma rast gəldim və onlar ilə tutuşdum. 
C.Məmmədquluzadə. // Ayıq, sayıq, diqqətli. 
□ Huşyar olmaq - ayıq olmaq, sayıq ol- 
maq, diqqətli olmaq. Ol ləlızə ki huşyar olur- 
san; Əlbəttə ki, şərm-sar olursan. Füzuli. 
Oxuculardan təvəqqe edirəm ki, müxbirimiz 
Mozalanbəyin Ordubad və Əylis barəsində 
yazdığı sözlərə bir qədər əhəmiyyət versin- 



HÜCUM 

lər. Bu işləri səhl saymaq olmaz, huşyar ol- 
maq lazımdır. C.Məmmədquluzadə. 

HUŞYARLIQ is. Ağıllılıq, dərrakəlilik, 
şüurluluq, düşüncəlilik. // Ayıqlıq, sayıqlıq, 
diqqətlilik. 

HUYLAMA “Huylamaq”dan fis. 

HUYLAMAQ f. “Huy” deyə çağırmaq; 
səsləmək, haylamaq. ..Pası özünü təkrar tən- 
bəki və boranı çəpərinin içinə salıb, toyuqları 
kişləməyə və huylamağa başladı. S.Rəhimov. 

HÜBAB is. [ər.] 1. Yağış yağanda su üs- 
tündə əmələ gələn qabarcıqlar. 

2. köhn. Köpük. Bu vilayət şahının qəlbi 
inam nöqtəsi; O da ki, su üzündə bir köpük- 
dür, hübabdır. Şəhriyar. 

HÜCEYRƏ is. [ər.] biol. Canlı orqanizm 
quruluşunun protoplazma, nüvə və qişadan 
ibarət ən sadə vahidi. Çünki hər dəqiqəniz; 
əvvəlkinə bənzəmir; Bədəndə hüceyrəniz; 
belə dəyişir hər an. R.Rza. 

HÜCEYRƏ ARASI, HÜCEYRƏDAXİLİ 
sif. biol. Hüceyrə toxumaları arasında olan. 
Hüceyrəarası ( hüceyrədaxili ) maddə. - Tər 
şəklində bədəndən çıxan su əsasən hücey- 
rəarası mayedən və qandan ifraz olunur. 

HÜCRƏ is. [ər.] Məscid, təkyə, karvan- 
sara və s. yanındakı kiçik otaqlardan hər 
biri. Mən Hacağa karvansarasının bir hüc- 
rəsində yaşayırdım. S.Hüseyn. 

HÜCUM is. [ər.] 1. irəliləmək məqsədilə 
qoşunların düşmənə qarşı apardığı hərbi 
əməliyyat; həmlə. Cəbhə boyu hücum. 
Düşmən üzərinə şiddətli hücum. Hücumun 
qabağını almaq. - Qala qoşunu düşmənin 
hücumunu dəf etməyə çalışırdı.. Çəmənzə- 
minli. [Əmrah] düşməni hücum əsnasında 
öldürdüyündən sevinirdi. M.Hüseyn. □ Hü- 
cum çəkmək - 1) bax hücum etmək 2, 3 
və 4-cü mənalarda. Sona əyri-əyri baxır 
Məşədi Zeynəbin üzünə və birdən onun üs- 
tünə hücum çəkib itələyir. C.Məmmədqu- 
luzadə. İllər ötdü, ölkəyə düşdü yenə qan- 
qada; Fateh Sultan Süleyman hücum çəkdi 
Bağdada. B. Vahabzadə; 2) hamı birdən bir 
şeyə tərəf sürüb getmək. Camaat hücum 
çəkdi kassanın qabağına. Ə.Haqverdiyev. 
Hücum etmək - 1) düşmənə qarşı fəal 
hərbi əməliyyat apararaq irəliləmək, həmlə 
etmək. Diviziya düşmənə hücum etdi. - Sə- 



406 




HÜCUM 



HÜQUQ 



fər də bir tərəfdən hücum edib, sağa-sola 
qılınc çalırdı. Çəmənzəminli; 2) məc. pis 
niyyətlə bir şeyin və ya bir şəxsin üzərinə 
yürümək, üzərinə atılmaq, üstünə cummaq. 
Sərxanın dəstəsi .. darvazaya hiicıım etdi. 
M. Hüseyn; 3) birdən üstünə atılmaq. Kən- 
din girəcəyində itlər bizə hücum etdi. Arılar 
üstümüzə hiicum etdi ; 4) məc. dan. acgöz- 
lüklə yeməli bir şeyin üstünə döşənmək, 
tələsə-tələsə götürüb yemək. Kababın 
üstünə hücum etdilər; 5) məc. irəliləyərək 
böyük bir sahəni, ərazini tııtmaq; basmaq, 
yayılmaq. Sel tarlalara hücum etdi. - 
Qırmızı alov irəli hücum edir, .. buğda 
dərzlərini yandırıb məhv edirdi. Ə. Vəliyev. 
Dənizin şıltaq ləpələri hücum edib izləri 
yalayır. H.Seyidbəyli. Hücuma keçmək - 
1) ansızın hücum etmək, hücuma başlamaq. 
Qoşunlar gecəyarı hücuma keçdilər. [Qə- 
tibə:] Rey qoşunu Qəzvin altına gəlmədən 
qabaq müharibəyə başlanmasın, hərgah 
azərbaycanlılar hücuma keçərsə, müdafiə 
halında durmalısınız. M.S. Ordubadi; 2) biri- 
nə qarşı müdafiədən hücuma keçmək. Ra- 
mazan hücuma keçib, usta Nemətin boğa- 
zını qurutmuşdu. M. Hüseyn. Hidayət açıq 
hücuma keçdi, qorxub çəkinmədi. B.Bayra- 
mov. // Ələ keçirmək, yaxud xəsarət 
yetirmək və s. üçün üzərinə atılma. Silahlı 
hücum. Canavarın qoyunlara hücumu. 
// Basqın. Quldurların hücumu. - Bu tədbir 
ilə mülki-Iran taifeyi-bigaııənin hücumun- 
dan məhfuz qaldı. M.F.Axundzadə. □ Hü- 
cum etmək - basqın etmək. 

2. İttihamla, yaxud qərəzlə birinin üstünə 
düşmə, ağır sözlərlə üzərinə həmlə etmə. 
Keflilik İskəndəri Şeyx Nəsrullahın fitvala- 
rından, avamın hücumundan qoruyur, 
ölümdən saxlayır. M. İbrahimov. // məc. 
Özünə tabe etmək və ya qarşısını almaq 
üçün göstərilən ciddi fəaliyyət, əməliyyat. 
Kortəbii qüvvələr üzərinə hücum. Selə qarşı 
hücum genişlənir. Çəyirtkəyə qarşı hücum. 
- Pələng nərə çəkir hücumdan qabaq; Bir 
an da bir yerdə durmayaraq. B. Vahabzadə. 

3. idm. Futbol, xokkey, şahmat və s. oyun- 
larda: xal qazanmaq üçün daha fəal hərə- 
kətə keçmə, irəliləməyə çalışma, mübari- 
zəni gərginləşdirmə, rəqibi sıxışdırma. 



Mərkəz hücumçusunun hücumu. Boksçunun 
gözlənilməz hücumu. Atla şah cinahıııa 
hücum. - Fəxrəddin hücum başlandığını gö- 
rüncə, topu havaya tullayaraq Alacanı mah- 
mızladı. M.S. Ordubadi. 

HÜCUMÇU 1 . sif. hərb. Hücum üçün olan, 
hücum edən. Hücumçu dəstə. Zirehli hü- 
cumçu təyyarələr. // is. Hücum edən qoşun 
hissəsi, tank dəstəsi, təyyarə və s. Buyanda 
hazırlanır; Döyüşə hücumçular. R.Rza. 

2. is. idm. Hücum xəttində oynayan id- 
mançı (futbolda, xokkeydə və s.). Hücumçu 
ilə yarımmüdafiəçilərin əlbir oyunu. 

HÜD-HÜD bax şanapipik. Şahlıq tac ilə 
olmaz, əldə cami-Cəm gərək; Yoxsa vardır, ey 
pərivəş, hüd-hüdün başında tac. S.Ə.Şirvani. 

HÜDUD is. [ər. “hədd” söz. cəmi] 1. Sər- 
həd. Vətənin hüdudlarını qorumaq. - [Qızıl 
Arslan:] Atabəy Məhəmməd sənin tərəfin- 
dən vəkil ediləndən bəri məmləkətin hüdud- 
larını Kirmana qədər genişləndirmişdir. 
M.S.Ordubadi. 

2. Hədd, ölçü, hədd-hüdud. Uşağın se- 
vincinin hüdudu yox idi. — Hüdudu var hər 
ağrının, hər işgəncənin; Külək yatır, qar da- 
yanır, açılır səhər. S. Vurğun. Xeyir-şər qol- 
qola! Nə yüksəkliyin; Nə də alçaqlığın hü- 
dudu yoxmuş. B.Vahabzadə. 

HÜDUDLAMA “Hüdudlamaq”dan/w. 

HÜDUDLAMAQ/ Hüdud qoymaq, hüdu- 
dunu müəyyən etmək, sərhəd çəkmək, hədd 
qoymaq. 

HÜDUDSUZ sif. Həddi-hüdudu olmayan, 
ucsuz-bucaqsız, sonsuz. Hüdudsuz okean. 
Hüdudsuz səma. - Uydurmanın; Riyanın; 
Gah əskilən, gah artan; Hüdudsuz arşı- 
nıyla; Həqiqət ölçülərmiş... B.Vahabzadə. 

HÜDUDSUZLUQ is. Həddi, hüdudu ol- 
mama, sonsuzluq. 

HÜKƏMA is. [ər. “həkim” söz. cəmi] 
klas. Hikmət və fəlsəfə alimləri; alimlər. 
Avropalılar da axır vaxtadək bu məsələ ilə 
məşğul idilər, hükəma arvadın beynini 
ölçüb-biçməyə, tərəziyə qoyub çəkməyə 
vaxtını sərf eləyiblər. Çəmənzəminli. 

HÜQUQ is. [ər. “həqq” söz. cəmi] 1 . Döv- 
lət tərəfindən müəyyən olunan və tətbiq 
edilən, insanlar arasında ictimai münasibət- 
ləri nizama salan və hakim sinfin iradəsini 



407 




HÜQUQ 

ifadə edən normaların, qaydaların məc- 
musu. Seçki hüququ. - insan hüququndan 
dərs deyən ölkə; Haqqı bağ giincünə niyə 
atmısan? B. Vahabzadə. // Cəmiyyətin təş- 
kilinin, həyat və fəaliyyətinin hər hansı bir 
cəhətinə aid olan dövlət hüquq və qərar- 
larının məcmusu. Əmək hüququ. Mülki 
hüquq. Vətəndaşlıq hüququ. H Hər hansı bir 
məsələyə dair dövlətlər arasındakı qarşı- 
lıqlı münasibətləri nizama salan beynəlxalq 
sazişlərin, müqavilələrin məcmusu. Dəniz 
hüququ. H Həmin qayda və normalar haq- 
qındakı qanunlardan bəhs edən elm və onun 
bu və ya başqa bir sahəsi. Mülki hüquq 
mütəxəssisi. Cinayət hüququndan mühazirə. 
Hüquq elmləri doktoru. - Mehman sənəd- 
lərini təqdim edib hüquq fakültəsinə daxil 
oldu. S. Rəhimov. 

2. Bir iş görmək, bir şeyi həyata keçir- 
mək üçün dövlət qanunları ilə verilən azad- 
lıq, imkan, ixtiyar. Vətəndaşların hüquqları. 
Fəhlə sinfinin siyasi hüquqları. Sosial 
təminat hüququ. Varislik hüququ. - Asudə 
nəfəs çəkməyə halət edə fəhlə; Yainki hüquq 
üstə ədavət edə fəhlə. M.Ə. Sabir. Və yenə də 
biz başa düşmürük ki, osmanlı arvadları nə 
hüquq istəyirlər? C. Məmmədquluzadə. 
// Birisinə vəzifəsini yerinə yetirmək, müəy- 
yən vəzifə tutmaq ixtiyarını verən rəsmi 
icazə, vəsiqə. Müəllimlik hüququ. H dan. 
Hər hansı bir şəxsə avtomobil, motosiklet 
və s. sürmək ixtiyarı verən sənəd. Sürücü- 
lük hüququ. 

3. Bu və ya başqa bir tərzdə hərəkət et- 
mək, iş görmək imkanı; ixtiyar. Yeni təyin 
edilmiş müdirə böyük hüquqlar verilmişdir. 
— [Cahan:] Imdi bizim hüququmuz kişilərlə 
bərabərdir. Ə.Haqverdiyev. 

4. Əsas, sübut, haqq. Bu adı daşımağa heç 
bir hüququ yoxdur. 

5. kölın. Əmək haqqı, zəhmət haqqı; maaş, 
aylıq, donluq. ..Həmin uşqolda həftədə iki 
saat şəriət dərsi deyib, ayda on iki manat 
yarım hüquq alasınız. C.Məmmədquluzadə. 

0 Hüquq məsləhətxanası - əhaliyə 
hüquq məsələlərinə dair məsləhətlər ver- 
mək üçün vəkillər kollegiyası şöbəsi. Hü- 
quq məsləhətçisi - bir idarənin, müəssi- 
sənin və s.-nin hüquq məsələlərinin praktik 



HÜLQUM 

həlli ilə məşğul olan və hüquq təşkilatların- 
da (arbitrajda, məhkəmədə və s.) onun mə- 
nafeyini müdafiə edən hüquqçu. 

HÜQUQÇU is. 1 . Hüquq sahəsində prak- 
tik işçi. Məhkəmənin hüquqçusu. 

2. Bax hüquqşünas. 

HÜQUQİ sif. [ar.] 1. Hüquqa əsaslanan, 
hüquq normalarına uyğun olan. Hüquqi 
münasibətlər. Hüquqi qayda. - Qanımızı 
tökənə bundan sonra yenə də; Biz inanaq, 
ay Allah? Budurmu yaratdığı təzə hüquqi 
dövlət? B. Vahabzadə. 

2. Hüquq normaları, hüquq qanunları və 
onların praktik tətbiqi ilə bağlı olan. Hüquqi 
əsaslar. Hüquqi normalar. Məsələnin hüqu- 
qi incəlikləri. 

3. Bir işi görməyə rəsmi hüququ, ixtiyarı 
olan: hüquqlu. Mülkün hüquqi sahibi. 

0 Hüquqi şəxs - müəyyən hüquq və 
vəzifələri təmsil edən idarə, müəssisə və ya 
təşkilat. 

HÜQUQLU sif. Hüququ olan, hüquqdan 
istifadə edən. 

HÜQUQSUZ sif və zar/’Siyasi və vətən- 
daşlıq hüququ olmayan, hüquqlardan məh- 
rum, hüququ əlindən alınmış. Nə bilim bir 
düha doğuracaqmış; Hüquqsuz ömriinun acı 
qışları.. M.Müşfıq. Əsrlərdən bəri hüquqsuz 
yaşayan bir xalq, nəhayət, azad nəfəs ala bil- 
di. M. İbrahimov. 

HÜQUQSUZLUQ is. Siyasi və ictimai 
hüququn olmadığı hal, hüquqsuz adamın hal 
və vəziyyəti. 

HÜQUQŞÜNAS is. [ər. hüquq və fars. 
...şünas] Hüquqşünaslıq mütəxəssisi; hü- 
quqçu. Hüquqşünasların elmi sessiyası. 
Alim-lıüquqşünas. - [Anası Vahidə:] Mən 
istəyirdim ki, sən hüquqşünas olasan! 
B.Bayramov. 

HÜQUQŞÜNASLIQ is. 1 . Hüquq elmləri- 
nin məcmusu. Azərbaycan hüquqşünaslığı. 

2. Hüquqşünasın ixtisası, sənəti, peşəsi. 
Hüquqşünaslıqla məşğul olmaq. 

HÜLQUM is. [ ər .] anat. Həzm cihazının, 
ağız boşluğunu qida borusu ilə birləşdirən 
əzələ borusu. Pazaq Vəli təəccübdən yerin- 
də donub qaldı. Boğazının nazik dərisini az 
qala deşib çıxan hülqumu tez-tez enib 



408 




HÜLQUMLAMA 

qalxdı. İ.Məlikzadə. //Ümumiyyətlə, boğaz 
mənasında da işlədilir. 

0 Hülqumu qurumaq - bərk qorxmaq, 
qorxudan özünü itirmək. Hülqumundan ya- 
pışmaq - boğazından yapışmaq, hülqum- 
lamaq. Hülqumundan keçirmək - bax 
həzm-rabedən keçirmək ("həzm”də). 
Hülqumunu üzmək - öldürmək. [Əsgər:] 
Tapaq, birdəfəlik onun hülqumunu üzək. 
Ə.Əbiilhəsən. 

HÜLQUMLAMA “Hülqumlamaq”dan/ is. 

HÜLQUMLAMAQ f. Hülqumundan tut- 
maq, boğazından yapışmaq, boğazlamaq. 

HÜMAYUN \Jars.] 1. is. Azərbaycan 
klassik muğamlarından birinin adı. Milləndi 
qığılcım kimi zülmətdə hümayun; Dağ üstü- 
nə dağ basdı müsibətdə hümayun ; Ülviyyə- 
tə, qüdsiyyətə, şeyriyyətə çatmış; Fəryadda 
Segah, gizli şikayətdə hümayun. B.Vahabzadə. 

2. sif. Uğurlu, məsud, mübarək məna- 
sında olub, keçmişdə padşahlar, sultanlar və 
onlarla bağlı şeylər haqqında deyilən söz. 
[Vəliəhd şahzadə haqqında:] Bu xəyanət- 
karın xəyanəti nəticəsində uzun müddətdir 
ki, əlahəzrət hümayuna gecə-gündüz yuxu 
haram olmuşdu. P.Makulu. 

0 Hümayun ağı köhn. - qalın ağ parça 
növü. Vəzir .. bir erkəyi öldürtdiirüb, hüma- 
yun ağına bükdürdü. “Qurbani”. [Əsəd 
kişi:] Hümayun ağıdır, on beş arşın, məni 
ona bükərsiniz. B. Bayramov. 

HÜMMƏT is. [ər.] Cəhd, səy, qeyrət, əl- 
ələ verib çalışma, təşəbbüs. El hümməti, el 
qüdrəti vardır qolumuzda ; Bir gün alarıq 
biz bu qisası yenə səndən. Ə.Vahid. // Yar- 
dım, kömək, qeydkeşlik. □ Hümmət et- 
mək - 1) çalışmaq, səy etmək, cəhd etmək, 
qeyrət göstərmək, əl-ələ vermək, təşəbbüs 
göstərmək. ..Ümid var ki, İrəvan əhli 
hümmət edib, az zamanda məktəblərin hər 
bir mayehtacını düzəldələr. F.Köçərli. [Hacı:] 
Şamaxılı Şamaxıdan, gəncəli Gəncədən, 
şəkili Şəkidən, nə ki imkan var hümmət elə- 
yək.. Mir Cəlal; 2) kömək etmək, yardıma 
qoşmaq, əlindən tutmaq. [Kərəm:] Dağlar, 
hümmət edin, burda qalmayım; Qalırsam 
da qürbət eldə ölməyim. “Əsli və Kərəm”. 

HÜNDÜR sif. 1 . Uca, yüksək. Hündür di- 
var. Hündür dağ. Hündür boy. - Çay hündür 



HÜNƏR 

və yaşıl təpələrin arasilə axıb gedir. M.İbra- 
himov. iri, qol-budaqlı, hündür tut ağacının 
altında manqal qoyulmuşdu. İ. Hüseynov. 

2. Ucaboy! lu), hündürboy(lu). Hündür kişi. 
- [Camal] atası kimi hündür , eıılikiirək bir 
oğlandı. S.Vəliyev. Əlləzoğlu cırtdan göv- 
dəsini çəkib, bu iri, qol-budaqlı, hündür 
adamın [Səmədin] qarşısında özünü yığış- 
dırdı. İ. Hüseynov. 

3. Müqayisədə işlənir. Bu bina o binadan 
hündürdür. Ev həyətin divarından hündür- 
dür. - O, Teymurdan bir daban hündürdü. 
M. Hüseyn. 

HÜNDÜRBOY (LU) sif. Boyu hündür olan; 
ucaboy! lu), boylu-buxunlu. Hündiirboy(lu) 
gənc. - Minayə hündürboylu, qarayanız, incə 
bir arvaddı. Ə.Əbiilhəsən. ..Kərimov əlli yaş- 
larında, gözəlsifətli, lıündiirboy bir kişi idi. 
H.Seyidbəyli. 

HÜNDÜRCƏ sif. Bir az, bir qədər hündür, 
uca. Hiindiircə barı. Hütıdürcə kişi. H Çox 
hündür, çox uca. Hiindiircə bir təpə. 

HÜNDÜRDƏN zərf 1 . Çox hündürdə; uca- 
dan, yüksəkdən. Təyyarə hündürdən uçurdu. 

2. Səsini ucaldaraq; ucadan, bərkdən. 
Hündürdən gülmək. — Katib qırmızı karan- 
daşı əlinə alaraq, qarşısındakı kağızda ya- 
zılan adları bir-bir hündürdən oxumağa baş- 
ladı. Ə.Sadıq. Hamı hündürdən danışdığı üçün 
ağız deyəni qulaq eşitmirdi. B. Bayramov. 

HÜNDÜRLÜK is. 1. Hündür şeyin halı; 
ucalıq, yüksəklik. Divarın hündürlüyü. Ağa- 
cın hündürlüyü. 

2. Rəqəmlərlə: bir şeyin yerdən, otura- 
caqdan, səthdən ən yüksək nöqtəsinə qədər 
olan məsafə. Evin hündürlüyü. Üçbucağın 
hündürlüyü. - Yüz addım keçdikdən sonra 
birsajııı hündürlükdə açıqlıq bir təpəyə çat- 
dıq. H.Nəzərli. 

3. Hündür yer; təpə, təpəlik. Hündürlük- 
də ot biçmək. - ..Biilənd atı bir hündürlüyün 
yanına çəkərək, atın iistiinə tullandı. 
Ə.Əbülhəsən. 

HÜNDÜRLÜKÖLÇƏN is. Hündürlüyü 
ölçmək üçün cihaz. Təyyarənin hiindürlük- 
ölçəni. Hündürlükölçəniıı göstəricisi. 

HÜNƏR is. [ər.] 1. Bacarıq, məharət, us- 
talıq, qabiliyyət, fərasət. Belə bir işi görmək 



409 




HÜNƏRLƏNMƏ 

üçün hünər lazımdır. - ..Hamı pəhləvanla- 
rımız öz hünərlərini çıxartdılar meydana.. 
C. Məmmədquluzadə. Sənət bir hünərdir, 
bəli, bir hünər ; Ayağın qoy alsın gücünü 
yerdən. N.Xəzri. □ Hünər etmək - 1) bax 
hünər göstərmək. [Qoca kəndli:] Bunun 
yarısını əkə bilsək, böyük hünər eləmiş 
olarıq. Ə.Haqverdiyev; 2) cəsarət etmək, 
şücaət göstərmək. Hünər göstərmək - öz 
ustalığını, məharətini, bacarığını nümayiş 
etdirmək. Şiraslan belə bir iş görmək, bir 
hünər göstərmək istəyirdi. S.Rəhimov. Bəs 
Yaşar necə bir hünər göstərmişdi ki, ona bu 
cür ad qoymuşdular? M. Rzaquluzadə. 
...hünəri deyil - bacarmaz, edə bilməz, əlin- 
dən gəlməz. Gilavarın xətir-hörmət nəzərə 
almadığı beh bir zamanında .. hətta .. dal- 
dalarda gəzmək hər oğulun hünəri deyildi. 
B. Bayramov. 

2. Çətin şəraitdə mühüm bir işi, tədbiri, 
tapşırığı həyata keçirmək üçün rəşadət, 
şücaət, qoçaqlıq, fədakarlıq. - [Koroğlu:] 
Aləmə bəlli hünərim ; Çənlibeldə dəlilərim ; 
Mərd igidə peşkəş sərim; Qaçırtmaz mey- 
dandan məni. “Koroğlu”. Nə zaman ki, uçan 
bir qız seyrə çıxar göyləri; Ağızlardan- 
ağızlara gəzər onun hünəri. S. Vurğun. 
□ Hünər göstərmək - qəhrəmanlıq etmək, 
qoçaqlıq, igidlik göstərmək. Qolac qolla- 
rımı gərrəm; Meydanda hünər göstərrəm. 
"Koroğlu”. Oğlum bu gün cəbhədədir, nərə 
çəkir bir nər kimi; Mənim gəndik illərimdə 
göstərdiyim hünər kimi. S.Vurğun. 

3. klas. Sənətkarlıq, ustadlıq, istedad. Hü- 
nər sahibi. -Alimin ki özündə yoxdur hünər; 
Eləməz bir kəsə kəlamı əsər. S.Ə.Şirvani. 
Ustadın işin, işlədiyin xam nə bilsin? Elmin, 
hünərin qiymətin islam nə bilsin? M.Ə.Sabir. 

HÜNƏRLƏNMƏ “Hünərlənmək”dən fis. 

HÜNƏRLƏNMƏK f. Qeyrətə gəlmək, 
cəsarətə gəlmək, ürəklənmək. 

HÜNƏRLİ sif və is. 1. Bacarıqlı, məha- 
rətli, qabiliyyətli, qeyrətli, əlindən iş gələn. 
Hünərsiz özgəyə güvənər, hünərli özünə. 
(Ata. sözü). 

2. Qoçaq, igid, cəsur, cürətli. Gündüzlər 
hünərli görünən qazaq; Qaranlıq düşəndə 
olur yapalaq. H.K.Sanılı. Bayırıdır xan mi- 



HÜRKDÜRMƏ 

silsiz bir bayram şənliyi qurmuş, sağında- 
solunda .. hünərli ərlər durmuşdular. 
M.Rzaqııluzadə. 

HÜNƏRMƏND sif. [ər. hünər və fars. 
...mənd] klas. bax hünərli. Biz qoca qaf- 
qazlı igid ərlərik; Cümlə hünərməndlərik, 
nərlərik. M.Ə.Sabir. 

HÜNƏRSİZ sif. Hünəri olmayan, hünəri 
çatışmayan, hünər göstərə bilməyən; baca- 
rıqsız, qabiliyyətsiz, istedadsız, fərsiz, fəra- 
sətsiz. Hünərsiz adam. - Elmsiz kimsənə 
hünərsizdir; Elmi-bitərbiyət səmərsizdir. 
S.Ə.Şirvani. O insandır ki, hər haqqı, nəsibi 
qəhrəmanlıqdır; Hünərsiz millətin yurdu 
günəşsiz bir qaranlıqdır. S.Vurğun. 

HÜNƏRSİZLİK is. Bir işi görməyə hü- 
nəri, bacarığı, cəsarəti, qabiliyyəti, fərasəti, 
biliyi çatışmamaq. 

HÜNƏRVƏR sif. və is. [ər. hünər və fars. 
...vər] 1. Hünərli, mərifətli, məharətli, qüd- 
rətli, ustad. Hünərvər insana hörmət və 
ehtiram göstərilməlidir. - Amma mən elə 
qanıram ki, Sabir kimi hünərvər şairin qa- 
bağına çıxmaq o qədər də asan olmaya gə- 
rək. C.Məmmədquluzadə. 

2. Şücaətli, qoçaq, igid, qorxmaz. Hünər- 
vər əsgər. - Zəncir tək düzülüb on beş 
hünərvər. H.K.Sanılı. Fürsəti vermədən 
əyləşir yerə; Ölüm heyrət edir o hünərvərə. 
M.Rahim. 

HÜNÜ is. məh. Ağcaqanadın adlarından 
biri. Bir yan, görürsən, uşaqlar oynaşır; 
Milçək vızıldaşır, hünü qaynaşır. A.Səhhət. 

HÜRDÜRMƏ “ H ürd Ürrn o k ” don /.7.s\ 

HÜRDÜRMƏK f. Hürməsinə səbəb ol- 
maq, hürməyə məcbur etmək. İti qısdırıb 
hürdürmək. 

HÜRƏYƏN sif. Çox hürən, boş-boş hü- 
rən (it haqqında). Hürəyən it. 

HÜRGÜC is. Bəzi heyvanların (məs., 
dəvənin) belində piy yığınından əmələ gə- 
lən bir və ya iki çıxıntı. O karvanlar ki, 
caydaq dəvələrin hürgücləri dərisi qapqara 
tuluqlarla yüklü olurdu, onlar keçdikləri 
kəndlərə, obalara o şəhərin göndərdiyi işığı 
paylaya-paylaya baş alıb günbatana doğru 
gedərdilər. Ə.Məmmədxanlı. 

HÜRKDÜRMƏ “Hürkdürmək"dən fis. 



410 




HÜRKDÜRMƏK 

HÜRKDÜRMƏK f. bax hürkütmək. 

Qoyımu hürkdürmək. Quşları hürkdürmək. 

HÜRKƏK bax ürkək. [Gəray:] Ban, 
ram oldumu hürkək ceyran? A.Şaiq. 

HÜRKƏKLİKbax ürkəklik. 

HÜRKMƏ “Hürkmok”don f.is. 

HÜRKMƏK f. Gözlənilməz səsdən, 
adamdan və s.-dən qorxub çəkilmək və ya 
qaçmaq; ürkmək, qorxmaq (heyvanlar və 
quşlar haqqında). Sərçələr maşın səsindən 
hürküb uçdıı. - Dəvələr hürkərək bir-birinə 
dəyib bütiin yolıı tuturdular. M. İbrahimov. 
..Qağayılar hürküb qayadan uçmuşdu. 
S. Vəliyev. // Eyni mənada adam haqqında. 
Qaranlıqdan hürkmək. - [Fərman Mələyə:] 
Bilirəm, sən məndən lıürkürsən. M. İbrahi- 
mov. [Bəhlul:] [Əjdəı] elə bil hürkiirdii, 
nədənsə çəkinirdi. B.Bayramov. 

HÜRKÜ is. Qorxu, ürkü. Aslanam, deyiləm 
tülkü ; Tanımaram qorxu, hürkii. “Koroğlu". 

HÜRKÜŞMƏ “Hürküşmək”don/./.s. 

HÜRKÜŞMƏK/ Hürkmək, qorxmaq, ür- 
küşmək (çoxları haqqında). Qoyunlar lıür- 
küşdii. — Vəhşi ahular ovçunu görən kimi 
hürkiişməyə başladılar. M. S. Ordubadi. O, 
səsini çıxardan tək ; Quşlar uçur hürküşə- 
rək. M. Dilbazi. 

HÜRKÜTMƏ “Hürkütmək”dən f. is. 

HÜRKÜTMƏK / Hürkməsinə səbəb ol- 
maq; hürkdürmək, ürkütmək, qorxutmaq. 
Qoyunları hürkütmək. — ..Səs emalatxana- 
nın dalında cərgələnmiş sığırçınları hürküt- 
dü. M. Hüseyn. // Eyni mənada adam haq- 
qında. [Uşaqları] bu sözlər hürkiidürdü. Mir 
Cəlal. [Seymur:] Mən onu hürkütmək istə- 
mirdim. H.Seyidbəyli. 

0 Hürkütməsən saymaq (sanamaq) 
olmaz - çoxuşaqlı ailə haqqında zarafatla 
işlədilir. [Ata:] Bizdə elədir ki, hürkütməsən 
sanamaq olmaz. S. Rəhimov. 

HÜRMƏ “Hürmək”dən f.is. 

HÜRMƏK f. 1 . Kəsik-kəsik səs çıxarmaq 
(it, tülkü və bəzi başqa heyvanlar). Səs- 
səmir yox idi, ancaq hərdənbir zorba həyət 
iti hürürdü. N.Nərimanov. Bir neçə qədəm 
getmişdim ki, qarşıma bir tüklü qara it 
çıxdı. İt hürməyə başladı. T.Ş. Simurq. 

2. məc. kob. Söyləmək, yava danışmaq. 
Bəsdir hiirdiin! 



HÜRÜŞMƏK 

HÜRR sif. [ar.] Azad. Sakit küçələr 
[Midhədə] geniş göründü, əsir şəhər hiirr 
və nıəsrur idi. Çəmənzəminli. □ Hürr ol- 
maq - əsarətdən, zülmdən xilas olmaq, azad 
olmaq, azadlığa çıxmaq. Yarın hürr olacaq 
hər qotu bağlı; Ruzgarlar əsəcək sənin 
yerində. M.Müşfıq. 

HÜRRİYYƏT is. [ər.] Azadlıq. Bəşərin 
dərdini öz dərdi bilib millətimiz; Bizim 
öz niyyətimizdən doğub hürriyyətimiz. 
B.Vahabzadə. 

HÜRRİYYƏTPƏRƏST [ər. hürriyyət və 
fars. ...pərəst] bax azadlıqsevən. Hür- 
riyyətpərəst müsəlmanlar millət bahadırı 
Səttarxanı tərif və təhsin edirlər. F.Köçərli. 

HÜRRİYYƏTPƏRƏSTLİK bax hür- 
riyyətpərvərlik. 

HÜRRİYYƏTPƏRVƏR [ər. hürriyyət və 
fars. ...pərvər] bax azadlıqsevər. 

HÜRRİYYƏTPƏRVƏRLİK is. Hürriy- 
yəti, azadlığı sevmə; azadlıqsevərlik. 

HÜRUF is. [ər. “hərf’ söz. cəmi] klas. 
Hərflər. 

HÜRUF AT is. [ər. “hüruf ’ söz. cəmi] Hərf- 
lər, əlifba. O hiirufat ilə ki, biz yazırıq, onu 
oxumaq çətin bir məsələdir. C. Məmməd- 
quluzadə. Döndərib “a-ba”yə “əlif-bey”ləri; 
Bidətə bax, "ya ” oxudur “yey "ləri; Sanki hü- 
rufat ilə düşmandı bu! M.Ə.Sabir. 

HÜRUFİ is. [ər.] Hürufilik təriqəti tərəf- 
darı. Hürufi şairlər. 

HÜRUFİLİK is. XIV əsrdə Azərbaycanda 
meydana gəlmiş, Quranın hərflərindən bir 
sıra məna və hökmlər çıxaran təriqət. 

HÜRÜŞ is. itin, tülkünün və b. heyvan- 
ların çıxardığı kəsik-kəsik səs: hürmə səsi. 
Itiıı hürüşii. Hürüş səsi. - Ancaq yabana hü- 
rən köpəklərin xır-xırı, hürüşü kəsmə-kəs- 
nıə eşidilirdi. S.M.Qənizadə. Əjdər Topla- 
nın hürüşünü eşidirdi. S.Rəhman. 

HÜRÜŞMƏ “Hürüşmok”dən f.is. Ov tıı- 
lalanııa qoşulmuş Qara köpək mağaraya 
girdi, bunun dalınca başqa itlər də getdilər 
və yenə də içəridə hürüşmə başlandı. 
S.S.Axundov. Bu zaman daxmanın qapısı 
şiddətlə döyüldü, bayırdan at kişnəmələri və 
it hürüşmələri eşidildi. M. Rzaquluzadə. 

HÜRÜŞMƏK qarş. Səs-səsə verərək 
hürmək, hamı birdən hürmək. Kəndin itləri 



411 




HÜSEYNİ 

hürüşüb, hər tərəfdən süvarinin üstünə 
tökiUüşdülər. E. Sultanov. Birdən eşikdə itlər 
ağız-ağıza verib hürüşdülər. M. Hüseyn. 

HÜSEYNİ is. [ ər .] Azərbaycan klassik 
muğamlarından birinin adı. 

HÜSN is. [ər.] 1. Gözəllik, camal. O gö- 
zəlin hüsnündəki; Əzəməti şeirə gətir ; Qəl- 
bindəki çırpıntını; Hərarəti şeirə gətir. 
M.Araz. // köhıı. kit. Özündən sonra gələn 
sözə gözəllik, yaxşılıq, məqbulluq, müsbət- 
lik mənası verir; məs.: hüsn-qəbul (yaxşı 
qəbul, gözəl qarşılama), hüsn-niyyət (yaxşı 
niyyət). 

2. məc. Ləzzət, dad. ilin hər fəslinin bir 
hüsnü var; amma qışın ləzzəti bir özgədir. 
C. Məmmədquluzadə. Burda min bir od 
yanarmış; Onun da öz hüsnü varmış. 

S. Vurğun. 

HÜSNXƏT is. [ər.] ibtidai məktəbdə, şa- 
girdlərdə gözəl yazmaq vərdişləri aşılamaq 
üçün keçilən tədris fənni. Hüısnxət dərsi. 
Hiisnxət dəftəri. - Müəllimlərin əksəriyyəti- 
nin hüsııxət qaydalarından xəbəri yoxdur, 
hərflərin ünsürləri və tənasübü haqqında 
məlumatsızdırlar. M. İbrahimov. 

HÜSN-RƏĞBƏT is. [ər.] Yaxşı, xeyir- 
xah, xoş münasibət. □ Hüsn-rəğbət bəs- 
ləmək - xoş, xeyirxah, yaxşı münasibət 
göstərmək. Hüsaməddin Qətibənin .. Ata- 
bəy Məhəmməddən intiqam almaq fikirləri- 
nə hiisn-rəğbət bəsləyirdi. M.S. Ordubadi. 
Hüsn-rəğbətini qazanmaq - hər hansı bir 
münasibətlə birində özünə qarşı xoş, xeyir- 
xah, yaxşı münasibət, sevgi hissi oyatmaq. 
[Rəşid:] Qurbanqulu hünəri və məhəbbəti 
sayəsində cümlə kəndin hüsn-rəğbətini 
qazanmışdı. T.Ş. Simurq. Zabit qəhrəma- 
naııə bir vəziyyətlə Nəsir bəyin evindən çıx- 
dı. Nəsir bəyin hüsn-rəğbətini qazanmaq 
böyük səadətdi! Ə. Haqverdiyev. 

HÜZN is. [ər.] 1. Kədər, qəm, qüssə. Bu 
səs insana hüzn gətirir. - Durnaların oxu- 
mağı Vaqifə hüzn gətirməyir və könlünü pə- 
rişan qılmayır.. F. Köçərli. Yoxsa hüzn dolu 
qəmgin səsində; Dostumun muradı, ürək 
sözü var? M.Rahim. 

2. Hüznlə şəklində zərf - kədərlə, qüssə 
ilə: qəmli, kədərli, qüssəli. Hüznlə oxumaq. 



HÜZUR 

Dərin hüznlə başsağlığı vermək. - [Gülşə- 
nəm] ağır-ağır nə isə çox dəruni bir hüznlə 
dedi.. M. Hüseyn. Şahmargil başlarını aşağı 
salıb hüznlə dayandılar. B.Bayramov. 

HÜZNAVƏR sif. [ər. hüzn və fars. ...avər 
- gətirən] klas. bax hüznlü. [Qətibə] əlvan 
çiçəkli xiyabanlar məhv olan bir xalqın yadi- 
garı kimi qalan köhnə qəbiristanlardan daha 
qorxulu və hüznavər idi. M.S.Ordubadi. 

HÜZNLÜ sif. Qəmli, kədərli; qüssəyə, 
qəmə, kədərə batmış. Dizini qucaqladığı 
halda oturmuş hüznlü ana .. ayağa qalxdı. 
Ə.Əbiilhəsən. // Qəm, kədər, hüzn doğuran, 
kədər ifadə edən, kədərləndirici, məhzun. 
Hüznlü nəğmə. - Meşənin hüznlü iniltiləri; 
Küləyin naləli vıyıltıları; Ölü ağlaşmasın 
salır yada; San sızıldar tamam əşya da. 
A. Səhhət. 

HÜZR “Üzr” sözünün canlı dildə işlənən 
forması (bax üzr 4-cü mənada). Hiizr yeri- 
nə gələnlər ev sahibinə başsağlığı verib da- 
ğılanda Molla Sadıqla Cahandar ağanın 
baxışları ani olaraq bir-birinə sancıldı. 
İ. Şıxlı. □ Hüzr yeri - bax üzr yeri ("üzr”- 
də). Hüzr yerinə getmək. - [Nərminə] 
aııası-atası ilə Əsəd babanın hüzr yerinə 
gəldi. B.Bayramov. 

HÜZUR is. [ər.] klas. 1. Ön, qabaq, piş- 
gah. □ Hüzur(u)na - yanma, qabağına, 
önünə. Hüzuruna çağırmaq. Hüzuruna 
gəlmək. Hüzuruna lıeç kəsi qəbul etmir. - 
[Pirverdi bəy Kəblə Qulaməliyə:] Bu saat 
oğlun Musta fanı, get, gətir cənab nəçərnikin 
hüzuruna. C. Məmmədquluzadə. [Vaqif:] 
Axund, xaııın hüzuruna getmək çağı deyil- 
mi? Çəmənzəminli. Hüzurunda - yanında, 
qabağında, önündə. Hüzurunda oturmaq. 
Hüzurunda danışmaq. - Xidmətçilər Hü- 
seynqulu ağadan qorxub hüzurunda titrə- 
yirdilər. S.S.Axundov. Gör nələr varadır 
hökmü dövranın; Leyla hüzurunda dayanmış 
xanın. B. Vahabzadə. Hüzurundan - yanın- 
dan, qabağından, önündən. Elə ki məclis qur- 
tardı. hamı dağıldı, Cünun da durub paşa- 
nın hüzurundan mürəxxəs oldu. “Koroğlu”. 

2. Hazır olma, orada olma. Hiss edirdim 
ki, mənim hüzurum və söhbətim [Ağaver- 
dini] narahat edir. S. Hüseyn. 



412 




X 



XAÇPƏRƏST 



Xx 

X Azərbaycan əlifbasının on ikinci hərfi, 
bax xe. 

XAB is. [fars.] klas. 1. Yuxu. Gecələr 
gözlərim xabı görməmək ; Ol siyah nərgisi- 
məstanədəndir. M.P.Vaqif. Dayansın qar- 
şıda, gətirsən tabı ; Ayıltsın qəflətdən, unut- 
sun xabı. Aşıq Ələsgər. □ Xabi-qəflət klas. 
-bax qəflət yuxusu (“qəfləfi’də). Ey qafil 
xortdan, bu nə xabi-qəflətdir ki, uyubsan? 
Ə.Haqverdiyev. Sənə molla çalır lay-lay, 
yatırdır xabi-qəflətdə; Səni yar eləyir huri- 
lər ilə baği-cəmıətdə. Ə.Nəzmi. [Dərviş:] 
Bəşərsən, zəhmətkeşsən, lıalını qan, ömrünə 
yan, olma biiman, xabi- qəflətdən oyan, - 
dəmbədəm deyən Ruqiyyə idi. Ruqiyyə. 
A.Divanbəyoğlu. 

2. məc. Qəflət yuxusu, cəhalət, avamlıq. 
□ Xabi-cəhalət klas. - bax xabi-qəflət. 

Tərpənmə, amandır, bala, qəflətdən ayılma; 
Açma gözünü, xabi-cəlıalətdən ayılma. 
M. Ə. Sabir. 

XABANERA [Ap.] İspaniyada geniş 
yayılmış Kuba xalq rəqsi və onun havası. 

XACƏ' is. [fars.] köhn. Sarıqlı əfəndi, 
molla, seyid. Ey xacə, çalış surəti-zahirdə 
qəşəng ol! İstərsən özün surəti-mənada 
cəfəng ol! M.Ə. Sabir. 

XACƏ 2 A. [fars.] bax xədim 1-ci məna- 
da. Cariyələr Qətibənin yanında gələn iki nə- 
fər xacəni qıdıqlayıb gülürdülər. M. S. Ordu- 
badi. □ Xacə eləmək - bax xədim 
eləmək (“xədim”də). [Səttarxan Bağırxa- 
na:] ..Gördüyümüz o dəhşətli mənzərələr, o 
burun-qulaqlar, o kəsik başlar, xacə elə- 
dikləri o yazıq adamın nərəsi .. gözümün 
qabağında canlanırdı. P.Makulu. 

XACƏBAŞI is. köhn. Keçmişdə: hərəm- 
xana qadınlarına nəzarət edən xədimlərin 
başçısı. Bir neçə gün keçdi. Bir sübh sər- 
darın hərəmxanasının xacəbaşısı gəlib baş 
əyib məyus dayandı. Ə.Haqverdiyev. 

XAÇ is. Xristianlığın rəmzi sayılan və 
bir-birini perpendikulyar olaraq qət edən iki 
mildən ibarət sitayiş obyekti. Kilsələrin xaç- 
ları. Ağac xaç. - [Xanım] soyuq əlləri ilə 



boğazındakı xaçından bərk-bərk yapışdı, 
dua oxudu, Allahı çağırdı... Lakin ruhuna 
siikwı gəlmədi. Çəmənzəminli. □ (Boy- 
nundan) xaç asmaq, (boynuna) xaç sal- 
maq - dönüb xristian olmaq, xristianlığı 
qəbul etmək. [Müridlər:] Şeyximiz satdı dini, 
imanı; Öncə islama bir mürəvvic ikən; Xaç 
asıb çıxdı dinii məzhəbdən. H.Cavid. Dinin- 
dən əl çəkib o Şeyx Sənan; Boynuna bir anda 
xaç salmadımı? B.Vahabzadə. Xaç vurma 
(çəkmə) - xristianlarda: icra edilən dini ayin. 
Bu zaman yanımdan ötən bir qan; Üz tutub 
qəbrə baxır, xaç vurur. M.Rahim. Bacıların 
hər ikisi ayağa durub xaç çəkdi. Mir Cəlal. 
Xaç yürüşləri -bax səlib müharibələri 
(“səlib”də). Xaç suya salma - isanın dara 
çəkilməsi xatirəsinə olaraq xristianların 
yanvarın 6(19)-da xaçı suya salmaq şək- 
lində icra etdikləri dini ayin (mərasim). 

2. Xaç şəklində olan nişan, orden və s. 

0 Qırmızı Xaç və Qırmızı Aypara cə- 
miyyəti - müharibədən və təbii fəlakətdən 
zərər çəkmiş əhaliyə yardım göstərmək 
üçün təşkilat. 

XAÇAÇURAN is. Xristian dini mərasim- 
lərindən birinin adı, xaçı suya salma. 
Xaçaçuran bayramı. 

XAÇÇİÇƏKLİ(LƏR) is. bot. Ləçəkləri 
xaç şəklində olan bitkilər fəsiləsi. Xaççiçə- 
klilər fəsil əsinə bir sıra kələm, turp, vəzəri 
kimi qiymətli tərəvəz bitkiləri, xardal kimi 
yağlı bitkilər, mixəkgülü, şəbbugülii kimi 
bəzək bitkiləri daxildir. H.Qədirov. 

XAÇLAMA “Xaçlamaq”dan /A. 

XAÇLAMAQ/ Xaç suyuna salma məra- 
simi icra etməklə xristian etmək. Onların 
ata-aııası və Nadya xala evdə yox idi .. təzə 
doğulan çağanı xaçlamaq mərasiminə get- 
mişdilər. Çexovdan. 

XAÇLI sif. 1 . Xaç taxmış, xaçı olan. Xaçlı 
keşiş. 

2. İs. mənasında, tar. Səlib müharibələri 
iştirakçısı. 

XAÇNİŞAN is. tar. Xaçlı (2-ci mənada) 
(səlib müharibələri iştirakçısı olan rıtsar pal- 
tarlarına tikilən xaç nişanına görə onlar belə 
adlanırdılar). 

XAÇPƏRƏST is. Xristian. İki-üç həftə 
bundan qabaq xaçpərəstlərin pasxa bayramı 



413 




XAÇVARİ 

idi. C.Məmmədquluzadə. [Molla Sadıq:] Xaç- 
pərəstlərin islam milləti arasında təfriqə sal- 
maq köhnə peşəsidir. İ. Şıxlı. 

XAÇVARİ sif Xaç şəklində olan, xaça- 
oxşar, xaç kimi. Xaçvari nişan. Xaçvari yol. 

XAÇVARİLİK is. Xaçvari şəkildə olan 
şeyin halı, görünüşü. 

XADİM is. [ər.] 1. köhn. Xidmət edən, 
xidmətçi. 

2. Hər hansı ictimai fəaliyyət sahəsində 
özünü göstərmiş, xidmətləri olan şəxs. Elm 
xadimi, ictimai xadim. Siyasi xadim. - Ziya- 
fətdə ölmüş xəlifə Miistərşidbillahın qızları, 
cariyələri, Bağdadın musiqi və incəsənət 
xadimləri və sairləri iştirak edirdi. 
M. S. Ordubadi. 

XADİMƏ is. Xidmətçi qadın, qulluqçu. 
Miidir qadınla bir neçə xadimədən başqa 
[monastırda] kimsə qalmamış. Çəmənzə- 
minli. Övrət nə demək? Xadiməmiz, cari- 
yəmizdir! M. Ə. Sabir. 

XADİMLİK is. Xidmətçilik. 

XAH [fars.] klas. İstər, istərsə. Təfavüt 
eyləməz sənsiz mənə, ey sərvi- səngin- dil; 
Məkanın xah külxan, xah səhra, xah bağ 
olsun. Qövsi. Məqsədim şəşəəyi-mahi-ca- 
malındı sənin; Xah məsciddə onu, xah kəli- 
sadə görüm. S.Ə.Şirvani. ..Hər qisim dava 
və müharibələrdə xah siyasi olsun, xah iqti- 
sadi və xah qeyri, qalib gələn tərəf müəllim- 
lərin sayəsində ııüsrət tapmışlar. F. Köçərli. 

XAHİŞ is. [fars.] Bir arzunu, ehtiyacı 
yerinə yetirmək üçün edilən müraciət, tə- 
mənna; rica, təvəqqe, istək. Sizdən bir xa- 
hişim var. - ..Mən Qasımın xahişini əmələ 
gətirdim, yəni gedib oturdum onun yanında. 
C.Məmmədquluzadə. Bir ittifaq bu xalıişi 
tezliklə əmələ gətirməyə səbəb oldu. 
S.S.Axundov. // İstək, arzu, tələb. Xahişin 
tərki-dilii can idi, mən həm etdim; Söylə, ey 
yar, görüm şimdi nə fərmanın var? 
M.Ə. Sabir. [Xumar:] Yoxsa bir xahişinnıi 
var, Sənan? Hər nə qəlbində varsa eylə 
bəyan. H. Cavid. Mehriban Zeynalın bir çox 
xahiş və tələblərini qəbul edirdi. S. Hüseyn. 
□ Xahiş etmək (eləmək) rica etmək, 
təmənna etmək, təvəqqe etmək, istəmək. 
[Nüsrət Toğrula:] Xahiş edirəm, sən mənim 
işlərimə qarışmayasan. C.Cabbarlı. [Ka- 



XAİN 

mal:] Onda xahiş eləyirəm, elə çağırın ki, 
anası bilməsin. S. Rəhman. 

XAHİŞSİZ zərJ'X ahiş edilmədən, öz razı- 
lığı ilə. İndi gecə vaxtı Xanpərinin təklifsiz, 
xahişsiz Qəmərin evinə gəlməsi çox maraqlı 
idi. Ə. Vəliyev. 

XAHNƏXAH(İ) [fars.] zərf İstər-istəməz, 
laqeydcəsinə. Qoca it xahnəxahi çıxmışdı 
qapıya və xahnəxahi öz vəzifəsini ifa edirdi. 
C.Məmmədquluzadə. Cəmilə xanını xahnə- 
xahi çadrasını başına örtüb evdən çıxdı. 
E. Sultanov. Züleyxa [Əsgərə ərə getməyə] 
хаһпәхаһ razı oldu. C.Cabbarlı. 

XA-XA, XA-XA-XA ııida. Gülüş, qəh- 
qəhə bildirmək üçün işlədilən təqlidi söz. 
[İskəndər:] Allahın iti də mənim sözümə 
baxmır, nə qədər elədim, içəri girmədi. Xa- 
xa-xa (ı qah-qah çəkib gülür). C.Məmməd- 
quluzadə. Xa-xa-xa!.. Məşədi Nemətqulu 
10 min manat, Kərbəlayı Ağa Hacı 10 min 
manat, xa-xa-xa... necədir, Ağa Dərviş? 
Xa-xa-xa!.. N.Vəzirov. [Süleyman:] Mən də 
elə bilirəm, bir qoyun şaqqası yeyiblər, xa- 
xa-xa! Ə.Haqverdiyev. 

XAXAM is. Yəhudilərdə baş kahin, 
ruhani başçısı. Sən indi bu gün Gəncədə bir 
adlı xaxamsan! Ə.Nəzmi. 

XAİN sif. [ər.] 1. Vətəninə, xalqına xəya- 
nət edən; satqın, xəyanətkar, dönük. [Pəh- 
ləvanlar:] Dağ-daşından uçsun duman; 
Qara geysin xain insan! A. Şaiq. Bayquş 
xaraba, gecəquşu qaranlıq sevən kimi, xain 
adamlar da xəlvəti xoşlarlar. M. İbrahimov. 
// məc. Etibarsız, vəfasız, aldadıcı, bel bağ- 
lanıla bilməyən. // İs. mənasında. [Dəmir- 
qaya:] Yəqin ki, aramızda olan xainlər 
[casusa] hər işimizi xəbər veriblər. Həmin 
xainlər tapılıb, cəzasına çatmalıdırlar. 
H.Nəzərli. □ Xain baxmaq - 1) pis (xain) 
gözlə, pis niyyətlə baxmaq, təmiz ürəklə 
baxmamaq. [Güləndam:] Yoldaş Qaradağlı, 
oğlumun sevgilisinə xain baxan o evli kişini 
tapın və cəzalandırın. B. Bayramov; 2) bax 
xain çıxmaq. Sancılsın tikanlar xain gözünə; 
Xain baxdın çün dostlara, danışma! Aşıq 
Hüseyn. Xain çıxmaq - vətəninə, xalqına, 
dostuna, yaxınına xəyanət etmək, dönüklük 
göstərmək. [İblis İbn Yəminə:] ..Çəkəcəkdir 
başımız dürlü bəla; Çüııki var başqa giina- 



414 




XAİNANƏ 



XAL 



hin da sənin; Orduya, dövlətə çıxdın xain. 
H. Cavid. Xain çıxsa əgər bir qız, bir oğlan; 
Qurtarmaz ananın ahü-vayından. Şəhriyar. 

2. məc. Gördüyü yaxşılığa qarşı nan- 
korluq edən; nankor, paxıl, qəlbiqara. Çox 
xain adamdır. 

XAİNANƏ bax xaincəsinə. Fərhad, o 
saatda bir gecə bağda keçirdiyi xainanə də- 
qiqələr yadına düşüb, cəld ayağa durdu. 
C.Cabbarlı. 

XAİNCƏ(SİNƏ) zərfX ain kimi, xainliklə, 
xəyanətlə. Xaincə(sinə) hərəkət. Xaincəsinə 
basqın. - [Səlimin] rəftarı və hərəkəti nə Na- 
şadın əlaqəsinə, nə də hər zanıan gözlərini 
süzüb [Mehribana] baxmaqla ürəyinin arzu- 
sunu bildirən Novruzbəyin xaincə baxışlarına 
bənzəyirdi. S. Hüseyn. 

XAİNLİK is. 1. Xəyanət; xəyanət etmə, 
xəyanətkarlıq, dönüklük, satqınlıq, vəfasız- 
lıq; xaincə hərəkət. Xainlik etmək. 

2. Vəfasızlıq, əhdi pozma, dönük çıxma, 
dönüklük. [Süleyman:] Mən də axtararam, 
özümə bir gözəl qız taparam, xainlik pis 
şeydir. Ü. Hacıbəyov. Dostlar arasında hey 
ola düzlük; Olmaya xainlik, həm ikiiizlük. 
Aşıq Hüseyn. 

3. dan. Paxıllıq, qəlbiqaralıq. □ Xain- 
liyini çəkinək - paxıllıq eləmək, gözü 
götürməmək. 

XAK is. \fars.\ klas. Torpaq. Kimin yolu 
düşsə xaki-dərinə; Ox vurar köksünə məl- 
həm yerinə. Q.Zakir. Kəsilib bir yana atılmış- 
dır; Xakinə abi-qəm qatılmışdır. A.Səhhət. 
Dostun qədəmində bir ovuc xakam; Dost 
alsın canımı xoş sifətinən. Aşıq Hüseyn. 

0 Xak ilə yeksan olmaq - bax yerlə 
yeksan olmaq (“yer”də). Dünyada qalınca 
zində bir an sənsiz; Ey kaş, olam xak ilə yek- 
san sənsiz. S.Ə.Şirvani. Bir deyən olmadı, 
ey xanəxarab; Məmləkət xak ilə yeksan 
oldu! M. Ə. Sabir. 

XAKAS is. Türk xalqlarından birinin adı və 
həmin xalqa mənsub olan adam. Xakaslar 
xristianlığı qəbul etsələr də, faktiki olaraq şa- 
manizmə etiqad edirdilər. 

XAKASCA sif. və zaı/Xakas dilində. Xa- 
kasca dərslik. Xakasca-rusca lüğət. Xakasca 
danışmaq. 



XAKİ sif. [fars. ] Bozumtul-yaşıl rəngli, 
torpaq rəngli. Xaki pencək. Xaki ( rəngli ) 
freııç. - Sirat xaki köynək-şalvarda tərdən 
islanırdı. Ə.Əbülhəsən. 

XAQAN is. tar. Qədim türk və monqol 
hökmdarlarına verilən ad, titul. Xəzər xa- 
qanı. - [Cəllad:] Xaqan, ulu xaqan! Əfv et 
onu, ver qətlimə fərman! H. Cavid. // köhn. 
Padşah, hökmdar, sultan. Xaqanlar başına 
şeşpər çaldıran; Qıılac qollar buran qoç 
Koroğludur. “Koroğlu”. Neçə firon, neçə 
xaqan ölüb getdi bu dünyadan. O. Sarıvəlli. 

XAQANLIQ is. 1 . Hökmdarlıq, padşahlıq. 
[Çopo:] Okabavın bu hərəkətini xaqanlıq eş- 
qinə düşməsi ilə mərbut görürlər. Çəmən- 
zəminli. 

2. Xaqanın hökmü altında olan ölkə. Xə- 
zər xaqanlığı. 

XAL is. 1. Ya anadangəlmə, ya da son- 
radan dəri üzərində əmələ gələn xırda, 
dəyirmi ləkə. Üzündə xal var. Qara xal. - 
Zəfərin yanında ucaboylu, çatma qaraqaşlı, 
sağ yanağında iri xalı olan bir gəlin vardı. 
Ə.Vəliyev. [Qızın] sağ yanağındakı xal 
üzünə xüsusi bir gözəllik verirdi. Ə. Sadıq. 
□ Xal kimi - çox kiçik, bambalaca. Ay bir 
xal kimi uzaqlarda dolaşır. R.Rza. O kim- 
dir; Yüksəlir boşluqlarda; Görünür bir xal 
kimi. M.Seyidzadə. Bu nədir, Göygöldə kəpə- 
nək uçur; Sonsuz mavilikdə ağ bir xal kimi. 
N.Xəzri. 

2. Cürbəcür saplarla, rənglə vurulan na- 
xış. Xalının əlvan xallan. Gözəl xalları olan 
cecim. - Söylənir Şəkinin ipək malları; Quba 
xalçasının qara xalları. S. Vurğun. □ Xal 
vurmaq - naxış salmaq. Səltənət bu şəkil- 
lərə vurduğu hər ilmək, hər xal üstündə əs- 
mişdi. Mir Cəlal. 

3. Qumar kağızının, zərin və s.-nin üs- 
tündəki nişanlardan hər biri. 

4. İdman yarışlarında və oyunlarında qiy- 
mət qoyarkən hesablama vahidi. Komanda 
gələn görüşləri yüksək səviyyədə keçirib, 
daha çox xal toplamağa çalışmışdır. 
H Ümumiyyətlə, say, miqdar bildirir. Bir xal 
artıq. - [Cəbi:] Getdikcə bir xal azaldardım. 
S.S.Axundov. [Kərəmxan:] Bu iki xalı elə- 
belə qəsdən uduzdum. İ.Əfəndiyev. 



415 




XALA 

5. Musiqinin əsas melodiyası ilə həma- 
həng olan yeni hissə, yeni cəhət. Səsindəki 
məlahət və mahnının səmimi ahəngi [Xə- 
lilin] bəzən yanlış vurduğu xalları duymağa 
qoymurdu. M. Hüseyn. Musiqidən az-çox 
başı çıxan adam radioda, adını eşitməsə belə, 
çalanın Qurban olduğunu dərhal təyin edər. 
Onun özünə məxsus üslubu vardır. Onun 
vurduğu rənglər, xallar, nida və intonasiya- 
lar zəngin, incə və orijinaldır. I. Əfəndiyev. 

0 Xal vurmaq - fikrini, sözünü üstüör- 
tülü şəkildə eyhamla, işarələrlə çatdırmaq. 
[Hümmət] sözünü dəyişib zarafatyana bir 
xal vurdu. B.Bayramov. 

XALA is. 1. Ananın bacısı. [Sultan bəy:] 
Xalanın muzdu o olar ki, canı rahat olar. 
Ü. Hacıbəyov. Budaq xalasının danışığını 
maraqla dinləyir, gözünü ondan çəkmirdi. 
Ə.Vəliyev. 

2. Qoca və ya yaşlı qadına müraciət edər- 
kən, ya haqqında danışarkən hörmət əla- 
məti olaraq deyilir. Sürmə xala lap qol zo- 
runa Narıncı geyindirirdi. S. Rəhman. 
Ehtiyat xala dəmiryoldan xeyli uzaq .. səfalı 
yaylaq şəhərində yaşayırdı. Mir Cəlal. 

0 Xala xətrin qalmasın - könülsüz, ürək- 
siz, istəmədən görülən iş və ya deyilən söz 
haqqında. [Həmzə:] [Səriyyədən] xala xətrin 
qalmasın, deyə soruşuruq, yoxsa ona kim qu- 
laq asır. C.Cabbarlı. [Vaqifin] arvadı Qızxa- 
nım sabahdan bircə dəfə onun yanına gəlib, 
xala xətrin qalmasın deyə ərinin halını soru- 
şub, yenə çəkilib getmişdi. Çəmənzəminli. 

XALABACI is. mus. Azərbaycan oyun 
havalarından birinin adı. Bir qədər çalıb- 
oxuyandan sonra mütrüb kəmərçiıı [qadın 
tumanı] geyib, başına bir kəlağayı salıb xala- 
bacı oynardı. H. Sarabski. 

XALACAN is. Xalaya nəvazişlə müraciət. 
Xalacan, bir bizə gəlsənə! - [Yunus xala- 
sına:] Bu nədir, xalacan, bircə baxsana! 
Ə.Məmmədxanlı. //Yaşlı qadına mehriban- 
lıqla, nəvazişlə müraciət. Xalacan, bir az su 
verin, içim. 

XALACIQ bax xalacan. [Cəfər:] Xala- 
cıq, bu çox bahadır, qarpıza beş şahı vermək 
student cibinə yaraşmaz. Çəmənzəminli. 

XALAGƏLİNİ is. Ananın bacısının gəlini. 



XALÇA-PALAZ 

XALA-XALA is. Kiçik qızların gəlinciklə 
oynadıqları oyun adı; gəlin-gəlin. 

XALAQIZI is. Ananın bacısı qızı. 

XALANƏVƏSt is. Ananın bacısı nəvəsi. 

XALAOĞLU is. Ananın bacısı oğlu. - 
Mən də Bakıya tərəf hazırlaşırdım, bizim 
xalaoğlu da yazmışdır. S. Rəhimov. 

XALAT is. [ ər.\ 1. Orta Asiya xalqlarının 
ətəkləri üst-üstə gələn, yaxası açıq üst 
geyimi. Zolaqlı xalat. Özbək xalatı. 

2. Evdə və ya işdə geyilən, yaxası düymə 
və ya bağla bağlanan yüngül üst geyimi. 
Həkim xalatı. Çit xalat. - Ağ xalat bürünər, 
zərnişaıı geyməz; Heç kəsi dindirib keyfhıə 
dəyməz. Aşıq Ələsgər. Poladın arvadı Rə- 
fiqə güllü xalatda otağa girib uşaqları 
dəhlizə qovdu, uşaqlar giilüşə-gülüşə bayı- 
ra qaçdılar. M. Süleymanov. ..Pillələri 
[Gülgəz] endikcə xalatın ətəklərinin yel- 
lənib açıldığına fikir vermirdi. İ. Hüseynov. 

XALATLIQ sif. 1. Xalat tikilməyə yarar. 
Xalatlıq parça. 

2 . Xalat tikiləcək parçanın miqdarı (adə- 
tən saylarda). İki xalatlıq parça. 

XALÇA is. Divara vurmaq və ya döşə- 
məyə salmaq üçün müxtəlif rəngli yun və 
ya iplik saplardan toxunmuş naxışlı döşə- 
nəcək. Butalı xalça. Xoııçalı xalça. - Tut 
ağacının altında zərif kaşan xalçaları salın- 
mış, mütəkkələr düzülmüşdü. Çəmənzə- 
minli. [Nabat] eyvana xalça və döşək saldı. 
İ.Əfəndiyev. 

XALÇAÇI is. 1 . Xalça toxuyan usta. Qon- 
şuluqda Şərif adlı bir xalçaçı usta var idi. 
Savadlı qızlardan xalça fabrikinə adam 
yığırdı. Mir Cəlal. // Xalça mütəxəssisi. 

2. kölın. Xalça ticarəti ilə məşğul olan 
adam, xalça taciri, xalça alverçisi. Bakıda iri 
ticarətlə məşğul olan düyüçülər, xuşgəbar- 
çılar, ipəkçilər, xalçaçılar, qara neftçilər də 
az deyildi. H. Sarabski. 

0 Xalçaçı rəssam - Xalça eskizləri hazır- 
layan rəssam. 

XALÇAÇILIQ is. Xalça toxuma sənəti; 
xalça toxuma işi (bir istehsal sahəsi kimi). 
Xalçaçılıq sexi. Xalçaçılıq ustası. 

XALÇA-PALAZ top. Xalça və palazdan 
ibarət döşənəcək. Ev xalça-palazla dolu idi. 
Otağa xalça-palaz döşəmək. - [Molla Xatm] 



416 




XALÇAŞÜNAS 

sübh tezdən tut ağacının altını sulayıb sü- 
pürdü, hovuzun başını göyçək xalça-palazla 
döşədi, samovar qoydu, çay dəmlədi. E. Sul- 
tanov. [Səfər:] Hələ qurtarmayıb vergi da- 
vası; Alıb altımızdan xalça-palazı. S. Rüstəm. 
Gülara suya çatdıqda xalça-palazı boşaltdı 
və yumağa başladı. Ə. Vəliyev. 

XALÇAŞÜNAS is. [xalça və fars. ...şünas] 
Xalçaçılıq işini yaxşı bilən adam, xalça 
mütəxəssisi. 

XALÇATOXUYAN bax xalçaçı 1-ci mə- 
nada. 

XALDAR sif. fars. ] Xallı, xalı olan (əsa- 
sən heyvanlar haqqında). Xaldar pələng. 
- [Pəricahan xanım:] Xaldar dayça mənim. 
S.S. Axundov. Keçəl Qulamqulu xaldar 
ilansayağı koldan-kola keçə-keçə oradan 
sürünüb, buradan çıxırdı. S.Rəhimov. Bir- 
dən xaldar tula irəli gedib geri qayıdır, zin- 
gildəməyə başlayır. Ə.Vəliyev. 

XALDARLAMA “ Xal dari am aq ” dan/.7,s. 

XALDARLAMAQ/ Xal-xal eləmək, xal 
salmaq, xallamaq. Xamırı yeyən siçanlar bu 
şəkilləri də xaldarlamışdılar. S.Rəhimov. 

XALDARLANMA ‘ ‘Xaldarlanmaq”dan/ is. 

XALDARLANMAQ məch. Xal-xal bo- 
yanmaq, xal-xal olmaq, xallarla örtülmək. 
Bu ortada uzanan mizin üstü təsadüfən 
tökülən mürəkkəblərdən boyanıb xaldar- 
laıımışdı. S.Rəhimov. 

XALDLAR tar. Van gölü həvalisində ya- 
şamış və miladdan əwəl XIV-XII əsrlərdə 
Urartu dövlətində hakimiyyət sürmüş tayfa. 

XAL-XAL sif. Xallı, xallarla örtülü, xal- 
larla bəzəkli, üstündə xallar olan. Xal-xal 
parça. Xal-xal örpək. Xal-xal paltar. - Əlin- 
də qırmızı xal-xal çamadan; Gedir kənd 
yoluyla cavan bir oğlan. B. Vahabzadə. 
□ Xal-xal olmaq - 1) parça-parça olmaq, 
tikə-tikə olmaq, parçalanmaq. Vaza əlim- 
dən düşüb xal-xal oldu. - Təzə ay göydə 
ycındı; Ucu qıyqac dayandı; Buludlar oldu 
xal-xal. M. Dilbazi; 2) üzərində xallar 
əmələ gəlmək, xallarla örtülmək, xal kimi 
olmaq. Oğlanın solğun yanaqları qızarıb xal- 
xal oldu. M.Hüseyn. ..Divarların suvağı xal- 
xal olmuş, yağışdan yuyulmuş kərpiclərin sarı 
samanı biz-biz çıxmışdı. İ. Hüseynov. Məm- 



XALİ 

mədsadıq kösövləri yağışdan xal-xal olan 
ocağın qırağından tərpəndi. B. Bayramov. 

XALXAL 1 is. Keçmişdə qadınların yara- 
şıq üçün topuqlarına taxdıqları gümüş, qızıl 
və s.-dən düzəldilmiş zınqırovlu halqa. To- 
puqlarını bəzəyən zümrüd xalxalların qızıl- 
dan düzəlmiş zəngləri xanım yeridikcə zərif- 
zərif səslənirdi. M.S. Ordubadi. 

XALXAL 2 is. Heyvanlara məxsus bina- 
larda ayrıca bölmə. Xalxalı təmiz saxlamalı. 
- [Zəmigar xanım] əlində çatı, buzov da- 
lınca qaçanları da, malları xalxala doldu- 
ranları da .. gözdən qoymurdu. İ. Şıxlı. 

XALI is. Böyük xalça. Azərbaycan xalı- 
ları. İran xalısı. - [Hacı Qambay] divardakı 
xalılara, rəfdəki qablara və bütün otaqdakı 
şeylərə ötəri göz gəzdirdi. Qantəmir. [Nu- 
riyyə] qayğısız bir görünüş alaraq, qarşı 
divara vurulmuş xalıya baxdı. İ. Əfəndiyev. 

XALIÇI is. Xalı toxuyan usta, xalça- 
toxuyan. 

XALIÇILIQ is. Xalı toxuma sənəti. 

XALI-XALÇA is. top. Xalı və xalçalardan 
ibarət döşənək. Otağa xalı-xalça döşəmək. 

XALI YANI bax kənarə 3-cü mənada. 

XALİ sif. [ar] 1. Boş, adamsız, tənha. O 
qədər çıxmadın, gördü aqibət; Sən gəzən 
yerləri xali gözlərim. Q. Zakir. [Murad] sa- 
kit, indiki insanlardan tamamilə xali bir yer 
arayırdı. S.Hüseyn. Aslan xali küçədə çox 
gözləmədi. M.Hüseyn. 

2. Sahibsiz, yiyəsiz, tutulmamış, boş. 
[Qoca:] Yazasan qonşıımuzdakı xali yerdən 
bir az kəsib bizə versinlər. Ə. Haqverdiyev. 
[Hacıkərim] gündən-günə böyüməkdə və 
zənginləşməkdə olan şəhərin ən gurultulu 
küçələrində ucuz qiymətə evlər və xali 
yerlər aldı. A.Şaiq. O zaman ayrılanda nə 
təhər oldusa, Durmuş xali yer yiyəsi oldu. 
Mir Cəlal. □ ...xali qalmaq - xəbərsiz 
olmaq, xəbəri olmamaq. Mədəniyyətdən 
xali qalıb. - ..Heyfa ki o Cavanşir elm və 
mərifətdən xali qalıbdır. F. Köçərli. Xali 
olmaq - boş olmaq, tutulmamaq. Xali ol- 
mamaq - uzaq olmamaq, canı qurtarma- 
maq. [Vəzir:] Hər vaxt ki mən bu xaraba 
olmuş otağa gəlləm, heç bir xətadan xali 
olmanam. M.F.Axundzadə. 



417 




XALİQ 

0 Meydan xali qaldı - meydan boş qaldı, 
hamı yox olub getdi. [Korbəlayı Rəcəb:] De- 
dim Zinət xanım, Balaqardaş və Rzaqulu na- 
miinasib cavanlar idi, hər ikisi badi-fəııaya 
getdilər, meydan qaldı xali. N.Vəzirov. 

XALİQ is. [ər.] Xəlq edən, yaradan 
(Allahın adlarından biri). Yaxşılıq et, at 
dəryaya, balıq bilməsə də, xaliq bilər. (Ata. 
sözü). O! giin ki sənə xaliq edər lütf bir 
övlad; Olsun ürəyin şad. M. Ə. Sabir. [Molla 
Qıırban Fərruxa:] Bir olan xaliq səni və 
bütün külfətini yerin-göyün bəlasından hifz 
eləsin. Ə.Vəliyev. 

XALİS sif. [fars.] 1. Heç bir qatışığı ol- 
mayan, saxta olmayan; saf, təmiz. Xalis 
gümüş. Xalis yun. Xalis spirt. - [Hacı Qara:] 
Əgər nəqd pulunuz yox isə, mən yağ ilə 
sövda edərəm, bəşərti ki xalis inək yağı ola. 
M.F.Axundzadə. [Hurizad] xalis xıııa 
tapmadığı üçün başını “ tiirkəsayaq ” dava- 
larla boyar(di). Çəmənzəminli. [Oğlan:] 
Biz bu daş-qaşı xalis qızıla satırıq, bəy! 
S. Rəhimov. // Düzgün, təmiz. [Oğlan] gülə- 
gülə və oranın yerli şivəsinə uyğun, xalis və 
təmiz bir Azərbaycan dilində mənə cavab 
verdi. M. Rzaquluzadə. 

2. Əsil, həqiqi. ..[Mirzə] başının tüklərini 
pırtlaşdırıb özünə bir laübalı sifət verib 
aynaya baxdı və dedi: - Afərin, Səfər, indi 
xalis şairsən! Ə.Haqverdiyev. 

3. məc. Məsum, ismətli, bakir, təmiz. 
Qardaşlar qızı yuxarı çəkib gördülər ki, bu 
qız deyil, xalis mələkdir. (Nağıl). 

4. məc. Səmimi, doğru, saf. Qızxanım xala 
dəxi səbəti boşaldıb verdi və üziiııü qibləyə, 
əllərini göyə tutub, xalis ürəklə onlara dua 
etdi. “Məktəb”. 

XALİSLİK is. Qatışıqsızlıq, saflıq, təmiz- 
lik; xalis şeyin halı, keyfiyyəti. 

XALQ is. 1. Ölkənin, dövlətin sakinləri, 
əhalisi. Azərbaycan xalqı. - Əsl qəhrəman- 
dır; Əsl şair ki; Ömrü də xalqının ömrüylə 
birdir. N.Xəzri. 

2. Millət. Qəm-kədər ordusunun bayra- 
ğını parçaladım; Xalqımın ömrünə öz öm- 
rümü candan caladım. S. Rüstəm. Alnındakı 
qırışlar adicə qırış deyil; Öz xalqının 
keçdiyi iztirab yollarıdır! B.Vahabzadə. 



XALLANMAQ 

3. Eyni yerdə yaşayan adamlar, camaat. 
Dağ xalqı. Aran xalqı. Köçəri xalq. - İndi 
Əşrəf .. ailə xalqı üçün daha qiymətli idi. 
A.Şaiq. [Turxan bəy Bəypolada:] Çingiz 
bəy Dağıstan xalqına qarşı başqa hörmət, 
başqa bir məhəbbət bəslər. H. Cavid. 
[Yazgül Şeydaya:] Gərək bu ilin məhsulu 
haqqında Göytəpə xalqının rəyini biləm! 
Ə.Məmmədxanlı. // Ümumiyyətlə, camaat, 
kütlə, el, adamlar. Vaqiflə Mirzə Əliməm- 
məd xalqa təzim edə-edə yuxarı başa keçib, 
göstərilən yerdə əyləşdilər. Çəmənzəminli. 

4. Ölkənin (istismarçı dövlətlərdə) əsas, 
əməkçi kütləsi. Zəhmətkeş xalq. Xalqın 
mənafeyi uğruııda mübarizə aparmaq. 

5. Xalqa, ölkəyə aid olan, xalqa, ölkəyə 
mənsub olan. Xalq gəliri. Xalq sərvəti. [İm- 
ran kişi:] ..Xalq malına kəc baxanın göz- 
lərindən qan damar. M. Hüseyn. // Xalqla 
bağlı olan, xalq tərəfindən yaradılmış, 
xalqın dünyagörüşü, ruhu ilə sıx bağlı olan. 
Xalq ədəbiyyatı. Xalq yaradıcılığı. Xalq 
sənəti. - [Usta] Azərbaycan xalq mahnı- 
larını çox sevirdi. M. Hüseyn. Qəhrəman 
dəryazçı ilə görüşüb aralandı və xalq 
hakimiyyətinin müdrik mənasını təqdir etdi. 

S. Rəhimov. [Səlimin] yadına adicə bir xalq 
lətifəsi haradansa gəlib düşmüşdü. B.Bayra- 
mov. // Bəzi idarələrin və vəzifəli şəxs ad- 
larının tərkibində işlənir. Xalq məhkəməsi. 
Xalq elçisi. Xalq komissarlığı. H Hökumət 
tərəfindən elm, incəsənət və s. sahəsində 
böyük xidmət və fəaliyyətə görə verilən 
fəxri adların tərkibində işlənir. Xalq artisti. 
Respublikanın xalq rəssamı. 

XALQÇI is. tar. Xalqçılıq tərəfdarı. 

XALQÇILIQ is. tar. XIX əsrin ikinci ya- 
rısında Rusiyada xırda burjua ziyalılarının, 
kəndli icmasını idealizə və fəhlə sinfinin 
rəhbərlik rolunu inkar edən ictimai-siyasi 
hərəkatı. 

XALQŞÜNAS köhn. bax etnoqraf. 

XALQŞÜNASLIQ köhn. bax etnoqrafiya. 

XALLAMA “ X al 1 am aq ” dan /.7.s\ 

XALLAMAQ f. Xal qoymaq. Üzünü xal- 
Icımaq. 

XALLANMA “Xallanmaq”dan /7,s\ 

XALLANMAQ məch. 1 . Xal qoyulmaq. 



418 




XALLI 



XAM 



2. Xal-xal olmaq, xallar əmələ gəlmək. 
istidən üzü xallandı. 

XALLI sif 1 . Üzündə xalı olan. İki övlad 
anası, xallı .. xanım vaxtilə demişdi ki, siz 
Cəmilə xanım, bizim sənətkarı dərk edin. 
S. Rəhimov. Nərminə göyçək idi. Qara xallı, 
girdə çəhrayı sifətindən təbəssüm əskik 
olmazdı. B. Bayramov. 

2. Bəzi zooloji adların tərkib hissəsi. Xal- 
lı böcək. Xallı pələng. - Gah xışıldardı xallı, 
parlaq ilan; O qara daşların arasından. 

A. Səhhət. Burada çiçək-çiçəyə qarışır, bö- 
cəklər burunlarını göstərir, ağlı-qırmızılı, 
xallı kəpənəklər uçuşurdular. S. Rəhimov. 

XALLICA sif. oxş. İncə xalları olan, xallı, 
xal-xal. Qaraca qız [pişiyə] yaxınlaşıb 
gördü ki, xallıca gözəl bir pişik balasıdır. 
S.S.Axundov. 

XALLILIQ is. Üzündə çoxlu xal olma. 

XALSEDÖN \yun. ] Kvars növündən mi- 
neral. Nazik laylı xalsedon əqiq adlanır. 

XALTA is. Heyvanların (əsasən itin) boy- 
nuna keçirilən qayış; boyun halqası. Axırda 
ayı dartınıb xaltanı başından çıxartdı və ildı- 
rım kimi özünü Yusifin üstünə atdı. S.S.Axun- 
dov. Atı qolbənd eləyən San İmaməli xaldar 
tulanın xaltasından bərk-bərk yapışmışdı. 
S. Rəhimov. 

0 Başına (boynuna) xalta salmaq (ke- 
çirmək) - 1) özünə tabe etmək, öz itaəti 
altına almaq. Keçirdik öz əlimizlə; Boynu- 
muzu biz xaltaya; Sap olmadıq bir baltaya. 

B. Vahabzadə; 2) tez, vaxtından əvvəl 
evlənən adama zarafatla söylənən ifadə. Nə 
tez başına xalta saldın? - [Xəlil Pərvizə:] 
Hamı sənin kimi başına vaxtsız xalta salmaz 
ki... Çəmənzəminli. 

XALTALAMA “Xaltalamaq”dan fis. 

XALTALAMAQ f. 1. Boynuna xalta ke- 
çirmək. İtin boynunu xaltalamaq. 

2. məc. Özünə tabe etmək, öz itaətində 
saxlamaq. [Nurcahan:] Mən də Nurca- 
hanam, sənin kimiləri çox xaltalamışam, ay 
it! N.Vəzirov. 

XALTALI sif. Boynunda xalta olan. 
Xaltalı it. 

XALTURA [/•;«.] 1. Əsas, adi qazancdan 
başqa asan və əyri yolla əldə edilən əlavə 



qazanc. Xaltura ilə məşğul olmaq. □ Xal- 
tura etmək - xaltura ilə pul qazanmaq. 

2. Başdansovma, atüstü, yarıtmaz görülmüş 
iş. Oxuyan hazırlıqsız oxuyur, çox vaxt səsini 
tarla uzlaşdıra bilmir, xaric oxuyur, yaxud ça- 
şır, ümumiyyətlə, xaltura əmələ gəlir. Ü.Hacı- 
bəyov. 

XALTURAÇI is. 1. Başdansovma, atüstü 
iş görən, xaltura edən adam. 

2. Xaltura yolu ilə pul qazanan adam. 

XALTURAÇILIQ is. 1. Xaltura ilə məş- 
ğul olma, xaltura yolu ilə pul qazanma. 

2. Başdansovma və bacarıqsız görülən iş. 

XALVAR is. 1 . Azərbaycanın müxtəlif yer- 
lərində müxtəlif ağırlıqda (təxminən 400 kq 
ağırlığında) olan köhnə çəki ölçüsü. Hesab 
var dinarla, bəxşiş var xalvarla. (Ata. sözü). 
[Hacı Mehdi:] Demək ki, bugünkü qiymət, 
xalvarı 25 tümən? M. S. Ordubadi. [Cavad:] 
O günləri Məşədi Babanın qızının kəbini kə- 
siləndə iki xalvar buğda, .. bir kəllə qənd və 
bir girvənkə çay gətirmişdilər. B.Talıblı. 

2. nıəh. Bir xalvar toxum əkiləcək qədər 
sahə. Zeynəb Heydərə gələndən üç il sonra 
Kərbəlavı İsmayıl vəfat edib .. və iki xalvar 
zəmi qoyub getdi. C.Məmmədquluzadə. 

0 Bir xalvar - çoxlu, külli miqdarda. [Hik- 
mət isfahani:] ..Mən axı o ruznaməyə hər ay 
bir xalvar pul xərcləyirəm. M. İbrahimov. 
[Maral:] Sizdən də Kayana bir xalvar 
salam-dua aparıram. Ə.Əbülhəsən. 

XAM sif. 1 . Ələ öyrənməmiş, əhliləşmə- 
miş. Xam quş. - ..Həmişə də qiymətli xam atı 
alıram ki, onu qoşquya öyrədim. C.Məmməd- 
quluzadə. [Sərvinaz:] Xam cöngə kimi ha- 
valanıb çıxıblar dağ döşünə, .. bu əl boyda 
tifil bunların gözünə tikan kimi batır. 
B. Bayramov. 

2. Əkilməmiş, əkinə düşməmiş, şumlanma- 
mış, sürülməmiş, işlənməmiş, əl dəyməmiş. 
[Muxtar kişi Adiləyə:] Eşidirsən təpənin 
dalından gələn o gur səsi? Təzə aldığımız 
traktordur, güney talada xam torpağı sökür. 
Ə.Məmmədxanlı. // Eyni mənada otlaq, çə- 
mən və s. Xam örüş. - [Ramazan Sahib mü- 
əllimə:] Qərəz, uzun sözün qısası, bəylər 
xamda otlayan buğa kimi tutuşdular. M.Ibra- 
himov. Mal-qara xam otluğa dağılıb şırtha- 
şırt otlavırdı. M.Hüseyn. 



419 




XAM 

3. Öz təbii halında olan, əridilməmiş. Xam 
piy. Xam quyruq. - ..Uzaqdan-uzağa xam 
gümüş kimi ; Ağaran səhradan necə əl 
çəkim? M.Mtişfıq. 

4. Aşıya qoyulmamış, aşılanmamış, iş- 
lənməmiş. Xam dəri. - Bu alçaq binaların 
damlarında .. xam və yanmxam keçi, qoyan 
dərilərinə rast gəlmək olardı. P.Makulu. 

5. Çiy, bişməmiş. Xam ət. Xam kərpic. 

6. dan. Dəyməmiş, yetişməmiş, kal. Xam 
meyvə. - Çıxma ərik ağacına bilində, dil- 
bərim; Yen gəl aşağı, nə yetkini var, nəxarni 
var. M. Möcüz. 

7. məc. Yetkin olmayan, təcrübəsiz, püx- 
tələşməmiş, hazırlıqsız, vərdişsiz. [Şə- 
kinski:] Mən xam bir aktrisanı səhnəyə bu- 
raxa bilmərəm. C. Cabbarlı. [Əsgər] gah ba- 
zamı bu başında, gah o başında xam müş- 
təri axtarır ki, saqqalını qırxıb, cibini 
kəssin. B.Talıblı. // Is. mənasında. Xamın 
gözü böyük olar. (Ata. sözü). [Qəmər:] Sən 
hələ xamsan, püxtə olmağa çox səfər 
gərək... S.S. Axundov. 

0 Xam düşmək - bir işin nəticəsini əv- 
vəlcədən düşünmədiyi, lazımınca dərk etmə- 
diyi üçün yanılmaq, səhv iş görmək. Mən 
özüm də əvvəl xam düşdüm və keçən il get- 
dim Bakıya, 5 manat verdim, qəbz aldım... 
C. Məmmədquluzadə. Xam ələ salmaq, 
xam salmaq - qarşısındakını xam, təcrübə- 
siz, bacarıqsız, anlaqsız, xəbərsiz sayaraq, 
bundan istifadə etməyə çalışmaq. Cə fər paşa 
istəyirdi ki, onu xam salsın. “Koroğlu”. 
[Məmişov:] Ay şeytana papış tikən Manaf 
sən də məni xam ələ salıb dindirmə, da- 
nışmayacağam. M. İbrahimov. Xam xəyal - 
həyata keçirilə bilməyən, bir xəyal olaraq qa- 
lan, mümkün olmayan iş, arzu, məsələ; boş 
xəyal. [Kərimov Aydına:] Sən xam xəyalla- 
nnla mənim başımı doldurma. H.Seyidbəyli. 
Xam xəyal eləmək (olmaq) - yanlış xəyala 
düşmək, səhv fikirdə olmaq. [Zalxa:] Tarverdi 
bir zad gətirəcəkdirmi ki, yarısın sənə verə? 
Sən niyə belə xamxəyal olursan? M.F.Axund- 
zadə. [Növbərlilər:] Keçən il Sıırxab məhəllə- 
sinin dəstəsinə zor gəlmişdiniz, olmaya xam 
xəyal olubsunuz. P.Makulu. Xam tovlamaq 
-bax xam ələ salmaq. Bizdən gözünü yığ ki, 
sənə aldanan olmaz; Get onları xanı tovla ki, 



XAMLIQ 

təzvir eləyirsən? M.Ə.Sabir. [Alı Səfi bəyə:] 
Bizi xam tovlamışdın, il uzunu işlədib bir qə- 
pikdə vermirdin.. Daha indi bəy-zad dəbdən 
diişdü.. Çəmənzəminli. 

XAMA is. Çiy südünüzü, qaymağı, smetan. 
Hənıayıl durub camışın xamasını, beçənin 
balını, buğdanın çörəyini gətirib qoydu Ələs- 
gərin qabağına. “Aşıq Ələsgər”. 

XAMAÇI is. Xama hazırlayan adam. 

XAM-XAM 1 . sif. Bişməmiş, çiy-çiy, xam 
halda. Əti xanı-xam yemək. 

2. zərf Avam adam kimi. Nə xam-xam da- 
nışırsan. - [Dəvəçi] xanı-xanı bağırmağa baş- 
ladı. S.Vəliyev. 

XAMIT is. Qoşqu heyvanlarının boynuna 
keçirilən üstü yumşaq boyunduruq. Qoca .. 
atların xamıtını düzəltmək bəhanəsilə yerə 
düşüb arabanın qabağında bir xeyli qur- 
dalandı. M. Hüseyn. 

XAMITQIÇ sif. dan. Ayaqları (qıçları) 
əyri, əyriqıç, xamıtpaça. Qızın anadangəlmə 
qüsuru var idi - qılçaları əyri idi (el ara- 
sında belələrinə xamıtqıç deyirlər). S. Dağlı. 

XAMITLAMA “Xamıtlamaq”dan f.is. 

XAMITLAMAQ f. Boynuna xamıt ke- 
çirmək. 

XAMITLANMA “Xamıtlanmaq”dan f.is. 

XAMITLANMAQ məcli. Boynuna xamıt 
keçirilmək. 

XAMITLI sif. Boynuna xamıt keçirilmiş. 
Xamıtlı at. 

XAMLAMA “Xamlamaq”dan /и. 

XAMLAMAQ f. 1 . Uzun müddət məşğul 
olmadığı üçün yaddan çıxarmaq, yadırğa- 
maq, unutmaq. [Qədir:] Haçandan minik gör- 
mədiyi üçün xamlayacağını yəqin etmişdi. 
Mir Cəlal. 

2. məc. Xam hesab edərək aldatmağa ça- 
lışmaq, xam tapmaq. [Əmrulla Gülsabaha:] 
[Ötgün] də sizi xamlayıbdır, siz də hələ 
deyirsiniz ki, belə. C. Cabbarlı. 

XAMLAŞMA “Xamlaşmaq"dan /w. 

XAMLAŞMAQ bax xamlanıaq 1-ci 
mənada. 

XAMLIQ is. 1 . İşə yaxşı bələd olmama; 
təcrübəsizlik, naşılıq, nabələdlik. Planların 
alt-üst olmasına səbəb Kəşaninin [qan- 
mazlığı] və xamlığı olmuşdu. Qantəmir. Kürd 



420 




XAMMAL 



XANA-XANA 



Əhməd onun ticarət işlərindəki xamlığına 
güldü. M. İbrahimov. 

XAMMAL is. Sonradan sənayedə müxtəlif 
şeylər emal edilmək üçün yerdən çıxarılan 
və ya istehsal edilən material. Sənaye üçün 
xammal. - Tədqiqat nəticəsində aşkar edil- 
mişdir ki, Azərbaycan öz zəngin mədən ehti- 
yatları ilə mədən sənayesinin ən mühüm xam- 
mal mənbəyidir. M.Qaşqay. // məc. Amerika- 
ya ağıl axır, beyin axır; .. Beyinləri xammal 
kimi daşıyırlar ; Qalaq-qalaq. B. Vahabzadə. 

XAMNA is. Xam, işlənməmiş ipək. 

XAMUŞ zərf [fars.] Dinməz, susmuş, sa- 
kit (halda). Xamuş dayanmaq. Xamuş olmaq. 
- Nadir daxil oldu, qeybət kəsildi, hamısı xa- 
muş oturub çay içməyə məşğul oldıı. B.Talıblı. 
// Əmr şəklində: xamuş! - sus! dinmə! sakit! 
səssiz! Mən böylə kəlam ə dutmazanı gıış; 
Leyli sözü söylə, yoxsa xamuş! Füzuli. [Şah 
qəzəblə:] Xamuş! Artıq söz lazım deyildir. 
Ü.Hacıbəyov. □ Xamuş eləmək (etmək) - 
1) susdurmaq. Mədhi-güldən bülbüli gülşən- 
də xamuş eylədim. S.Ə.Şirvani; 2) məc. keçir- 
mək, söndürmək. Kəsdim öz əlimlə öz ayağım; 
Xamuş elədim mən öz çırağım. M. Ə. Sabir. 
Xamuş olmaq — 1) susmaq, səsini kəsmək, 
dinməmək, sakit olmaq. [Cəfərqulu xan:] 
Camaat, xamuş olun. Ağa Məhəmməd xan 
söz demək istəyir. Ə. Haqverdiyev; 2) məc. 
keçmək, sönmək. Gah olur xamuş, gahi od- 
lanır yerdən çıraq. Qövsi. 

XAMUŞAN klas. bax xamuşluq. Dərə, 
təpə sakitlikdir, xamuşan ; Yoxdur kənd için- 
də bir nəfər insan. A.Səhhət. 

XAMUŞ ANLIQ köhn. bax xamuşluq. Ət- 
raf tamam xamuşanlıq idi. S.M.Qənizadə. 

XAMUŞLUQ is. Sakitlik, sükut, səssizlik. 
Gecə ortasından aşmışdı və yayın istixamuş- 
luğunıt pozan ancaq minarədən gələn mi- 
nacat səsi idi. B.Talıblı. Səfərqabağı ailədə 
olan bu ani xamuşluq içərisində bu barədə 
hər kəs bir cürə düşünürdü. S. Rəhimov. 

XAN is. tar. 1. Orta əsrlərdə Şərq ölkə- 
lərinin bir çoxunda feodal hakimlərin titulu 
və bu titulu daşıyan şəxs. Bir əkinçi gedirdi 
məstanə; Yolda ol rast gəldi bir xanə. 
S.Ə.Şirvani. 19-cu ilin yayında Naxçıvan xan- 
larının cavanları Keçiliyə ova gəlmişdilər. 
E. Sultanov. Müxtəlif yerlərdən ruhanilərin. 



mülkədarların, bəy və xanların “ Əkinçf’yə 
hücumu artıb şiddət edirdi. M. İbrahimov. 
// Bu zümrəyə mənsub adamların adma 
əlavə edilən ləqəb. Alı kişi neçə illər idi ki, 
Həsən xana ilxı otarırdı. “Koroğlu”. Almış 
sifarişi Hüseynqulu xan; ildırım tökülür 
qaş-qabağından. S. Vurğun. 

2. məc. Ağa, hökmran. Necə ki yar ilə həm- 
zəbaıı idim; Xalq içində sultan idim, xan 
idim. Q. Zakir. 

3. köhn. Aşıq-aşıq oyununda: başçı, ha- 
kim. Bu oyunda iştirak edənlər öz ara- 
larında birini “xan” seçərdilər. H. Sarabski. 
Əvvəllər kənd uşaqları, “xan cığal olar” - 
deyə [Məmmədxanla] oynamaq istəməsələr 
də, sonralar razılıq vermişdilər. P.Makulu. 

4. məc. Obrazlı təşbehlərdə: canalıcı, iş- 
vəli, nazlı gözlərə işarə. Müddətdi həsrə- 
təm, bir gəz bəri bax; O xan gözlərinin 
sədəqəsi canını. Q.Zakir. 

5. Bəzi mürəkkəb kişi adlarının ikinci tər- 
kib hissəsi; məs.: Muradxan, İsmixan, 
Səlimxan. 

0 Xan ilə aş (plov) yemir ki, bığı yağa 
batar - çox məğrur, lovğa, təkəbbürlü adam 
haqqında. [Sultan bəy:] Əşi, xan ilə aş yemi- 
rəm ki, bığını yağa batar.. Ü.Hacıbəyov. 

XANA is. 1. Xırda dördbucaqlara bölün- 
müş bir şeyin qisimlərindən hər biri; dama, 
kvadrat, göz, bölgü. Şahmat taxtasının 
xanaları. - [Davud] dəftər qoyub cızıqladı, 
xanalar ayırdı: “Sıra, nömrə, familiyası, 
aldığı şey, neçə dənə, imza”. Mir Cəlal. 

2. Bax hana 1 . Qadınlardan kimisi yun 
darayır, ip əyirir, kimisi xana qurub kilim 
toxuyurdu. A. Şaiq. ..[Xeyrənisə] istirahət 
və yuxusunu özünə haram edib lampa işı- 
ğında yun darayır, ip əyirir, xana toxuyur- 
du. S. Hüseyn. 

3. Başqa isimlərə qoşularaq mürəkkəb 
isimlər əmələ gətirir; məs.: kitabxana, qira- 
ətxana, hamamxana, camaşırxana, duşxana 
və s. 

XANA-XANA sif. 1. Xanalardan ibarət, 
xana şəklində; xanalı; dama-dama. Xaııa- 
xaııa dəftər. 

2. Göz-göz, otaqlardan ibarət. Əzizim, 
xana-xana; Evləri xana-xana; Əlim bəndi- 
van olub; Zər baftalı yaxana. (Bayatı). 



421 




XAN ALI 

XANALI sif. Xanası olan, xanalara bö- 
lünmüş, xana-xana. 64 xanalı dama taxtası. 

XANÇOBANI is. iti oynanılan Azərbay- 
can xalq rəqsi və bıı rəqsin havası. 

XANDOSTU is. dan. Dayı, əmi və başqa 
qohumların arvadlarına hörmət üçün verilən 
ad. Xandostu, amandı, qoyma gəldi! Didarı 
yamandı, qoyma gəldi! M. Ə. Sabir. Anlar nə 
ata, nə ana, həmsayə bizim qız! Xandostu! 
Düşübdür yeni sövdayə bizim qız! Ə.Nəzmi. 

XANƏ is. \fars. ] 1. Ev, məskən. ..Rəşid 
Abxazlı yedəyində kəhər at dar və qorxulu 
cığırla dağ başına, öz xanəsinə tərəf dır- 
maşırdı. F. Köçərli. [Qıırban Fərruxa:] Bir 
uşaq göndərib bu qəfil gülləni öz xanəmdə, 
əhli-əyalımın yanında da sinəmə vura 
bilərdin. Ə.Vəliyev. 

2. mus. bax takt. Musiqi əsərlərindəki 
ağır və yüngül səslərin ardıcıl və müntəzəm 
surətdə təb-ar edilməsi musiqinin bərabər öl- 
çülü ayrı-ayrı taktlara ( xanələrə ) bölünmə- 
sini əmələ gətirir. Ə.Bədəlbəyli. ..Sədəf bu 
dəfə də mülayim və mehriban bir səslə şagir- 
dinin səhvlərini göstərir, o istədiyi kimi çal- 
mayınca yeııi xanəyə keçmirdi. M. Hüseyn. 

XANƏDAN is. [fars. ] 1. Qohumluq, ya 
vərəsəlik hüququna əsasən taxtda ardıcıl 
surətdə bir-birini əvəz edən hökmdarlar 
sülaləsi. [Qətibə:] O ancaq məni məhv etdi, 
mənsə bütün Eldəııiz xanədanını məhv edə- 
cəyəm. M. S. Ordubadi. [Qazı Turxan bəyə:] 
Atadan-babadan sizin namuslu, heysiyyətli 
bir xanədan olduğunuzu bütün vilayət bilir.. 
H. Cavid. Fərmanın həqşünas baxışı Mir 
Haşıma dikildi. Bu baxışı ilə o, sanki ağanın 
Qacar xanədanına və səltənət məqaminə 
etdiyi bu yaxşılığın hədər yerə getməyəcə- 
yini anlatmaq istəyirdi. P.Makulu. 

2. məc. Bir yerdə yaşayan böyük ailə, 
nəsil; xaniman. [Pəricahan xanım:] Xanə- 
danımızda ən müti, ən fədakar sayılan Hadi 
lələ də yox olmuşdur. S.S.Axundov. Artıq bu 
xanədanın dağılacağını bildirən zəlzələnin 
əlamətləri hiss edilməkdədir. M.İbrahimov. 

XANƏDANLIQ is. tar. Böyük bir süla- 
ləyə mənsubiyyət. 

XANƏGAH is. fars.] Bir şeyx və ya mür- 
şidin rəyasəti altında olan dərvişlərin yaşa- 



XANƏNİŞİN 

dıqları və ibadət etdikləri yer; təkyə, iba- 
dətgah. 

XANƏXƏRAB sif. [fars.] klas. Bədbəxt, 
zavallı, yazıq, evi yıxılmış (adətən təəssüf, 
mərhəmət məqamında işlənir). Düşdü əlimə 
bir gecə bir şişə şərab; Gətdim evə, sübh içim 
məni-xanəxərab. S.Ə.Şirvani. Ər deyil, şair 
imiş xanəxərab; Fikri yazmaq, oxumaq, şüğlü 
kitab. M.Ə.Sabir. Bu xanəxərab [arvad] neçə 
yaşındadır məyər? N.Vəzirov. □ Xanəxə- 
rab etmək - bədbəxt etmək, evini yıxmaq. 
Yox, yox, başına dönüm, a molla, məni 
xanəxərab edərsən. C.Məmmədquluzadə. 

XANƏNDƏ is. [fars.] Toylarda, məclis- 
lərdə, konsertlərdə və s.-də oxuyan peşəkar 
müğənni. Bir tərəfdə tarzən və xanəndə 
oturub, musiqi çalmır. Ü.Hacıbəyov. Qızı- 
şan xanəndə qavalını hərləyir, tarçı tarını 
kökləyir, kamançaçı simləri düzəldir, nəğmə- 
ney səsi göy qayalardan əks-səda verirdi. 
S. Rəhimov. ..Qarabağ şikəstəsi deyən cavan 
xanəndənin mahnısı dəniz üzərindən yüksələ- 
rək, ta uzaqlara qədər işləyirdi. M. Hüseyn. 

XANƏNDƏLİK is. Xanəndə sənəti, mü- 
ğəımilik. Musiqi məktəbinin xanəndəlik sinfi. 
- Xanəndəliyin hörməti var, yaxşı sənətdir; 
Xalqa, səni bil, sevdirən ancaq bu cəhətdir. 
Ə.Vahid. □ Xanəndəlik eləmək - bir peşə 
kimi toylarda, məclislərdə, konsertlərdə və 
s.-də oxumaq, müğənnilik etmək. Məşhur 
mərhum xanəndə Hacı Hüsü də Məkkədən 
gələndən sonra əlinə qaval alıb xanəndəlik 
eyləyirdi. Ə.Haqverdiyev. 

XANƏNİŞİN sif [fars.] Evdən bayıra 
çıxmayan, gününü evdə keçirən, daim evdə 
olan, adamlar arasına çıxmayan. Xanənişin 
adam. □ Xanənişin etmək - birinə cəza 
olaraq evdən kənara çıxmağa, cəmiyyətə 
qarışmağa icazə verməmək, yaxud hər 
hansı bir səbəbə görə camaat arasına, evdən 
bayıra çıxa bilməməsinə səbəb olmaq. 
[Qətibə xatun Səba xanıma:] [Qızıl Arslan] 
qazıları, ruhaniləri, əyanları və vəzirləri həbsə 
alır, sürgünə göndərir, xəlifə tərəfindən 
təsdiq edilən padşahı xanənişin edir{di). 
M. S. Ordubadi. Xanənişin olmaq - hər 
hansı bir səbəbə görə gününü evdə keçir- 
mək, evdən bayıra çıxa bilməmək, xarici 
aləmlə əlaqəni kəsmək. [Gülsümün] atası 



422 




XANGƏLDİ 



XANİMANSIZ 



da o qədər qocaldı ki, daha gözləri qüvvət- 
dən düşüb, başmaq tikməyə qadir olmayıb 
xanənişin oldu. Ə.Haqverdiyev. Xaııənişin 
olmuş (f.sif.) Molla Qasım bir dəfə bir yı- 
ğıncağa getmişdi. S.S.Axundov. 

XANGƏLDİ is. dan. Uzun intizardan sonra 
gəlib çıxan adam haqqında zarafatla deyilən 
söz. Sənin gəlməyin lap xangəldiyə döndü. 

XANI, XANIBALIĞI is. zool. Şirin sularda 
yaşayan qara zolaqlı, qırmızıya çalar alt 
üzgəcli balıq. 

XANIKİMİLƏR is. zool. Xanı tipli ba- 
lıqlar sinfi. 

XANIM is. 1 . Hörmət və şərəf üçün qa- 
dınlara verilən ad; bəyim. [Murad:] Ah, xa- 
nım, bir sənsən mənim pənahını; Mən qərib 
kimsəyəm, yox bir günahını. H. Cavid. Dəli- 
lər, xanımlar Koroğludan çox nigaran 
idilər. “Koroğlu”. Çərşənbə günündə çeşmə 
başında; Gözüm bir alagöz xanıma düşdü. 
Aşıq Ələsgər. // Tanış olmayan qadına hör- 
mətlə müraciət. Xanım, məni dinləyin. 
П Hörmət üçün qadın adlarına əlavə edilir. 
Nizami, Məhsəti xamnıa ürək və təsəlli ver- 
mək üçün uzun-uzadı danışdı. M. S. Ordu- 
badi. Ağa Murad bəyin Reyhan xanımla 
rəftarı .. get-gedə sərtləşirdi. T.Ş. Simurq. 
[Şeyda Kəngərli:] Davamlı olun, Sənubər 
xanını, lazımlı fikri həyata keçirmək çətin 
olduğu kimi, həm də şərəflidir. B.Bayra- 
mov. // Qadınlığın bütün gözəl sifətlərini 
özündə cəmləşdirən qadın haqqında; alicə- 
nab, nəcib. Çox xanım adamdır (bu mənada 
xanım-xatın şəklində də işlənir). 

2. Qadın, arvad, zövcə. Yoldaşını öz xa- 
nımı ilə gəlmişdi. - Bu vaxt evin xanımı 
uzun, yekə məcməyidə buğlanan plovu 
gətirib, stolun üstünə qoydu. M. Hüseyn. 

3. Bəzi mürəkkəb qadın adlarının ikinci 
tərkib hissəsi; məs.: Minaxanım, Bəyim- 
xanım, Balacaxanım, Xırdaxanım və s. 

XANIMBÖCƏYİ zool. bax uçağan 2 . 

XANIMCAN is. köhn. Qadına hörmət və 
nəvazişlə müraciət. [Qurban:] Xanımcan, 
bağışla, sənə ağır gəlməsin, bu dünyadır, 
elə də olar, belə də. İ.Musabəyov. 

XANIMƏLİ is. bot. Iriyarpaqlı, gözəl 
ətirli bir çiçək və bu çiçəyin kolu. 



XANIM-XATIN bax xanım 1 -ci məna- 
da. [Xəlil:] Gəncədə elə sizin kimi xanım- 
xatın bir doktor vardı. S.Rəhman. 

XANIMLIQ is. 1 . Xanım olma, xanım kimi 
yaşama, hörmətdə olma. Xanımlıq eləmək. - 
[Çəpəl:] Bəxtəvər qurulu evə gedir, açıq qa- 
pıya xanımlığa gedir. Mir Cəlal. 

2. Qadınlıq. [Qadının] ağıllı baxışı, dol- 
ğun sinəsi, həlim və təranəli səsi - bütün hə- 
rəkəti xanımlıq haqqına haiz olduğunu bil- 
dirirdi. Çəmənzəminli. 

3. məc. Alicənablıq, ağayanalıq, nəciblik 
[Səkmənin] oturuşunda, hərəkətində və üz- 
gözündə bir xanımlıq, nəcib bir əxlaqın və 
mənəviyyatın gözəlliyi duyulurdu. M. İbra- 
himov. 

XANIMOTU is. bot. Yarpaqlarında və kö- 
kündə atropin olan çoxillik ot bitkisi. Xa- 
nımotu çoxillik ot bitkisidir, hündürlüyü 1-2 
m-ə çatan bir ııeçə düz gövdəyə malikdir. 
R.Əliyev. 

XANIMSALLANDI 1 bot. bax ərikgülü. 

XANIMSALLANDI 2 is. köhn. Parlaq ipək 
saplardan toxunmuş bahalı parça. Keçmişdə 
xanımlar toylara xanımsallandı geyinərdilər. 

XANİMAN is. [fars. ] 1. Ev-eşik, ata yur- 
du, ocaq, dudman, məskən. Yolunda keçmi- 
şəm şirin canınıdan; Tərk oldum vətəndən, 
xanimanımdan. Aşıq Ələsgər. Get ata-ana- 
nın tez al qanını; Dağıt Ağpoladın xanima- 
nını. A.Səhhət. [Cahangir bəy:] Ta səndən 
ötəri xanimandan əl çəkib düşmüşəm bərrii 
biyabanə. N.Vəzirov. 

2. Ev, ev adamları, ailə. İpək döşəməli xa- 
nimanlardan; Rəqqasə qızların səsi yüksə- 
lir. S. Vurğun. [İsmayıl:] Uşaqlar, bu xani- 
manın daşını daş üstə qoymayacağıq, od- 
layın! P.Makulu. Yanan xanimanlardan 
körpələrin ağlaşma səsləri ucalır. M.Rzaqu- 
luzadə. // Məc. mənada. Könül xanimanın 
abad eyləyib; Yıxan gözlərinin sədəqəsi 
canım. Q.Zakir. Könül viran qalan bir xa- 
nimandır; Deyib-danışmayır xeyli zaman- 
dır. S.Vurğun. 

XANİMANLI sif. Xanimanı, yurdu, məs- 
kəni, ev-eşiyi olan. 

XANİMANSIZ sif. Xanimanı, yurdu, məs- 
kəni, ev-eşiyi olmayan; yurdsuz. Ölürəm imdi 
burda qürbətdə; Xanimansız, yetim, əsarətdə. 



423 




XANLIQ 



XARAB 



A. Səhhət. Bax, küçələrdə seyr edir bir sürü 
xanimansız; Ac-yalavac zarıldayır arvad- 
uşaq gümansız. C. Cabbarlı. 

XANLIQ is. 1 . Hakimlik. Xanlıq sürmək. 
Xanlıq eləmək. - Bilmirəm neyləyir ol xan- 
lığı ya dünyanı; Hər kimin dövləti vardır, 
odur əsrin xanı.. S.Ə.Şirvani. [Mirzə Təqi:] 
Bəli, İranda xanlıq var ikən İran dirilməz. 
C.Cabbarlı. 

2. Xana məxsus, xana mənsub. Xanlıq 
mülk. Xanlıq imarət. - Hələ əri xanlıq evinə 
çatmamış, arvad özünü ona yetirmək, onu 
qaçmağa təşviq etmək istədi. P.Makulu. 
// Xanın idarəsi altında olan məmləkət, 
ölkə, ərazi. Bakı xanlığı. İrəvan xanlığı. 

XANZADƏ is. [xan və fars. ...zadə] Xan 
oğlu, xan balası, xan nəslindən olan adam. 
[İbrahim:] Bu saat hamı xanzadələrin, 
şahzadələrin qızları sənə həsəd aparır. 
Ə. Haqverdiyev. [Kəndlilər] Allaha pənah, 
hələ ki bu şəhərdən gələn xanzadələrin heç 
birindən xeyir iş baş verməyib - deyib 
qəzavü-qədərə bel bağladılar. Çəmənzə- 
minli. [Cəmaləddin:] ..O adama öz tərəfim- 
dən izin verdim və onun sədaqətinə əminəm. 
Bu, kirmanlı Mirzə Rza adında bir xanza- 
dədir. C.Cabbarlı. 

XAOS [ yun .] Tam qarışıqlıq, qarmaqa- 
rışıqlıq, nizamsızlıq, hərc-mərclik, qayda- 
sızlıq, sistemsizlik. ..Həyat, baş açılmaz bir 
xaosa çevrilərək, artıq [Səriyyə və uşaq- 
larını] şüursuz və iradəsiz bir cisim kimi öz 
təkərinin altına alıb əzməyə, ovmağa baş- 
ladı. M. İbrahimov. 

XAOTİK sif. Qarmaqarışıq, qaydasız, 
nizamsız, sistemsiz. 

XAOTİKLİK is. Qarmaqarışıqlıq, qayda- 
sızlıq, nizamsızlıq, sistemsizlik. 

XAR 1 is. [fars. ] klas. 1. Tikan. Zəhməti bül- 
bül çəkər; Gülü qucar yenə xar. (Ata. sözü). 
[Kərəm:] Bağı tutdu şeyda bülbül naləsi; 
Gülün bağrı yandı xarııı içində. “Əsli və 
Kərəm”. Gülşəni-aləmdə bir gül varını 
bixar olmasın? Hansı bülbüldür cəfayi-xar- 
dən zar olmasın? M. Hadi. 

XAR 2 sif. Zəlil, üzüqara, rüsvay, xəcalətli, 
pərt. Riistəmbəy başını çarpayıya söykəyib, 
xar və zəlil bir halda sükuta getdi, gözləri 
yaşardı.. Çəmənzəminli. □ Xar etmək (elə- 



mək, qılmaq) - hörmətdən salmaq, alçalt- 
maq, üzüqara etmək, başıaşağı etmək, xəcil 
etmək. Bunları mənimlə zar qılma; Bir neçə 
əzizi xar qılma. Füzuli. Xar etmə məni hic- 
rin ilə, ey güli-bixar; Gülşəndə haçan gül 
eləyib xarə ədavət. S.Ə.Şirvani. Yalnız teatr 
sevgisi onları dost-düşmən yanında xar 
eləyir, ata-ana yanında başıaşağı edərdi. 
S. Rəhman. Xar olmaq - alçalmaq, hörmət- 
dən düşmək, hörməti getmək, üzüqara ol- 
maq. Mərdlər ilən gəz ki, vəfadar olur; Na- 
kəslərə yoldaş olan xar olur. M.V.Vidadi. 
[Naçalnik:] Sizin nəcabətinizə hərgiz layiq 
deyil ki, yaman əməllər ilə özünüzü bədnam 
edib, ümənayi- dövlətin nəzərində xar və 
zəlil olasınız. M.F.Axundzadə. 

XAR 3 sif. Yumşaq, boş, məsaməli. Xar buz. 

XARA is. Özündən naxışları olan parlaq 
ipək parça. Gün vurduqca ağacların yar- 
paqları rəngdən-rəngə düşür, xara parça 
kimi bir anda cürbəcür rəngə çalırdı. 
Ə.Vəliyev. [Sərvinaz Şahmara:] Ata-baba- 
mız öz üstünə çəkməyə mitil tapmayanda, 
xaradan qonaq yorğanı düzəltdirib. B.Bayra- 
mov. Xaradan uzun xalat geyinmiş bəstə- 
boy, zərif bir qadın pilləkənlə enirdi. 
İ.Hiiseynov. // Xaradan tikilmiş. Xara don, 
xas labada; Şəddə üstə şalı qəşəng. Aşıq 
Ələsgər. [Əminə] qıvraq görkəminə çox 
yaraşan baftalı, uzun xara tuman .. geymiş, 
başına da heyratı kəlağayı örtmüşdü. 
Ə.Əbülhəsən. 

XARAB sif. [ər.] 1. Pis, yaman. [Kərbə- 
layı Cəfər:] ..İndi əsr çoxxarabdı. Hanı indi 
elə bir Allah bəndəsi ki adamın əlini tutsun... 
C.Məmmədquluzadə. [Əvvəlinci kəndli:] 
Həkim birgünlük yolda olur; yollarımız 
xarab, azarlını nə arabada aparmaq olur, 
nə at ilə.. Ə.Haqverdiyev. // Bərbad, viran. 
Dərdi-qənıi göndər könül şəhrinə; Heç 
sultan mülkünü xarab istəməz. Q. Zakir. 

2. Ağır, pis. Halı xarabdır. □ Xarab ol- 
maq - 1) get-gedə pisləşmək, ağırlaşmaq, 
qorxulu bir vəziyyət almaq (xəstə haqqında). 
[Humay:] Alı, nə fəlakətli təsadüf... Zavallı 
xəstəliyindən büsbütün xarab olacaq.. 
H. Cavid; 2) sınmaq, dağılmaq, korlanmaq. 
[Ağakərim xan:] Vay sənin halına, hərgah 
bir səndəl, ya miz xarab ola. N.Vəzirov; 



424 




XARABA 



XARAB AZARLIQ 



3) pisləşmək, pis cəhətə dəyişmək, korlan- 
maq. [Məşədi ibad:] Arvad ki döyülmədi, 
xarab olar. Ü.Hacıbəyov. [Əlləzoğlu:] Ə, 
biz, deyəsən, ərli-arvadlı lap xarab olmu- 
şuq, ay Hənifə. İ. Hüseynov. 

3. Əvvəlki keyfiyyətini, vəziyyətini də- 
yişmək, itirmək, yaramaz hala düşmək. Nə 
tez soldun, xarab oldun! Nədir sənin bu tut- 
duğun; Vəfasızlıq yolu, bilməm! Sənin öm- 
rün nə qədər kəm! Ə. Cavad. 

4. Bir sıra isimlərin yanına gətirilərək, 
ismin göstərdiyi mənada feil, yaxud müx- 
təlif ifadələr düzəldilir; məs.: qanını xarab 
etmək, ovqatını xarab etmək, ürəyi xarab 
olmaq, işlər xarabdır və s. 

XARABA [зг.] 1. is. Dağılmış, uçulmuş, 
viranə qalmış şəhərin, tikilinin və s.-nin 
qalığı; yarı yıxıq ev və s.; xarabalıq. Bizdən 
sonra kəndlilər Pəri arvadı və uşağını 
xarabadan çıxartmışdılar. C.Məmmədqu- 
luzadə. Bayquş xaraba, gecəquşu qaranlıq 
sevən kimi, xain adamlar da xəlvəti xoş- 
larlar. M. İbrahimov. Alçaq, yastı və torpaq 
evlərdən buranın kiçik bir kənd xarabası 
olduğu anlaşılırdı. Ə.Məmmədxanlı. 

2. sif. Dağılmış, uçulmuş, alt-üst olmuş, 
xaraba qalmış; viranə, yıxıq, uçuq. Xaraba 
şəhər. Xaraba kənd. Xaraba evlər. - Könül 
şəhri gündən-günə talandı; İndi oldu bir 
xaraba çöllər hey. M.V. Vidadi. Xaraba və 
başlı-başına buraxılmış bir binanın içəri- 
sində toxdayıb oturdum. M. S. Ordubadi. 
Gülbənd bacısı Tamamın hər şeydən çox 
xaraba qəbiristandan qorxduğunu söylərdi. 
S.S.Axundov. □ Xaraba qalmaq uçul- 
maq, dağılmaq, viran olmaq (bəzən qarğış 
kimi - xaraba qalsın! xaraba qalasan! 
şəklində işlənir). [Qərib:] Xaraba qalsın 
Tiflis şəhəri; Heç səndə oynayıb-giilən 
yoxumuş. "Aşıq Qərib”. Gözəl Təbriz xa- 
raba qalır, toz-torpaq içində sönüb gedir. 
M. İbrahimov. İş belə gedərsə, Gəray ağanın 
Qarabağ düzənlərindəki malikanəsi, Şuşa 
şəhərindəki üçmərtəbəli imarəti də xaraba 
qalacaq... S. Rəhimov. Xaraba qoymaq - 
dağıtmaq, viran etmək, uçurmaq, daşı daş 
üstə qoymamaq, xarabalığa döndərmək. 
[Cənnətəli ağa:] Ay gədələr, dalımca gəlin!.. 
Gərək dünyavü aləmi xaraba qoyam! 



N.Vəzirov. // klas. Мөс. mənada. Bu dil ki 
ona mənzil idi, oldu xərabə; Əzm etsə əgər 
yar, dəxi lıarə qayıtsın? Heyran xanım. 

3. dan. Öz evi, öz mülkü, öz yeri məna- 
sında (hiddət məqamında deyilir). [Kər- 
bəlayı Ağca:] Min dəfə deyirəm, bu zəhri- 
mar çəpəri öz xarabanızdan çəkin! Çəmən- 
zəminli. [Paşa bəy Səlbiyə:] Onsuz da qa- 
nını qaradır, çıx cəhənnəm ol, itil get xara- 
bana! Ə. Vəliyev. [Münəvvər:] Qoymaz ki, 
itin küçükləri xarabamızda bir hovr rahat 
nəfəs alaq. Mir Cəlal. 

4. Bax xarabaxana. Çox görmüşəm qana 
batmış əlləri mən; Çək tətikdən əllərini; Yüz 
xaraba, min xaraba müəllifi əllərini. M.Araz. 

XARABAXANA bax xarabalıq. [Bəy- 
məmməd:] O yel vurub, yengələr oynayan 
xarabaxana? Bəs atam nə deyər. S.Rəhimov. 

XARABALANMA "Xarabalanmaq”dan fis. 

XARABALANMAQ/ Xarabalığa dönmək, 
xaraba qalmaq, dağılmaq, bərbad olmaq, vi- 
ranələnmək. 

XARABALAŞDIRMA “Xarabalaşdırmaq”- 
dan fis. 

XARAB ALAŞDIRMAQ f. Xaraba halına 
gətirmək, dağıtmaq, viranə etmək, viran 
qoymaq. 

XARABALAŞMA “Xarabalaşmaq”dan/ is. 

XARABALAŞMAQ b a x xarabalanmaq. 

XARABALIQ is. Xarabaya çevrilmiş yer, 
dağılmış, sökülmüş, viran qalmış yer; 
viranəlik. Kənddə təsərrüfat alətləri yay-qış 
uçuq-sökük, qar-yağış tökülən bir xaraba- 
lıqda saxlanılırdı. M. İbrahimov. Ay işığında 
[yolçu] bir xarabalıq qarşısında dayandığını 
gördü. Ə.Məmmədxanlı. Xarabalıq üzə- 
rində iki bayquş edir söhbət; Nıışirəvan bu 
söhbətin təsirindən alır ibrət. B.Vahabzadə. 

XARABAZAR is. [ər. xərabə və fars. 
...zar] klas. Xarabalıq, viranəlik, xaraba qal- 
mış yer. [Mirzə Sadıq Fərhada:] Oğlum, 
xarabazarlar arasında abadlıq axtarma. 
C. Cabbarlı. [Qurd Kərim:] Hər yana baxır- 
san xcırabazardır; Dolub dilənçiylə küçə və 
meydan. S. Rüstəm. 

XARABAZARLIQ bax xarabalıq. Xəya- 
lımda bizim Şərq nağıllarında təsvir edilən 
xarabazarlıqlar canlandı. M. İbrahimov. 
Dağınıq və uçuq evləri, .. küçələrə tökülmüş 



425 




XARABÇILIQ 

sınıq qab-qacaqları görərkən, dağılmış 
insan yurdunun bu xarabazarlığı qarşısında 
yolçunun ürəyi sıxıldı... Ə.Məmmədxanlı. 

XARABÇILIQ is. dan. Pislik, murdarlıq. 

XARABEDİCİ sif. Xarab edən, dağıdıcı, 
viranedici. 

XARABLAMA "Xarablamaq”dan/w. 

XARABLAMAQ f. 1 . Korlamaq, pisləş- 
dirmək. İşləri xarab eləyən araqarışdıran- 
lardır ki, müsəllamızı xarablayırlar. C.Məm- 
mədquluzadə. 

2. ınəc. dan. Batırmaq, bulamaq, murdar- 
lamaq. Ölünü öz kefinə qoysalar, kəfəni 
xarablar. (Ata. sözü). 

XARABLAŞDIRMA “Xarablaşdırtnaq”- 
dan fis. 

XARABLAŞDIRMAQ f. Xarab eləmək, 
korlamaq, pisləşdirmək, bərbad hala salmaq. 
// Ağırlaşdırmaq, kəsifləşdirmək. İnsanla- 
rın tənəffüs zamanı havaya buraxdıqları kar- 
bon qazı, habelə yaş və ya çirkli paltardan 
qalxan buxar, toz binanın havasını xarab- 
laşdırır. Ə.Babayev. 

XARABLAŞMA “Xarablaşmaq”dan/;'s. 

XARABLAŞMAQ f. Pisləşmək, daha da 
xarab olmaq, fənalaşmaq, korlanmaq. [Hə- 
sənqulu bəy:] Həzərat! Özünüzə məlumdur 
ki, dünya getdikcə xarablaşır, yəni mən onu 
demək istəyirəm ki, bu diiııya getdikcə xarab 
olur. Ü.Hacıbəyov. Kişinin ovqatı daha da 
xarablaşır, oyaıı-buyam, axtarar, əlinə 
təndir kösöyii götürüb, itə bir-iki çəkərdi. 
H. Sarabski. Gülşən işdən çıxanda günor- 
tadan pozulmağa başlayan hava get-gedə 
daha da xarablaşdı. M.Süleymanov. 

XARABLIQ is. Xarab şeyin halı, key- 
fiyyəti; pislik, bərbadlıq, fənalıq. 

XARAKTER \yun. ] 1. Bax xasiyyət. Zey- 
nalda xudkam bir sənətkar xarakteri vardı. 
S. Hüseyn. Mahnı xalqın milli xarakterini 
canlı surətdə ifadə edən böyük bir ilham 
məhsuludur. Ə.Bədəlbəyli. 

2. ədəb. inc. Tip, surət, obraz. M.F.Axund- 
zadəııin komediyaları böyük ictimai məsə- 
lələri əhatə edən, komik planda ictimai xarak- 
terlər yaradan klassik komediya əsərləri idi. 
M.lbrahimov. 

3. Mahiyyət, keyfiyyət, xüsusiyyət. Yer 
səthinin xarakteri. 



XARDAL 

4. Xaraktercə şəklində - xarakterinə 
görə; xasiyyətinə görə, mahiyyətinə görə; 
xasiyyətcə, mahiyyətcə. “ Atabəylər ” dra- 
mında gərgin hadisələrlə yanaşı, xaraktercə 
bir-birinə zidd olan obrazlar da nəzəri cəlb 
edir. M.İbrahimov. 

XARAKTER, XARAKTERİK sif. \yuil.] 
bax səciyyəvi. Xarakterik cəhət. - Qlier 
Azərbaycan mövzusunda [“Şahsənəm”] 
opera yaradarkən folklorumuzun bütün 
melodiya zənginliyindən istifadə edə bilmə- 
miş, Azərbaycan musiqisinin lad, vəzn və 
nüanslarının bütün xarakterik xüsusiyyət- 
lərini öyrənə bilməmişdir. Ü.Hacıbəyov. 

XARAKTERİSTİKA \yun.] 1. Bir şəxsin 
və ya şeyin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin 
təsviri. 

2. Birinin əmək və ictimai fəaliyyəti haq- 
qında məlumat verən rəsmi sənəd, xasiy- 
yətnamə. 

3. riyaz. Onluq loqarifmin bütöv hissəsi. 

4. xiis. Bir şeyin hər hansı bir qrafik 
(cizgilərlə) göstəricisi. Turbinin xarak- 
teristikası. Çay rejiminin xarakteristikası. 

XARAKTERİZƏ: xarakterizə etmək - 
xarakteristika vermək, fərqləndirici xüsu- 
siyyətlərini müəyyənləşdirmək; səciyyə- 
ləndirmək. 

XARAKTERLİ sif. Xarakterə malik olan, 
səciyyəvi xüsusiyyətlərə malik olan; səciy- 
yəvi. Cəngavər xarakterli tiplər yaratmaq. 

XARAKTERSİZ sif. Möhkəm xarakteri, 
heç bir səciyyəvi xüsusiyyəti olmayan, çox 
tez təsir altma düşən, zəif iradəli. Xarak- 
tersiz surətlər. 

XARAKTERSİZLİK is. Möhkəm xarak- 
teri olmama, çox tez təsir altına düşmə; iradə 
zəifliyi. 

XARAL is. İri torba (kisə), bardan. Nənəm 
qarala, qoyun! Bənzər marala, qoyun! Ço- 
ban yununu qırxıb ; Basar xarala, qoyun! 
(Bayatı). Öz vaxtında ayırmadın şahini sar- 
dan; Az qoşmadın boş xarallar şəninə das- 
tan. M.Araz. 

XARÇO is. [gürcücə ] Qoyun ətindən bi- 
şirilən bozbaşaoxşar ədviyyəli xörək, şorba. 

XARDAL is. 1 . bot. Xaççiçəklilər fəsilə- 
sindən xırda sarı çiçəkləri və meyvəsi olan 



426 




XARDALLI 



XARİCİYYƏ 



ot bitkisi. Xaççiçəklibr fasiləsinə bir sıra 
kələm, turp, vəzəri kimi qiymətli tərəvəz bit- 
kiləri, xardal kimi yağlı bitkilər, mixəkgülü, 
şəbbugülii kimi bəzək bitkiləri daxildir. 
H.Qədirov. 

2. Xörəyə kəskin dad vermək üçün bu 
bitkinin üyüdülmüş tumlarından hazırlanan 
şirə. □ Xardal yaxısı - xardal yaxılmış 
(sürtülmüş) kağız parçası (müalicə məqsə- 
dilə işlənir). 

XARDALLI sif. Tərkibində xardal olan. 

XARIBÜLBÜL is. [fars, xar - tikan və 
bülbül.] Azərbaycanda bitən bitki növü. 
Açma xarıbülbül, açma, sən bu il; Görür- 
sən, bu bahar bizimçün deyil. B. Vahabzadə. 

XARILDAMA “X arı 1 d am aq ” dan /.7.s. 

XARILDAMAQ f Ayaq altında tapda- 
lanan qardan xar-xar səsi çıxmaq. İşıq düşər- 
qar üstünə parıldar; Tapdalayan vaxtda onu 
xanldar. A.Səhhət. Qar atların ayaqları al- 
tında qəribə bir səslə xanldavırdı. M.Hüseyn. 

XARILDAŞMA “Xarıldaşmaq”dan /.7,s. 

XARILDAŞMAQ f. Küləyin təsirilə yar- 
paqların, budaqların bir-birinə dəyməsin- 
dən çıxan səs haqqında - xışıldamaq. Külək 
əsdikcə yarpaqlar xarıldaşırdı. - Meşəni 
çulğayan dərin uğultu bir neçə saniyə kəsil- 
mədi. Ağaclar xarıldaşdı. M.Hüseyn. 

XARILTI bax xışıltı. Xarıltı səsi. □ Xa- 
rıltı ilə - xarıltı səsi çıxararaq, xışıltı ilə. 
[Məryəm:] Sən məni unutsan da, amma mən 
səni unutmaram, - deyə işvəkar qadınlara 
məxsus bir şivə ilə fırlanıb ipək paltarlarını 
xarıltı ilə yellətdi. B.Talıblı. Payız yağmurla- 
rından aşıb-daşan çay iri yumru daşları x a- 
rıltı ilə yuvarlayıb aparırdı. M.Rzaquluzadə. 

XARİC is. [ər.] 1. Bayır, dışarı; bayır tə- 
rəf ( daxil əksi). Binanın xarici. Bu evin xa- 
rici daxilindən gözəldir. - Sonra birdən o, 
xaricdən gələn səslərə qulaq asmağa baş- 
layır. S. Rəhman. □ Xaric etmək - qov- 
maq, kənar etmək, çıxarmaq. [Fərhad Mirzə 
Sadığa:] Baba, tez məni [saraydan] xaric 
edin. C. Cabbarlı. Yoldaşlarından birini 
bıçaqlayıb yaralamağının üstündə Əmiras- 
laııı məktəbdən xaric etdilər. S.S.Axundov. 
Xaric olmaq - kənar olmaq, çıxmaq. [Qızıl 
Arslan:] Bu məktubu alandan bir həftəyə 



qədər öz qoşununu padşaha təslim verib 
islam məmləkətlərindən xaric olmalısınız! 
M.S.Ordubadi. 

2. Xarici ölkə, məmləkət. Xaricdən gələn 
mallar. Xaricdə yaşamaq. - Günlər keçir, xa- 
ricdən qəsəbəyə kimsə gəlməyirdi. H.Nəzərli. 

3. Musiqidə: mövcud ölçü və ahəngdən 
kənara çıxma, yanlış çalma, ya oxuma. Xa- 
ric vurub zil pozuldu; indi bəmdən oxu, bül- 
bül. N.Kəsəmənli. 

0 Xaric dəftəri dəft. - idarədən çıxan mək- 
tubları, təliqələri qeyd etmək üçün dəftər. 

XARİCİ sif. [ər.] 1. Xaricə aid, zahiri 
(ı daxili ziddi). Xarici əlamət. - Mahmuda 
xarici görünüşünə görə paxıllıq edənlər də 
olurdu. S. Vəliyev. // Bir şeyin xaricində, 
xaric tərəfində olan. Xarici tərəf. Xarici 
mühit. - Qəhrəman o qəbil insanlardan idi 
ki, .. xarici aləmdə heç bir şey görməz və 
eşitməzdi. M.İbrahimov. Elə bi! bu saat 
bütün xarici aləm yalnız sədrdən asılı idi. 
İ. Əfəndiyev. 

2. Xarici dövlətlə olan münasibətlərə aid 
(ı daxili ziddi). Xarici siyasət. Xarici vəziy- 
yət. Xarici ticarət. H Həmin dövlətin hü- 
dudları xaricində olan. Daxili və xarici qiy- 
mətlər. Xarici bazar. Xarici düşmənlər. 
H Xarici ölkədən gəlmiş və ya gətirilmiş. 
Xarici qonaqlar. Xarici mal. H Başqa döv- 
lətə, başqa ölkəyə mənsub olan, aid olan. 
Xarici təbəələr. Xarici valyuta. Xarici dil- 
lər. H İs. mənasında. Əcnəbi, xarici ölkə 
təbəəsi. Bakı neft yataqları xariciləri özünə 
çəkirdi. M.İbrahimov. // is. kölın. İslam alə- 
mində qeyri-müsəlmanlara verilən ad; əc- 
nəbi. [Hacı:] Hayıf olsun ki, siz də xaricilərə 
qoşulub məni yerdən götürməyə çalışırsınız. 
M.S.Ordubadi. Hacı Əliqulu, doğrudur, bir 
xarici ilə əl-ələ görüşəndə gəlib evdə əlini 
sabunla təmizlərdi. Qantəmir. Xaricilər qa- 
bağa düşdü tamam; Nə yaman günlərə qaldı 
islam. A.Səhhət. 

XARİCİYYƏ is. [ər.] Xarici işlər nazirli- 
yinin köhnə adı. Osmanlının xariciyyə və- 
ziri gəlib sultana ərz edəndə ki, sultan sağ 
olsun, Yevropa hökumətləri Kriti hazırlaşır- 
lar versinlər yunan padşahına, Sultan Əbdül- 
həmid уипапһ hərəmini yanma çağırıb deyir: 



427 




XARİQƏ 

.. İstambula yazaram, “ Molla NəsrəddiıT'i 
Osmanlı torpağına qovmasınlar. "Hophop- 
namə”. 

XARİQƏ is. [ar.] 1. insanda heyranlıq do- 
ğuran şey, hadisə; möcüzə, bax xariqüladə. 

2. məc. Adama xariqə kimi görünən, xa- 
riqə sayıla bilən şey, qeyri-adi, görünmə- 
miş şey. İnsanın zəkası xariqələr yaradır. 
- [Nəcməddin] Böyük şairin [Nizaminin] 
bu qədər qilu-qal içərisində keçən günləri 
sakit bir həyatın qucağında xariqələr, mö- 
cüzələr dolu şeirlər yaratmağa sərf oluna- 
caqdır. M.S. Ordubadi. 

XARİQƏLİ sif. Xariqüladə, xariqələrlə 
dolu, ecazkar, möcüzəli, görünməmiş. 
Burada xariqəli bir şey yoxdur. 

XARİQÜLADƏ sif. [ər.] 1. Qeyri-adi, 
qeyri-təbii, bu vaxta qədər misli gö- 
rünməmiş, təbiət xaricində olan. Xari- 
qüladə qüvvələr. Xariqüladə hadisələr. 
Xariqüladə qəhrəmanlıq. 

2. Adi qaydadan xaric, qeyri-adi, fövqə- 
ladə. Boşanmaq təklifi [Mehriban] üçün 
xariqüladə bir şey idi. S. Hüseyn. Amma 
Saday yoldaşlarına ürək-dirək verəndə, elə 
xariqüladə bir qüdrət sahibi olduğunu 
bilməzdi. M. Hüseyn. Mahmud Sərdarın 
dediyinə inanmırmış kimi, bir an quruyub 
qaldı. O, xariqüladə bir qüdrətə malik zənn 
etdiyi bu adamın vurula biləcəyinə heç cür 
inanmazdı. P.Makulu. 

XARİQÜLADƏLİK is. Qeyri-adilik, föv- 
qəltəbiilik, fövqəladəlik; ecazkarlıq. Hadi- 
sənin xariqiiladəliyi. 

XARLAMA “Xarlamaq”dan fis. 

XARLAMAQ f Bərkimək (qar, ərgin 
şəkər haqqında). [Qırmızı qan ləkələri] 
xarlamış qar üzərində nar dənələri kimi 
qızarır, sağda-solda bir ovuc mərcan kimi 
göyümtül rəngə çalan qar üzərinə səpələ- 
nirdilər. Ə.Məmmədxanlı. Hava açılır, 
dağlarda yumşalıb xarlayan qar əriyir, 
dərələr səslənir. Xaçının qıjıltısı hər saat 
güclənirdi. B. Bayramov. 

XARLANDIRMA “Xarlandırmaq”dan fis. 

XARLANDIRMAQ/ Şəkərə döndərmək, 
şəkərləndirmək. 

XARLANMA “Xarlanmaq”dan fis. 



XAS 

XARLANMAQ /.' Şəkərə dönmək, şəkər- 
lənmək. Bal xarlanıb. Mürəbbə qalıb xar- 
laıııb. 

XARLANMIŞ/s/ Şəkərə dönmüş, şəkəri 
artmış, şəkərdən bərkimiş. Xarlanmış bal. 

XARRAT is. Ağac və taxtadan müxtəlif 
şeylər qayıran usta; doğramaçı. Bir yanda 
xarratlar taxta yonub rəndələyir, qapı-pən- 
cərənin çərçivəsini yerinə salır, döşəməni 
düzəldirdilər. M.İbrahimov. Xarratlar taxta- 
şcılbaıı işlərini qurtarmış, çilingərlər də me- 
xanizmlərin əgər-əskiyini düzəldib qaydaya 
salırdılar. M.Hüseyn. 

XARRATXANA is. Xarrat emalatxanası. 

XARRATLIQ is. Xarrat sənəti, peşəsi. 
[Nizami:] Təbibə ehtiyacı çox olan məmlə- 
kətlərdə insanın təbibliyə olan marağı hər 
şeydən artıqdır. Elə də dəmirçilik, xarratlıq, 
dərzilik və başmaqçılıqdır. M.S.Ordubadi. 

XART təql. Bərk, kövrək bir şeyi dişlə doğ- 
radıqda, ya kəsdikdə çıxan səs. 

XARTAXART zərf Xartıldadaraq, xartıltı 
ilə. Bərk almanı xartaxart yemək. Qəndi xar- 
taxart çeynəmək. 

XARTILDATMA “Xartıldatmaq’’dan fis. 

XARTILDATMAQ / Xartıltı ilə sındırıb 

yemək. Ömər xan sözünü bitirərək qabdan 
bir qazmaq götürüb, sağlam dişlərlə xartıl- 
datmağa başladı. Çəmənzəminli. 

XARTHAXART bax xartaxart. [Qəndi] 
.. ağzıma salıb bir qədər sorduqdan sonra 
dilimin ucu ilə dişlərimin altına ötürüb 
xarthaxart yeyərdim. Qantəmir. [Tapdıq] 
hər dəfə çay içəndə bir yekə tikə qənd ağzı- 
na qoyur və xarthaxart yeyirdi. Ə. Vəliyev. 

XARTİYA is. [yun.] 1. Qədim əlyazması 
(papirus və perqamentdə). 

2. İctimai-siyasi sənəd. 

XARTUT is. iri qara tut. Tut cinsinin Azər- 
baycanda əsas üç növü bitir: ağtııt, xartııt və 
qırmızı tut və ya çəkil. M. Qasımov. [Bay- 
ram kişi:] Bunlardan başqa, iydə, innab, 
qaratut, xartut da buralarda çox yaxşı olur. 
M.Rzaquluzadə. 

XAS 1 sif. [ər.] 1. Yalnız bir adama və ya 
şeyə məxsus olan, onun üçün səciyyəvi 
olan, yalnız bir adamda və ya şeydə olan. 
Balaca Azad təbiətinə xas bir hay-küylə 
kənarda oynayır. M.İbrahimov. Giiləsər 



428 




XAS 



XAŞALIQ 



yeniyetmə kənd qızlarma xas olan bir qəmzə 
ilə boynunu bükdü və dinməz-söyləməz çar- 
daqdan endi. I. Şıxlı. 

2. Saf, xalis, qatışıqsız, təmiz. Xas polad. 
- Tən köynəyi xas qırmızı; Gülgəzli xaradan 
yaxşı. (Qoşma). 

3. tar. Hökmdarın şəxsən özünə məxsus 
olan. Xas əsgər. - [Şah əşxasa:] Sizi bir 
əmrdən ötrü məsləhətə çağırmışam, gərək 
haman xüsusda bir tədbir göstərəsiniz. 
Çünki bu məclisi-xasdır, ona binaən mənim 
tərəfimdən icazət olunur ki, oturasınız. 
M.F.Axundzadə. Toğrulun məktubunu apa- 
ranlardan birisi onun xüsusi katibi Əbiil- 
qədir, ikincisi xas qulamlardan Cəmad, 
üçüncüsü isə Mülkimdir. M.S. Ordubadi. 

4. köhn. klas. Əsil, nəcabətli, əsilli, əsil- 
nəsəbli; əyan, kübar. 

XAS 2 is. Həftənin ikinci günü, çərşənbə 
axşamı; tək günü. 

XASA sif. [ər.] Yaxşı bişmiş (qızarmış), 
bürüştə, əla. [Çörəkçi:] Gəl, müştəri, gəl 
görək, tazadır xasa çörək... M.S. Ordubadi. 

XAS-XALİS sif [ər.] köhn. Əsil, əsilli, 
nəcabətli, əsil-nəsəbli. Zakir özü Qara- 
bağın xas-xalis nücəbalarından ola-ola, öz 
həmsinfinin ayıb və qüsurlarını belə açıq, 
mərdanə və şairanə söyləməyi, əlbəttə, 
şayani-təhsirdir. F. Köçərli. 

XASİYYƏT is. [ər.] 1. insanın hərəkət və 
davranışlarında özünü göstərən əsas və ən 
sabit psixik xassələrinin səciyyəsi xüsusiy- 
yətlərinin məcmusu, təbiətində olan xüsu- 
siyyət, xarakter. Yumşaq xasiyyət. Sərt 
xasiyyət. - Üz bürüməz yar yarını görəndə; 
Bu xasiyyət nədi, bilməzəm səndə? Q.Zakir. 
Atalar demişkən: “ Atı atın yanma bağlar- 
san, ya halını götürər, ya xasiyyətini ”. 
C.Məmmədquluzadə. Nola, gər atəşi-eşq 
ilə yansaq, şöləmiz yoxdur; Bu xasiyyət bizə 
nə şəm, nə də pərvanələrdəndir! Ə. Vahid. 

2. Bir şeyə xas olan hal, xüsusiyyət. Sənə 
həm gül verir, həm də qar verir; Budur xa- 
siyyəti bizim dağların. S. Rüstəm. Bu yerlərə 
yaxşı bələd olan Şahin dumanın da xasiy- 
yətini bilirdi. B. Bayramov. 

XASİYYƏTCƏ sif. Xasiyyətinə görə, tə- 
biətinə görə, təbiətcə. Xasiyyətcə gözəl 
adam. Xasiyyətcə tərsdir. - Aşıq azarkeşləri 



yaxşı bilirdilər ki, xasiyyətcə tündməcaz olan 
və tez əsəbiləşən Aşıq Alı çuğulların belə 
sözlərindən qəzəblənəcək və Aşıq Ələsgərlə 
deyişəcəkdir. “Aşıq Ələsgər”. 

XASİYYƏTNAMƏ is. [ər. xasiyyət və fars. 
...namə] Bir şəxsin ictimai və əmək fəaliyyə- 
tini təsvir edən rəsmi sənəd; xarakteristika. 
İş yerindən xasivyətnamə almaq. - Lalə dü- 
nən baş mühəndisin texniki imtahandan 
keçirdiyi adamlara dair yazıb verdiyi xasiy- 
yətnamələrlə tanış olurdu. M.Hüseyn. [Qoç- 
əlinin] döyüş xasiyyətnaməsi olmadığından 
ərizəsini ləngitmək istəyirdilər. Ə.Vəliyev. 

XASSƏ is. [ər.] Bir adama və ya şeyə 
məxsus olan hal, bir adamda və ya şeydə 
olub, başqalarında olmayan keyfiyyət; xa- 
siyyət. [Rüstəmbəy Vəlibəyə:] Hər şeyi tər- 
sinə başa düşmək [Cəfərdə] bir xassədir. 
Çəmənzəminli. // Keyfiyyət, xüsusiyyət. 
Mədən sularının şəfaverici xassələri. 

XASSƏLİ sif Xassəsi, xüsusiyyəti, müəy- 
yən keyfiyyəti olan. Müxtəlif xassəli mad- 
dələr. 

XAŞ is. Kəlləpaçadan hazırlanıb sarım- 
saqla yeyilən xörək. 

XAŞA 1 is. bot. Paxlalılar fasiləsindən yem 
bitkisi; esparset. Əkilən qarayonca, üç- 
yarpaq yonca növləri, xaşambul .. və xaşa- 
nın yabam bitən və əkilən-becərilən növləri 
çox gözəl yem bitkisi olub, ottcırlalı əkin 
sistemində geniş tətbiq edilir. M. Qasımov. 

XAŞA 1 is. iri torba, xaral. Gəlin Xəlildən bir 
neçə addım sağda qoyulmuş iri xaşaya doğru 
yönəlib önlüyünü boşaltdı. M.Hüseyn. 

XAŞAK is. [fars.] köhn. Çör-çöp, zir- 
zibil, xırım-xırda. Çarparaq cari olan bun- 
ca məarif seylinin; Qarşısın sədd etməyə 
qabilmidir xaşaklər?! M. Ə. Sabir. 

XAŞAL sif. dan. Sallaq (yekə) qarın, şiş- 
man. Burnu biz, qarnı xaşal; Bu pis, löyün 
başdı birə. Aşıq Ələsgər. Qarnı xaşal, qur- 
şağı örkən kimi; Gözləri göy, sinəsi xırman 
kimi. Ə.Nəzmi. [Həşim] əllərini xaşal qar- 
nının üstündə çarpazladı. I. Hüseynov. 

XAŞALIQ is. Xaşa bitmiş yer. Araz qıra- 
ğındakı qamışlıq, kəndin ətrafındakı yonca- 
lıq və xaşalıq .. Gülşənin çox xoşladığı və 
həzz aldığı şeylərdən idi. Ə.Vəliyev. 



429 




XAŞALQARIN 



XATA-BALA 



XAŞALQARIN sif dan. Yekəqarın, şiş- 
man. Xaşalqarın kişi. 

XAŞALLAŞMA "Xaşallaşmaq”dan fis. 

XAŞALLAŞMAQ/ dan. Qamı yekəlib sal- 
lanmaq, xaşal olmaq. Kişinin qarnı lap xa- 
şallaşıb. 

XAŞAMBUL is. bot. Sarı-ağ salxımvari 
çiçəkləri olan xırda yarpaqlı hündür çoxillik 
ot. Xaşambul çoxillik bitkidir. Hündürlüyü 
təxminən bir metr olan qol-budaqlı gövdə- 
sinin üzərində saplaqlı xırda yarpaqları yer- 
ləşmişdir. San rəngli çiçəkləri salxıma ox- 
şayır. R.Əliyev. 

XAŞXAŞ is. bot. 1. Tərkibində süd şirəsi 
olan iri çiçəkli və içi xırda toxumlarla dolu 
qozaşəkilli meyvə verən bitki. Xaşxaşlar 
cinsi .. birillik, ikiillik və ya çoxillik otlardır. 
Süd şirələri ağdır. M.Qasımov. Lalələr tö- 
külüb qurtarmış, xaşxaş gömgöy göyərirdi. 
Ə.Vəliyev. 

2. Bu bitkinin yeyilən xırda toxumları. 
Çörəyə, qoğala xaşxaş vurmaq. - Xərc edir 
bir para əşxas pulun bayramda ; Zəfərana, 
yağa, razyaııayə, xaşxaşə, ətə. M. Ə. Sabir. 
// Bu bitkinin tiryək hazırlanan qozası. 

XAŞXAŞGÜLÜ is. bot. Qızılı və ya ağ 
çiçəkləri olan kol-bitki. 

XAŞXAŞLIQ is. Xaşxaş əkilmiş yer. 

XATA is. [ər.] 1. Bax xəta. // Qəbahət, 
qüsur, günah, yanılma, istənilmədən edilən 
səhv. Kiçikdən xata, böyükdən əta. (Ata. sözü). 
□ Xata eləmək - səhv iş görmək, yanılmaq, 
səhv etmək. [Koroğlu:] Koroğlu eylədi 
xata ; İndi sən bax bu büsata. “Koroğlu”. 

2. Qorxu, təhlükə, xətər ehtimalı. Sənin 
xatan var. Xatadan qurtarmaq. // Qorxulu, 
təhlükəli, faciə ilə nəticələnə bilən iş, 
hərəkət, əməl; qorxu, təhlükə. Bəzi yerdə 
çiy ət yemək adətdir, çiy əti zəif xəstəyə və 
uşağa da verirlər. Anıma belə çiy ət yeməyin 
xatası var. H.Zərdabi. Bu xatadan sovuş- 
sam, çarmıxa çəksələr də; Ağzımı kilid- 
lərəm, danışmaram bir daha. B. Vahabzadə. 

0 Xata baş vermək - ölüm və ya başqa 
ağır bir hadisə üz vermək. [İlyas Adiləyə:] 
Anamın da ürəyinə dammışdı ki, əgər mən 
Tərlanı minsəm, nə isə bir xata baş verəcək. 
Ə.Məmmədxanlı. Xata çıxar(t)maq - faciə 
ilə nəticələnə və ya pis nəticəsi ola biləcək 



bir iş görmək. [Ata:] O qalmışdı bir xata 
çıxardasan? S.Rəhimov. [Mindilli:] Yenə ko- 
missiya? Əşi, xata çıxarma, dayan... S. Rəh- 
man. Xata dəymək - bəla üz vermək, xətər 
toxunmaq, zərər dəymək. Öz əlimlə xata 
dəydi özümə; Bədəndən qolumun sağı kə- 
sildi. Aşıq Ələsgər. Xatada qalmaq - pis, 
çıxılmaz vəziyyətdə qalmaq, əngələ düş- 
mək. İşə zərbə vurmuşam?! Ya işə gecik- 
mişəm?! Əcəb kələyə düşdük, əcəb qaldıq 
xatada. S. Rüstəm. Xatam başdan eləmək 
- gözlənilən təhlükədən uzaqlaşmaq, uzaq- 
laşdırmaq, qorxudan çıxmaq. Rəhim bəy, bir 
bəri gəl! Allahı sevirsən, bu xatanı mənim 
başımdan elə, al bu on manatı da qəndə, 
çaya ver, bu donuzu mənim qapımdan 
uzaqlaşdır. Ə. Haqverdiyev. Xatası başdan 
olmaq - xatası, təhlükəsi aradan qalxmaq, 
yox olmaq, sovuşmaq. Veysin xatası başdan 
olsaydı, [Allahqulunun] fikrincə, qalan hər 
şey öz yolu ilə düzələcəkdi. Ə.Əbülhəsən. 
Xataya düşmək - əngələ düşmək, təhlükəli 
vəziyyətə düşmək. Heç nədən xataya düşən 
dəllək diz qapaqları titrəyə-titrəyə küncə da- 
yandı. S.Rəhimov. [Qurban Telliyə:] Həmişə 
yuxumda dəvə görəndə o biri gün xataya dü- 
şürəm, Telli. Ə.Məmmədxanlı. Əlindən xata 
çıxmaq - istəmədən adam öldürmək, qan 
tökmək. [Səkinə xanım:] Nə söyləyirsən, sən 
dayan, getmə, əlindən xata çıxar! M.F.Axund- 
zadə. [Mirzə İsmayıl:] Dəli iyiddir. Əlindən 
xata çıxa bilər. Ə.Haqverdiyev. Öz(ü)-özünü 
xataya salmaq - gördüyü işin nəticəsini fi- 
kirləşmədən işini əngələ salmaq, özünü 
çətin vəziyyətə, bəlaya salmaq. [Səlimqızı:] 
Ay balam, özünüzü xataya salmayın. C. Cab- 
barlı. 

XATA-BALA is. 1. Xata, qorxu, təhlükə; 
xətərli, təhlükəli iş. Xata-baladan uzaq ol- 
maq. - [Ağca:] [Tapdığı] xata-baladan mə- 
nim duam saxlayıb. Ə.Əbülhəsən. 

2. Dərd, bəla, müsibət, bədbəxtlik. [Sə- 
nəm:] Belə mənim dörd balamın dördünün 
də xata-balası, azarı tökülsün sənin bircə 
qardaşının üstünə! Ə.Haqverdiyev. 

0 Xata-baladan uzaq qalmaq (olmaq) - 
xatalı, təhlükəli bir işdən, hadisədən uzaqda 
qalmaq, salamat qalmaq. Arxada, yaxşı bir 
vəzifədə xata-baladaıı uzaq qalmaq ona 



430 




ХАТ A-BAL AÇI 



XATIRLANMA 



qismət olmamışdı. Ə.Əbülhəsən. Xata-ba- 
ladan uzaq olasan! - birinə salamatlıq ar- 
zusu bildirən ifadə. 

XATA-BALAÇI is. Xata törədən, başqa- 
sına əziyyət verən; şuluq, nadinc. Çox xata - 
balaçı uşaqdır. 

XATA-BALALI sif. 1. Təhlükəli, xətərli, 
xatalı, qorxulu, xata ilə bağlı olan. Xata- 
balalı iş. - Çayqıraqlılar ağır və məşəqqətli 
güzəranlarına görə bu xata-balalı qazanc- 
dan əl çəkməyə məcburdular. Ə.Əbülhəsən. 

2. məc. Ağır, məşəqqətli, əziyyətli, mü- 
sibətli, bəlalı. Xata-balalı günlər. 

XATAKAR sif. [ər. xəta və fars. ...kar] 
Gözlənilmədən xata törədən, xata törədə bi- 
lən, əlindən xata gələ bilən, zərərli, qorxulu, 
xain. Xatakar adam. - Kürən at xatakar (z.) 
olar ha.. - deyə. Nadir nəyə isə eyham atdı. 
B.Talıblı. // məc. Qorxulu, təhlükəli, xətərli. 
[Fatehzadə:] Xatakar yerdir. Sualtı qaya o 
qədər çoxdur ki, orada balaca qayıqla da 
üzmək olmur. M.Süleymanov. // İs. məna- 
sında. Məni bu xatakarın əlindən qurtar. 

XATAKARLIQ is. Xatalı, təhlükəli iş, pis 
əməl, başqalarına zərər verən işlər. Uzun 
çəkməz, kərbəlayı, yox olar aramızdan şə- 
rarət, xatakarlıq; əmələ gələr insaniyyət, elm, 
tərbiyət, rəhm, insaf!.. N.Vəzirov. [Səməd:] 
Yox, bacıoğlu, dinc atdır. Heç xatakarlıq 
bilməz. Dinc adamın atı da dinc olar. 
B.Talıblı. 

XATAKÜN sif. [ər. xəta və fars, kün] 
bax xatakar. [İbrahim bəy:] Bir Kərbəlayı 
Qulam var, əlləm-qəlləm, xatcıkiin, nadü- 
rüst, hacım yaman dolaşdırıb. N.Vəzirov. 
[Yarməmməd Salmana:] Kimin olacaq, 
dostun Şirzadın! Belə xatakiin hələ diinyavü 
aləmə gəlməyib. M. İbrahimov. // İs. məna- 
sında. [Zinət xanım:] O xatakünlərdən xata 
əskik deyil, mən qorxuram. N.Vəzirov. 

XATALI sif. Xata gətirən, qorxu törədən, 
təhlükəli, xətərli, nəticəsi qorxulu. Xatalı yer. 
Xatalı yol. - [Sona xanım:] Ay aman, Heydər 
bəy, bu iş də xatalı işə bənzəyir. M.F.Axund- 
zadə. O, az qala yalvarır, bu xatalı fikirdən 
onu daşındırmağa səy edirdi. M.ITüseyn. 
Xatalı yuxudur şöhrət yuxusu; Canıma od 
saldı onun qorxusu. B.Vahabzadə. 



XATASIZ sif. və zərf 1 . Qorxusuz, təhlü- 
kəsiz, xətərsiz. Əlbəttə, bu qazanc xatasız, 
ölünı-itimsiz olmazdı. Ə.Əbülhəsən. 

2. Günahsız, təqsirsiz, nöqsansız. Xatasız 
adam olmaz. 

XATƏM' is. [ər.] Mas. 1. Üzük. Barma- 
ğında xatəm, guşində tənə; Gireh-girelı zül- 
fün tökə gərdənə. M. P. Vaqif. Barmağında 
xatəm, belində kəmər; Telində güşvarə, düy- 
mə tamam zər. Q. Zakir. 

XATƏM 2 is. [ər.] Sonuncu, axırıncı, ən 
sonuncu. 

0 Adəmdən xatəmə - dünyanın əmələ 
gəlməsindən bu günə kimi; heç vaxt, heç 
zaman. Adəmdən xatəmə görünməmişdi ki, 
bəy qızı əsnafa verilsin. Çəmənzəminli. 
[Molla:] Adəmdən xatəmə görünməyib ki, 
bir nəfər rəiyyət oğlu bir xanzadənin üzünə 
ağ olsun. P.Makulu. 

XATIN is. Qadın, xanım. Ağam bir xatııı 
aldı; Davanı satın aldı. (Ata. sözü). [Qazan 
xan:] A üzü qaralı, başı qadalı, xatınları, 
oğul-uşağı nə deyə dustaq etdiıı?! M. Rza- 
quluzadə. 

XATINBARMAĞI bax xatını. 

XATINI is. İri giləli, şirəli üzüm növü. 
Baba isə xatını, .. əsgəri, mövücii üzümləri 
dərib gətirər, tapdalayar və şirə yığardı. 
FLSarabski. 

XATIRLADILMA 1. “Xatırladılmaq”dan 
fis. 

2. Xəbərdarlıq edilmə, məzəmmətlən- 
dirilmə; xəbərdarlıq. Guya Zeynal vəzifə- 
sinə çox soyuq baxır, dəfələrlə özünə xatır- 
ladılmasam baxmayaraq, səhlənkarlıqdan 
qalmırmış. S.Hüseyn. 

XATIRLADILMAQ məch. 1. Xatirə sa- 
lınmaq, yada salınmaq. 

2. Xəbərdarlıq edilmək, məzəmmətlən- 
dirilmək. 

XATIRLAMA “ X at ı r 1 am aq ” d an/7.s . 

XATIRLAMAQ f. Yada salmaq, xatirinə 
gətirmək, yad etmək, anmaq. [Student] 
birdən-birə ev sahiblərinin qonaq otağında 
bir dolab kitab olduğunu xatırladı. Çəmən- 
zəminli. Kim məni xatırlasa; Çıxaraq sahil- 
lərə; Mavi Xəzərə baxsın. N. Xəzri. Azad öz 
uşaqlıq illərini xatırlayırdı. M.Rzaquluzadə. 

XATIRLANMA “Xatırlanmaq”dan fis. 



431 




XATIRLANMAQ 

XATIRLANMAQ məch. Yada salınmaq, 
xatirə gətirilmək, anılmaq, yad edilmək. 

XATIRLATMA “Xatırlatmaq”dan/is. 

XATIRLATMAQ/ Yadına salmaq. Bu xoş 
ətir nədənsə Mehribana nənəsini xatırlatdı. 
H.Seyidbəyli. Bəs nədəndir səni mənə 
xatırladır; Susuz yanan hər çöl, hər diiz? 
N.Rəfıbəyli. // Andırmaq, oxşamaq, yadına 
salmaq (oxşar bir şeyi). Axşamüstü Arazdan 
qalxan sazaq quru qarğı və qamışları 
tərpədir, səhərki səsləri büsbütün unudan və 
qəmli bir hiiznü xatırladan başqa bir səs 
eşidilməyə başlayıradı). Ə.Vəliyev. 

XATİMƏ is. [ər.] 1. Son, axır. □ Xatimə 
çəkilmək - son qoyulmaq, bitirilmək. 
[Şükür] hökumət kabinəsinin süqutilə bütün 
narəva hallara bir xatimə çəkiləcəyinə 
inanırdı. S. Hüseyn. Xatimə çəkmək - son 
qoymaq, tamamlamaq, bitirmək. Səfərə çıx- 
maq həvəsinə xatimə çəkdim. Xatimə ver- 
mək - bitirmək, tamamlamaq, nöqtə qoy- 
maq. [Qoca Sərdara:] Mən istəyirəm ki, iş 
uzanmasın, biz [düşmənin] işinə xatimə 
verək. P.Makulıı. 

2. Kitabın axırma əlavə olunan və əksə- 
rən onun xülasə və nəticəsini təşkil edən 
hissə. Nizaminin mükafat aldığı kəndin 
nəhayət dərəcədə dəyərsiz olduğunu kitaba 
yazılmış xatimədən də anlamaq olur. 
M. S. Ordubadi. 

XATİR is. [ər.] 1. İnsanın keçmişdə olmuş 
bir şeyi yadda saxlama qabiliyyəti; yaddaş, 
zelıin. O əhvalat indi də xatirimdədir. - 
Xatirində varım boranlı çağlar? Bürümüşdü 
bizi zalım qaçaqlar. M. Müşfiq. □ Xatirə 
düşmək (gəlmək) - yada düşmək, hafizə- 
də, yaddaşda yenidən canlanmaq. Düşəndə 
xatirimə göylərə çıxar ahim; O malıparə ilə 
xəlvət etdiyim gecələr. S.Ə.Şirvani. Xatirə 
gətirmək - yada salmaq, anmaq. Xatirində 
qalmaq (yaşamaq) - yadında qalmaq, 
unutmamaq. O gün bizim xatirimizdə əbədi 
olaraq yaşayacaqdır. M.İbrahimov. Belə- 
liklə, mən tanı üç gün Yaqutu görmədim və 
bu üç gün həyatımın ən uzun günləri olaraq 
həmişəlik xatirimdə qaldı. Ə.Məmməd- 
xanlı. Xatirində saxlamaq - yadından 
çıxarmamaq, unutmamaq. Xatirindən çıx- 
maq - yaddaşdan çıxmaq, unutmaq. Ürəyim 



XATİR 

təııgləşirdi. “ Adi həyat ” bildiyimiz şəhər ya- 
şayışı, şəhərin yuxusuz gecələri xatirimdən 
çıxmırdı. T.Ş. Simurq. 

2. məc. Könül, ürək, qəlb mənasında. Ey 
fəqir, ehtiyacını göstər! İstə məndən, nə 
xatirin istər! M.Ə. Sabir. [Almaz Aftilə:] 
Sən bilirsən ki, mən sənin xatirini nə qədər 
istəyirəm. C. Cabbarlı. // məc. Mənlik hissi. 
□ Xatirinə dəymək (toxunmaq) - mənli- 
yinə, izzəti-nəfsinə toxunmaq. Bu söz 
Kazımın xatirinə dəyən kimi oldu. Mir 
Cəlal. ..Xatirinə dəyməmək üçün Eldara heç 
bir söz demirdim. M.Rzaquluzadə. 

3. Hörmət, sayğı. Sənin xatirin üçün. O, 
xatir bilən deyil. □ Xatir saxlamaq - hör- 
mət saxlamaq, sayğı bəsləmək. 

4. Xatirinə şəklində - 1) hörmət, sayğı 
əlaməti olaraq. Mənə elə gəlir dünyada hər 
şey; Sənin xatirinə yaranıb ancaq. Ə. Kür- 
çaylı. Professorun iştahı güc gətirsə də, 
Ədlıəmin xatirinə özünü saxlaya bildi. 
B.Bayramov; 2) ...naminə, ...üçün, ...görə, 
...uğrunda. İndi mən sabahın xatirinə; On- 
ların bu gününü alınımı əllərindən?.. Alma- 
lıyam... çarə yox! B. Vahabzadə. 

0 Xatiri qalmaq - bir şeydən incimək, 
könlünə toxunmaq, məyus olmaq, ürəyi inci- 
mək. Xatiri olmaq - hörməti olmaq, nüfu- 
zu olmaq, sayılmaq, istənilmək, əzizlənmək. 
Xatiri ... yanında əziz olmaq - hörmət 
edilmək, əzizlənmək, sayılmaq. ..Vətənə 
qulluq edən qadının xatiri hamının yanında 
əzizdir. Mir Cəlal. Hələ indi, bu qocalıq 
günlərində Gülzar xalanın xatiri Mustafa 
kişinin yanında o qədər əzizdi ki. . M.Əlizadə. 
Xatirini almaq - könlünü almaq, təskin 
etmək, ürək-dirək vermək. Taybuynuz 
öküzə heç mahnı oxuyan, xoş dillə onu ox- 
şayan və xatirini alan olmur... F.Köçərli. 
Xatirini gözləmək (saxlamaq) - hörmətini 
gözləmək, hörmətini saxlamaq, hörmət 
etmək, xatirini istəmək. Xatirini istəmək - 
sayğı, hörmət bəsləmək, əziz saymaq, 
yanında hörməti olmaq. [Mustafa bəy:] Bi- 
lirsən, Mirzə Kərim, mən sənin xatirini çox 
istəyirəm. Ə. Haqverdiyev. Xatirini qırmaq 
(sındırmaq) - qəlbinə dəymək, ürəyini 
sındırmaq. Lələ Lətifin xatirini sındırmayıb 
gül bağına getdi. “Lətif şah”. Allah xati- 



432 




XATİRAT 

rinə - yalvarış, xahiş mənasında: sən Allah, 
Allah eşqinə. [Rəhim:] Ağa, Allah xatirinə 
mənim munisimi əlimdən alma! N.Vəzirov. 
[Gövhərin əri camaata:] Allah xatirinə, hər 
gün iclas çağırın, bəlkə bu arvadın üzünii az 
görüm. M.İbrahimov. 

XATİRAT is. [ər. “xatirə” söz. cəmi] Xa- 
tirdə, yadda qalan şeylər. // Keçmiş hadi- 
sələr haqqında şəxsi xatirələrdən ibarət 
əsər və s. [Müəllim:] Sən mənə birgünlük 
xatiratını yaz, gətir. Qantəmir. Bu, Musta- 
fanın xatirat dəftərçəsindən bir vərəqdir. 
Mir Cəlal. 

XATİRCƏM sif və zərf [ər.\ Arxayın, 
sakit, rahat, asudə. Xatircəm yaşamaq. - 
[Mirzə:] Balalarım, dünyada mən çox ömür 
etmişəm, sizin yolunuzda nə qədər çalışıb 
məramıma çatmışam və xatircəm, qeydsiz 
dünyadan gedirəm. Ə.Haqverdiyev. Şahsə- 
пәт çolpa-cücələrini qanadının altına alıb, 
xatircəm yatmışdı. S.M.Qənizadə. □ Xatir- 
cəm etmək - arxayın etmək, sakitləşdir- 
mək. Kosa klub müdirini xatircəm edib geri 
qaytardı. S. Rəhimov. Xatircəm olmaq - 
rahat olmaq, arxayın olmaq, sakit olmaq. 
[Əhməd:] Qızını, mənim nə oğlum var, nə 
də qızım, səni sınayırdım, xatircəm ol, Qəri- 
bini tapıb sənə yetirərəm. “Aşıq Qərib”. 
Şah övrət-uşağı tərəfindən xatircəm oldu. 
M.F.Axundzadə. [ismət:] Getmiş, mollanı 
bulsun; Məktubu oxutsun, xatircəm olsun. 
H. Cavid. 

XATİRCƏMLİK is. Arxayınlıq; həyəcan, 
iztirab, narahatlıq, inamsızlıq olmadığı hal; 
işin tam uğıır və müvəffəqiyyətlə nəticə- 
lənəcəyinə arxayın olma. □ Xatircəmlik 
vermək - arxayınlıq vermək, arxayın et- 
mək, xatircəm etmək, nigarançılıqdan qur- 
tarmaq, əmin etmək. Hərgah siz məni bir 
yerə işə qoymaq istəyirsiniz, hər barədə 
xatircəmlik verə bilərsiniz. M.S. Ordubadi. 

XATİRCƏMLİKLƏ zərf Xatircəm halda, 
rahat-rahat, narahat olmadan, arxayın halda. 
Yədullah xan xatircəmliklə çapan yola 
saldı. S. Rəhimov. ..Ağasəfər gördüyü pis 
yuxunu yadından çıxarmağa çalışıb, buna 
müvəffəq olan adamlara məxsus arxayınlıq 
və xatircəmliklə yenə də gözlərini ətrafa do- 
landırdı. Ə.Əbiilhəsən. Vahid də bu gün xoş 



XAY 

bir xatircəmliklə, məmnunluqla evə qayıtdı. 
Mir Cəlal. 

XATİRƏ is. 1 . İnsanın yadında, hafizəsin- 
də qoruyub saxladığı hər hansı bir hadisə, iş 
və s., keçmişdə olmuş hər hansı bir hadi- 
səni, işi və s.-ni xatırladan şey. Kənd həya- 
tında təbiətin o zəngin və geniş qucağında 
nə qədər canlı lövhələr, unudulmaz xatirə- 
lər vardır. A.Şaiq. □ Xatirədən silinmək 
unudulmaq, yaddan çıxmaq. Xatirədən sil- 
mək - unutmaq, zehnindən çıxarmaq, hə- 
mişəlik olaraq yaddan çıxarmaq. 

2. Bir adam və ya hadisə haqqında yadda 
qalan şey. Nə isə, Məsmənin yeganə, əziz 
oğlu haqqında şirin xatirələri tükənməz idi. 
Mir Cəlal. Qızdan yalnız xoş bir xatirə qal- 
mışdı. S.Vəliyev. // Bir şeydən xatirə qalan, 
onu xatırladan hadisə və s. haqqında. Bu 
kitab atamdan qalma xatirədir. 

3. Cəm şəklində: xatirələr - bax xa- 
tirat. Ədəbi xatirələr. “Xatirələr” ini çap 
etdirmək. 

4. Yadigar mənasında. Səndən mənə bir 
ömürlük xatirə; Məndən sənə nə qalacaq, 
nə bilim? M. Araz. // Yaddaş üçün olan. Bu 
dəftər, anladığımıza görə, ya müşahidə və 
xatirə və yainki bir səyahət dəftəri olmalı 
idi. T.Ş. Simurq. Quşqonmazın başında; Bir 
qayanın qaşında; Üstü zərlə yazılmış; 
Xatirə lövhəsi var. H. Abbaszadə. 

XATUN bax xatın. İtirilən gənclik üçün 
artıq həsəd və qısqanclıq xanla xatunu 
qəribə bir təbə salırdı. S. Rəhimov, //bax 
xanım 4-cü mənada. Atabəy verdiyi əmr 
üzərinə Qətibə xatun məcburi olaraq Köşk- 
baği-müəzzənıdə düşüb qalmışdı. M.S.Ordu- 
badi. Bütün xalqın gözü Girdmanın anası 
Cavahir xatuna zilləndi. M. Hüseyn. 

XAVƏRAN is. [fars.] Klassik Şərq mu- 
ğamlarından birinin adı. 

XAY is. Dənizdə, göldə, çayda tam sakit- 
lik, sakit hava, küləksizlik. Hava xoş, dəniz 
xay, əncir-iizüm bol; Dənizdə oğlanlar, qız- 
lar çimirlər. R.Rza. // Sif. mənasında. Əsəb- 
ləri sığallayır bu xoş hava, bu xay hava; 
Gözəlliklər ağuşunda nəfəs alır bu yurd- 
yuva. S. Rüstəm. Suyun xay səthində cənub 
günəşinin yandırıcı şüaları göz qamaşdı- 
rırdı. Ə.Əbülhəsən. 



433 




XAYA 

XAYA is. [fars.] anat. Erkəklik vəzilə- 
rinin yerləşdiyi kisəcik. // Erkəklik vəziləri. 

XAYIR bax xeyr 1 — ci mənada. [Səlma:] 
Neçin o indi olsun bövlə qafil? Xayır, xayır, 
oğlum vəfasız deyil. El. Cavid. Xayır! Məhəb- 
bətin gözü kor olur; Onda nə ehtiyat, nə 
imtahan var! S. Vurğun. 

XE “X” hərfinin və bu hərflə işarə 
olunan samitin adı. 

XEYİR is. [ər.] 1. Fayda, mənfəət. Bağın, 
əkinin xeyrini bəylər görəcəkmiş; Toxm ək- 
məyə dehqanları neylərdin, ilahi?! M.Ə.Sabir. 
Atalar, babalar əkiblər, tər töküb becərib- 
lər, xeyrini biz görürük. Mir Cəlal. □ Xeyir 
dəymək (gəlmək) - faydası olmaq, xeyri 
olmaq. Axı, düzünü bilsəm, bundan mənə 
xeyir gələr ki, ziyan gəlməz. M.Hüseyn. [Qoş- 
qar:] Soyuqqanlı fikir mübadiləsi olmayan 
yerdə heç vaxt ümumi işə xeyir dəyməz, 
yoldaş Ənıirli. İ.Elüseynov. Xeyir eləmək - 
bax xeyir görmək. Eşqin məni gündən- 
günə qeyr elər; Səni sevən, əlbəttə ki, xeyr 
elər. M. V. Vidadi. Xeyir gətirməmək - heç 
bir xeyri olmamaq, ziyan vermək, zərəri 
olmaq. [Rəhim xan Sitarəyə:] Dilin çox 
itidir. Hər halda ziyandan başqa sənə bir 
xeyir gətirməz. C. Cabbarlı. Xeyir görmək - 
mənfəət götürmək, xeyri olmaq, fayda- 
lanmaq. [Hacı Əhməd Almaza:] Biz dedik 
ki, biz də rahat qalaq, sən də bu kənddən 
xeyir görəsən. C. Cabbarlı. [Pərinin əri:] 
Qızı nə qədər tez ərə versən, bir o qədər 
xeyir görərsən, canın rahat olar. Ə. Vəliyev. 
Xeyir vermək - mənfəət vermək, fayda 
vermək. [Qurban:] Molla, mənə bir məktub 
yaz. Bilirsən ki, hər il sənə nə qədər xeyir 
verirəm. A.Şaiq. Biz hələ bundan sonra ça- 
lışıb insanlara xeyir verə bilərik. M.Hüseyn. 
Xeyri qalmamaq - daha heç bir faydası 
olmamaq, artıq işə yaramamaq, işlənməz, 
yararsız hala gəlmək. Xeyri yox - artıq işə 
yaramır, faydasızdır. Sığallı, səksəkəli, 
sətirləri ləkəli; yüz eyhamlı, kölgəli; tənqi- 
din həm şairə, həm də onu yazana; vallah, 
bir xeyri yoxdur. R.Rza. Öz xeyrini güd- 
mək - ancaq öz mənafeyi üçün çalışmaq. 
Dövlətlilər ancaq öz xeyirlərini güdürdülər. 
Ə. Sadıq. // Qazanc, fayda. [Hacı Qara:] 



XEYİR-BƏRƏKƏT 

..Yiiz manat xeyir hardan yetişəcək? Bu 
xeyri yetirən kimdir? M.F.Axundzadə. 

2. Yaxşılıq, yaxşı iş. □ Xeyir iş görmək 

- yaxşılıq eləmək. 

0 Xeyir xəbər - xoş xəbər, ürəkaçan 
xəbər, yaxşı xəbər, sevindirici xəbər. [Hacı 
Kamyab:] Çox mübarək və böyük səadətdir. 
Bu saat gedim bu xeyir xəbəri qızın anasına 
da yetirim. Mürəxxəs olum. Ə.Haqverdiyev. 
Xeyir iş - 1) evlənmə, nikah, toy, nişan, 
düyün. [Əfıfə:] Zəhmət haqqı olmasa da, 
mən bu vəzifəni bitirə bilərəm. Madam ki, 
xanımın xeyir işi vardır, haman xeyir işdə 
iştirak etmək lazımdır. M.S. Ordubadi; 2) fay- 
dalı, sevindirici. Bir kəndin ki koxası Mür- 
şiid ola, heç olar ki, orada xeyir iş ola? 
(Ata. sözü). Qəzetləri də bir-birinə vurdum, 
heç bir yerdə Sultan tərəfindən bir xeyir iş 
baş verdiyini görmədim. C. Məmmədqu- 
luzadə. Xeyir ola? Xeyir olsun? Xeyir 
xəbər ola? - heyrət, maraq, təəccüb məqa- 
mında işlənən sual ifadəsi. [Asya:] ..Görə- 
sən bu bizə nəyə gəlir, xeyir xəbər ola?.. 
Ü.Hacıbəyov. Usta Zeynal xəbər aldı: - A 
mirzə, gözümə bikef dəyirsən, nə olub, xeyir- 
ola? Ə.Haqverdiyev. Xeyrini görəsən! - 
yeni alman, əldə edilən şey haqqında xoş 
arzu bildirir (bəzən istehza yolu ilə deyilir). 
Xeyrini görmək - istifadə etmək, fayda- 
lanmaq. Axşamın (sabahın) xeyir! - səhər 
(axşam) görüşüb salamlaşdıqda işlənən ifadə. 
Sabahınız xeyir, Səmirə xanını! M.Hüseyn. 
Allah xeyrə calasın! Allah xeyir versin! - 
xoş arzu, uğur arzusu bildirən ifadə. 
[Cahan:] Nə deyirəm, Allah xeyir versin! 
Ü.Hacıbəyov. [Məşədi Səfdər:] Arvad, 
Allah xeyrə calasın, bu genə nə qırmızı 
kəsim-biçimdir? M.Əliyev. Başıma xeyir! 

- təəccüb, heyrət ifadəsi. Boy, başıma 
xeyir, buna bax, buna; Elə bil borcluyam 
zalım oğluna. S. Vurğun. 

XEYİR-BƏRƏKƏT is. [ər.] Yaşayışda 
bolluq, firavanlıq, rifah; adamlara xeyir, 
fayda verən şeylər. Böyüksüz evdə xeyir- 
bərəkət olmaz. (Ata. sözü). [Gülüşgəlin:] 
İndicə-indicə evimizə xeyir-bərəkət gəlir. 
S. Rəhimov. Bəylik, göylük, səvlik olan məc- 
lisdə; Qaç ki, orda xeyir-bərəkət olmaz. 
Aşıq Ələsgər. 



434 




XEYİR-DUA 

0 Xeyir-bərəkətini qaçırmaq - qiymət- 
dən salmaq, zərərə salmaq. [Yaşlı kişi tacirə:] 
Sən mənim xeyir-bərəkətimi qaçıracaqsan, 
sən mənim halal mahma haram qalacaqsan. .. 
- deyərək, uzun-uzadı deyinərdi. S. Hüseyn. 

XEYİR-DUA is. [ər.] Səadət, xoşbəxtlik, 
xoşgün, uğur diləyi. ..Qazı əvvəl başladı nə- 
sihəti və xeyir-duasını; sonra nəçərnik özü 
başlayıb bir xiitabə oxudu.. C. Məmmədqu- 
luzadə. Qayınatası da gəlinin üzünə qarşı 
xeyir-dualar söyləyəcəkdir. R.Əfəndiyev. 
Şəhid rütbəsinə qalxan cavanlar; Sinəsi hər 
zülmə qalxan cavanlar; Böyük Nəsiminin, 
ulu Babəkin; Xeyir-duasını aldı o gecə. 

B. Vahabzadə. □ Xeyir-dua vermək (de- 
mək, eləmək) - birinə səadət, xoşbəxtlik 
arzulamaq, uğurlar diləmək. Usta Zeynal 
Mirzə Səfərin oğluna xeyir-dua verib, yaxşı 
yol ilə müvəffəqiyyət diləyib bir qızıl saat da 
peşkəş verdi. Ə. Haqverdiyev. Hüseynin 
anası xeyir-dua eləyə-eləyə oğlu ilə bəra- 
bər qapıdan çıxdı. S.Rəhman. 

XEYİR-DU AÇI is. Bir yaxşılığa görə bi- 
rinə uğur, xoşbəxtlik, səadət diləyən adam, 
minnətdar. İyid istərəm ki, yayımı əyə; Bu 
şeşpərim ola, sinəmə döyə; Xeyir-duaçı ol- 
lam, düşərəm önə; Göndər, türkmanlardan 
xanlarım gəlsin! “Koroğlu”. 

XEYİRXAH sif. [ər. xeyir və fars, xah] 
Başqasının və hamının yaxşılığını istəyən, 
başqalarına kömək edən, yaxşılığa çalışan; 
qayğıkeş. Xeyirxah adam. - [Almaz Xanım- 
naza:] Şərif çox yaxşı adam imiş, ana. Mən 
heç gözləməzdim. İşlək, çalışqan, xeyirxah. 

C. Cabbarlı. [Rəşid:] Qurbanqulu həmişə 
xalqın xeyirxahı (is.) hesab olunardı. 
T.Ş. Simurq. [Müvəkkil:] Siz xeyirxah 
adamsınız, yoldaş Qaradağlı, bəlkə məsələ 
qaldırasınız, bulağın üstündə Səməd Vurğu- 
nun heykəlini qoyalar. B. Bayramov. 

XEYİRXAHCASINA zərf Xeyirxahlıqla, 
xeyirxah adama yaraşan bir tərzdə. Xeyir- 
xalıcasına kömək. Xeyirxahcasına münasibət. 

XEYİRXAHLIQ is. Başqalarına xeyirxah 
münasibət; yaxşılığa çalışma; qayğıkeşlik, 
qeydkeşlik, yaxşılıq, kömək. Bu sözü mən 
xeyirxahlıqdan ərz edirəm, qorxuram səni 
pul iistə o qədər əzələr ki, şişib dama dönə- 
sən, pul ilə zarafat olmaz, canım, gözüm! 



XEYİRLİ 

N.Vəzirov. [Xavər:] Bax, adam onun kimi 
olar. Üzü, gözləri, danışığı, hamısı xeyir- 
xahlıqla doludur. M. İbrahimov. Vidadi 
ədalət və xeyirxahlıq mücəssəməsi kimi hər 
yerdə, xüsusən Vaqifin çətinliyə düşdüyü 
yerlərdə, görünür, öz köməyini, hətta canını 
belə onun yolunda müzayiqə etmir. M.Arif. 
□ Xeyirxahlıq etmək (eləmək, göstər- 
mək) - yaxşılıq etmək, kömək göstərmək, 
xeyrə çalışmaq. Tənbələ, əyriyə xeyirxahlıq 
etmək yaxşı işləyənin belindən basmaqdır. 
M. İbrahimov. [Afərin] adamlara həmişə 
xeyirxahlıq etməyi sevirdi. Q. İlkin. 

XEYİRXƏBƏR is. [ər.] Xoş xəbər, ürək- 
açan, şad xəbər. Deyəsən, xeyirxəbərin var. 
- [Qadın:] Sən də gərək Hafizdən bir fal 
açasan, görək qubernator xeyirxəbər gəti- 
rəcəkdimi? M. S. Ordubadi. // Xeyirxəbər 
gətirən. Telli xala bu xeyirxəbər qadının 
dodaqlarından öpmək istəyirdi. Mir Cəlal. 

0 Xeyirxəbər olasan! (olasınız!) - şad, 
xoş xəbər gətirən adama razılıq, təşəkkür 
ifadəsi. [Fatmanisə:] Ay oğul, sağsağan qı- 
rıldavır, çıx gör atan gələcəkdirmi? Degi- 
nən: sağsağan, sağsağan, xeyirxəbər ola- 
san. Oğlunun da oğlu olubdur, qızının da 
oğlu olubdur. Ə. Haqverdiyev. [Zeynal 
Leylaya:] Sizi xeyirxəbər olasınız, doktor! 
B. Bayramov. 

XEYİRLƏŞMƏ "Xeyirləşmək”dən (is. 

XEYİRLƏŞMƏK f Sövdəni, alver razı- 
lığını bir-birinin əlini tutmaqla kəsmək, 
bitirmək, sövdələşməni həll etmək. 

XEYİRLİ sif. Xeyir verən, xeyri olan; 
gəlirli, qazanclı, əlverişli. Xeyirli iş. Xeyirli 
sənət. - [Keçəl:] Lotubaşı, sən qovunu ver, 
mən sənə bir xeyirli yer deyim. “Aşıq 
Qərib”. Qonşum elə giiman eləyib ki, dün- 
yada yazıçılıqdan asan, yazıçılıqdan xeyirli 
peşə yoxdur. S. Rüstəm. // Faydalı, xeyirli, 
əlverişli, xeyir verən. Xeyirli şərait. Xeyirli 
məsləhət. Ancaq məndən soruşsan, çətin 
olsa da, inan; insan olmaq yaxşıdır, adi, 
xeyirli insan! R.Rza. // Cana, səhhətə xeyri, 
faydası olan. Badamlı çox xeyirli sudur. Xe- 
yirli dərman. - [Qaçay Sevincə:] Son günlər 
yaman xeyirli sözlər danışırsan. Z.Xəlil. 
// Bərəkətli, bol, xeyir-bərəkətli. Bütün 
ellər xeyirli; Varlı aranda qaldı; Vaz keçib 



435 




XEYİRLİK 

dağdan-daşdan; Yer tutdu, yuva saldı. 
Ə.Cavad. 

XEYİRLİK is. Yaxşılıq, yaxşı iş, xeyir iş, 
xeyirliyə olan iş (toy, bayram və s.). Xe- 
yirliyə gəlmək. Xeyirliyə çalışmaq. Təzə 
evdə ilk siifrə xeyirliyə açılmışdı. 

0 Ağzını xeyirliyə açmaq bax ağzını 
xeyrə açmaq (“ağız'”da). Xeyirliyə deyil! 
- nəticəsi yaxşı qurtarmayacaq iş, hərəkət 
və s. haqqında. Belə adamın gecə vaxtı yu- 
xarı qalxması xeyirliyə deyildi. S. Vəliyev. 

XEYİRLİLİK is. Xeyir vermə; mənfəət- 
lilik, gəlirlilik, qazanclılıq. Peşənin xeyir- 
liliyi. İşin xeyirliliyi. H Faydalılıq, fayda ver- 
mə qabiliyyəti; yaxşı təsir. Dərmanların xe- 
yirliliyi. Mədən sularının səhhətə xeyirliliyi. 

XEYİRSİZ sif. Heç kəsə xeyri, yaxşılığı 
toxunmayan, xeyir verməyən. Xeyirsiz 
adam. - Mən hərdən oturub fikirləşirəm və 
bu əqidəyə gəlirəm ki, bizim çoxumuzu bəd- 
bəxt edən karsız, vecsiz və xeyirsiz qohum- 
larımızdır. Ə.Vəliyev. Hamı arsız və xeyir- 
siz, gücü az; Amma xəncərlə bıçaq vurmağa 
saz. Şəhriyar. // Faydasız, faydası, xeyri ol- 
mayan, nəticəsiz. Xeyirsiz iş. Xeyirsiz peşə. 

XEYİRSİZLİK is. Heç bir xeyir, fayda 
verməmə, heç bir xeyri, faydası olmama, 
faydasızlıq, nəticəsizlik. 

XEYİRSÖYLƏMƏZ sif. Ağzını pisliyə 
açan, ağzına heç bir xeyir söz, xeyirxahlıq 
gəlməyən, nəhs danışan. Vardı bir xeyir- 
söyləməz nadan; Dilinə xeyir gəlməyib bir 
an. S.Ə.Şirvani. - E-e-e! - deyə, Əhməd 
qəzəblə qışqırdı, - belə də xeyirsövləməz 
adam olar? M. Süleymanov. 

XEYİR-ŞƏR is. [ər.] Toy və ya yas, 
şadlıq və ya kədər olan yer və bunlarla 
əlaqədar işlər, mərasim. Xeyir-şərdə iştirak 
etmək. Xeyir-şər məclisində olmaq. - Yas- 
da, toyda, hamamda, məsciddə, müxtəsər 
“ hər yanda aşdı, orada başdı ”, xeyir-şər 
Tükəzbcınsız keçməzdi. B.Talıblı. [Zeynal:] 
Hansı tacirin evində xeyir-şər olanda Nisə 
arvadı çağırmayıblar? Ə.Əbülhəsən. [Müəl- 
lim] tək uşaqlara savad öyrətməklə kifayət- 
lənmirdi, kəndin bütün xeyir-şər işlərinə də 
qarışırdı. S.Qədirzadə. 

0 (Öz) xeyir-şərini bilmək (anlamaq, 
qanmaq) - özünə nəyin xeyirli və nəyin 



XEYLİCƏ 

zərərli olduğunu bilmək, başa düşmək, 
anlamaq, ona müvafiq də hərəkət etmək. 
Çox da nadan deyiləm, anlamayım xeyrü 
şərim. S.Ə.Şirvani. Xeyrü şərin qan, oğlum! 
Öz halına yan, oğlum! A. Səhhət. [Rəsul:] 
Vaxtında bu qoyun kimi camaat xeyir-şərini 
gözəlcə anlayacaq. Ə. Haqverdiyev. Xeyrə- 
şərə yarayan - həm xeyir işdə, həm də 
yasda adamlara yaxından kömək edən. Bu 
adanı xeyrə-şərə yarayan deyil, - “ Şahsə - 
nəm xala ” deyilən aralıq arvadı idi, xeyrə- 
şərə yarayan idi, hamının dərdi-diliııə yeti- 
şən (idi)... E. Sultanov. Xeyrə-şərə yara- 
mayan (yaramaz) - xeyirdə-şərdə iştirak 
etməyən, başqalarının dərdinə, qəminə 
yetişməyən, laqeyd, yararsız, bacarıqsız 
adam haqqında. Xeyrə-şərə yaramaz oğul. - 
Bikef İbad xeyrə-şərə yaramayan, fərdi hə- 
yat sürən bir adamdı. Çəmənzəminli. [Rüs- 
təm Səkinəyə:] Axı adət var. Qaytararsan, 
dalınca min söz deyərlər. Aduı qalar xeyrə- 
şərə yaramaz. M.İbrahimov. Sərhəd boyun- 
da Şöklii Məlik deyilən xeyrə-şərə yaramaz, 
kimsəyə yovuşmaz qəribə xasiyyətli qərib 
bir bəy yaşayırdı. M. Rzaquluzadə. 

XEYLAQ dan. “Xeyli” sözünün canlı dil- 
də işlənən forması. Xeylaq adam. Xeylaq 
mal. Xeylaq iş görmək. - Bahadır dəftər- 
çəsinə xeylaq yazandan sonra meşədə 
gəzirdi. N.Nərimanov. 

XEYLİ sif. və zaı/Olduqca çox, çoxlu, bir 
çox. Xeyli adanı gəlmişdi. Xeyli kitabı var. 
O hadisədən xeyli zaman keçmişdir. - [Şah:] 
Öylə isə, sən bizə bir ay möhlət ver, bir yol ilə 
sənə xeyli pul qazandıraram. Ü.Hacıbəyov. 
// Olduqca, son dərəcə. Onun halı xeyli pəri- 
şan idi. - Bu suallar məni xeyli təəccübləndir- 
di. A.Divanbəyoğlu. □ Bir xeyli - 1 ) uzun- 
uzadı. Söhbət davam edir bir xeyli... Leyla; 
“Daha yetər” , - deyə qalxır yerindən. B. Va- 
habzadə; 2) çoxlu, külli miqdarda. [Dürrənin] 
ətrafına bir xeyli arvad toplanmışdı. S. Vəli- 
yev. 

XEYLİCƏ sif. və zərf Olduqca çox, çox- 
lu, külli miqdarda. Xeylicə pulu var. Xeylicə 
kitabı var. H Adi qaydadan çox, bir qədər 
artıq. Xeylicə gəzdik. Xeylicə söhbətləşdik. - 
Axşam küləyi qalxar, əsər xeylicə yüngül; Gül 
ətrini duyduqca ötər şövqlə bülbül. A.Səhhət. 



436 




ХЕҮМӘ 



XƏBƏR 



ХЕҮМӘ is. [ar.] Çadır. Ey baba bəy, bu 
humayım əsgərin; Seşənbədə sərmənzili Car 
oldu. Məşriq tərəfində tazə qələnin; Quru- 
lub xeymələr bərqərar oldu. Q.Zakir. Ki, 
nagəh хеутә dalırıdan bir övrət; Dedi ey 
hatəm, ey şahi-səxavət! Uşaqlarım qalıbdır 
bu gecə ac; Olub bir löqməyə məğmunu 
möhtac. S.Ə.Şirvani. Bəzən də yaşamaq 
həvəsilə tək; Bir insan ətrafa qılınc çəkərək; 
Bütün bir ordunu heyrətə salmış; Xeymələr 
dağıdıb, çadırlar almış. S. Vurğun. 

XEYMƏGAHw. [ər. xeymə və fars. ...gah] 
Xeymələr (çadırlar) qurulmuş yer, düşərgə. 
İslam tarixinə daxil olmuş o qara xeyməgah 
artıq il yarım idi ki, nəhəng bir qara quş kimi 
mənzil-mənzil qonaraq Məğribdən-Məşriqə 
doğru hərəkət edirdi.. Ə.Məmmədxanlı. 

XEYR əd. [ər.] Bir şeylə razı olmadıqda 
və ya verilən suala mənfi cavab üçün 
işlənir. Suallarla razısan? - Xeyr. Gəzmək 
istəyirsən? -Xeyr. Gələcəksənmi? -Xeyr. - 
Eldarı hələ unutmamışsınızmı? - Xeyr, 
unutmamışam. S. Hüseyn. [Vaqif:] Xeyr, 
yanıldınız, ona dil verən; Gözilə dünyada 
alovlar görən; Kəndistaıı yeridir, bəli, kən- 
distanl S.Vurğun. // Ümumiyyətlə, etiraz, 
narazılıq bildirir (bəzən təkrar şəklində). 
Xeyr, xeyr, - deyə qışqırdı. Xeyr, xeyr, razı 
deyiləm. - [Hacı Baxşəli:] Xeyr, Hacı Həsən 
ağa, qoy şeyx cənabları bizdə qonaq olsun. 
C.Məmmədquluzadə. [Sultan:] Xeyr, şəxs 
ola bilər ki, çox elm oxumuş olsun və tərbiyəsi 
az olsun. N.Nərimanov. // İnkar mənasında 
işlənir. - Xeyr, gözəl deyil, çirkindir. Xeyr, 
çox uşaqdır hələ. - [Həsən bəy:] Cavanlığı? 
Xeyr, Məşədi İbad qocadır. Bəs nəyi? ..Mə- 
şədi İbadın pulu, malı, dövləti? Ü.Hacıbə- 
yov. Ondan uzaqlarda bir səyyarə var; Xeyr, 
səyyarə yox, bir təyyarə var. M. Rahim. 

XEYRAT is. [ər.] din. Ölmüş adamın 
xatirəsinə verilən yemək; ehsan. Dedi ki, 
mən edən zamanda vəfat; Dəfn edin, ver- 
məyin mənə xeyrat. S.Ə.Şirvani. ..Elə bunu 
götürək ki, bu axır vaxtlarda başlayıbsınız 
nuxalılara dəlil və nəsihət eləməyə ki, çaxır 
içib keyflənməsinlər və palaz-paltarlarını 
satıb xeyrat verməsinlər. “Mol. Nəsr.” 
// Savab üçün verilən pul, yemək və s., ha- 
belə savab üçün edilən işlər. Xeyrat payla- 



maq. - Günlərin bir günündə bir molla 
Coratdan Türkana xeyrat yeməyə gedirdi. 
(Nağıl). Halvanın və xeyrat plovlarının 
savabını və lazım olmadığını dananlar kafir 
və mürtəddirlər.. Ə.Haqverdiyev. 

XEYRƏ is. Misdən, alüminiumdan, sax- 
sıdan və s.-dən qayrılan dəyirmi, dərin qab. 
Əti xeyrədə yumaq. Meyvəni xeyrəyə qoymaq. 

XEYRİ, XEYRİGÜLÜ is. Qırmızı rəngli, 
topləçəkli gül; məxmərgülü. Xiyabanın hər 
iki tərəfini yeni açılmaqda olan xeyri, şəb- 
bu, qırmızı zanbaq və sair rəngarəng çiçək- 
lər bürümüş idi. M. S. Ordubadi. 

XEYRİYYƏ sif. [ər.] Xeyir iş, ehtiyacı 
olanlara kömək, yardım məqsədini güdən. 

□ Xeyriyyə cəmiyyəti - 1920-ci il inqi- 
labından əvvəl maarif, səhiyyə, mədəniy- 
yət və s.-ni inkişaf etdirmək məqsədi ilə 
camaatdan pul toplayan cəmiyyət. [Mirzə 
Qədir] ..milli mətbuatda ara-sıra nəşr et- 
diyi məqalələri ilə, xeyriyyə və maarif cə- 
miyyətindəki fəaliyyəti ilə .. şöhrət və nüfuz 
qazanmışdı. S. Hüseyn. 

XEYRİYYƏÇİ is. Xeyriyyə cəmiyyətinin 
işində iştirak edən, xeyriyyə cəmiyyətinin 
üzvü. 

XƏBƏR is. [ər.] 1. Bir iş, hadisə və s. haq- 
qında məlumat. Nə lazını olmuşdu ki, belə 
dəhşətli xəbəri şaha verib bu qalmaqala 
səbəb ola və özünü dəxi həlakətə sala? 
M.F.Axundzadə. Bu yavuqlarda bizim sahib- 
mənsəblərdən birisinin ölüm xəbərini qəzet- 
lərdə oxuduq. C.Məmmədquluzadə. [Ağa- 
yar] “ Bakıdan komissiya gəlib ” xəbərini 
eşidincə, çox dilxor oldu. Ə.Əbülhəsən. 

□ Xəbər almaq - soruşmaq, bilmək, istə- 
mək. Məsələni xəbər almaq. İşi xəbər al- 
maq. - Xəbər alsa səndən; o binəvanın; 
Necə keçir ruzigarı görəsən; Söylə ki, göz 
yolda, könül intizar; Şəm tək oturub süb- 
hədək ağlar. Q.Zakir. [Axundov:] Canım, 
qız bir yasin surəsini bildi, bəsdir, kifayətdir 
və oğlana da lazım olan məsələləri gəlib 
mənim kimi axundlardan xəbər alar, vəs- 
salam. C. Cabbarlı. Xəbər çıxmaq - bir 
hadisə və s. haqqında söz eşidilmək, şayiə 
çıxmaq (yayılmaq). Xəbər çıxmamaq - get- 
miş, yaxud yoxa çıxmış bir adamdan, ya da 
gözlənilən bir işdən heç bir soraq gəlməmək, 



437 




XƏBƏRÇİ 

heç bir xəbər eşidilməmək. [Uşaqların] ..ata- 
larından bir xəbər çıxmadı. S.S.Axımdov. 
Xəbər eləmək - bildirmək, xəbərdar etmək. 
Gələcək nəsi ə şerim bu gündən ; Hay vurub, 
qıy vurub, xəbər eyləsin. M. Rahim. Xəbər 
gəlmək - söz eşidilmək, məlumat gəlmək. 
Ta ki xəbər gəldi xublar şuxundan; Əl çəkdim 
cahanın varü yoxundan. M. V. Vidadi. Xəbər 
gətirmək - gördüyü və ya eşitdiyi bir şey 
haqqında məlumat vermək, bildirmək. Bələd- 
çinin biri xəbər gətirdi ki, məftil hasarın bir 
kilometrliyini düşmən minalamışdır. Ə.Vəli- 
yev. Səhər Səriyyə xəbər gətirdi ki, kəndə 
yaman küy düşüb. I. Əfəndiyev. Xəbər tut- 
maq - soruşub bilmək, məlumat almaq, məlu- 
mat əldə etmək, xəbərdar olmaq. Biz cəbhə- 
nin vəziyyətindən xəbər tuturduq. M.S. Ordu- 
badi. [Fərhad Nazlıya:] Sən də buradasatımış, 
Nazlıcan, yenə Mustafa ilə mənim görüşümdən 
xəbər tutmusan? Ə.Məmmədxanlı. Xəbər 
vermək - məlumat vermək, bildirmək, xə- 
bərdar etmək, çatdırmaq. Lalə tək daği-dili- 
sineyi-suzanımı gör; Ver xəbər dilbəri- 
siisənbərə, ey badi-səba. S.Ə.Şirvani. Kət- 
xuda Bayramı tutub dama salmaq, elə gecə 
ikən şəhərə çapar yollayıb rəisə xəbər vermək 
istədi. M.Hiiseyn. Ancaq qondu ki, onlar bunu 
başqalarına xəbər verərlər. M. Rzaquluzadə. 
Xəbər yayılmaq - şayiə yayılmaq, söz ya- 
yılmaq. Lakin çox çəkmədi ki, elə bil bütün 
quşlara xəbər yayıldı. Ə.Məmmədxanlı. 
...xəbəri gəlmək - 1) haqqında məlumat 
gəlmək, nəticəsi bilinmək, sorağı gəlmək. 
Məktubun xəbəri hələ də gəlməyib; 2) birinin 
ölümü haqqında məlumat, xəbər gəlmək. 
Ölüm xəbəri gəlmək. 

2. Məlumat, bilik, vaqiflik. Onun elmdən 
heç xəbəri yoxdur. Bu işdən xəbərim yoxdur. 

3. qram. Mübtəda ilə ifadə olunan əşya- 
nın əlamətini göstərən cümlənin iki baş üz- 
vündən biri. 

4. Yalnız cəm şəklində: xəbərlər - vaxta- 
şırı nəşr edilən bəzi məcmuələrin adı. “ Azər- 
baycan Elmlər Akademiyasının Xəbərləri'. 

XƏBƏRÇİ is. 1 . Xəbər gətirən, müjdəçi. 
Bu əsnada xəbərçi gəlir, qeyrətkeş arvad 
mətanəti-qəlb ilə ondan təvəqqe edir ki, heç 
bir şeyi gizlətməyib, ona dürüst xəbər 
versin. F. Köçərli. 



XƏBƏRDARLIQ 

2. Xəbərçilik edən, xəbərçiliklə məşğul 
olan; çuğul, donosçu; adamsatan. Xəbərçi 
yalançı olar, yalançı xəbərçi. (Ata. sözü). 
Onun tərəfindən olun arxayın; Yoxdur kən- 
dimizdə xəbərçi, xayın. H.K.Sanılı. [Qızıl 
Arslan Toğrula göndərdiyi məktubda] Rəiy- 
yətinə o qədər adil və mehriban olmalısan 
ki, ətrafında casus, xəfıyyə və ya xəbərçilər 
saxlamağa ehtiyac qalmasın. M.S. Ordubadi. 

XƏBƏRÇİLİK is. Birindən o birinə xəbər 
vermə, söz gəzdirmə, çuğulçuluq, şeytan- 
çılıq. Bir tərəfdən də Şahmar xəbərçiliyinin 
üstündə dişinin dibindən çıxanı [Şahpərinin] 
üzünə çırpmışdı. B. Bayramov. □ Xəbərçi- 
lik eləmək (etmək) - birinin sözünü baş- 
qasına demək, söz gəzdirmək, şeytançılıq 
eləmək. Yoldaşından xəbərçilik etmək. Ev- 
dən xəbərçilik eləmək. 

XƏBƏRDAR sif. [ər. xəbər və fars. ...dar] 
1. Bir işdən xəbəri, məlumatı olan, agah 
olan, məlumatlı. Ol zalimi-bədxu, şııxi- 
sitəmkar; Zakirin halından deyil xəbərdar. 
Q.Zakir. ..Oturanların hamısı Məhəmməd 
Həsən əminin ziyarət qəsdindən xəbərdar- 
dılar. C.Məmmədquluzadə. □ Xəbərdar 
etmək (eləmək) - məlumat vermək, əhva- 
latı bildirmək, çatdırmaq, agah etmək. Məni 
işdən xəbərdar et. - [Rəşid:] Əzizim, əhva- 
lından məni tez-tez xəbərdar et ki, bəlkə 
mən də səbr edə biləm. İ.Musabəyov. Nıı- 
rəddiıı evlərinə qayıtdıqda Bahar onu 
əhvalatdan xəbərdar etdi. S.S.Axundov. 
Xəbərdar olmaq - bir şey, hadisə haqqında 
məlumatı olmaq, agah olmaq, bilmək. 
Yoxdur əhvalıma bir kəs ki xəbərdar olsun. 

S.Ə.Şirvani. Bir-birinin əhvalından xəbər- 
dar olandan sonra Bahadır çay tədarükü 
etdi. N.Nərimanov. Şaqqulu işdən xəbərdar 
olub, həyətə girdi. Çəmənzəminli. 

2. Əmr şəklində: xəbərdar! - ehtiyatlı 
olmağa çağırış. 

XƏBƏRDAREDİCİ sif. Olacaq və ya ola 
biləcək bir işi birinə başa salmaq, bildirmək, 
ayıltmaq üçün edilən (işarə və s.). Nəcəf 
azca tutqun halda bu tərəfə çevrildi, qızların 
hər ikisinə xəbərdaredici bir nəzər fırladıb 
dedi: - Hə, nə təklif var? M.İbrahimov. 

XƏBƏRDARLIQ is. 1. Xəbərdar etmə, 
məlumat vermə, qabaqcadan demə, bildir- 



438 




XƏBƏR-ƏTƏR 



XƏCALƏT 



mə. Xəbərdarlıq üçün gələn qadın Tanya 
idi. A.Şaiq. Dəstə hərəkətə gəlməkdə ikən, 
kiminsə bərkdən bu xəbərdarlığı eşidildi.. 
Ə.Əbülhəsən. Zərqələmin bu xəbərdarlıq- 
dan məqsədi vardı. Ə. Sadıq. 

2. Qəbahət edənə bir daha qəbahəti tək- 
rar etməmək üçün verilən göstəriş. □ Xəbər- 
darlıq etmək - qabaqcadan demək, bil- 
dirmək, çatdırmaq. ..Güldəstə gərgin halda 
xəbərdarlıq etdi. H.Seyidbəyli. Usta əlində- 
ki taxtanı kəndirlə möhkəm bağladı, xəbər- 
darlıq edib kəndiri dartdı. M. Süleymanov. 
Xəbərdarlıq vermək - xəbərdar etmək, 
qabaqcadan demək, bildirmək. [Toğrul:] 
Yoldaş Imamyar doğru deyir, [Yaşar] mənə 
demişdi, ..xəbərdarlıq vermişdi. C. Cabbarlı. 

XƏBƏR-ƏTƏR is. Xəbər, soraq; iz. Dörd 
il idi ki, ondan bir xəbər-ətər yox idi. 
S.S. Axundov. [Məsmə:] ..Təzəlikdə heç 
xəbər-ətər yoxdu. Anası ölmüş düşdü qür- 
bətə, yaman düşdü. Mir Cəlal. [Sədəf:] 
Dörd il Uğurdan heç bir xəbər-ətər olmadı. 
I. Əfəndiyev. 

XƏBƏR-ƏTƏRSİZ zərf Xəbərsiz, izsiz, 
soraqsız. 

XƏBƏRLƏŞMƏ “Xəbərləşmək”dən fis. 

XƏBƏRLƏŞMƏK f. Bir-birindən xəbər 
tutmaq, soraqlaşmaq. 

XƏBƏRSİZ zərf 1 . Xəbər vermədən, de- 
mədən, soruşmadan, qabaqca bildirmədən; 
icazəsiz. Bir gün xanlara tamaşaya gələn 
qızların içində Iskəndərin bacısı Leyla da 
var idi, qardaşından xəbərsiz qızlara qo- 
şulub gəlmişdi. E. Sultanov. [Növrəstə:] 
Məndən xəbərsiz məni necə ərə verərsən? 
Ə.Haqverdiyev. 

2. Məlumatsız, biliksiz. İşlərdən tama- 
milə xəbərsizdir. 

3. məc. Qayğısız, heç bir şeyin fikrini, 
dərdini çəkməyən. Səriyyə xala geri döndü 
və iki körpə qız uşağının hər şeydən xəbərsiz 
(z.) yatdığı tərəfə baxdı.. M. İbrahimov. 
□ Xəbərsiz olmaq - məlumatı, xəbəri ol- 
mamaq. ..[Pərşan] bütün günü evdən çıx- 
madığını, kino məsələsindən xəbərsiz oldu- 
ğunu gizlətsə də, hər halda marağını yatıra 
bilmədi. M.İbrahimov. 

XƏBƏRSİZ-ƏTƏRSİZ bax xəbər-ətər- 
siz. Xəbərsiz-ətərsiz itmək. Xəbərsiz-ətərsiz 



yox olmaq. - [Sərdar:] Xəbərsiz-ətərsiz 
gedib, .. bu gün ovçu Ağabala bazarda elə 
sözlər danışırdı ki... S. Rəhimov. 

XƏBƏRSİZLİK is. 1. Heç bir xəbər, 
məlumat olmama. 

2. Məlumatsızlıq, biliksizlik, xəbəri ol- 
mama. 

XƏBİS sif. [ ər.] Başqasının pisliyini is- 
təyən, alçaq, əclaf, xain, murdar. Xəbis 
adam. Xəbis məqsəd. Xəbis ürək. - [Bəh- 
ram:] [Çiçəklər] zərifdirlər, xəbis əllərə 
davam etməyib solarlar. C.Cabbarlı. [Əsə- 
dulla:] Mən [Məmmədxanın] xəbis bir 
adam olduğunu bilirdim, lakin bu qədər 
alçaq, pulpərəst olduğunu fikrimə belə 
gətirməzdim. P.Makulu. // İs. mənasında. 
Miixənnət səgrəqib o xain, xəbis ; Nə yaman 
qandırıb əyyara məndən. Aşıq Ələsgər. 
Prokurorun səsi tutqun çıxdı: - Böhtandır! 
..Xəbislər indi də bu taktikaya keçiblər. 
M. Hüseyn. 

XƏBİSLİK is. Alçaqlıq, əclaflıq, xainlik, 
pislik. Nübar qarının hərəkətləri Qəhrəma- 
nın gözü qabağında öz xəbisliyini göstə- 
rirdi. S. Rəhimov. // Alçaq hərəkət, iyrənc 
hərəkət, rəzalət. □ Xəbislik etmək (elə- 
mək) - alçaqlıq etmək, əclaflıq etmək, 
alçaq iş görmək. 

XƏBTİ-DİMAĞ bax xəfti-dimağ. Səndə 
vardır ııişani-xəbti-dimağ; Səni lazımdır 
eyləmək bəs dağ. S.Ə.Şirvani. 

XƏCALƏT is. [ər!\ 1. Utanılacaq hal, 
utanmağa səbəb olan şey, utanma. [Gülzar:] 
Allah, xəcalətimdən bibimin üzünə baxa 
bilmirəm. S.S.Axundov. İndi qonaqlardan 
çoxu sanki bir xəcalət hissi duyaraq, başını 
aşağı dikmişdi. Ə.Məmmədxanlı. // Xəca- 
lətli. [Sənubər Pərşana:] Hamıdan çox 
sənin qarşında xəcalətəm, ana! B. Bayra- 
mov. □ Xəcalət çəkmək - çox utanmaq, 
çox sıxılmaq, həya etmək, ar etmək, utanıb- 
qızarmaq. ..Yazıq həkimin yanında çox 
xəcalət çəkdim.. C.Məmmədquluzadə. Arvad- 
lara gəldikdə, oğlan doğmadıqlarına görə hər 
ikisi özlərini müqəssir hesab edir və Məşədi 
Quludan xəcalət çəkirlərdi. T.Ş. Simurq. Nər- 
giz dərhal anasının qucağından sürüşüb yerə 
düşdü və bir az əvvəlki hərəkəti üçün indi 
xəcalət çəkdi. Ə.Məmmədxanlı. Xəcalət 



439 




XƏCALƏTLƏNMƏ 



XƏDƏNG 



eləmək - utandırmaq, başıaşağı eləmək, rüs- 
vay eləmək, xəcalət çəkməsinə səbəb olmaq. 
[Həsən xan:] Bu ələngələri qonağa göstərib 
məni xəcalət eləməkdə məqsədin nədir? "Kor- 
oğlu”. [Qarı:] Üzü tökülmüş qız kişini КәЫә 
Qənbərin yanında xəcalət elədi. Çəmənzə- 
minli. Nanəcib insanla olmasın aran; Səni 
xalq içində xəcalət evlər. Aşıq Şəmşir. Xə- 
calət olmaq - birinin yanında utanılacaq işi 
olmaq, xəcalətli olmaq, başıaşağı olmaq. Na- 
mus qədri bilib, nanı gözləyən; İnşaallah, heç 
yerdə xəcalət olmaz. Aşıq Ələsgər. Məzəmmət 
etməsin səni tay-tuşun; Olma dost yanında 
xəcalət, oğul! Aşıq Hüseyn. Xəcalət vermək 
- utandırmaq; utanmasına, sıxılmasma səbəb 
olmaq, pis vəziyyətdə qoymaq. [Mirzə Sə- 
məndər:] Lap, Hacı Əhməd, xəcalət verirsi- 
niz. C. Cabbarlı. [Qədir:] Xəcalət verməyin, 
a bəy, kasıb evi olanda nə olar? Buyurun 
yuxarı başa. Mir Cəlal. Xəcalətindən çıx- 
maq - əvəzini vermək, qarşılıq olaraq bir şey 
verməklə və ya etməklə əvəzini çıxmaq. 
[Anası:] ..Vallah, axund, daha bir şey tapa 
bilmədim. Allah qoysa, yenə xəcalətindən 
çıxarıq. B.Talıblı. [Hacı Ağakərim:] Başın 
ağrı çəkməsin. Sonra yenə səni görüb xəca- 
lətindən çıxaram. S. Rəhman. 

2. Xəcalətlə şəklində - utana-utana, 
sıxıla-sıxıla. Haşım çox xəcalətlə şəkər- 
çörəvini çıxarıb arvadına verdi. B.Talıblı. 
[Böyük oğlan] xəcalətlə dedi: - Ata, əlim 
boşdur, üzüm qara; Su dərdinə yoxdur çara. 
M.Dilbazi. 

0 Xəcalətindən yerə girmək - bərk 
utanmaq, adam üzünə baxa bilməmək. 

XƏCALƏTLƏNMƏ “Xəcalətlənmək”- 
don f.'ıs. 

XƏCALƏTLƏNMƏK/ Xəcalət çəkmək, 
utanmaq, sıxılmaq. Qoşqar xəcalətlənib 
üzünü yana çevirdi. 1. Hüseynov. 

XƏCALƏTLİ sif. Birindən gördüyü yax- 
şılığın əvəzini çıxmadığı və ya verdiyi vədi 
yerinə yetirmədiyi, ya yerinə yetirə bil- 
mədiyi üçün onun qabağında xəcalət çəkən, 
utanan, özünü günahkar hiss edən; üzrxah. 
[Nəbi:] Mən sənin vanında xəcalətliyəm. 
S. Rüstəm. □ Xəcalətli etmək - utandır- 
maq, başıaşağı eləmək, üzüqara eləmək, 
qızartmaq. [Pərviz xan:] Ax, nə binamusluq, 



nə böyük biabırçılıq! .. Sən məni Rəhim xan 
kimi kişinin yanırıda xəcalətli elədin! 
Ə.Haqverdiyev. Xəcalətli qalmaq - birinin 
yaxşılığının əvəzini çıxa bilmədiyi və ya 
verdiyi vədi yerinə yetirə bilmədiyi üçün 
onun qabağında xəcalət çəkmək, sıxılmaq, 
utanmaq, üzüqara olmaq. [Dostum:] Ova 
gəlmişdi. Kişidən xəcalətli qaldıq. M.Rza- 
quluzadə. 

XƏCALƏTLİK bax xəcalət. □ Xəca- 
lətlik vermək - xəcalətli etmək, utandır- 
maq. [Şahsənəm xala:] Bu nə xəcalətlikdir, 
ay oğul, mənə verirsən? E. Sultanov. 

XƏCİL [ər.] klas. Xəcalətli, üzüqara. Hər 
tənə ki, eyləsən rəvadır; Səndən xəciləm, 
üzüm qəradır. Füzuli. Yüz cəfa gördün, vəli 
hərgiz şikayət etmədin; Hansı lütfündən 
xəcilsən nazlı yarın, ey könül! S.Ə.Şirvani. 
□ Xəcil etmək (eyləmək) - xəcalətli 
etmək, utandırmaq, qızartmaq, başını aşağı 
etmək. [Yetər:] Sizi and verirəm Allahın 
birliyinə, məni Dilbər xanımın yanında xəcil 
eləməyin. N.Vəzirov. [Azər Reyhana:] And 
içirəm ki, səni düşmən qabağında xəcil et- 
məyəcəyəm. Ə.Məmmədxanlı. Xəcil olmaq 
- utanmaq, sıxılmaq, xəcalət çəkmək. 
Rənalıq ilə qaməti-şümşadı qılan yad; 
Olmazını xəcil sərvi-xuramanını görgəc? 
Füzuli. Oldu sünbüllər xəcil zülfi-pərişanın 
görüb; Qönçələr qan oldu ta ləli-dürəfşamn 
görüb. S.Ə.Şirvani. [Müfti:] Burda həqiqət 
sana aydın deyil; Bəlkə qiyamətdə olursan 
xəcil. H.Cavid. 

XƏCİLANƏ zərf Xəcalət içində, xəcalət 
çəkə-çəkə, utana-utana, sıxıla-sıxıla. Xəci- 
laııə cavab vermək. - [Məhərrəm] özlüyün- 
də xəcilanə gülümsədi. H.Nəzərli. 

XƏDƏMƏ is. [ər. “xədim” söz. cəmi] 
Xidmətçilər, qulluqçular. Xədəmələr durar 
scığu solunda; Cavahir bazubənd iki qolun- 
da; Fəvvarələr işlər daim gölündə; Yaşıl- 
başlı ördək olar, qaz olar. Ə.Nəbati. Sol 
tərəfdə xədəmələr durmuşdular. Bunlar 
tələbə bileti istədilər. Salman və yoldaşları 
biletlərini göstərib keçdihı: Çəmənzəminli. 

XƏDƏNG is. [fars.] klas. Ox (klassik 
şeirdə gözəlin kirpiyi oxa oxşadılır). Cöv- 
həri pak olur təzə cavandan; Hərgiz əl gö- 
türməz şövkətü şandan; Miijgan xədənglərin 



440 




XƏDİCƏGÜLÜ 



XƏFİYYƏ 



keçirir candan; Peykanının heç poladı 
əskilməz. M. P. Vaqif. Xədəııgin cismimi 
cövşən eyləmiş; Dəlik-dəlik, rövzən-rövzən 
eyləmiş. Q. Zakir. Kirpiyin xədəng oxu; 
Çatma qaşın yay kimidir. Aşıq Əsəd. 

XƏDİCƏGÜLÜ, XƏCCƏGÜLÜ bax nov- 
ruzgülü. Nərgizçiçəklilərin .. əksəriyyəti 
bəzək bitkisidir. Xarakter cinsləri: xədicə- 
gülü, .. aqavadır. M. Qasımov. 

XƏDİM sif. [ər.] 1. Axtalanmış, axta. 
[Hərəmağası:] Xadimləri hissdən nıəhrum 
zənn edirlər. Çəmənzəminli. □ Xədim 
eləmək - axtalamaq, xacə eləmək. 

2. Xidmətçi, qulluqçu. [Ərən:] Arxa tərəf- 
dən .. kənizlər, nədimi ər və xədimlər düzül- 
müşdülər. Çəmənzəminli. 

XƏFƏ 1 is. Boğanaq, bürkü, isti hava. [Ru- 
qiyyə:] ..Evdə xəfə var, qaranlıqdır. A.Divan- 
bəyoğlu. Əsmə, səmum, bu tərəfə; Ah, yan- 
dırır məni xəfə! M.Dilbazi. 

XƏFƏ 2 is. Heç kəsin görə bilməyəcəyi, 
gizli, xəlvət yer. Xəfədə pusmaq. Xəfədə 
gizlənmək. - Yeri çox xəfə, yolun lap qırağı 
idi. Ə.Əbülhəsən. 

XƏFƏ(NƏK) is. Samovarın odunu söndür- 
mək üçün bacasının üstünə qoyulan dəmir 
qapaq. 

XƏFƏLƏMƏ “Xəfələmək”dən f.is. 

XƏFƏLƏMƏK/ Havanın qabağını tutmaq, 
boğmaq; sönmək üçün qapamaq. Samovarı 
xəf əl əmək. 

XƏFƏLƏNMƏ "Xəfələnmək”dən f. is. 

XƏFƏLƏNMƏK f. Xəfə bir yerə çəkil- 
mək, daldalanmaq. 

XƏFƏLİK 1 is. Xəfə, gediş-gəliş olmayan 
yer, daldalanmağa yarar yer. Xəfəlikdə giz- 
lənmək. 

XƏFƏLİK 2 is. Bürkülü, tənəffüsü çətin- 
ləşdirən, boğucu ağır hava. Xəfəlikdən nəfəs 
almaq olmur. - Otaq yarıqaranlıqdı; Xəfə- 
likdən boğulsun deyə insan qəlbi; Pəncərəsi 
qayrılmış insan boyundan qəlbi. R.Rza. 

XƏFƏNƏG is. 1 . At və başqa heyvanlarda 
ciyər xəstəliyi, təngnəfəslik. At xəfənəg olub. 
H Sif. mənasında. Bu xəstəliyə tutulmuş. Xəfə- 
nəg at kimi alırdı nəfəs; Verirdi sinəsi körük 
kimi səs. H.K.Sanılı. 

2. Təngnəfəslik, sinəgirlik, astma. Yasa- 
vulun bu ürək yarası onu bədən yarasından 



artıq boğazlavır. ara-ara xəfəııək xəstəliyi 
kimi tutur və buraxmaq istəmirdi. S.Rəhimov. 

XƏFƏNG is. Pəncərənin və ya qapının 
üst hissəsi. [Dükanların] qapıları yan tərəfə 
deyil, aşağıdan yuxarıya qaldırılmaqla 
açılardı. Belə qapılara xəfəng deyərdilər. 
H.Sarabski. 

XƏFİF sif. [ər.] 1. Mülayim, yüngül, yum- 
şaq. Xəfif yel. - İndi çöldə xəfif meh əsdiyi 
üçün hava bayaqkı qədər bürkü deyildi. 
İ.Əfəndiyev. Xəfif axşam küləyi əsir, şə- 
hərdə yavaş-yavaş işıqlar alışırdı. Ə.Məm- 
mədxanlı. 

2. Zərif, incə. Çox çəkmədi ki, qızın ya- 
naqlarında xəfif bir qızartı göründü. 
M. Hüseyn. Zaldakıların üzü xəfif bir 
gülüşlə işıqlandı. M.Ibrahimov. // Zəif, yün- 
gül. Xəfif sazaq. - Dünyanın sevinci də, 
kədəri də ikidir. Biri yüngül, keçəri - xəfif 
dumana bənzər. R.Rza. [Xosrov] ..sahildə 
əyləşib xəfif şırıltıya qulaq asırdı. B. Bayra- 
mov. Qonaqlara şərbət, çay təqdim edən 
qulluqçuların ayaqlarının xəfif tappıltı- 
sından başqa, [sarayda] heç bir başqa səs 
eşidilmirdi. P.Makulu. □ Xəfif eləmək 
(etmək) - azaltmaq, zəiflətmək. Basıb 
pəncərəni, qapını kip-kip; Lampanın odunu 
eləyib xəfif H.K.Sanılı. 

XƏFİFCƏ zərf Azacıq, yüngülcə, zəifcə. 
[Park] yalnız yeni çıxmaqda olan ayııı ziyası 
ilə xəfifcə işıqlanmışdı. S.Hüseyn. Gənc yenə 
də xəfifcə gülərək cavab verdi. M. S. Ordu- 
badi. Maya qızarıb xəfifcə gülümsədi və 
Qaraşa baxdı. M.Ibrahimov. // Yavaşca, 
üsulluca. [Xədicə] ətəyimdən yapışıb xəfifcə 
dartaraq deyirdi.. Qantəmir. // Sif. məna- 
sında. Bir an içində üzündən silinib yox olan 
təbəssüm izlərinin yerində xəfifcə bir qızartı 
göründü. M. Hüseyn. 

XƏFİFCƏSİNƏ zərf Xəfif surətdə, yün- 
gülcə, yavaşca. Xəfifcəsinə titrəmək. Xəfif- 
cəsinə gülmək. - [Məsmə:] [Kor seyid] 
bərabərimdə dayandı. Sol əlini xəfifcəsinə 
üzümə götürdü. S.Hüseyn. [Əhməd:] Dur- 
duğum yerdə ayaqlarımın xəfifcəsinə əsməsi, 
bütün bədənimə sirayət etmişdi. T.Ş. Simurq. 

XƏFİYYƏ is. [ər.] 1. Xəfıyyə idarəsinin 
məmuru, gizli agenti. [Əbülhəsən bəy:] Çar 
jandarmeriyası nıəııim dalımca xəfiyyələr 



441 




XƏLƏL 



XƏFİYYƏÇİ 

təyin etmişdir. M. S. Ordubadi. Xəfiyyələr 
dərnəklərin gizli fəaliyyətindən xəbər tut- 
dular, uşaqların bəzilərini həbs etdilər, 
qalanlarını isə məktəbdən qovdular. I. Şıxlı. 
□ Xəfiyyə idarəsi - gizli polis idarəsi. 
Aslan .. bildi ki, Hüseynqulu kişi mətbəənin 
mütamadiyən xəfiyyə nəzarəti altında oldu- 
ğunu duyub. M. Hüseyn. 

2. Casus. Xəfiyyə saldılar, pul vəd etdilər; 
Qoşun topladılar, hara getdilər; Gəlmədi 
onların heç biri vecə. H.K.Sanılı. 

XƏFİYYƏÇİ is. Xəfiyyə məmuru, xə- 
fiyyə agenti. Bu halda xəfiyyəçil ərdən biri 
qapını açdı. C. Cabbarlı. 

XƏFTİ-DİMAQ is. [ər.]-. xəfti-dimaq ol- 
maq - beyni xarab olmaq, başına hava gəl- 
mək. Şəhərdə belə danışırdılar ki, Əhməd bəy 
xəfti-dimaq olub. Ə.Haqverdiyev. 

XƏKƏ is. [fars.] Kömürün ovulub tökül- 
müş kiçik hissələri; kömür ovuntusu. 

XƏKƏNDAZ is. [fars.] Zibil, kül və s. gö- 
türmək üçün alət. Aşpaz Əli aşpazxananın 
qapısının vanında əlində xəkəndaz samovara 
kömür salırdı. C. Məmmədquluzadə. Qumru 
dinməz-söyləməz xəkəndazla mollanın vanın- 
dan elə çırpdı ki, sümükləri şaqqıldadı. Mir 
Cəlal. Kimi özü xəkəndaz götürüb, kimi də 
dükanların qabağında boynunu büküb daya- 
nan yetim uşaqlara bir-iki qəpik verib səkini 
suladırdı. I. Şıxlı. 

XƏLBİR is. Buğdanın, arpanın və s.-nin 
zibillərini təmizləmək üçün sağanağa ke- 
çirilmiş iri tordan ibarət alət. [Fərraş:] Ağa, 
sübhdən mən otağı süpürürdüm, mehtər 
Kərim əlində xəlbir bura gəldi, məlum olur 
xəlbiri burda qoyub gedibdir. M.F.Axund- 
zadə. Mehtər əlində xəlbir, üzü samanlı, 
birinin əlində süpürgə, suçiləyəıı və Gülpəri 
də gəlirlər. Ü.Hacıbəyov. □ Xəlbir kimi 
(tək) - deşik-deşik. [Mehdi:] İgidlər, irəli, 
dalımca gəlin! Xəlbir tək yağının bağrını 
dəlin! S.Rüstəm. Dəlik-deşik elədi düşməni 
xəlbir kimi. M.Rahim. 

0 Xəlbirlə su daşımaq - vaxtını boş, fay- 
dasız işlə keçirmək, hədər yerə sərf etmək. 

XƏLBİRALTI 1. Bax xəlbirgözü. 

2. məc. zar. Oğul-uşaq, uşaqlar məna- 
sında. [Səlbi ərinə:] Özün gedirsən, bəs bir 
çətən xəlbiraltını kim saxlayacaq? Ə.Vəliyev. 



XƏLBİRGÖZÜ is. Xəlbirlənən buğdadan, 
arpadan və s.-dən xəlbirin içərisində qalan 
hissə. Buğdanın xəlbirgözüsünü təmizləmək. 

XƏLBİRLƏMƏ “Xəlbirləmək”dən f is. 

XƏLBİRLƏMƏK f. 1. Xəlbirdən keçir- 
mək. [Mehtər:] Xəlbir əlimdə idi, atlara arpa 
xəlbirləyib verəcəkdim, yadımdan çıxıb 
burda qalıbdır. M.F.Axundzadə. Yoldaşlar- 
dan biri arpa xəlbirləyir, biri tüfəngini gəti- 
rib söykəyir ağaca, biri tüfəngini götürüb 
aparır. C.Məmmədquluzadə. Cəmil arpam 
xəlbirləyib atların torbasına tökdü, torbala- 
rı atların başına keçirtdi. Ə.Vəliyev. // məc. 
Saf-çiirük eləmək, yaxşılarım yamanlardan 
ayırmaq. Xəlbirlənə kaş ömür də; Boş il düşə 
boş ömürdən... M.Araz. 

XƏLBİRLƏNMƏ "Xəlbirlənmək”dən fis. 

XƏLBİRLƏNMƏK тәсһ. Xəlbirdən keçi- 
rilmək, xəlbirlə təmizlənmək. Arpa xəlbir- 
ləııdi. 

XƏLBİRLƏTMƏ “Xəlbirlətmək”dən fis. 

XƏLBİRLƏTMƏK icb. Xəlbirləmə işi 
gördürmək. Buğdanı xəlbirlətmək. 

XƏLBİRVARİ sif. Xəlbirə oxşayan, xəl- 
birə bənzər. 

XƏLƏF is. [ər.] 1. Sonradan gələn, biri- 
nin yerinə keçən və ya keçməli olan, onun 
işini davam etdirən, onu əvəz edən adam. 
M.F.Axundzadənin xələfləri. - Ya tələf 
olmalı, ya xələf. (Ata. sözü). [Səttarzadə] 
təklikdə, ya evdə nə qədər sakit, sönük gö- 
rünürsə, adam içində, ictimai yerlərdə öz 
xələflərini göriir.. Mir Cəlal. 

2. Övlad, varis. Gör qılsa onu tələf həva- 
dis! Yox bir xələfi ki ola varis. Füzuli. Der- 
dim ki, gözəl xələf olarsan; Bir ailəyə şərəf 
olarsan. M.Ə. Sabir. Oğlunun özünə layiq 
bir xələf olacağından fərəhlənib, xan 
qocalıq günlərini şad və rahat keçirmək 
ümidində idi. M. Rzaquluzadə. // Nəsil, soy. 
Öz xələfin gərək gözləyə kişi.. Q.Zakir. Sən 
də onun kimi qocalacaqsan, hörmət uma- 
caqsan xələflərindən. S.Rüstəm. 

XƏLƏL is. [ər.] Pozuculuq, əskiklik, zəif- 
lik, nöqsan, ziyan. Qəflət xələlindən ayrılar- 
dın; Əlbəttə kim olduğun bilərdin. Füzuli. 
Vaizi-şəhr öz iqrarına etsəydi əməl ; Düş- 
məz idi bu qədər din ilə dünyayə xələl. 
S.Ə.Şirvani. □ Xələl dəymək (yetişmək) - 



442 




XƏLƏLDAR 



XƏLİFƏ 



ziyan dəymək, zərər çəkmək. Dostluğa xə- 
ləl dəymək. - [Əbülhəsənbəy qadına:] Sizin 
gözəlliyinizə heç bir xələl yetişməmişdir. 
M. S. Ordubadi. Xələl gəlmək - ziyanı, 
zərəri olmaq; pozulmaq; eyibli, nöqsanlı 
olmaq. ..Eyni musiqi parçasını biz vaxt 
etibarilə tez və ya yavaş bir sürətlə ifa edə 
bilərik, halbuki bundan musiqinin ölçüsünə 
heç bir xələl gəlməz, çaldığımız musiqinin 
ölçüsü heç də dəyişməz. Ə.Bədəlbəyli. 
Xələl vermək (vurmaq, gətirmək, 
qatmaq) - ziyan vurmaq, zərər gətirmək, 
pozmaq, xarab etmək, eyibli, nöqsanlı 
etmək. Gözəlliyinə xələl gətirmək. Sevincinə 
xələl qatmaq. Oyuna xələl vurmaq. - 
Kitablar Rüstəmin fikir dairəsini genişlən- 
dirdi, lakin qəti olaraq onun köhnə əqi- 
dəsinə xələl vura bilmədi. Çəmənzəminli. 
[Cəmil] yenə Tahirlə dost olduğunu və 
aralarındakı incikliyin bu dostluq hissinə 
heç bir xələl gətirə bilməyəcəyini sübut 
etmək üçün səsinə mehriban bir ifadə verdi. 
M. Hüseyn. Xanını .. [uşaqlara] baxır və 
onların oyununa xələl qatmaq istəməyərək 
oğlunun məğlubiyyətinə o qədər də 
əhəmiyyət vermirdi. P.Makulu. 

XƏLƏLDAR sif. [ər. xələl və fars. ...dar] 
Bir hadisə, iş və s. nəticəsində xələl dəymiş, 
pozulmuş, dağılmış, korlanmış; nöqsanlı. 
□ Xələldar etmək (eləmək) - pozmaq. 
,.1905-ci il inqilabının dalğaları .. bu küçə- 
nin sakitliyini xələldar edib, durğun həyatını 
çalxal andırmağa başladı. S.Hüseyn. Siibhan- 
verdizadə heç bir vaxt yaratmış olduğu bu nü- 
fuzu xələldar etmək və pərdəni yırtmaq istə- 
məzdi. S.Rəhimov. Xələldar olmaq - pozul- 
maq, dağılmaq. [Əbülhəsənbəy:] Zənn edirənı 
ki, Rusiya dövləti sizin mövqeyinizin xələldar 
olmasına heç vaxt razı olmaz. M. S. Ordubadi. 
Artıq onun yuxusu; Olmayacaq xələldar; Onda 
fırtına görmüş; Bir dərya sükutu var. R.Rza. 

XƏLƏT is. [ər.] 1. Bəxşiş, hədiyyə. Hərə 
bir cür xələt götürüb Eyvazı pişvaz elədilər. 
“Koroğlu”. [Hacı Mehdi:] Sənə də bir yaxşı 
xələt verərəm. Ə. Haqverdiyev. [Bəşir:] Sona 
xala, oğlunu yola gətirmişəm. De görüm, 
mənə nə xələt verəcəksən? S.S.Axundov. 
// Toy, nişan mərasimlərində verilən hədiy- 
yə. Novruz bayramında qız üçün bayram 



xələti, ııovbar meyvə, yemiş alıb göndərər- 
dilər. H. Sarabski. 

2. Bax xalat 2-ci mənada. Sonra üzün 
dörd nəfər hazırda olan pişxidmətlərə tutub 
dedi ki: - Xələti-şalıanəııi gətirin, qibleyi- 
aləmi geyindirin! M.F.Axundzadə. Ağ xələt 
bürünər, zərnişaıı geyməz; Heç kəsi dindirib 
keyfınə dəyməz. Aşıq Ələsgər. Bir azdan 
sonra dəhlizdə böyük lampalar yandı, Əbiil- 
fət Mirzə əynində tirmə xələt qapını açdı. 
M.S.Ordubadi. 

XƏLƏT-BARAT top. [ər.] Bağışlanan 
şey, pul və s.; bəxşeyiş, hədiyyə. On səkkiz 
gün toyda qalandan sonra aşıq xələt-bara- 
tını da götürüb, yola düşdü. Aşıq Ələsgər. 
[Vaqif Kazıma:] Nahaq yerə xanuı kevfi 
tutulanda imarətə gəlmirsən. Bilirsən, bol 
xələt-barat alarsan. Çəmənzəminli. 

XƏLƏTLİK 1. Bax xalatlıq. 

2. sif. Hədiyyə, pay olaraq verilmiş, ya 
ayrılmış. Xələtlik şeylər. 

XƏLFƏ is. [ər.] 1. Köhnə məişətdə: toy 
və yas məclislərini idarə edən şəxsə verilən 
ad. Son zamanlaradək Kəblə Nəsiri mə- 
həllənin xeyir və şərində “xəfə” görmək 
olardı. S.Hüseyn. Dərhal xəlfə ağ qalay- 
lanmış mis satıllarda şərbət, əlində giilab- 
zən, camaat ilə bir yerdə küçəyə çıxardı. 
H.Sarabski. 

2. B ax xəlifə 2-ci mənada. 

XƏLFƏLİK is. Xəlfənin işi, vəzifəsi; 
məclisdə başçılıq. 

XƏLİC is. [ar.] köhn. 1. Körfəz. 

2. Boğaz, kanal. 

XƏLİFƏ is. [ər.] 1. tar. Bəzi müsəlman 
ölkələrində Məhəmməd peyğəmbərin 
vəkili və bütün müsəlmanların başçısı və 
hamisi sayılan şəxslərə verilən yüksək dini 
ünvan (xəlifələr Məhəmməddən sonra iş- 
ğalçı müharibələr nəticəsində yaradılmış 
ilk dövlətlərdə həm dünyəvi, həm də dini 
hakimiyyətə malik olmuşlar; vaxtilə Tür- 
kiyə sultanları da bu adı daşımışlar). Padşah 
həm xəlifə olub, həm də dövlətin yol gös- 
tərəni. N.Nərimanov. Xətib xəlifə və Ağabəy 
Məhəmmədə dua etdiyi zamanda da xalqın 
bu iki ada qarşı bəslədiyi mənfi münasibət 
bir daha özünü göstərmiş oldu. M.S.Ordu- 
badi. [Babək:] Xəlifə və sarayın hədsiz- 



443 




XƏLİFƏLİK 

hesabsız vergiləri hamını cana gətirib. 
M.Rzaquluzadə. 

2. Keçmişdə molla məktəblərində molla 
köməkçisi (bu mənada çox vaxt “xəlfə” 
şəklində işlənir). Uşaqlardan biri - 
sonradan bildim ki, bu məktəbdə xəlifə ” 
imiş - həsrətlə baxdığımı görüb, anamdan 
mənim də onlarla iştirak etməyimi rica etdi. 
T.Ş. Simurq. Xəlifə ilə mollaya adam get- 
mişdi, hələ gəlib çıxmamışdılar. Qantəmir. 
Molla, həmişə olmadığı zaman öz yerində 
xəlifə təyin etdiyi oğlana .. dedi: - Bu ge- 
dələr yenə gəlməyiblər. P.Makulu. 

0 Burda mənəm, Bağdadda kor xəlifə - 
çox lovğa, çox təkəbbür, yekəbaş adam 
haqqında. Gülöyşə deyir, burda mənəm, 
Bağdadda kor xəlifə, xəstələri özüm sağal- 
dacağam. S. Rəhimov. 

XƏLİFƏLİK is. 1 . Xəlifənin hakimiyyəti 
altında olan yerlər, məmləkətlər. 

2. Xəlifə ünvanı (titulu). 

XƏLİTƏ is. [ ər.\ 1. Bax külçə 1 . Maqmanı 
bir xəlitə kimi fərz etmək olar. M.Qaşqay. 

2. Metaləridən sobalarda əridiləcək 
metalların müəyyən nisbətlərdə qatışığı. 

XƏLQ is. [ər.] klas. 1. Yaratma, yaradılış. 
□ Xəlq etmək (eləmək) yaratmaq, 
vücuda gətirmək. [Abbas:] Mənim meylim 
elə sənııən xoş olub: Nə xoş xəlq eyləyib 
yaradan səni. “Abbas və Gülgəz”. [Arif:] 
İnsanları xəlq etmədə var bəlkə də hikmət ; 
İblisə nə hacət? H. Cavid. Xəlq olunmaq - 
yaradılmaq, vücuda gətirilmək. Cənab Möv- 
lazadəyə bilmək lazımdır ki, aıyad tayfası 
kişilərin məhz zövqü və ləzzət hissləri üçün 
xəlq olunmayıbdır. M. İbrahimov. O elmin 
qüvvəsilə xəlq olundu çap maşını; Basar 
saətdə övraq üstünə min cür əsər, millət! 
M.Möcüz. 

2. Bax xalq. Ol ki yarın şəbi-hicrinə qi- 
yamət günüdür; Xəlq arasında qiyamət 
günü olnıazmı xəcil? Füzuli. [Asya və 
Telli:] Səy qıl kim, qala səndən; Xəlq içində 
yaxşı ad. Ü. Hacıbəyov. Əvvəlcə sənə 
söyləmiş idim bu kəlami; Yazma bu qədər 
jurnalına xəlqi-əvami. C. Cabbarlı. 

XƏLQİ sif. Xalqa məxsus, xalqa aid, xalq- 
la bağlı; xalq ruhunda olan, xalqın arzu və 
əməllərini, əhval-ruhiyyəsini ifadə edən. 



XƏLVƏTXANA 

XƏLQİLİK is. Xalqla bağlı olma, xalqın 
arzu və əməllərini, əhval-ruhiyyəsini ifadə 
etmə. Azərbaycan dramaturgiyasının xəl- 
qiliyi. Musiqinin xəlqilivi. - Xəlqilik Cəlil 
Məmmədquluzadə yaradıcılığının, onun 
tənqidi realizminin ən güclü cəhətlərindən 
biridir. M. İbrahimov. 

XƏLVƏT [əı:] 1. is. Tənha yer, gizli yer, 
heç kəs olmayan yer. Xəlvətə çəkilmək. Nə 
xəlvətdə oturmusan? - Vermərəm aləmə 
xəlvət otaqda; Deyib, gülüb danışmağı 
səninlə. Q. Zakir. Mirzə Səfər eşitmişdi ki, 
şeir yazmaq üçün iki vasitə lazımdır: xəlvət 
otaq və bir şüşə şərab. Ə.Haqverdiyev. 

2. sif. Adamsız, boş, gediş-gəliş olmayan. 
Zora xəlvət küçələrin birində divara vərəqə 
yapışdırmaq istərkəıı, almanca danışıq 
səsləri eşitdi. S.Vəliyev. 

3. zaı/Xəlvətcə, gizlicə. Xəlvət pıçıldaş- 
maq. Xəlvət göz qoymaq. - [Alı bəy:] Ay 
Zeynal, Hacı Qasım azından ildə xəlvət beş 
dükan tikdirirmi? Çəmənzəminli. Sərvətə 
qul olan bir rüşvətxorun; Xəlvət qazandığı 
var-dövlət oldu; Aşkar itirdiyi ləyaqət oldu. 

B. Vahabzadə. // sif. Gizli, xəlvəti, məhrə- 
manə. Xəlvəti söhbətimiz var. - Sənin gözəl- 
liyinin mən də çoxdan aşiqiyəm; Nə xəlvəti 
demək olmur, nə aşikarə sənə. Ə. Vahid. 

XƏLVƏTCƏ zərf Gizli, gizlicə, heç kəsə 
hiss etdirmədən, heç kəsə bildirmədən, 
xəlvət. Xəlvətcə götürmək. Xəlvətcə yemək. 
Xəlvətcə çıxıb getmək. - ..Küçənin dönəcə- 
yində yavaşca yapışdım arvadın əlindən və 
xəlvətcə soxulduq sol tərəfdə bir darwzaya. 

C. Məmmədquluzadə. Orucun atası xəlvətcə 
Paşa bəyə xəbər verib Xalıqverdini tutdurdu. 
Ə.Vəliyev. Yaşar həmin tüfəngi yada salıb 
xəlvətcə samanlığa getdi. M.Rzaquluzadə. 

XƏLVƏTXANA is. [ər. xəlvət və fars. 
...xanə] 1. köhn. Xəlvət ev, xəlvət hücrə, 
yer, xəlvət işlər görülən yer, ev və s. [Bağ- 
dadda] minlərcə xəlvətxanalar, meyxanalar 
və kef yerləri mövcuddur. M. S. Ordubadi. 

2. dan. Xəlvət, tənha, adam olmayan yer. 
Həyətləri naııadı; Qulağında tanadı; Əyil, 
üzündən öpüm; Əcəb xəlvətxaııadı ! (Bayatı). 

3. Şərq hamamlarında çılpaq yuyunmaq 
üçün ayrıca yer, otaq. 



444 




XƏLVƏTİ 



XƏMİRLƏMƏK 



XƏLVƏTİ sif. və zərf 1. Gizlicə, xəl- 
vətcə. Xəlvəti danışıq. Xəlvəti iş. Xəlvəti 
hazırlaşmaq. - [Əbdül Bəhrama:] Ağa, izin 
versəniz, bir kəlmə xəlvəti sizə söz deyim? 
C. Cabbarlı. Mətbəxdəki qadınlar qapının 
arasından, pəncərənin dalından gələn qo- 
naqları xəlvəti seyr edərdilər. H.Sarabski. 
Özgəyə xəlvəti quyu qazanda; Söylə, öz özün- 
dən utanmadınmı? B. Vahabzadə. 

2. B ax xəlvət 2-ci mənada. Kişi Səfərin 
xatirinə qayıtmaq, sonra xəlvəti yoldan 
getmək istədi. Mir Cəlal. 

XƏLVƏTLƏMƏ “Xolvətlornok”don /.7.s\ 

XƏLVƏTLƏMƏK /. Gizli, xəlvət iş gör- 
mək üçün məqam və ya yer tapmaq, fürsət 
tapmaq. Evi xəlvətləmək. Aranı xəlvətləmək. 

- Şimirəli Sonaya tərəf gedir və xəlvətlənib 
onu çimdikləyir. C. Məmmədquluzadə. 

XƏLVƏTLİK is. Xəlvət məqam, xəlvət 
şərait, fürsət. Ev xəlvətlikdir. - Dilən onun 
boynunu qucaqladı .. xəlvətlik idi. Mir Cəlal. 
// Tənhalıq; heç kəs olmadığı vəziyyət, şərait; 
xəlvət yer. Zakirlə Mehribanın oturduqları 
xiyaban xəlvətlik idi. H.Seyidbəyli. 

XƏMİR is. 1 . Unun az su və ya başqa bir 
maye ilə yoğurulmasından hasil olan suvaş- 
qan kütlə. Acıtmalı xəmir. Düşbərə xəmiri. 

- Xəmir yeyənin fağırı olmaz. (Ata. sözü). 
[Rəşid:] Xəmir gəldiyinə görə çörəyi 
yapmaq lazım gəlir. T.Ş. Simurq. □ Xəmir 
yoğurmaq (qatmaq, salmaq) - çörək 
bişirmək üçün xəmir hazırlamaq. ..iki ildir 
ki, Sadıq Şamaxıda Rzanın çörəkçi düka- 
nında xəmir salırdı. "Mol. Nəsr.”. Qız zərif 
əlləri ilə paltar yudu, xəmir yoğurdu, hətta 
axır zamanlar çörək yapmaq da ona həvalə 
olundu. T.Ş. Simurq. [Göyçək:] Mən heç 
bilməmişəm ki, Çiçək xəmir qatacaq. 
B. Bayramov. // Yumşaq şey haqqında. Bu 
lap xəmirdir ki. 

2. Çiy, yaxşı bişməmiş çörək haqqında. 
Bulka lap xəmirdir. 

0 Xəmir kimi - yorğun, əzgin, lırt. 
[Xalığın] anası Minnət qarı bir teşt xəmir 
kimi idi, hara qoysan, orda dururdu. 
İ.Məlikzadə. Xəmiri yumşaq (sıyıq) - tez 
yumşalan, iradəsi zəif adam haqqında. Çox 
xəmiri sıyıq adamdır. Xəmirinə özgə mayası 
qatmamaq - öz halal zəhmətilə yaşamaq 



mənasında. [Səkinə:] Onu da bilirlər ki, xəmi- 
rimə özgə mayası qatmamışam. M.İbrahimov. 
Xəmirləri ayrı cür yoğrulub - xasiyyətcə 
bir-birindən çox fərqlənən adamlar haqqında. 
[Qulu:] imi və Çiminin xəmirləri ayrı cür yo- 
ğurulub. İ. Əfəndiyev. Bu xəmir (hələ) çox 
su aparacaq (götürəcək) - çox vaxt, çox səy, 
sınaq, zəhmət tələb edən, tez başa gəlməyən 
şey haqqında. [Mürsəl:] Paşa bəy böyükləri- 
nə bel bağlayır, biz də elə arxalanırıq. Zərər 
yoxdur, necə deyərlər, bu xəmir çox su götü- 
rəcək. Ə.Vəliyev. 

XƏMİRAĞIZ sif. Ağzıboş, sözü keçməyən, 
zəif iradəli. Xəmirağız adam. Xəmirağız (z.) 
olmaq. - [Şəhıəbanu xanım:] Hatəmxan ağa, 
özün bilmirsən ki, bir xəmirağız kişidir. Əv- 
vəldən yaxşı danışdı, sonra birdən boşaldı.. 
M.F.Axundzadə. 

XƏMİRAĞIZLIQ is. Ağzıboşluq, zabitə- 
sizlik, iradə zəifliyi, qeyri-ciddilik, sözü- 
keçməzlik. 

XƏMİRAŞI is. Əriştə ilə bişirilən, xəmir- 
li duru xörək. Molla Qasım oğlu Məmmədin 
qabağına da bir qab xəmiraşı qoyuldu. 
M. S. Ordubadi. Doğranmış duzlu xiyar, iki 
boşqab xəmiraşı ağ süfrənin üstünü bəzədi. 
M. Hüseyn. 

XƏMİRAŞILIQ sif. Xəmiraşı bişirmək 
üçün hazırlanan, yarar. Xəmiraşılıq un 
ayırmaq. 

XƏMİRÇƏKbax qığırdaq. 

XƏMİRÇt is. Xəmiryoğuran, xəmirgir. 

XƏMİRÇİLİK is. Xəmir yoğurma, xəmir- 
hazırlama işi; xəmirgirlik. 

XƏMİRGİR is. [ər. xəmir və fars. ...gir] 
Çörəkxanalarda xəmiryoğuran, xəmirtutan 
işçi. Məsum kişi xəmirgiriıı sözündən köv- 
rəldi. Mir Cəlal. 

XƏMİRGİRLİK is. Xəmirgir işi, xəmir- 
yoğurma peşəsi. Xəmirgirlik eləmək. 

XƏMİRXANA is. [ər. xəmir və fars. 
...xanə] Çörəkxanalarda xəmir yoğurulan, xə- 
mir hazırlanan yer. Məşədi Hüseyn qolu çir- 
nıəkli, döşü önliiklü xəmirxanadan kiirəxa- 
naya keçir, dayanmadan geri qayıdırdı. Mir 
Cəlal. 

XƏMİRLƏMƏ “Xəmirləmək’’dən /и. 

XƏMİRLƏMƏK f. 1 . Undan xəmir yo- 
ğurmaq. 



445 




XƏMİRLƏŞMƏ 

2. Xəmirlə, ya xəmirəoxşar şeylərlə dəlmə- 
deşiyi tutmaq, tıxamaq. 

XƏMİRLƏŞMƏ “Xəmirləşmək”dən/«. 

XƏMİRLƏŞMƏK f Xəmirə dönmək, 
xəmir kimi olmaq; yumşalmaq. 

XƏMİRLİ sif. Xəmirə batmış, xəmirə 
bulaşmış. Xəmirli əllər. Xəmirli döşlük. Xə- 
mirli qablar. - Tükəzban xala sevindiyindən 
özünü itirib əli ilə xəmirli-xəmirli oğlunun 
boynunu qucaqlamışdı. I. Şıxlı. 

XƏMİRYAYAN is. Hazır xəmiri yaymaq 
üçün xüsusi maşın, alət. // Sif. mənasında. 
Xəmiryayan maşnı. 

XƏMİRYOĞURAN is. Xəmir yoğurmağa 
məxsus xüsusi maşın, alət. // Sif. mənasın- 
da. Xəmiryoğııran maşın, //bax xəmirgir. 

XƏMRƏ is. Maya, acıtma, balata. Una 
xəmrə qatmaq. Xəmrəsi, urvası xəmirsiz qalıb; 
Dünya düzəlmir ki, düzəlmir, baba! M. Araz. 

XƏMRƏLİ sif. Xəmrə, maya vurulmuş. 
Xəmrəli çörək. 

XƏMRƏLİK is. Xəmrə üçün ayrılmış 
xəmir tikəsi, mayalıq xəmir. 

XƏMRƏSİZ sif. Xəmrə qatılmamış. 

Xəmrəsiz çörək. 

XƏMSİ is. zool. Siyənəyəoxşar dəniz 
balığı. 

XƏMSİN is. [ar.] Ərəblərdə: qışın, qırx 
günündən sonra gələn əlli günlük mövsü- 
münün xalq təqvimində adı, habelə bu 
dövrdə əsən küləyin yerli adı. Yer üzündə 
quru küləklər çox yerdə müşahidə olunur və 
onların yerli adları vardır: Ərəbistanda sə- 
mum, Misirdə xəmsin .. adlanır. “Ümumi 
fiziki coğrafiya”. 

XƏNCƏR is. [fars.] Ucu sivri, iki tərəfi iti 
soyuq silah. Otağın baş tərəfindən divardan 
bir maral başı, bir də tüfəng, onun da altın- 
da bir xəncər asılmışdı. T.Ş. Simurq. [Cahıl- 
lar] çuxanın altından xəncər və dayandol- 
durum bağlardılar. H.Sarabski. 

0 Xəncər-bıçağa çıxmaq - davaları 
kəskin şəkil almaq, bir-birini xəncər və ya 
bıçaqla vurmaq dərəcəsinə gəlmək. Xəncər- 
bıçaq olmaq - qatı düşmən olmaq, ölüb- 
öldürməyə çıxmaq. [Tapdıq:] Elə şeyi 
olmaya-olmaya ağlına gətirəsən, ağa. 
Molla Sadıqla atan bu saat xəncər-bıçaq- 
dıı: İ. Şıxlı. Xəncər kimi batmaq (sancıl- 



XƏNDAN 

maq, işləmək), ürəyini xəncər kimi dəl- 
mək - çox ağır təsir etmək. Söz də xəncər 
kimi işləyir cana; Qcını laxtaladır əzab, izti- 
rab. S.Vurğun. Hükeymənin inəyi xatırlayıb 
yavaşcadan ağlaması [Bəxtiyarın] ürəyini 
xəncər kimi dəlir, vicdanını ağrıdırdı. 
S. Hüseyn. Xəncər kimi sağından keçib, 
solundan çıxmaq - çox bərk təsir etmək, 
ürəyinə toxunmaq. Onun acı sözləri xəncər 
kimi sağımdan keçib, solumdan çıxdı. Xən- 
cərinin qaşı (daşı) düşməz ki... (düşmə- 
yəcək ki...) - bir şeyi özü üçün əskiklik, ar 
sayma mənasında ifadə. [Gülşənəm:] 
Dilman mənimlə gəlsəydi, xəncərinin daşı 
düşməyəcəkdi ki? M. Hüseyn. Səninçüıı hör- 
mətlə tərpənsə başı; Guya xəncərinin düşə- 
cək qaşı. S. Rüstəm. 

XƏNCƏRQAYIRAN bax xəncərsaz. 

XƏNCƏRLƏMƏ “Xəncərləmək”dən /;s. 

XƏNCƏRLƏMƏK f. Xəncərlə vurmaq, 
yaralamaq; xəncərlə çapmaq. 

XƏNCƏRLƏŞMƏ “Xəncərləşmək”dən 
fis. 

XƏNCƏRLƏŞMƏK qarş. köhn. Dalaşa- 
raq bir-birini xəncərlə vurmaq, xəncər- 
ləmək. 

XƏNCƏRLİ sif. Xəncər bağlamış, xən- 
cəri olan, yaxud əlində xəncər. Oturmuşlar 
məğrur, qollar çirməkli; Xəncərli, qılınclı, 
patron- tüfəngi i. H . K. S anılı . 

XƏNCƏRSAZ is. [fars.] köhn. Keçmişdə 
xəncər qayıran usta. Bakıda ümumiyyətlə 
peşəkarlar: keçəçi, dabbağ, dərzi, xəncər- 
saz və sairə çox olardı. H.Sarabski. 

XƏNCƏRVARİ sif. Xəncər kimi, xən- 
cərəoxşar, xəncərşəkilli. 

XƏNCƏRVURAN is. köhn. Keçmişdə 
məhərrəmlikdə aşura günü xəncərlə öz 
başını yaran. 

XƏNDAN sif. \Jars.] klas. 1. Gülən, gülər, 
şən, üzügülər. Kim görübdür Qövsiyi məh - 
zwıi xəndan bir nəfəs? Qövsi. Yanaqları 
güldü, lıeç olmaz xəndan; Əsildə mələkdi, 
nəsildə insan. Aşıq Ələsgər. □ Xəndan 
etmək - şənləndirmək, sevindirmək, ürə- 
yini açmaq. Qönçə tək bağrını əzəldə fələk 
qan evlər; Sonra könlünü açıb dəhrdə 
xəndan evlər. S.Ə.Şirvani. Qılaram səcdə 
müdam əcz ilə ol dərgaha ; Ki həyatinlə bu 



446 




XƏNDƏ 



XƏRCLƏMƏ 



gün könlümi xəndan etdin. A. Səhhət. 
Xəndan olmaq - şadlığından üzü gülmək, 
fərəhlənmək, sevinmək. Gözlülər başladı- 
lar ağlamağa; Kürlər də ona xəndan oldu. 
M. Ə. Sabir. Sənin xəndan olur gül dodaq- 
ların; Onda ki gözümdən yaşlar saçılır.. 
M. Müşfiq. 

2. məc. Tamam açılmış (klassik şeirdə 
gözəlin üzü tam açılmış gülə oxşadılır). 
Bədirlənmiş ya bir mahi-tabansan; Ya cən- 
nət bağında güli-xəndansan. M.P. Vaqif. 
Fəxr eyləməsin öz gülünə biilbüli-şeyda; 
Bir gül hələ də sən kimi xəndan ola bilməz. 
Ə.Vahid. □ Xəndan olmaq məc. - tamam 
açılmaq. Qızılgül xəndan oldu; Dərmədim 
dən-dən oldu; Mən səndən ayrılmazdım; 
Ayrılıq səndən oldu. (Bayatı). [Qızlar və ço- 
cııqlar:] Açmış bənöfşə, sünbül; Xəndan 
olur qızılgül; Ötdükcə sanki bülbül; Rəqs 
etdirir xəyalı. H.Cavid. 

XƏNDƏ is. [fars.] köhn. Gülüş. 

XƏNDƏK is. [ər. ] Torpaqda uzunıına qa- 
zılmış dərili çuxur. [At] qabağına çıxan 
xəndəklərdən məharətlə atılır, balaca qu- 
laqlarını qısaraq çapırdı. M.Hüseyn. Bu 
xəndək bir kilometr uzunluğu, qırx metr eni, 
otuz metr dərinliyi olan nəhəng bir dərədən 
ibarətdir. Ə. Sadıq. 

XƏNDƏKQAZAN is. Xəndək qazımağa 
məxsus maşın. // Sif. mənasında. Xəndək- 
qazan maşın. 

XƏNDƏKOTU is. bol. İri yarpaqları və 
boruşəkilli gülləri olan, əsasən xəndək, çay 
kənarlarında və rütubətli yerlərdə bitən 
yabam bitki. 

XƏRABAT is. [ər.] klas. Meyxana, işrət- 
xana. Yox, dəxi könlüm mənim meyxanəyə 
mayil deyil; Kim gəzir ev-ev xərabat içrə 
hiişyar axtarır. Qövsi. Sərməsti-eşq ol, ey 
gözüm, qəsvət nə lazım; Bir giin gəlir, əldən 
çıxar zövqi-xərabat. H.Cavid. □ Xərabat 
əhli klas. - bax xərabati 1-ci mənada. 
Xərabat əhlinin halini bir xümmar olandan 
sor. Füzuli. Biz xərabat əhliviz, olmaz bizim 
hüşyarımız. Qövsi. İçib mey ta xərabat əhli 
ondan; Unutsun dərdi, gülsün ömrü bir an. 
H.Cavid. 

XƏRABATİ sif. və is. 1. Vaxtını meyxa- 
nalarda, işrətxanalarda, sərxoşluqda keçirən, 



əlinə keçən pulu keyfə, içkiyə, eyş-işrətə 
xərcləyən adam; əyyaş. Xərabati adam. - 
Şikəstə Abbasam, xərabatiyənı; Könül, heç 
görmədim abadan səni. “Abbas və Gülgəz”. 

2. məc. Pul, şey qədri bilməyən, laübalı 
adam haqqında. [Kişi:] Yoxsa onların bir 
anası var ki, bir xərabatiııin biri, ac qurdun 
biri! S. Rəhimov. 

XƏRAC is. [ər.] tar. Vergi, bac. [Koroğlu 
dedi:] Verin yeddillik xəracı; Paşalar 
gətirsin bacı. “Koroğlu”. [Şah Abbas:] 
Həmədan vilayətinin üçillik xəracını Mirzə 
Cəlaləddinə bağışladım. A. Şaiq. 

XƏRC is. [ər.] işlənən, sərf olunan pul; 
məsarif, məsrəf, məxaric. [Məşədi İbad:] A 
kişi, axı bunun bir anbar da toy xərci var. 
Ü.Hacıbəyov. Buna görə də Hacı Səmsamın 
gəliri xərcini güclə ödəyirdi. P.Makulu. 
// Sərf olunacaq pul. Demək, Mirzə Qədir 
Nəsirin evlənmək xərcini verməklə işin 
içindən çıxa bilməyirdi. S.Hüseyn. [Bay- 
raməlibəyov] bütün xərci öz boynuna 
götürür və yazırdı ki, əgər razı olsalar, 
indidən bilet satmağa başlayar. S. Rəhman. 
□ Xərc aparmaq - çox pul sərf edilmək, 
çox xərc tələb etmək, baha başa gəlmək. 
Ağarəhim bilmirdi ki, maşın nə qədər xərc 
aparacaq. İ. Şıxlı. Xərc etmək (çəkmək) - 
xərcləmək, pul sərf etmək. [Mustafa bəy:] 
Mən xərc çəkmişəm, pul tökmüşəm, qabıq 
qoyub, kəhriz çıxartmışam. Ə. Haqverdiyev. 
[Rzaquluxan:] Qızım, çox şad oluram ki, 
sənə xərc etdiyim pullar hədər getməyibdir. 
M. S. Ordubadi. Oğlan yengəsi qız evinə 
güclü xərc çəkib, “ yeııgə xonçası ” göndərər. 
R.Əfəndiyev. Xərcə salmaq - pul xərclə- 
məyə məcbur etmək, çox pul xərcləməsinə 
səbəb olmaq; pul xərclətmək. [Nazlı Mus- 
tafaya:] [Ev sahibləri] çay təklif eləsələr 
mən içməyəcəyəm, sən də içmə, kasıb adam- 
dılar, niyə xərcə salaq? Ə.Məmmədxanlı. 

XƏRC-BORC zərf Borc pul alaraq, borca 
düşərək, zorla pul taparaq, ondan-bundan 
borc alaraq. Xərc-borc etmək. □ Xərcə- 
borca düşmək - borc pul almağa, borca 
düşməyə məcbur olmaq, borca düşməli ol- 
maq. [Çiınnaz] ..ailəni artıq xərcə-borca 
düşməkdən qorumaq istəmişdi. Ə.Əbülhəsən. 

XƏRCLƏMƏ “Xərcləmək” dən /A. 



447 




XƏRCLƏMƏK 



XƏSARƏT 



XƏRCLƏMƏK f. Sərf etmək, işlətmək, 
məsrəf etmək (pulu). Şəfiqə xanım yavaş- 
yavaş var-yoxundan satıb xərcləyirdi. 
I.Musabəyov. Aslanın indi bir qədər pulu 
var idi, lakin Fərhad oxuduğu üçün ona xərc- 
ləyirdi. C. Cabbarlı. // məc. Buna görə nə bir 
məlhəm, nə bir şəfqət istəyirəm; Can yanğımı 
xərcləməyə səlahiyyət istəyirəm. X.Rza. 

XƏRCLƏNMƏ “Xərclənmək” dən /w. 

XƏRCLƏNMƏK məch. Sərf edilmək, xərc 
edilmək, işlənmək (pul haqqında). Pulların 
hamısı xərclənmişdir. - ..Əsil mayanın bir 
hissəsi də müntəzəm bir surətdə [Mahmu- 
dun] gənc və gözəl arvadının naz və qəmzə- 
sinə xərclənirdi. B.Talıblı. [Adil:] ..Xalam 
mənim içməyimin fikrini yox, öz pulunun xərc- 
lənməsinin dərdini çəkirdi. B.Bayramov. 

XƏRCLİK is. Adi gündəlik və xırda 
xərclər üçün verilən, ya ayrılan pul; cib- 
xərci. [Hacı Mehdi:] Ala, qabaqcadan da 
bir az sənə xərclik verim. Ə. Haqverdiyev. 
[Məmmədbağır:] ..Əsmərə on manat da 
xərclik verib getmişdi. S. Hüseyn. // Xərclə- 
mək üçün pul. [Mina xala:] Elə bil sümüyün 
duyubmuş ki, bir gün oğlun məktəbə ge- 
dəcək, ona xərclik lazım olacaq. İ.Şıxlı. 

XƏRÇƏNG 1 is. zool. Buğıımayaqlılar ti- 
pindən üstü qınla örtülü və baş tərəfdə iri 
qısqacları olan suda yaşayan onurğasız hey- 
van. iri balıqlar başlıca olaraq yanüzən xər- 
çənglər, suda-quruda yaşayan cücülər, ha- 
belə molyusklarla qidalanır. Y.Əbdürəh- 
manov. 

XƏRÇƏNG 2 is. İnsan və heyvanın həm iç, 
həm də bayır orqanlarında əmələ gələn 
xətərli şiş. Bədbəxtlikdən il yarım bundan 
qabaq [Balaşın] mədəsində xərçəng yarası 
tapıldı. M.İbrahimov. 

XƏRÇƏNGKİMİLƏR is. zool. Xərçən- 
gəoxşar onurğasız bıığumayaqlılar qrupıı. 
Xərçəngkimilərlə qidalanan balıqlar. 

XƏRƏK is. [fars.] 1. Daş, qum və s. şey- 
lər daşımaq üçün taxtadan və s.-dən düzəl- 
dilmiş alət. Xərəklə qum daşımaq. - Dəm- 
irov daş daşımaq üçün düzələn xərəyin bir 
başından, Qocaoğlu isə o biri başından ya- 
pışdı. S. Rəhimov. // Xəstə, yaralı daşımaq 
üçün iki uzıın dəstəyə bənd edilmiş parça- 
dan ibarət alət. Arazı doktorun müşayiətilə 



xərək üstündə ikinci palataya gətirib boş bil- 
çarpayı üzərinə uzatdılar. A. Şaiq. Beş 
dəqiqə çəkmədi ki, yaralını xərəyin üstündə 
gətirdilər. P.Makulu. 

2. Yayla çalınan musiqi alətlərində simlə- 
rin altına qoyulan altlıq (taxta və s. parçası). 

XƏRƏNGƏ(LİK) is. dan. Qarmaqarışıq- 
lıq, səs-küy, nizamsızlıq. Məclisdə bir xə- 
rəngəlik vardı. Aralarında qadınlar olma- 
sına baxmayaraq, açıq-saçıq sözlər söylə- 
məkdən çəkinməyirdilər. S.Hüseyn. 

XƏRƏZİbax xırdavat. 

XƏRİF sif. [ər.] Qocalıqdan ağlı zəif- 
ləmiş, səfehləmiş, sərsəmləmiş. 

XƏRİFLƏMƏ "Xərifləmək”dən fis. 

XƏRİFLƏMƏK/ Qocalıqdan başı xarab 
olmaq, beyni kütləşmək, səfehləmək. Zəki 
Məmmədbağırın xəriflədiyinə qənaət hasil 
etdi. S.Hüseyn. [Arvad:] Ay kişi, xəriflə- 
misən nədi? Hanı bizim yağımız, düyümüz 
ki, plov da bişirəni. “M.N.lətif.” // Sarsaqla- 
maq, sərsəmləmək. Aşıq Cəlal oyandığını bil- 
dirməyəcəkdi, amma düşünəcəkdi ki, ey gidi 
dünya, nəhayət, mənim ustadım da xəriflə- 
dimi? Ə.Məmmədxanlı. 

XƏRİFLİK is. Ağlı başından çıxmış 
adamın halı; ağıl seyrəkliyi, sərsəmlik. 

XƏRİTƏ is. [ər.] Yer səthinin coğrafi və- 
ziyyətinin kağız və s. üzərində təsviri. Coğ- 
rafiya xəritəsi. Asiyanın xəritəsi. Dünya xəri- 
təsi. Yer üzünün xəritəsindən silinmiş qədim 
dövlətlər. - Kəndim, balacasan, çox balaca- 
san; Adın yox dünyanın xəritəsində. M. Araz. 

XƏRİTƏÇƏKƏNbax xəritəçi. 

XƏRİTƏÇİ is. Coğrafiya xəritələri tərtib 
edən mütəxəssis; kartoqraf. 

XƏRİTƏÇİLİK is. Coğrafi xəritə çəkmə 
(tərtib etmə) sənəti; kartoqraflıq. 

XƏSARƏT is. [ər.] Ziyan, zərər. [Züleyxa 
ilə Cəmilin] yaşadıqları kənd müharibə 
cəbhəsinə yaxııı olduğundan böyük xəsa- 
rətlərə düçar olmuşdu. T.Ş. Simurq. // Xarab 
olma, korlanma, zədələnmə, sınma. [Zaki- 
rov:] Qəribədir, axşam mən bağı gəzəndə 
hasarda heç bir xəsarət görmədim. 
Ə.Məmmədxanlı. □ Xəsarət vermək - zi- 
yan vermək, zərər vermək. Verməmişəm 
mən ki xəsarət sənə; Sən dəxi vermə əziyyət 
mənə. A.Səhhət. Xəsarət yetirmək (elə- 



448 




XƏSİL 



XƏSTƏ 



mək) - ziyan vurmaq, zərər yetirmək, 
yaxud bir şeylə vurub yaralamaq, zədələ- 
mək. [Sultan bəy:] ..Dedim, gedim görüm, 
bəlkə qız, xudanəkərdə, özünə bir xəsarət 
yetirdi. Ü. Hacıbəyov. 

XƏSİL is. Göy taxıl. Alaq otları torpaq- 
dakı qidalı maddələri almaqla xəşilləri 
zəifləşdirir. - İl faraş gəlsə, yaylaqda ot, 
qışlaqda güzdək və xəsil bol olsa, qoyun 
saxlamaq asandır. Ə. Vəliyev. 

XƏSİLLƏŞMƏ “Xəsilləşmək”dən f.is. 

XƏSİLLƏŞMƏK f Göyərmək (taxıl 
haqqında). Körpə və tər taxıl xəsilləşirdi. 
S. Rəhimov. 

XƏSİLLİK is. Xəsil olan, xəsil əkilən yer. 
Xəsillik salmaq. II Xəsil üçün ayrılan. Xəsil- 
lik arpa. 

XƏSİS sif. Simic, ifrat dərəcədə qənaət- 
cil, pul xərcləməkdən hər vasitə ilə çə- 
kinən. [Qulu:] Allah pulu götürüb belə xəsi- 
sə verir ki, sandığa qoyub gecə-gündüz 
keşiyini çəkir. S.S.Axundov. Olursunuz, du- 
man olun, sis olmayın; Nədə xəsis olsanız 
da; Sevgidə xəsis olmayın! B.Vahabzadə. 

XƏSİSCƏSİNƏ zərf Xəsisə yaraşan bir 
tərzdə, xəsis kimi. Əziz Hüsü! ..Sən mək- 
tubu xəsiscəsinə yazmağımdan inciyirsən. 
Ə.Haqverdiyev. 

XƏSİSLƏŞMƏ “Xəsisloşmok”dən /.7,s\ 

XƏSİSLƏŞMƏK / Xəsis olmaq, xəsisliyi 
getdikcə artmaq. 

XƏSİSLİK is. Simiclik, xəsis adamın 
xasiyyəti. Hacı Bakıda bir məşhur kişi idi. 
İstər dövlətdə, istər xəsislikdə. Ə.Haqverdi- 
yev. □ Xəsislik eləmək, xəsislik göstər- 
mək - simiclik eləmək, qıymamaq, əsirgə- 
mək. Əmim xəsislik elədi, [oğlunu] oxut- 
madı. M. Hüseyn. [Çərkəz:] ..Gətir [narı] 
sıxaq soğanın üstünə. Gətir, xəsislik eləmə. 
Bir çürük narı Bakıdan gələn qonağa qıy- 
mırsan? İ.Məlikzadə. 

XƏSPUŞ is. [fars .] Fırıldaqçı, xırda oğru, 
cibgir, cibəgirən. Xəspuşlardaıı birisi pulları 
iki əli üzərində Varisə doğru uzadaraq: - Va- 
ris bəy, hər kəsdən çox mən qazandım. A.Şaiq. 
[Qulamrza Rüstəmbəyə:] Bu xəspuşların 
qəribə xasiyyəti var: duz-çörəyə xəyanət 
etməzlər. Çəmənzəminli. Həqiqət bura çox 



basırıq olur. Həmişə özgə hesabına yaşayan 
xəspuşlar bunu yaxşı bilir. Qantəmir. 

XƏSPUŞLUQ is. Fırıdaqçılıq; cibgirlik, 
xırda oğruluq. 

XƏSTƏ sif. [fars.] 1. Səhhəti yerində 
olmayan, bir xəstəliyi olan; naxoş, azarlı. 
Xəstə uşaq. - Xəstə əsgər dərindən nəfəs 
aldı. H.Nəzərli. Xəstə atalarının ürəyini 
sıxmaq istəməyən oğul və qız güzəran- 
larından şikayət eləmədilər. Ə.Abasov. // İs. 
mənasında. Xəstənin yanma getmək. Xəstə- 
nin halı yaxşılaşdı. — Bənııasız hörgü hö- 
rülməz; Təbibsiz xəstə dirilməz. “Koroğlu”. 
Əri xəstə üstə getdikdə ya ölü üstə aparıl- 
dıqda, o. dükanda oturub alış-veriş edərdi. 
S.S.Axundov. Bunu görən xəstə Aydını heç 
yaxına belə buraxmamışdı. H.Seyidbəyli. 
□ Xəstə düşmək, xəstə yatmaq - xəstə- 
lənmək, azarlamaq, yorğan-döşəyə düşmək. 
Xəstə düşdüm, gələn yoxdur üstümə; Qərib 
öldüm, bikəs öldünı, yad oldum. M.V.Vidadi. 
Həsrətindən xəstə düşdüm; Eylə dərdə çarə, 
Ceyran! Aşıq Ələsgər. Bu hadisədən Molla 
Qasım sarılıq azarına düşüb xəstə yatdı. 
S.S.Axundov. Xəstə olmaq - xəstə yatmaq, 
azarlı olmaq, naxoş olmaq. Bəstəri-möh- 
nətdə xəstə olduğum; Gözləri şəhlaya dedin, 
nə dedi? Q. Zakir. Mən diqqətlə [Məmmədə] 
baxdım, xəstə olduğuna heç şübhəm yoxdu. 
C. Cabbarlı. Xəstə salmaq - xəstələndir- 
mək, azarlatmaq, xəstələnməsinə səbəb ol- 
maq. Yar gəlməsə məndən dirilən olmaz; 
Məni xəstə salan busə dağıdı. Q. Zakir. 

2. məc. Şairanə təşbehlərdə dərdli, qay- 
ğılı, mənən üzgün mənasında. Çox edən bi- 
marə xidmət aqibət bimar olur; Leyk kön- 
lüm xəstədir ol nərgisi-bimarsız. S.Ə.Şirvani. 

3. məc. Sönük, zəif, cılız, ölgün. Kiçik bir 
lampanın ziyası evə xəstə və ölgün bir işıq 
nəşr edirdi. S. Hüseyn. 

4. məc. Bir şeyə həddindən artıq meyil 
edən, aludə olan; aludə, mübtəla, düşkün. 
Kino xəstəsi. Futbol xəstəsi. Bilyard xəstəsi. 

5. məc. klas. Yazıq, zavallı, aciz, fağır, 
bimar. Füzuli xəstəyə düşmən sözü ilə dust 
cövr eylər. Füzuli. Vidadi xəstəyəm, günlər 
sanaram; Dərd əhliyəm, qəm hərfini qana- 
ram. M.V.Vidadi. 



449 




XƏSTƏHAL 

0 Xəstə baxıcısı - müalicə müəssisə- 
lərində ağır xəstələrə və binanın təmizli- 
yinə baxan kiçik tibb xidmətçisi. 

XƏSTƏHAL sif. [fars, xəstə və ər. hal] 
Bir qədər xəstə, kefsiz, halsız, nasaz. İyirmi 
beş bahar görmiiş bu adam altmış xəzan ke- 
çirmiş qoca kimi yorğun, xəstəhal və ölgün 
görünürdü. A.Şaiq. // məc. Halsız, ölgün, 
düşkün. Saqi, tut əlim ki, xəstəhalam ; Qəm 
rəhgüzərində payimaləm. Füzııli. And olsun 
Kəbəyə, xəstəhalam mən ; Can verməyə 
səri-kuyin istərəm. Q.Zakir. 

XƏSTƏHALLIQ is. Kefsizlik, halsızlıq, 
düşkünlük, nasazlıq. 

XƏSTƏXANA is. [fars.\ Müalicə üçün 
xəstələrin yatdığı ev, bina, müəssisə. Xəs- 
təni xəstəxanaya qoymaq. - Yaralı hərbi 
xəstəxanada .. yatmışdı. Ə.Məmmədxanlı. 
14 oktyabr - qırx doqquz yaşım... Görüşdük 
onunla xəstəxanada; Əyləşib dərmanım, 
dərdim yanaşı; Təklikdən qonanda təklənir 
adam. M.Araz. 

XƏSTƏXANALI sif. Xəstəxanası olan. 
Xəstəxaııalı qəsəbə. 

XƏSTƏ-XƏSTƏ zərf Xəstə oldıığu halda, 
azarlı-azarlı, naxoş halda. Xəstə-xəstə qo- 
naqlığa getmək. - Polad Kamilin xəstə-xəstə 
gördüyü işə məəttəl qaldı. M. Süleymanov. 

XƏSTƏLƏNDİRMƏ “Xəstələndirmək”- 
don fiis. 

XƏSTƏLƏNDİRMƏK f Xəstə etmək, 
xəstələnməsinə səbəb olmaq, azara salmaq, 
azarlatmaq, naxoşlatmaq. Dünənki külək 
məni xəstələndirdi. 

XƏSTƏLƏNMƏ “Xostolomnək”don /.'/.s. 

XƏSTƏLƏNMƏK f. Azarlamaq, naxoşla- 
maq, bir xəstəliyə tutulmaq. Özümü soyuğa 
verib xəstələndim. - Doğrudan da, keçən il 
Bakıya, Tahirin yanına gedəndə Gülşənəm 
arvad xəstələnmişdi. M. Hüseyn. Əvəz kişi 
oğlunun tər köynək dayandığını görüb dedi: 
- Bala, səhər ertənin soyuğuna özünü 
vermə, xəstələnərsən. Ə.Vəliyev. 

XƏSTƏLİK is. Orqanizmin normal həyat 
fəaliyyətinin pozulması halı; azar, naxoş- 
luq. Göz xəstəlikləri. Sağalmaz xəstəlik. Yo- 
luxucu xəstəlik. - Aygün xəstəlikdən qalxır 
ayağa; Qaynayır gözündə yenə də həyat. 
S.Vurğun. [Nuriyyə:] Bilirdim ki, bağırsaq 



XƏTBAŞI 

çevrilməsi ağır xəstəlikdir. İ. Əfəndiyev. 
□ Xəstəlik tarixi - müalicəyə başlanan 
gündən etibarən müalicə edən həkim tərə- 
findən yazılan və xəstənin vəziyyətini əks 
etdirən əsas tibbi sənəd. 

XƏSTƏLİKLİ bax xəstəməzac. 

XƏST ƏLİKT ÖRƏDƏN is. Xəstəlik törə- 
məsinə səbəb olan, azar mənbəyi olan, mik- 
robları yayan. Xəstəliktörədən nıikroblar. 

XƏSTƏLİKTÖRƏTMƏ is. Xəstəlik törə- 
məsinə, xəstəlik yayılmasına səbəb olma, 
xəstəlik mənbəyi olma. Virusun xəstəlik- 
törətmə qabiliyyəti. 

XƏSTƏMƏZAC sif. [ər.] Xəstəliklərə, 
tez xəstələnməyə mail olan, tez-tez xəs- 
tələnən, üzərindən xəstəlik əskik olmayan. 

XƏST ƏMƏZACLIQ is. Xəstəliyə mail 
olma; üzərindən xəstəlik əskik olmayan, 
tez-tez xəstələnən adamın halı. 

XƏŞƏL bax xaral. Bir adam ki, .. kömür 
xəşəlləriııi dalına şələləyib hıqqana-lııqqana 
gətirə, ..qalxa-qalxa Müqim bəy Cavanşir 
kimi bir əsilzadənin mühafizi ola, daha nə 
üçün vəziyyətindən razı olmazdı. S.Rəhimov. 

XƏŞƏM is. zool. Şirin sularda yaşayan, 
yeyilən balıq növü. İldırım qeyzini sel-sel 
axıdan; Çapaqdan, xəşəmdən, qızıl balıqdan; 
Rəng alan, dad alan dəli çaylarını.. X.Rza. 

XƏŞİL is. Suda bişirilib yağ və doşabla 
yeyilən xəmir xörəyi. Qarğa özünü quş 
bilir, xəşil özünü aş. (Ata. sözü). [Ağa Kə- 
rim xan:] Tez ürəktutan xörəklərdən .. biri 
xəşildir. N.Vəzirov. ..Kənd əhli bilirlər ki, 
doşabsız xəşil olmaz. Şəhriyar. 

0 Xəşilə döndərmək - bir şeyi (mad- 
dəni) duru xəmir (horra) halına salmaq, kor- 
lamaq. [Süleyman:] [Gübrəni] aparıb tö- 
küblər yağışın altına, döndəriblər xəşilə. 
M. İbrahimov. Xəşilini çalmaq - öldürmək, 
işini bitirmək. Xəşilini çıxarmaq - əzib- 
əzişdirmək, sağ yer qoymamaq. Əsgərin 
gözünü püfləyənin xəşilini çıxardaram. 
M.S. Ordubadi. 

XƏTA is. [ər.] Səhv, yanlışlıq, qələt. 
Miirəttib xətası. Korrektor xətası. 

XƏTBAŞI is. Kişilərdə saçın gicgah tə- 
rəfdə qulağın qabağında olan hissəsi. [Bu- 
daq:] Yeznəni məni görcək yerindən qalxıb 
içəridə var-gəl eləməyə, arabir sol əli ilə 



450 




XƏTÇƏKƏN 



XƏTİR 



xətbaşuıı qaşımağa, gah da bığlarını əlləş- 
dirməyə başladı. Ə.Vəliyev. [Şərifzadənin] 
qısa xətbaşısı əmmaməsinin altından çıx- 
mışdı. P.Makulu. 

XƏTÇƏKƏN is. xiis. Xətt çəkməyə məx- 
sus alət; cızıqçəkən. Xətçəkəni lazımi hün- 
dürlük ölçüsündə saxlamaq üçün masştabı 
olan hiindürlükölçəndən .. istifadə edilir. 
Ə. Əliyev. 

XƏTƏR is. [ər.] 1. Təhlükə, qorxu. [Şah 
öz-özünə:] Iııdi bütün ümidim vəzirin fəra- 
sətiııədir, yəqin keçəni görüb mənim xətərdə 
olduğumu anlar. Ü.Hacıbəyov. 

2. Ziyan, zərər. [Həcər:] Ömrün uzun ol- 
sun, Qəhrəman qardaş ; Xətər görməyəsən 
heç zaman, qardaş!.. S. Rüstəm. □ Xətər 
dəymək (gəlmək, toxunmaq) - 1) ziyan 
dəymək, zərər dəymək. Güclü, doludan ta- 
xıla xeyli xətər toxundu. - Səlim bildi ki, 
belə ovçulardan bu quşlara bir xətər gəl- 
məz. M.Rzaquluzadə. Nə qarajın qapısın- 
dan asılan qıfıl sındırılıb, nə də maşının 
açar yerinə bir xətər dəyib. H.Seyidbəyli; 
2) fəlakət, bədbəxtlik üz vermək; fəlakətə, 
faciəyə uğramaq, ziyan dəymək. Mən misal 
üçün deyirəm ki, iki-üç günlüyə göz-qulaq 
olaq ki, uşaqlara bir xətər toxunmasın. 
S. Rəhimov. [Şeyx Amiri qullara:] Dərhal 
oğlumun izinə düşüb səhraya gedin! Dalın- 
ca gəzin, keşiyin çəkin, ona bir xətər dəy- 
məsin. Ə.Məmmədxanlı. Xətər vurmaq - 
qəsd etmək, ziyan vurmaq; öldürmək. [Qarı 
Nurəli xana:] indi sənə bir yağı göz dikib- 
dir, .. xətər vurmaq istəyir. Çəmənzəminli. 
Xətər yetirən - toxunan, təhqir edən. 
Qayınata isə arvadı ilə namusa xətər yetirən 
sözlər icad edib, gəlinə min böhtanlar isnad 
verirdilər. Çəmənzəminli. Xətər yetirmək 
- zərər yetirmək, fəlakətə uğratmaq, canma 
qəsd etmək; vurmaq, yaralamaq. [Eyvaz 
dəlilərə:] Biz əgər belə şəhərə girsək, Ko- 
roğluya xətər yetirərlər. “Koroğlu”. 

XƏTƏRLƏNMƏ “Xotorlonmək”don f.is. 

XƏTƏRLƏNMƏK/ Xətər dəymək, zərər, 
ziyan görmək. // Korlanmaq, xarab olmaq, 
zədələnmək. Blindajın divarları və tavanı 
adda-budda xətərlənmişdi. Çəmənzəminli. 

XƏTƏRLİ sif. Çox qorxulu, çox təhlükəli, 
təhlükə ilə dolu, xətər gətirə bilən, xatalı. 



Xətərli səfər. Xətərli yol. Xətərli iş. - [Gül- 
bahar:] Bəlkə xətərli yaradır .. qolunu belə, 
başına dönüm, çıxart, Əhməd! N.Vəzirov. 
[Birinci qul Məcnuna:] [Vətənə getmək] hələ 
mümkün deyil, mərhəmətli ağa, hələ yollar 
xətərlidir. Ə.Məmmədxanlı. // Zərərli, ziyanlı. 

XƏTƏRLİLİK is. Qorxulu, təhlükəli olma, 
xətər gətirmə; təhlükəlilik. 

XƏTƏRNAK sif. [ər. xətər və fars, nak] 
klas. bax xətərli. Sərsəri basma qədəm eşq 
təriqinə. Füzuli ; Ehtimal eylə ki, qayətdə 
xətərnak səfərdir. Füzuli. [Mirzə Rza:] Gə- 
zinməİran adında xətərnak səhralarda, qayıt 
Firəııgistana, Fərhad! C. Cabbarlı. 

XƏTƏRSİZ sif. Qorxusuz, təhlükəsiz, 
xatasız. Xətərsiz iş. Xətərsiz səfər. - [Ataş:] 
Xalıqverdi əmi deyirdi ki, Turaclı yolu xə- 
tərsizdir. Ə.Vəliyev. [İsmayıl kişi Namaza:] 
Sən bir qədər adam götür, an'ad-uşağı xə- 
tərsiz yerə apar və özün də orada qal! 
P.Makulu. // Ziyansız, zərərsiz. 

XƏT ƏRSİZLƏŞDİRMƏ “Xətərsizləş- 
dirmək”dən f.is. 

XƏTƏRSİZLƏŞDİRMƏK f. Xətərsiz et- 
mək, qorxusuz, təhlükəsiz hala gətirmək. 
[Veysəl] Kəngərlini qorxudub buradan 
uzaqlaşdırmaq, Ataşın yolunu xətərsizləş- 
dirmək istəyirdi. Ə.Vəliyev. 

XƏTƏRSİZLƏŞMƏ “Xətərsizləşmək”- 
dən f.is. 

XƏTƏRSİZLƏŞMƏK/ Qorxusuz, təhlü- 
kəsiz olmaq, əminlik olmaq. Yollar xətər- 
sizləşib. 

XƏTƏRSİZLİK is. Xətərsiz, qorxusuz 
olma; təhlükəsizlik, əmin-amanlıq. 

XƏTİB is. [ ər .] Məsciddə xütbə oxuyan 
din xadimi. Xətib minbərdən yerə düşmə- 
miş, əhali hakimi və xətibi gözləməyərək 
məsciddən çıxdı. M. S. Ordubadi. // köhn. 
Gözəl natiq. 

XƏTİBLİK is. Xətib vəzifəsi, xətibin işi. 

XƏTİR is. [ər.~\ Hörmət, ehtiram, sayğı; 
şan-şərəf. Xətrini əziz tutmaq. Xətrini istəmək. 
- Xətir üçün xəstə yatmazlar. (Ata. sözü). 

0 Xətir qoymaq (saxlamaq) - hörmət elə- 
mək, hörmətini saxlamaq; güzəşt eləmək. 
Xətri qalmaq - incimək, narazı qalmaq, kön- 
lü qırılmaq. Xətri xoş olmaq - ürəyi açılmaq. 



451 




XƏTİR-HÖRMƏT 



XƏTT 



Xətri(n) istədiyi qədər - bax iirəyi(n) 
istədiyi qədər (“ürək”də). Xətrindən keç- 
məmək - bax üzündən keçə bilməmək 

(“üz”də). [Xəlfə:] [Dursun] daha Aslan bə- 
yin xətrindən keçmərəm. C.Cabbarlı. Xətrinə 
dəymək (qıymaq, toxunmaq) - könlünü 
qırmaq, ürəyinə (qəlbinə) dəymək, toxun- 
maq. Nə dedim xətrinə dəydi; Üzün məndən 
niyə döndü? Aşıq Ələsgər. Nə bir nəfər ona 
“yox” dedi; Nə bir nəfər xətrinə qıydı. R.Rza. 
Xətrini istəmək - yanında hörməti olmaq, 
çox saymaq, hörmət etmək, sevmək. Ikram 
əmisi Ağayarnı xətrini çox istəyirdi. Ə.Əbül- 
həsən. Xətrini qırmaq (sındırmaq) -bax 
xətrinə dəymək. 

XƏTİR-HÖRMƏT bax xətir. Xətir-hör- 
mət saxlamaq. Xətir-hörmət gözləmək. Xətir- 
hörmət bilmək. - [Sərvinaz qarı:] Bala, Həs- 
rət, belə şeylərə qol qoyma, yoxsa aralıqda 
olan bütün xətir-hörmət tökülər. B. Bayramov. 

XƏTİRLİ sif. Xətri əziz, hörmətli, hör- 
mət edilən, sayılan, ehtirama layiq, nüfuzlu. 
Xətiri i adam. 

XƏTKEŞ [ər. xətt və fars. ...keş] bax xət- 
çəkən. Xətkeşlə cızıq çəkmək. - [Gəldiye- 
vin] düz on yeddi gün qələm, xətkeş, pərgar, 
rezin əlindən düşmədi. Mir Cəlal. 

XƏTM is. [ər.] 1. Bitirmə, qurtarma, sona 
çatdırma. □ Xətm etmək (eləmək) - 1) bi- 
tirmək, tamamlamaq, sona çatdırmaq. Billalı 
ki, nə xoş demiş Nizami; Bu babdə xətm edib 
kəlami. Füzuli; 2) din. oxuyub tamamlamaq, 
bitirmək (Quranı). Şaşırmış qardaşımı dövrə- 
ləmiş məktəb uşaqları anama [dedilər:] -Muş- 
tuluğumu verin, Abdulla .. Quranı xətm elədi. 
T.Ş. Simurq. Axşam Quran çıxmış uşaq ata- 
sına deyərdi ki, mən sabah Quranı xətm edə- 
cəyəm. H. Sarabski. 

2. hüq. İşi bağlama, qurtarma. □ Xətm 
etmək hüq. - bağlamaq, qurtarmaq. Sübut 
olmadığından məhkəmə işi xətm etdi. 

XƏTMİ bax gülxətmi. [Çöllərdə] nər- 
giz, nanə, xətmi, nilufər, nə desən taparsan. 
Mir Cəlal. 

XƏTT 1 is. 1 . Yazarkən hərfləri təsvir etmə 
tərzi, yazı yazma xüsusiyyəti; yazı. Gözəl 
xətt. Uşaq xətti. Tanış xətt. - [Yaqut:] Mək- 
tubu açmışdım və uşaq xəttinə oxşar o tanış 



xətti görərkən yenə əllərim titrəmişdi. 
Ə.Məmmədxanlı. Reyhanın çox səliqəli; 
Gözəl, təmiz bir xətti var. M.Dilbazi. 

2. Nazik saqqal. Yumşaq barmaqlar Xəlilin 
xətt yerindən çənəsinə qədər titrəyə-titrəyə 
gəzdi. Üzünə isti nəfəs dəydi. İ.Məlikzadə. 

XƏTT 2 is. [ər.] 1. Cızıq. Kağızda dikinə 
çəkilən xətlərin sayı indi beş idi. Ə.Əbül- 
həsən. 

2. İki məntəqəni birləşdirən yol. Moskva 
- Bakı dəmiryol xətti. Moskva - Kiyev hava 
xətti. Trolleybus xətti. H Teleqraf, telefon 
rabitəsi qurğuları (məftillər, kabellər və s.); 
su, kanalizasiya sistemi. Teleqraf xətti. Te- 
lefon xətti xarab olmuşdur. Xəlil içəri girib 
isti su xəttinin üstündəki manometrə nəzər 
saldı. İ.Məlikzadə. // Elektrik enerjisini nəql 
etmək üçün qurğular (məftillər, kabellər və s.) 
sistemi. İki saatdan çox idi ki, kəşfiyyat bu- 
ruğunda elektrik xətti korlanmışdı. M.Hüseyn. 
..Xətdə cərəyan var, işə başlamaq olar. 
M. Süleymanov. // Yan-yana durmuş şeylə- 
rin uzun sırası, bir şeyin arasıkəsilməz sı- 
rası. İstehkam xətti. Müdafiə xətti. - Bəhram 
şah Bərdəsirin mühasirə xəttini yarmağa və 
Atabəy Məhəmmədə qalib gəlməyə müvəffəq 
olmayacaqdır.. M. S. Ordubadi. 

3. Bir dövlətin hüdudu, sərhədi və bu 
sərhəd boyunca olan istehkamlar sırası. Va- 
qifin yazdığı məktub Qafqaz xəttindəki baş 
komandan .. vasitəsilə Yekaterinaya gön- 
dərildi. Çəmənzəminli. // Vuruşan iki tərəf 
arasında uzanan yer, döyüş gedən yer. Vu- 
ruşmanın qızğın vaxtında rota komandiri 
Zəhranı çağırdı və tapşırıq verib qabaq xəttə 
göndərdi. Ə.Vəliyev. Orda mən bilirdim ki, 
cəbhə xəttinin o tərəfində düşmən durur. 
H.Seyidbəyli. 

4. Cizgi. Kim olduğunu daha bilmədiyim 
bu qadını yalnız üzünün xətləri, hal və töv- 
rilə öyrənmək istəyirdim. S.Hüseyn. Baxıram 
heykələ... mən heyrətdəyəm... Necə yerində- 
dir hər xətt, hər qırış! B. Vahabzadə. 

5. məc. İstiqamət, hərəkət, görüş tərzi. 
Düzgün xətt. Yanlış xətt. Orta xətt götürmək. 

6. Qan qohumluğu əsasında birləşmiş 
adamların ardıcıl sırası, əcdadlar, nəsillər 
sırası. Ata xətti ilə qohumluq. 



452 




XƏTTAT 



XƏYAL 



XƏTTAT is. [ ər .] Gözəl xətti olan adam, 
gözəl yazı yazan adam. [Vaqif] ..bir şeir Tif- 
lisin və valinin mədhinə, bir ayrısım da vəli- 
əhdə ithaf olaraq yazdı, iizii göçürülmək üçün 
özii ilə gətirdiyi xəttata verdi. Çəmənzəminli. 

XƏTTATLIQ is. Gözəl xətlə yazma sənəti. 

XƏTTİ-HƏRƏKƏT is. [ər.] 1. köhn. Dö- 
yüşü hazırlama və aparma sənəti, döyüş 
üsulları; taktika. Düşmənin xətti-lıərəkəti. - 
[Nizami:] Biz, Fəxrəddinin göstərdiyi xətti- 
hərəkətlə irəli getsək, fars və ərəb cahan- 
girlərinin keçmişdə və bundan sonra apara- 
caqları xətti-hərəkətə kömək vermiş olaca- 
ğıq. M. S. Ordubadi. 

2. məc. ictimai və siyasi mübarizə üsul və 
vasitələrinin məcmusu. // Hər hansı məq- 
sədə çatmaq üçün tətbiq edilən üsul və 
vasitələr, tədbirlər. Salman, “ siyasi məsə- 
lələr həll olunmasa, maarif məsələsi həll 
oluna bilməz ”, - deyə qəti bir xətti-hərəkət 
yürüdürdü. Çəmənzəminli. Darülfünun eşi- 
yində və içərisində daima tələbələr dəstə- 
dəstə toplaşıb, vermiş olduqları tələbləri, 
maarif nəzarətinin və darülfünunun müdi- 
riyyətinin xətti-hərəkəti ətrafında müzakirə 
edirlərdi. T.Ş. Simurq. 

XƏTTÜ XAL is. [ər. xətt və fars, xal] 
k/as. Gözəlin sifəti mənasında. Qoymazsan 
baxmağa xəttü xalına; Tamaşayi-camalını 
kəsibsən! M. P. Vaqif. Xəttü xalə verib xeyli 
nəzakət; Siyah zülfü hamısından baş çəkib. 
Q.Zakir. 

XƏTVARİ sif. Xətt kimi, xəttəoxşar, xətt 
şəklində. Xətvari yarpaq. 

XƏYAL is. [ər.] 1. Bir şəxsin və ya şeyin 
insan fikrində, təsəvvüründə təcəssüm 
edən surəti; təxəyyül. Onun xəyalı heç vaxt 
gözümün qabağından getmir. // Xəyala, fik- 
rə gələn şeylər; xəyalat. Pəncərənin önündə 
o, dayanır lal kimi; Gördükləri görünür gö- 
zünə xəyal kimi. B. Vahabzadə. Yenə ıızaq 
yollar keçir gözümdən; Yenə min xəyalda, 
min soraqdayam. N. Xəzri. 

2. Fikir, düşüncə. Xəyalını hiirr, can sər- 
bəst, fikrim laübalıdır; Məni azad edən sul- 
taııi-əqli-nöktədanımdır. M. Hadi. □ Xəyal 
eləmək (etmək) - təsəvvürünə gətirmək, 
ağlına gətirmək, xəyalına gətirmək, düşün- 



mək, fikir eləmək. Nə xəyal eləyirsən? - 
Könül titrər, gözüm görnıəz, əlim tutmaz, 
ayaq getməz; Görər heyranlığını canan, xə- 
yal eylər ki, təmkindir. Qövsi. Hər axşam 
Şəbaıı evə gələndə xəyal edirdi ki, Gülsüm 
həmişəki tək onun qabağına çıxıb əlinə su 
tökəcək, öz əli ilə qəbrə qoyduğu Gülsümün 
öldüyünə inanmırdı. Ə.Haqverdiyev. Məşədi 
Əsgər öz-özünə xəyal etdi ki, həqiqətdə hə- 
min qərib müsafirin çamadanını əlindən qa- 
pıb qaçmaq çox asanca işdir. S.M.Qənizadə. 
Xəyala dalmaq (qapılmaq, getmək) - 
fikrə getmək, dərin düşüncəyə dalmaq. İndi 
[Şiraslan] yeni bir xəyala qapılır, sanki kai- 
natla qovuşur... S. Rəhimov. Dərin xəyala 
dalsan; Mən sükutun olaram. N.Xəzri. Mən 
.. bəzən də qoca bir kötüyün üstündə oturub 
xəyala gedirəm. Z.Xəlil. Xəyala gəlmək - 

1) yada düşmək, anılmaq, xatırlanmaq, tə- 
səvvürə, fikrə gəlmək, xəyalında canlanmaq. 
Ol afitabrüxlə keçən günlərim mənim; İndi 
gəlir xəyalıma hicrində xabtək. S.Ə.Şirvani; 

2) ağlına gəlmək, düşünmək. ..Xəyalıma gəl- 
di ki, nökərimiz evi süpürəndə süpürgənin 
tikanı düşüb fərşin üstünə və batıb qonağın 
yumşaq yerinə. C. Məmmədquluzadə. Xə- 
yalına gətirmək - xəyalında, təsəvvüründə 
canlandırmaq, yadına salmaq, xatirə 
gətirmək, düşünmək, fikrinə, təsəvvürünə 
gətirmək. Bəndalı xəyalına gətirə bilməzdi 
ki, adam adama əvəzsiz, pulsuz bir xeyir iş 
görə. Mir Cəlal. Qan oturduğu yerdə göz- 
lərini yumub, dumana bürünmüş uzaq gün- 
lərini xəyalına gətirdi.. Ə.Məmmədxanlı. 
Xəyalına girmək - ağlına gəlmək, fikrinə 
gəlmək, düşündürmək. [Taybuynuz öküz] 
işə bir az ağır gedəndə yaman sözlərdən, 
töhmətdən və döyülməkdən başqa bir şey 
görüb eşitmir, onun ac və susuz qalmağı da 
bir kəsin xəyalına girmir... F.Köçərli. Xəya- 
lında canlanmaq - təsəvvüründə, hafizə- 
sində canlanmaq, gözünün qabağına gəl- 
mək, təsəvvürünə gəlmək, yadına düşmək. 
Gələcək Bakı - əməkçi Bakısı xəyalında 
canlanır. M.S. Ordubadi. Hər gecə əxilər 
süfrəsi başında gördüyü o müxtəlif qəriblər 
və kimsəsizlər içərisində yavaş-yavaş bu 
qocanın da siması [yolçunun] xəyalında can- 
lanırdı.. Ə.Məmmədxanlı. 



453 




XƏYALAT 

3. пгәс. Arzu edilən, həsrəti çəkilən şey 
mənasında. Ləbin xəyalı ilə dildə şur olur 
peyda; Bəli, nəməklə olur, rəsmdir, kəbab 
ləziz. S.Ə.Şirvani. [Mayanın] ata minmək, 
atın üstündə yol getmək isə şirin xəyalı idi. 
M.İbrahimov. □ Xəyalından keçmək - 
fikrindən keçmək, arzusunda olmaq, ürə- 
yindən keçmək. [Hacı Kamyab:] [Fərma- 
nın] xəyalından mənim qızımı almaq keçir. 
Qoy Xəyalplovdan nə qədər yeyəcək, yesin. 
Ə. Haqverdiyev. // Başa gəlməz, boş xəyal- 
dan ibarət olan şey; xülya. Sevda nədir? 
Hicran nədir? Bir xəyal! M.Müşfıq. □ Xə- 
yal kimi - kölgə kimi, kabus kimi. Doğrusu 
... hər zaman gözlərimdə siz ; Gəlib durur- 
sunuz bir sual kimi; Gah şirin, gah acı bir 
xəyal kimi. S. Vurğun. Otağı göyümtül papi- 
ros tüstüsü bürüdüyündən, adamların siması 
xəyal kimi dumanlı görünürdü. M. Hüseyn. 
Dağlarımın başından qalxıb bir qartal kimi; 
Gəzdim ana yurdumu canlı bir xəyal kimi. 
R.Rza. 

XƏYALAT is. [ər. “xəyalət” söz. cəmi] 
1 . Əsli olmadığı halda gözə görünən möv- 
hum surət; həqiqətdə deyil, yalnız xəyalda, 
fikirdə, təsəvvürdə olan şeylər; xülya, 
kabus. [Cəlil Məmmədquluzadə] xəyalata 
uyan idealların gözəlliyi ilə yaşayıb, varlığa 
tül pərdələr dalından baxan yazıçılardan 
deyildi. M.İbrahimov. 

2. Fikir, düşüncə; fikirdə, xəyalda olan, 
arzu edilən şeylər. Yüz sənə bundan əqdəm 
ata və babalarımızın .. arzu və təmənnalarını, 
fikir və xəyalatını [Vaqif] yazıb.. F. Köçərli. 
Əhməd xəyalata o qədər inanmışdı ki, qaza- 
nacağı 500 manatın cıııqıltısını cibində eşi- 
dir və xəyalatı canlandırırdı. B.Talıblı. 
□ Xəyalat eləmək - çox fikir eləmək, çox 
düşünmək, fikirləşmək, fikrində götür-qoy 
eləmək. [Xırda xanım:] ..Bol xəyalat eylə- 
mişəm. Bir neçə vaxt işi düzəldib toy fikrinə 
düşmüşəm.. N.Vəzirov. Xəyalat götürmək 
- dərin düşüncələrə qərq olmaq, fikir-xəyal 
götürmək. İnsanı xəyalat götürəndə hər cür 
ııataraş fikirlər adamdan əl götürmür. 
C. Məmmədquluzadə. Bir neçə vaxt gözümə 
yuxu getmədi, xəyalat məni götürdü. 
Ə. Haqverdiyev. Həmzəbəvi xəyalat götür- 
dü. Çəmənzəminli. 



XƏYALPƏRƏSTLİK 

XƏYALÇI bax xəyalpərəst. 

XƏYALÇILIQ bax xəyalpərəstlik. 

XƏYALƏN zərf Xəyalında, fikrində, tə- 
səvvüründə, zehnində; fıkrən, zehnən. Xəya- 
lən sənin yanındayam. Xəyalən onun surəti 
gözümün qabağında canlandı. - Eyvaz dəfə- 
lərlə xəyalən Gülşənin qüvvətli əllərini əlinə 
alıb demişdi.. Ə. Vəliyev. Sənə vətənimdən 
salam gətirdim; Xəyalən üstünə qanad da 
gərdim. N. Xəzri. [Ümid] bir an içərisində 
xəyalən iş sahəsinə getdi. B. Bayramov. 

XƏYALƏT [ər.] bax xəyal 1-ci mənada. 

XƏYALİ sif. 1. Əslində olmayıb, göz 
qabağına gətirilən, təsəvvür edilən, xəyalda 
canlanan; qeyri-həqiqi, qeyri-real. Xanını 
görmədiyi ölkənin xəyali gözəlliyinə məftun 
bir halda sözünə davam edirdi. Çəmənzə- 
minli. Bir zaman, doğrudan da, xəyali bir 
məhəbbətlə sevdiyi qızın iztirab və göz 
yaşlarına qarşı Səlim biganə və laqeyd baxa 
bilmədi. M.İbrahimov. 

2. riyaz. Təsəvvür edilən, xəyala gətiri- 
lən, uydurulan. ..Xəyali ədədlər müasir 
riyaziyyatda geniş surətdə tətbiq olunur. 
Z.Xəİilov. 

XƏYALLANMA “Xəyallanmaq”dan fis. 

XƏYALLANMAQ f. Dərin fikrə, xəyala 
dalmaq, keçmişləri göz qabağında canlan- 
dırmaq; fikirləşmək. Şərifzadə öz-özünə xə- 
yallanır, gözünün altından qcırovulçuya baxır, 
onun mürgüləməsini gözləyirdi. M. Hüseyn. 

XƏYALPƏRƏST sif. və is. [ər. xəyal və 
fars. ...pərəst] Xəyala, düşüncələrə qapılma- 
ğı sevən, ona mail olan; xülyaçı. Xəyalpə- 
rəst uşaq gecələr yatağına girdiyi zaman 
bədbəxt anasını gözləri önünə gətirir. 
A.Şaiq. // Dalğın. [Firidun] sakit və xəyal- 
pərəst baxışlarla Südabəni, anasım süzür.. 
M.İbrahimov. Vəli əvvəllər xəyalpərəst və 
laiibalı bir gənc idi. M. Hüseyn. 

XƏYALPƏRƏSTLİK is. Xəyala, düşün- 
cələrə qapılma; xəyalpərvərlik, real həyat- 
dan uzaqlaşıb fantastika aləminə getmə; 
xülyaçılıq. Bugünkü vəziyyətin şəklini dəyiş- 
mədən xoşbəxtlik məsələsini meydana atmaq 
xəyalpərəstlikdir, hissiyyatpərvərlikdiı; bun- 
ların lıeç birisindən xoşbəxtlik ummaq olmaz. 
M.S. Ordubadi. 



454 




XƏYALPƏRVƏR 



XƏZƏL 



XƏYALPƏRVƏR sif. [ər. xəyal və fars. 
...pərvər] bax xəyalpərəst. [Xasayoğlu Adi- 
ləyə:] Hələ ilk gəncliyində [İlyas] xəyalpər- 
vər idi. Bəzən həddindən artıq öz qüvvəsinə 
inanardı. Bəzən məyus olub özü öz gözündə 
məhv olardı. Ə.Məmmədxanlı. Teymur 
müəllim şirinsöhbət və xəyalpərvər bir gənc 
idi. Ə. Sadıq. 

XƏYALPƏRVƏRLİK bax xəyalpərəstlik. 

XƏYALPLOV is. Həqiqətdə mümkün 
olmayıb ancaq xəyalda ola bilən şey; xülya. 
[Hacı Kamyab:] [Fərman] qoy Xəyalplovdan 
nə qədər yeyəcək, yesin. Ə.Haqverdiyev. 
Xəyalplov Ələmdarın uzun ayaqlarını 
yerdən üzdü. S. Rəhimov. 

XƏYANƏT is. [ər.] 1 . Özünə olan etimad- 
dan sui-istifadə edərək dönüklük etmə; 
xainlik, xaincəsinə hərəkət, etibarsızlıq. 
[Sərdar Rəşid] bu xəyanətini həyata keçirmək 
üçün fürsət tapmayacaqdır. M.S. Ordubadi. 
Aradan üç ay keçmişdi. Bu üç ay içərisində 
Şükür kənddə bir çox cinayətlər və xəyanət- 
lər şahidi olmuşdu. S.Hüseyn. [Qartal:] Xəya- 
nət ən böyük bir ordunu belə yıxa bilər. 
M. Hüseyn. // Düşmən tərəfə keçmə, düş- 
mənə satılma; satqınlıq. Neçə kərə; Tarix 
endi zirvələrdən dərələrə; Bu hiyləgər xəya- 
nətlər; Tariximin neçə-neçə varağını; lə- 
kələdi, qaraladı. B.Vahabzadə. □ Xəyanət 
etmək (eləmək) - xain çıxmaq, satqınlıq 
eləmək, satılmaq, etibarsız çıxmaq. Dostuna 
xəyanət etmək. - [Yusif:] Bu gün bazarda 
Murad rast gəlib deyir ki, çörək verib bəslə- 
diyin şəxs sənə xəyanət edir. N.Nərimanov. 

2. Namərdlik, vəfasızlıq, etibarsızlıq, 
dönüklük, əhdi pozma. Sevgilisinə xəyanət 
etmək. 

XƏYANƏTÇİ sif. və is. Xəyanət edən; 
xəyanətkar, xain. Çünki xəyanətçisiz cümlə 
müsəlmanlara; Mənzilinizdir səqər, oxut- 
muram, əl çəkin! M.Ə. Sabir. 

XƏYANƏTÇİLİK is. Xəyanət etmə, xain 
olma; xəyanətkarlıq. 

XƏYANƏTKAR sif. [ər. xəyanət və fars. 
...kar] Xəyanət edən, xəyanətçi; xain, satqın, 
etibarsız. [Hüsnübəyim:] Mən ölümdən qor- 
xmuram, ancaq məni o dünyaya xəyanətkar 
kimi, bişərəf kimi göndərmə, ya rəbb! 
İ.Məlikzadə. 



XƏYANƏTKARLIQ is. Xəyanət etmə, 
xainlik etmə; xainlik. 

XƏYYAT is. [ər.] köhıı. Dərzi. Xəyyat 
bizim əhldən 1-2 nəfərdir ki, çuxa şal- 
varlardan alahı libas tikmirlər, amma palto, 
kürk və qeyri libasları tikənlər erməni, 
rusdurlar ki, yaxşı pul alırlar. “Əkinçi”. Ağ 
alaçıq, əlvan çadır; Naxış vurubdu xəyyatı. 
Aşıq Ələsgər. 

XƏZ is. 1. Xəzli heyvanların bədənini 
örtən tük örtüyü; yun. Dələ xəzi. H Bu cür 
heyvanların işlənmiş, aşılanmış dərisi. Xəz 
ticarəti. Xəz tədarükü. - Hər il ovçular yüz 
milyon manatlarla qiyməti olan xəz dəri, 
piy, ət, quş tükü və s. məhsul əldə edirlər. 
M. Rzaquluzadə. 

2. Xəzdən tikilmiş, xəzdən hazırlanmış. 
Xəz papaq. Xəz yaxalıq. - Kişi çıxardı ki, 
ağaya yüzlüklər bəxş edərdi, atlar, inəklər 
vəd edərdilər; ipək abalar, xəz cübbələr 
verilərdi.. Çəmənzəminli. [Hacı Saleh:] 
Amma onun atasının sən çöldə qalmışı öz 
oğlu kimi xəz paltolu saxladığı hamıya 
məlumdur. S.S.Axundov. [Fatma] xəz palto 
geyib, başına və boynuna qalın yun şərf 
bağlamışdı. M. İbrahimov. 

XƏZAN is. [/аге.] Payızda yarpaqların 
tökülməsi; yarpaq tökülmə mövsümü; 
payız. Ərağac zəmilər payızın xəzanına bir 
bəzək və zinət verirdi. S. Rəhimov. Nə tez 
xəzan görür çöllər, çəmənlər; Arzular sərt 
daşa dəyir dünyada; Axşam kor-peşman 
evə dönənlər; Yaxşı ki səhər var, - deyir, - 
dünyada. N.Xəzri. // məc. Gənclik təra- 
vətinin getdiyi dövr. 

XƏZÇİ is. Xəz hazırlayan usta; dəriçi. 
Xəzçilər belə hazırlanmış dəriləri növlərə 
ayırır, nöqsanlarını düzəldir, sonra onları 
bir-birinə uyğunlaşdıraraq biçib, geyim 
halına gətirirlər. “Əmtəəşünaslıq”. 

XƏZƏL is. 1 . Payız fəslində budaqlardan 
tökülən (saralmış) quru yarpaqlar. Qara- 
toyuq tutmaq üçün at qılından cələ hörüb 
bağda ağaclar altında çox xəzəl olan yerdə 
qurardıq. S.S.Axundov. İlyas qızın ayaqları 
yanında, keçəııilki quru xəzəllər üstündə 
oturub qolunu daşa söykədi. Ə.Məmməd- 
xanlı. □ Xəzəl olmaq, xəzələ dönmək - 
saralıb-solmaq, qurumaq. Payızdır, bağçalar 



455 




XƏZƏLLƏNMƏ 



XƏZLİ 



xəzələ dönmüş ; Təbiət bir solğun gözələ dön- 
müş. M.Müşfıq. Niyə xəzəl oldu salxım söyüd- 
lər; Harda görüşəcək sevənlər indi? N.Xəzri. 
// Məc. mənada. Özü xəzəl olub vaxtsız tökül- 
dü; Ömrün baharım duymadı, getdi. S.Vur- 
ğun. Səni görmədən ölsəm; Xəzəl olub tökül- 
səm; Dadlı bahar çağımda. M.Müşfıq. Öm- 
rünün bağçası döndü xəzələ. Biinsaf bivəfa, 
yar dedi, getdi. M.Rahim. Xəzəl kimi - sol- 
ğun, solğunlaşmış, təravətini itirmiş. [Fər- 
man Mələyə:] Bir-iki ildən sonra da xəzəl 
kimi saralıb solacaqsan. M.İbrahimov. Əj- 
dəriıı üzü xəzəl kimi saralmış və solmuşdu. 
S. Rəhman. Budaqda titrəyən son xəzəl kimi; 
Elə bil ümiddən asılıb ürək... N.Kəsəmənli. 

2. Müqayisələrdə çoxluq, hədsizlik, say- 
sızlıq bildirir. [Bibixanım:] Pul əlində elə 
bil Şiivəlan bağlarının xəzəlidir. B. Bayra- 
mov. □ Xəzəl kimi yağdırmaq (səpələ- 
mək, tökmək) - sağa-sola xərcləmək, 
israfçılıq etmək. [Fatmanisə Seyidə:] ..Dua 
yazdıran kimdir, ruh tutduran kimdir, nəzir 
də ki xəzəl kimi başından aşağı pulu yağdı- 
rırlar. R.Əfəndiyev. Xəzəl kimi yağmaq 
(səpələnmək, tökülmək) - həddindən artıq, 
çoxlu, saysız-hesabsız gələn pul haqqında. 
Onluqdan tutmuş yüzlüyə qədər pullar sazın 
üstünə xəzəl kimi töküldü. B. Bayramov. 

XƏZƏLLƏNMƏ “Xəzəl lənmək”dən fis. 

XƏZƏLLƏNMƏK bax xəzəlləşmək. 

XƏZƏLLƏŞMƏ “Xozəlloşmək”dən /.7,s. 

XƏZƏLLƏŞMƏK/ Xəzəl olmaq, xəzələ 
dönmək, saralıb qurumaq, solmaq. 

XƏZƏLLİ sif. Xəzəl tökülmüş, xəzəllə 
dolu, xəzəllə örtülü, çoxlu xəzəl yığılmış. 
Xəzəlli cığır. Xəzəlli yol. Xəzəlli bağlar. - 
Xəzəlli dərələr aşağı buz kimi sular şırıltı ilə 
axırdı. S. Rəhimov. 

XƏZƏLLİK is. Çoxlu xəzəl tökülmüş, 
xəzəl yığılmış, xəzəllə örtülmüş yer. Xəzəl- 
likdə dayanmaq. Xəzəllikdə atı saxlamaq. 

XƏZƏRLƏR cəm tar. V-X əsrlərdə Aşağı 
Volqadan Qafqaza və Qara dənizin şimal 
hissəsinə qədər olan ərazidə dövlət qurmuş 
türkdilli xalq. 

XƏZİNƏ, XƏZNƏ is. [ər.] 1. Pul, cava- 
hirat və s. qiymətli şeylər saxlanılan yer. 
Cümə axşamları ağanın xəzinəsindən füqə- 
raya pul paylanardı. Ə. Haqverdiyev. 



2. Bir dövlətə məxsus pul, sərvət, torpaq 
və s. qiymətli vəsaitin hamısı birlikdə. Döv- 
lət xəzinəsi. Xəzinəyə məxsus torpaqlar. Xə- 
zinə malı. - .. Uşqolların xərci dövlət xəzinə- 
sinin öhdəsində idi. C. Məmmədquluzadə. 

3. məc. Mədəni və mənəvi sərvətlərin 
toplusu. Türk dilində, Azərbaycan şivəsində 
təzə bir kitabın ədəbiyyat xəzinəmizə daxil 
olmasını kəmali-iftixar ilə izhar edirik. 
F. Köçərli. Onlar böyük bir səy ilə xalqının 
qəhrəmanlıq tarixinə yeni səhifələr yazmış, 
ya da elm və sənət xəzinəsini parlaq inci- 
lərlə zənginləşdirmişlər. M.İbrahimov. 

4. Köhnə Şərq hamamlarında isti su saxla- 
nılan yer, hovuz. [Xortdan:] Bizim hamamla- 
rın Iraıı qaydası böyük hovuzları var ki, adına 
xəzinə deyirlər. Ə.Haqverdiyev. Ancaq tağla- 
rın birinin altında xəzinə olardı. Orada isti 
su saxlanılardı. H.Sarabski. [Rza bəy:] Əşi, 
girirəm xəzinəyə, bilmirəm ki, bu içində çim- 
diyim sudur, neftdir, həlimdir, yoxsa bozbaş- 
dır. Ü. Hacıbəyov. 

5. Keçmişdə tapançada dəstəyin, tüfəngdə 
qundağın dibçəyində, müasir silahlarda isə 
patron qoyulan yer. [Həcər] tüfəngi əlinə gö- 
türüb onun xəzinəsini açır, diqqətlə buraya 
baxır və yoxlayırdı. S.Rəhimov. 

0 Xəzinə üstündə oturmaq - çoxlu pul, 
var-dövlət sahibi olan adam haqqında. [Hacı 
Murad:] Haradan alını? Deyəsən, xəzinə 
üstündə oturmuşam. S.S.Axundov. 

XƏZİNƏÇİ is. Xəzinə işçisi, xəzinədar. 

XƏZİNƏDAR is. [ər. xəzinə və fars. ...dar] 
1 . köhn. Xəzinəyə nəzarət edən məmur. 

2. Hər hansı bir müəssisənin, cəmiyyətin, 
təşkilatın pul və qiymətli şeylərini qoruyan, 
pul işlərinə baxan adam; xəzinəçi. Bəli, indi 
qəzetlərdə Bakı cəmiyyəti-xeyriyyəsi elan 
edir ki, cəmiyyətə üzv olmaq istəyənlər 5 ma- 
natlarını gətirib versinlər cəmiyyət xəzinə- 
darına və qəbzlərini alsınlar. C.Məmməd- 
quluzadə. [Çingiz:] İndilik iki adam bəsdir. 
Xəlil, sabahın pulunu xəzinədardan istə. 
Çəmənzəminli. 

XƏZİNƏDARLIQ is. Xəzinədar vəzifəsi, 
xəzinəçilik. Həsən dayısını .. xəzinədarlığa 
düzəltdi. Qantəmir. 

XƏZLİ sif. Xəzi olan, xəz qoyulmuş, xəz 
tikilmiş; yaxası xəzdən olan. [Pərşanın] 



456 




XƏZLİK 



XINAL AMA 



əynində xəzli qara palto, başında sarı yun 
şal, ayağında işıldayan uzunboğaz botu 
vardı. M. İbrahimov. 

XƏZLİK is. və sif. Xəzə yarar, xəz üçün 
olan. Xəzlik dəri. Xəzlik heyvan cinsi. 

XƏZRİ is. Abşeron yarımadasında şimal- 
dan əsən şiddətli külək. ..Xəzri hardansa 
buludları qovub gətirmiş, Bakını şiddətli və 
qısa yağışla sulayandan sonra, birdən xırp 
kəsilmişdi. M. Hüseyn. Elə bil dəhşətli bir 
xəzri əsdi, onsuz da dalğalanan dənizi daha 
da coşdurdu. S. Rəhman. 

XIX: xıx eləmək, uş. zar. - başını kəs- 
mək. [Tapdıq:] “ Dovşanın başını xıx elə ” - 
deyib atanın üzünə baxdı. Ə.Vəliyev. 

XIXILDAMA “Xıxıldamaq”dan f.is. 

XIXILDAMAQ bax xırıldamaq 1-ci 
mənada. Geyinməyə ayrı bir libasın yoxdur. 
Mirzə, - deyə Müqimbəy boğazında xıxıl- 
daya-xıxıldaya güldü. S.Rəhimov. 

XIXIR(T)MA “Xıxır( t)maq”dan/ is. 

XIXIR(T)MAQ f. “Xıx-xıx” deyərək dizi 
üstə çökdürmək, oturtmaq. Dəvəni xıxırt- 
maq. Qoyunu xıxırtmaq. - [Pristav:] Tatar- 
lar deyirlər ki, qonaq ev sahibinin dəvəsidir, 
harda istəsə orda xıxırdar. Ə.Abasov. 

XIXLANMA "Xıxlanmaq”dan f.is. 

XIXLANMAQ məcli. Diz üstə çökdürül- 
mək, oturdulmaq. Məşədi Kazım ağa .. xa- 
lanmış (f.sif.) dəvə kimi dizləri üstündə yerə 
çökdü. M.S. Ordubadi. 

XILXA sif. və is. Geyməyə və ya işlət- 
məyə yaramayan; gərəksiz, yıpranmış, 
köhnə, cəm-cındır. Xılxaları yığıb atmaq. - 
Kərimbəy istəyirdi ki, Azərbaycan kəndləri 
də .. köhnə xılxadan çıxsın. Mir Cəlal. 

XILXIN sif. Sınıq, əzik, sınıq-salxaq, ya- 
rarsız. Xılxın qab-qacaq. Xılxın ev əşyası. - 
Nəcəf xılxın nərdivanla dama qalxdı. 
Q. İlkin. 

XILT is. 1 . Hər hansı məhlulun, mayenin 
qabın dibinə çökən və ya ondan ayrılan la- 
zımsız hissəsi. Yağııı xıltı. Sirkənin xıltı. - 
Avtomobil 300 km yol getdikdən sonra 
süzgəcdə olan xıltı boşaltmaq və gövdəni 
yumaq lazımdır. Ə. Əliyev. 

2. məc. Olııb keçmiş bir hadisədən, işdən 
sonra insanda iz buraxan xoşagəlməz, ağır 
hiss, təəssürat. Dincəlmək, nə isə daxilində 



daş kimi yatan, xılt kimi çöküb qalan an- 
laşılmaz və dumanlı təəssüratı unutmaq 
üçün [Firidun] tək-tənha küçələri dolan- 
mağa başladı. M. İbrahimov. 

XILTA bax xalta. Ova aparılan bu 
tazıların boynunda xılta olardı. H. Sarabski. 

XILT ALI bax xaltalı. 

XILTLI sif. Dibinə xılt çökmüş, xıltı olan. 
Xıltlı məhlul. 

XIMXIRT is. Lazım olan, yararlı xırda şey- 
lər. Xımxırt almaq. Xınıxırtını bir yerə yığmaq. 

XIMIRÇƏK is. anat.fiziol. Heyvan və in- 
san orqanizmi skeletinin bəzi hissələrini bir- 
ləşdirən elastiki və möhkəm toxuma. 

XIMIR-XIMIR zərf dan. 1. Yavaş-yavaş, 
alçaqdan, sakit-sakit, yavaşdan, özü üçün. 
[Araz:] O xımır-xımır, pəsdən oxuyan kim 
idi? - deyə soruşdu. A.Şaiq. 

2. Az-az, azca-azca, tədriclə. Xımır-xımır 
nə yeyirsən? 

XINA is. Saçı (keçmişdə, habelə köhnə 
adətcə barmaqları, əlləri, saqqalı) boyamaq 
üçün işlədilən, həmin bitkinin yarpaqla- 
rından hazırlanan toz halında sarımtraq- 
qırmızıyaçalar maddə; həna. Molla Qurban 
.. barmaqlarına fındıqça xına yaxmışdı.. 
M.S. Ordubadi. [Qulu:] Gözümdə qaldı, bir 
gün olurub saqqalıma xına yaxım. N.Nərima- 
nov. [Vidadi:] Gedək xına qoyaq əllərimizə ; 
Uşaq bizimkidir, mübarək olsun! S.Vurğun. 

0 Bu xına o xınadan deyil, bu xına o 
xınaya oxşamır - vəziyyətin, şəraitin ta- 
mamilə kəskinləşdiyini, ağırlaşdığını, əv- 
vəlkinə oxşamadığını bildirən ifadə. [Tahir 
yoldaşlarına:] Bərk hazırlaşın, bu xına o 
xınadan deyil. M.Hüseyn. [Hacının oğlu:] 
Ağa can, sənə deyirəm, öz hörmətini saxla, 
yoxsa, bu xıııa o xınalara oxşamır. P.Makulıı. 

XINAÇİÇƏYİ is. bot. Parlaq çiçəkləri 
olan bir sıra birillik bəzək bitkilərinin adı; 
balzamin. 

XINAGÜLÜ bax xınaçiçəyi. 

XINAQOYMA is. etııoqr. Toydan qabaq 
ərə gedən qızın başına, əl-ayağına xmayax- 
ma (qoyma) adəti. Kiçikbəyimi tay-tuşu ilə 
bərabər gəlin hamamına apardılar, sonra 
qaşalma və xınaqovma oldu. Çəmənzəminli. 

XINALAMA “Xınalamaq”dan/w. 



457 




XINALAMAQ 

XINALAMAQ f Saça (ələ, saqqala) xına 
qoymaq. Əlini xınalamaq. - Molla Qurban 
.. nazik saqqalını təzəcə xınalamışdı. 
M. S. Ordubadi. 

XINALANMA “Xınalanmaq”dan f.is. 

XINALANMAQ f. Xına qoyulmaq, xına 
yaxılmaq. 

XINALATMA "Xınalatmaq”dan f is. 

XINALATMAQ f Xına qoydurmaq, xına 
yaxdırmaq. Ayağını xınalatmaq. Barmaq- 
larını xınalatmaq. - ..Saçlarını xınalatmış 
(f.sif. ), qaş-gözünü təbii görünəcək qədər 
zərif bir şəkildə düzəltdirmiş Qəmər xanım 
danışdı.. M.İbrahimov. 

XINALI sif. 1 . Xına çəkilmiş, xınalanmış, 
əl-ayağına xına qoyulmuş. Xınalı barmaqlar. 
- ..Diikaıı-bazar boyalı yumurtalar, rəng- 
arəng parçalar, əli-ayağı xınalı adamlarla 
dolmuşdu. M.İbrahimov. Manqalın işığında 
qadının xınalı dırnaqları və barmağındakı 
qızıl üzük işıldadı. İ. Hüseynov. 

2. Xınaya bulaşmış, xına dəymiş. [Münəv- 
vər xanım:] Mənim də o xınalı baş dəsma- 
lımı götür, sabunla isti suda yu. Mir Cəlal. 

XINAYAXDI bax xınaqoyma. 

XINAYI sif. Xma rəngində olan, xma rən- 
ginə oxşar. Xınayı parça. - Gedim, deyirəm, 
camaatın dəmirin oda qoyum.. Əsgərlərimiz 
üçün bir az buğda yığaq... Arabir gələndə o 
biri xınayı çuval var ha. onu verərsiz, 
apararlar. Ə.Əbülhəsən. Lətif, yazı stoluna 
dirsəklənib barmaqları ilə xınayı saçını 
daraqlamış Mərdaııovaııın ona dikilmiş 
düşüncəli gözlərində .. böyük bir qayğı hiss 
etmişdi. H.Seyidbəyli. 

XINCAXINC sif. Ağzınacan. Xıncaxınc 
dolu çamadan. 

XINC-XINC bax xmcım-xıncım. Bizdən 
sora kəndlilər Pəri arvadı və uşağını xara- 
badan çıxartmışdılar. Ancaq biçarə arvadın 
sağ qılçası dizdən yuxarı xınc-xınc olmuşdu. 
C. Məmmədquluzadə. 

XINCIM-XINCIM zərf Tikə-tikə, xırda- 
xırda, qırıq-qırıq, parça-parça. Şüşə xmcım- 
xıncım olub töküldü. - [Mindilli:] Yaxşı ki, 
atmağa qoymadın, yoxsa xmcım-xıncım 
olardı. S. Rəhman. İndi hər iki təyyarə elə 
bir sürətlə üz-üzə gəlirdi ki, ikisindən biri 
qaçmazsa, hər ikisi xıncım-xıncım olacaqdı. 



XIRD 

M.Rzaquluzadə. □ Xıncım-xıncım etmək 
(eləmək) - tikə-tikə etmək, qırıb tökmək. 
Qəlpə onun sümüklərini xıncım-xıncım et- 
mişdi. H.Seyidbəyli. 

XINCLANMA “Xınclanmaq”dan f.is. 

XINCLANMAQ/ Tikə-tikə olmaq, qırıq- 
qırıq olub tökülmək, sınıq-sınıq olmaq. Pən- 
cərələr xınclanıb töküldü. Ə.Cəmil. 

XIR 1 is. Bostan. Zəmilər işlənir, toxum 
səpilir; Qız, qadııı əlləşib əkirlər xır. 
M.S. Ordubadi. Qurbanqulu çox iş sevən bir 
cavan idi. Sübh hamı qonşularından ertə 
durub oduna, biçinə, alağa, xıra, bağa ge- 
dərdi. T.Ş. Simurq. 

XIR 2 is. Yiv (tüfəngdə, topda, tapançada). 
Tüfəngin xırı gedib. 

XIRA is. Dəyməmiş, kal yemiş, qovun. 

XIRÇAXIRÇ zərf Adətən dolmaq, doldur- 
maq feilləri ilə - tamam, ağzınacan. Kisəni 
xırçaxırç doldurmaq. - Oturanlar oturmuş, 
asılanlar asılmış, vaqonlar xırçaxırç dolmuş- 
du. Qantəmir. 

XIRÇI is. Bostançı. 

XIRÇILDAMA “Xırçıldamaq”dan f.is. 

XIRÇILDAMAQ/ Xırçıltı səsi çıxartmaq, 
xırç-xırç eləmək. Yalnız ayaqlarımızın al- 
tında xırçıldayan çınqılların şikayətini an- 
dıran həzin səslər eşidilirdi. S. Hüseyn. Söz 
arasında mənə ərəb kəlməsi, farsi lüğəti rast 
gələndə elə bilirəm çörək yeyəndə dişimin 
altında xırdaca daş parçası qalıb xırçılda- 
yır. Qantəmir. At yeriyir, arabanın təkərləri 
daşlı yolda bərk xırçıldayırdı. Q. İlkin. 

XIRÇILDATMA “ Xı rç 1 1 datm aq ” dan/.7,s . 

XIRÇILDATMAQ f. Bir-birinə toxun- 
duraraq xırçıltı səsi çıxartmaq. 

XIRÇILTI is. İki bərk şeyin (metal, 
sümük və s.-nin) bir-birinə toxunmasından 
çıxan səs. Otaqda tükürpərdici bir xırçıltı 
eşidildi. P.Makulu. 

XIRÇIN sif. Çox inadkar, tərs, şıltaq. Xır- 
çın adam. - Yeni on dörd yaşa girmişdi bu 
yaz; Sarışın, nəşəli, xırçın Gülnaz. M.Müşfıq. 
//Məc. mənada. ..Dənizin ta göbəyindən qo- 
pub gələn xırçın dalğalar fırtınaya tutulmuş 
gəmini bir top kimi atıb tuturdu. A.Şaiq. 

XIRD bax xirid. □ Xırd eləmək - sat- 
maq. [Abbas:] Bəzirgansan, aç mətahın xırd 



458 




XIRDA 



XIRDAÇILIQ 



elə; Qarğalar yükündə nə var deyərlər. 
“Abbas və Gülgəz”. 

XIRDA sif. 1. Həcmcə, ölçücə, boyca 
kiçik, balaca. Xırda boy. Xırda əl. Xırda həb. 
Xırda daş. - ..Zeynal özü ilə ancaq xırda bir 
dəftərçə götürdü.. B. Bayramov. // Addım 
haqqında. Əlində qəhvəyi rəngli kiçik redi- 
kul, xırda və yeyin addımlarla gedən Lətifə 
başuıı yuxarı qaldıranda Tahiri gördü. 
M. Hüseyn. 

2. Yaşca kiçik, balaca. Xırda qız. Xırda 
uşaqlar. - Mən İrəvana çatan kimi Hacının 
xırda oğlu Məşədi Ələkbər çıxdı qabağıma 
və zor ilə məni apardı evlərinə. C.Məmməd- 
qulıızadə. Camaatın içərisində Cavadın 
diqqətini cəlb edən xırda, sarışın bir oğlan 
uşağı var idi. Ə. Vəliyev. Bir dəstə xırda 
uşaq Kamili araya aldı. M. Süleymanov. 

3. ınəc. O qədər də əhəmiyyəti olmayan, 
diqqəti cəlb etməyən, ikinci dərəcəli, cüzi. 
Əvvələn, xırda işlərdən ötrü suda düşən 
işlər və yüngül tənbehlərin hamısı manifestə 
düşür. C. Məmmədquluzadə. [Leyla:] Xırda 
hisslərlə yaşayan insan min il yaşasa da elə 
kölgədir. B. Vahabzadə. 

4. Maddi imkanları az olan, iqtisadi cə- 
hətcə zəif. Xırda mülkiyyətçi. Xırda təsər- 
rüfatlar. Xırda müəssisələr. 

5. Yüksək, ictimai və ya xidməti vəzifə 
tutmayan. Xırda məmur. O, idarədə xırda 
bir vəzifədə çalışır. 

6. Yüngülvari, cüzi. Xırda alver. - [Məli- 
kin] atası xırda alverçi idi.. M. İbrahimov. 
Aşağı bazarda xırda alış-verişçilər, baq- 
qallar, dərzi və papaqçılar yerləşmişdi. 
H. Sarabski. 

7. İs. mənasında. Xırda pul (metal ağ və 
ya qara pul). Zahidoğlu əlini uzadıb xırdanı 
götürdü və yavaşca cibinə atdı. S. Rəhimov. 
[Təmraz:] Mehralı, sən zəhmət çəkmə, 
məndə xırda var. S. Rəhman. [Nəcəf bəy 
Cavanşir bəyə:] Sən [Bəhruza] nə qədər 
vermişdin ki, o sənə bu qədər xırda qay- 
tarmışdır. Ə.Məmmədxanlı. 

XIRDABOY(LU) sif. Boyu xırda, balaca, 
alçaq. Xırdaboylu qız. 

XIRDABUYNUZ(LU) sif Buynuzları xır- 
da, kiçik (qoyun, keçi və s.). Xırdabuynuzlu 
heyvanlar. 



XIRDACA sif. 1. Çox xırda və ya bir 
qədər xırda; kiçikcə. Xırdaca təpə. Xırdaca 
göllər. Xırdaca əl. - Təllin ətəyindən bir 
xırdaca çay axırdı. Bu çayın kənarı gözəl 
bir çəmən idi. Ə. Haqverdiyev. Balaca 
şəhərin küçələrini duman bürümüşdü. Xır- 
daca evlər duman kimi görünürdülər. 
Çəmənzəminli. Kəndin kənarından get- 
gedə sıxlaşan və iriləşən xırdaca qamışlıq 
başlanırdı. M. Rzaquluzadə. 

2. Azyaşlı, kiçik, balaca, indi səkkiz il idi 
ki, muzdur Məşədi Əsgər Qanlıtəpədə bir 
arvadı və üç baş xırdaca uşaqları ilə ayda 
iyirnıicə manat məvacibə qənaət edib dola- 
nırdı. S.M.Qənizadə. 

3. Cılız, balaca, nəzəri cəlb etməyən. 
Qafar yaşı əlliyə yaxın olan xırdaca, arıq 
bir adamdı. Ə.Əbülhəsən. [Rəşid:] Bu arıq, 
xırdaca adamın buğlanan çay stəkanını eh- 
tiyatla stolun küncünə uzadan azacıq titrək 
əlini görürdüm. İ. Hüseynov. 

4. ınəc. Nərmənazik, incə, zərif. Salla- 
nıbaıı yüz nazıla; Gələn kimin yarıdı bu? 
Qəddü-qamət nə qiyamət; Xırdaca dilbərdi 
bu. Aşıq Məhəmməd. Naz ilə gəldin otağa; 
Leyli nişan, xırdaca qız! Aşıq Əsəd. 

XIRDACA-XIRDACA 1 . гзг/ Yavaş-yavaş, 
az-az, ahəstə-ahəstə, aramla. Xırdaca-xır- 
daca yağar yağışlar; Vurğun Səməd bu döv- 
ranı alqışlar. S. Vurğun. Bayır tərəfdən divar- 
ların dibi ilə uzanan sərv ağacları yenə də 
yavaş-yavaş tərpənir və qırmızı taxtapuşu 
xırdaca-xırdaca dınqıldadırdı. S. Rəhimov. 

2. sif. Kiçik-kiçik, balaca-balaca (çoxluq 
bildirir). Xırdaca-xırdaca uşaqlar. - [Nər- 
giz qocaya:] Amma [anamın] göy donunun 
üstündə xırdaca-xırdaca çoxlu ağ çiçəklər 
var. Ə.Məmmədxanlı. 

XIRDAÇI sif. Xırda, əhəmiyyətsiz, boş 
şeylərə həddən artıq əhəmiyyət verən, bu 
işdə ifrata varan; pedant. Xırdaçı adam. - 
Köməkçi Xanqulunu itələyib: - Ə, Xaııqulu, 
az xırdaçı ol, - dedi. S. Rəhimov. Bizi ki, 
sarsıtmaz afaqı səbəblər; Çünki biz; Xırdaçı 
deyiliz. M.Müşfıq. 

XIRDAÇILIQ is. Xırdaçı adamın xasiyyəti; 
pedantlıq. Dəmirov istəyirdi ki, bəzi adam- 
ların xırdaçılığından danışıb onları təhsilə, 
savada və mütaliəyə çağırsın. S. Rəhimov. 



459 




XIRDADƏNƏLİ 

[Həmzə] indi xırdaçılıq adı verdiyi bu işin 
də faydasız olacağını hiss edirdi. Ə.Əbül- 
həsən. 

XIRDADƏNƏLİ sif. Dənələri xırda olan. 
Xırdadənəli arpa. 

XIRDADƏNƏVƏR(Lİ) bax xırdadənəli. 

XIRDADİŞ(Lİ) sif. Dişləri xırda olan. 
Xırdadiş balıq. 

XIRDAGÖVDƏ(Lİ) sif. Gövdəsi balaca, 
xırda olan. Xırdagövdəli bitki. 

XIRDAGÜL(LÜ) sif. Gülləri xırda, balaca 
olan; xırda naxışlı. Xırdagiil çit. Xırdagüllü 
ipək. 

XIRDA-XIRDA 1. zərf Yavaş-yavaş, 
ahəstə-ahəstə, ağır-ağır, aramla. [Qız] hala 
gəlib, xırda-xırda yataqdan qalxıb yerində 
oturdu və yemək istədi. (Nağıl). Qıraq 
tərəfdəki qazmada balaca şam xırda-xırda 
yanır, kiçik alov burula-burula qalxırdı. 
S. Rəhimov. Basdı qədəmlərini qum üstə 
xırda-xırda. B.Vahabzadə. 

2. sif. Kiçik-kiçik, balaca-balaca (çoxluq 
bildirir). Xırda-xırda ağaclar. Xırda-xırda 
komalar. - Çox əziyyət ilə saqqalından 
xırda-xırda kağız parçalarını qoparırdı. 
Ə. Haqverdiyev. Gülərüzlü bir qadın tez; Qar- 
şıladı qonaqları ; Vardı onun bir-birindən; 
Xırda-xırda uşaqları. M.Dilbazi. Mamırlı 
daşları üzə çıxan çay qolunda, xırda-xırda 
gölməçələrdə parlaşan qızıl balıqları gör- 
dükdə Qoşqar diiııyada hər şeyi unudardı. 

I.Hüseynov. 

XIRDA-XURUŞ 1 . is. Hər cür xırda şey- 
lər, xırdavat. Xırda-xuruş almaq. - Laçın iki 
aydan bəri görmədiyi qəsəbənin ayrı-ayrı 
evlərinə, dükanlarına, xırda-xuruşla bəzənmiş 
vitrinlərinə baxa-baxa gedirdi. M. Hüseyn. 

2. sif. Xırda, kiçik, əhəmiyyətsiz. Evdə 
xırda-xuruş söz-sov olar. - Cüınrü Ağama- 
lının əhəmiyyəti onun bu xırda-xuruş işlə- 
rində deyildi. H. Sarabski. Arvad xeylağı heç 
boş durmağı sevməz, evin yüzlərcə və 
qurtarmaq bilməyən xırda-xuruş işləri ilə 
bütün gün məşğul olub durur. Qantəmir. Bu 
xırda-xuruş pıçıltılardan sonra yenə sükut 
edib yad adama tamaşa etməyə başladıq. 
S. Rəhman. 

XIRDAKI is. Xırdalanmış, bölünmüş 
düyü; xırda düyü. Dolmaya xırdakı qatmaq. 



XIRDALAŞMAQ 

XIRDALAMA “Xırdalamaq”dan fis. 
Dərman bitkilərinin tədarükü işi aşağıdakı: 
toplama, qurutma, xırdalama, saxlama və 
qablama mərhələlərindən keçir. R.Əliyev. 

XIRD ALAMAQ f. 1 . Bıçaq və ya başqa 
kəsici alətlə bir şeyi xırda-xırda eləmək, 
doğramaq, kəsmək, parçalamaq. Əti çəkmək 
üçün xırdalamaq. Pendiri xırdalamaq. — 
..Ətyeyəıı heyvanın, məsələn, pişiyin dişlə- 
rinin hamısı iti bıçaq kimidir. Çünki əti 
doğramaq, yəni kəsmək ilə xırdalamaq olur. 
H.Zərdabi. [Nisə xala:] Xanlar, quzunu xır- 
dalama, quyruğu da qoy üstündə qalsın. 
Qantəmir. 

2. iri pulıı öz qiymətinə bərabər olan 
xırda (kağız və ya metal) pulla dəyişmək. 
Yüzlüyü xırdalamaq. 

3. məc. Fikri açmaq, təhlil etmək, izah 
etmək. Sözü xırdalamaq. - Gəlin, bu sözləri 
xırdalayaq və görək, bu qısa cümlənin 
arxasında nə gizlənir? 

XIRDALANMA “Xırdalanıuaq”dan fis. 

XIRDALANMAQ 1. məch. Xırda-xırda 
edilmək, doğranmaq, tikə-tikə edilmək. 

2. t-siz. Parça-parça olmaq, xırda-xırda 
olmaq, tikə-tikə olmaq; ovxalanmaq. Sə- 
hərdən bəri lopa-lopa yağan qar indi 
xırdalanıb şəkər kimi ələnirdi. B. Bayramov. 

3. məch. Öz qiymətinə bərabər xırda (ka- 
ğız və ya metal) pulla dəyişilmək (iri pul). 

4. məc. Kiçilmək, cılızlaşmaq, əvvəlki 
bütövlüyünü, dolğunluğunu itirmək. Ot bi- 
tər kökü üstə; Yalanmış, bu yalanmış; 
Babək nəsli gör bu gün; Necə də xırdalan- 
mış! B.Vahabzadə. 

XIRDALAŞDIRILMA “Xırdalaşdırılmaq”- 
dan fis. 

XIRDALAŞDIRILMAQ məch. Kiçildil- 
mək, balacalaşdırılmaq. 

XIRDALAŞDIRMA “Xırdalaşdırmaq”dan 
fis. 

XIRDALAŞDIRMAQ f. Kiçiltmək, bala- 
calaşdırmaq. 

XIRDALAŞMA “Xırdalaşmaq”dan/;'s. 

XIRDALAŞMAQ f Balacalaşmaq, kiçil- 
mək, xırda olmaq. Onun yuxusuzluqdan xır- 
dalaşıb qızarmış gözləri dostlarının üzündə 
gəzir, etə bil onların qəlbinə nüfuz edirdi. 



460 




XIRDALA YICI 



XIRILDAMAQ 



M. Hüseyn. Əlikram stolun arxasında yastılan- 
mışdı, yamanca xırdalaşmışdı. B.Bayramov. 

XIRDALA YICI is. Bir şeyi xırdalayan, 
doğrayan maşın. // Sif. mənasında. Xırda- 
layıcı maşııı. - Bitki materialını toz halına 
salmaq üçün müxtəlif növ dəyirmanlardan 
və mürəkkəb quruluşlu xırdalayıcı maşın- 
lardan .. istifadə edilirdi. R.Əliyev. 

XIRDALƏÇƏK is. bot. Rütubətli yerlərdə 
bitən, gövdəsində və yarpaqlarında aşı mad- 
dəsi olan bitki. Xırdaləçək .. zibilliklərdə, 
rütubətli yerlərdə bitir. Gövdələri və yar- 
paqlarında aşı maddəsi vardır. M. Qasımov. 

XIRDALIQ is. Həcmcə, ölçücə, boyca 
xırda olma; balacalıq, kiçiklik. Naxışların 
xırdalığı. Əlin xırdalığı. H Balacalıq, kiçik- 
lik (yaşca). Xırdalığına, həm də çox çevik- 
liyinə görə “Ciniş” ləqəbini qazanmış oğlan 
pərt idi. Ə.Əbülhəsən. 

XIRDAMEYVƏ(Lİ) sif. Meyvələri xırda, 
kiçik olan (gilənar, qarağat və s.). Xırda- 
meyvə ağaclar. 

XIRDA-MIRDA bax xırdavat. Xırda- 
mırda satmaq. 

2. top. Hər cür xırda şeylər. Xırda-mır- 
danı bir küncə yığmaq. П Sif. mənasında. 
Keşiş xırda-mırda ev şeylərini satıb köçünü 
yüngül elədi. “Əsli və Kərəm”. 

3. Az, cüzi. Xırda-mırda xərclik. - [Ser- 
jant:] İki tümən də xırda-mırda xərcim çıx- 
mışdı. P.Makıılıı. 

4. Kiçik, əhəmiyyətsiz. Altıncı da xırda- 
mırda oğurluq eləyənlərdir ki, manifestə 
düşüb azad olublar. C. Məmmədquluzadə. 

XIRDA-PARA sif. 1. Xırda, kiçik. Köç 
vaxtı, özün bilirsən ki, xırda-para şeylər çox 
olur və tərəkəmə əhlində də insaf olmaz, 
əlinə hər nə gəlsə, ağırlığına, yüngüllüyünə 
baxmayıb, atır dilsiz-ağızsız heyvanın iistə.. 
F. Köçərli. [Hacı Novruz:] Xırda-para mülk 
sahibləri hamısı bizim tərəfimizdə olacaq- 
lar. Ə.Haqverdiyev. // İs. mənasında. Xırda, 
kiçik şey və s. [Kərbəlayı Məhəmmədvəli:] 
Ancaq bu qış səkkiz camışım, on dörd 
inəyini, xırda-paradan başqa, tələf olubdur. 

N. Vəzirov. 

2. məc. Əhəmiyyətsiz, cüzi, kiçik. İndiyə 
qədər də [Meşinovun] xırda-para işlərdə 
ilişib qalmağı yalnız müvəqqəti bir haldır. 



S. Rəhimov. [Nazlı:] Ancaq, Rövşəncan, 
bizim burada bəzi xırda-para işlərimiz var. 
S. Rəhman. 

XIRDASÜNBÜL(LÜ) sif. Sünbülləri xır- 
da, balaca. Xırdasünbüllü taxıl. 

XIRDAVAT is. Metaldan, sümükdən, də- 
ridən və s.-dən hazırlanan xırda şeylər 
(kəmər, düymə, daraq və s. kimi). [Kişi:] 
Əldə xırdavat satmağa üç yüz manat pul 
düzəldib buraya gəldim ki, mal alıb aparam. 
S.S. Axundov. [Kişinin] xırdavat satma- 
ğından və uzun saqqalından şübhələnmiş- 
dilər. Mir Cəlal. 

XIRDAVATÇI is. Xırdavat mallar satılan 
yer. Xırdavatçı dükanı. // Xırdavat satan 
adam. [Cavanşir bəy Nəcəf bəyə:] Mənə 
xırdavatçılar süfrəsindən pay lazım deyil. 
Ə.Məmmədxanlı. 

XIRDAV ATÇILIQ is. Xırdavatçınm işi, 
peşəsi. Xırdavatçıhq eləmək. 

XIRDAY ARPAQ(LI) sif bot. Yarpaqları 
xırda olan. Xırdayarpaqlı kol. Xırdayarpaq- 
lı ağac. 

XIRDIM-XIRDIM bax xmcım-xıncım. 

[Salam dayı] ayna tək parıldayan başını 
aşağı dikib eynəyinin üstündən içəri girmiş 
adama baxdı. Eynəyinin şüşələri xırdım- 
xırdım olmuşdu. Q. İlkin. 

XIRXALAMA “Xırxalamaq”dan f.is. 

XIRXALAMAQ f. Ayağının altına salıb 
əzmək, əzişdirmək; xırpalamaq. [Kənd- 
lilər] ho... ho... ho - deyib baxmağa başla- 
dılar. - Əgər cöngə kişini xııxalayıb öldür- 
məsə?! S. Rəhimov. 

XIR-XIR 1 . sif. Səsi xırıltılı. Xırxır adam. 
- Bu çolaq, xır-xır qocanı görəsən niyə 
cəzalandırmışlar? S. Vəliyev. 

2. is. Xırıltılı səs, xırıltı. Ancaq yabana 
hürən köpəklərin xır-xırı, hürüşü kəsmə- 
kəsnıə eşidilirdi. S.M.Qənizadə. 

XIRILDAMA “Xmldamaq’’dan /и. 

XIRILDAMAQ f. 1 . Aydın olmayan, bo- 
ğuq, tutqun səs çıxarmaq; xırıltı səsi çıxar- 
maq. Ölmək ötməkdir, xırıldamaq nə de- 
məkdir. (Məsəl). [Dəli:] “ uşaqları gözləyin, 
uşaqları gözləyin ” deyə-deyə epileptik 
adamlar kimi yerə dəydi, xırıldayaraq yu- 
xuya getdi. M.İbrahimov. Əlyarovun üz- 
gözü əyildi. - Nəyi soruşum, nəyi öyrənim? 



461 




XIRILTI 

- deyə xırıldadı. M.Hüseyn. Zakir udqundu, 
özünə yad gələn boğuq, titrək bir səslə xı- 
rıldadı. H.Seyidbəyli. 

2. Bax xışıldamaq. Qar xoş bir səda ilə 
xırıldayır. B. Bayramov. 

XIRILTI is. Boğulan, yaxud çətin nəfəs 
alan adamın boğazından çıxan spesifik səs; 
xır-xır səsi. [Dərviş:] Qulağımıza xırıltı 
gəldi. A.Divanbəyoğlu. [Məstan bəy] boğa- 
zındakı xırıltını rəf etmək üçün iki-üç dəfə 
öskürdü. B.Talıblı. Onun sinəsindən qalxan 
odlu bağırtılar indi xırıltılara çevrilmişdi. 
H.Nəzərli. 

XIRILTILI sif. Xırıltı ilə, boğuq, tutqun, 
xırıldayan. [Yaşlı kişi:] Birdən-birə mənə 
tanış gələn xırıltılı bir səs qışqırmağa 
başladı. S. Hüseyn. Kişi oğlunun üzünə 
baxıb, xırıltılı səslə güldü. I. Şıxlı. 

XIRIM-XIRDA is. 1 . Çox işlədilən, tez-tez 
lazım olan hər cür xırda şeylər, ev şeyləri. 
Xırım-xırdanı yeşiyə yığmaq. - Nərgiz, 
Nərgizcaıı! - deyə [Rəşid] cəld irəli addım- 
layıb Nərminə xanımın xırım-xırdası ilə yüklü 
qollarını qızma doğru uzatdı. Ə.Məmməd- 
xanlı. Məzlum .. üzünü təmiz qırxdı, xırım- 
xırda şeylərini və skripkasını yerbəyer edib 
çamadana yığdı. S.Vəliyev. Əsəd kişi .. bu 
mücrüyə xırım-xırda yığardı və heç kəsin də 
onunla işi olmazdı. B. Bayramov. 

2. məc. Kiçik, xırda, əhəmiyyətsiz, cüzi. 
Xırım-xırda işlər. - Oxucularımızdan tə- 
vəqqe edirəm inciməsinlər ki, hamam kimi 
xırım-xırda məsələlər ilə mən onları məşğul 
edirəm. "Mol. Nəsr.”. Gərək ki, [Həsən] 
xırım-xırda alver də edirdi. Qantəmir. 
[Prokuror:] Haradasa, kim isə xırım-xırda 
oğruları, rüşvətxorları həvəsləndirir, şirnik- 
dirir. M.Hüseyn. 

XIRIP-XIRIP is. Heyvanların otu dişlə- 
rilə qırparkən çıxan səs. 

XIRLAMA “Xırlamaq”dan/w. 

XIRLAMAQ f Xır salmaq, başdan-başa 
bostan eləmək. 

XIRLI' sif. Yivli (tüfəng, top, tapança). 

XIRLI 2 sı/l 1. məh. Varlı, pullu. Xırh adam. 

2. Köklü, əsaslı, yerində. Sözü deyər - 
xırlı deyər. (Məsəl). 

XIRLIQ 1 is. Xır salınmış yer, bostan yeri. 



XIRNİK 

XIRLIQ 2 is. Çınqıllıq, daşlıq. Xırlıqda ot 
bitməz. (Ata. sözü). Get-gedə güney yerləri 
sel yuyub xırlığa çevirdi. S.Rəhimov. 

XIRLI-PIRLI zərf dan. Əməlli-başlı, 
lazımınca, əsaslı surətdə. [Səfər:] Döyül- 
məyinə döyüləcəyəm, qoy xırlı-pırlı, ağıllı- 
başlı döyülüm. C. Cabbarlı. 

XIRMAN is. [fars.] 1. Dəni sünbüldən 
ayırma əməliyyatı. ..Xəstə olduğum cəhətə 
bu yay xırmanım hamıdan geriyə qalmışdı. 
S.S.Axundov. [Rəşid:] Qurbanqulu uşağı 
görər-görməz xırman çəkdiyi atı buraxır və 
quyunun yanına qaçır. T.Ş. Simurq. 

2. Taxılı döymək, təmizləmək və qurut- 
maq üçün qabaqcadan hazırlanmış dairəvi 
düz yer, meydança. Atlı Hacı Namazalını 
xırmandan gəlib apardı nəçərnikin yanma. 
C.Məmmədquluzadə. Kəndlilər hamısı bö- 
yük bir xırmanın vanına yığılmışdı. M.İbrahi- 
mov. □ Xırman döymək - taxılın dənə- 
lərini xüsusi alətlərlə sünbüldən ayırmaq. 
Danabaş kəndinin kənarında.. Məşədi Ağa 
kişi on iki yaşlı oğlu Əsəd ilə bahəm xırman 
döyürlər. C.Məmmədquluzadə. Biçər biçini, 
arpanı, döyər əkinçi xırmanı; Çuval-çuval 
döyüb yığar əkinçi arpa-bıığdanı. A. Səhhət. 
[Həsən:] tskəndər də mənim oğlum olub, xır- 
man döyəndə necə kömək eləyir. Ə. Haqver- 
diyev. Xırman sovurmaq - taxıl dənələ- 
rinə qarışmış samanı ayırmaq üçün onu kü- 
rəklə havaya sovurmaq. 

0 Xırmanüstü vədə - boş, yalan vədə. 

XIRMAN ALTI is. Xırman sovrularkən 
qalan qalıq. Xırmanaltını bir yerə yığmaq. 

XIRMANCIQ is. Kiçik xırman. 

XIRMANÇI is. Xırmanda taxıl döyən, xır- 
manda işləyən adam. Kənardan baxan xır- 
mançılar buraya yüyürür, “ ho-ho-hoş ” deyib 
səs-kiiy salırdılar. S.Rəhimov. İndi sovruq 
yeli təzəcə qalxdığına görə xırmançılar əl- 
ayağa düşmüşdülər. B. Bayramov. 

XIRMANDÖYƏN bax xırmançı. 

XIRMANLIQ is. Xırman salmağa, xırman 
döyməyə yarar yer. Xırmanlıq hazırlamaq. 

XIRNİK is. Subtropik və mülayim iqlimli 
yerlərdə bitən portağalaoxşar iritumlu, ətli, 
şirin meyvə (canlı dildə buna yanlış olaraq 
çox vaxt “xurma”da deyilir). 



462 




XIRP 



XISINLAŞMAQ 



XIRP təql 1 . Adətən feillərdən sonra gələ- 
rək, onların ifadə etdiyi işin, prosesin birdən, 
qəfildən, ani olaraq kəsildiyini bildirir. Fay- 
tonçunun səmimi, yanıqlı bir səslə oxuduğu 
gözəl mahnı birdən xırp kəsildi. M.Hüseyn. 
Kim isə zəncirləri lom ilə yerə atır. Dəzgah 
xırp dayanır. M.İbrahimov. Qədir xırp kiridi. 
Heç kəs dinmədi. Mir Cəlal. 

2. Tamam, büsbütün, başdan-başa. [Qafar:] 
O Püstə arvad xırp yalan deyir. S.S.Axundov. 

XIRPADAN zərf daıı. Birdən, gözlənil- 
mədən; büsbütün. [Qurban Telliyə:] ..Telli, 
çağa Yazgülün səsini eşidən kimi xırpadan 
səsini kəsdi. Ə.Məmmədxanlı. 

XIRPALAMA “Xırpalamaqdan” f. is. 

XIRPALAMAQ f. 1. Boğazından yapış- 
maq, boğazlamaq. Mehdi qapını döyüb 
Əsədi çağırdı. Əsəd tələsik qapını açan kimi 
Nəbi onu xırpaladı. “Qaçaq Nəbi”. 

2. ınəc. Üzmək, əzmək, əzişdirmək, mə- 
nəvi əzab və iztirab vermək. Bu qara düşün- 
cələr onu yorur və pəncəsində əzib xırpala- 
yırdı. A.Şaiq. islam Tellinin izzəti-nəfsini 
ayağı altına alıb xırpalamışdı. S. Hüseyn. 

XIRPALANMA “Xırpalanmaq’’dan /w. 

XIRPALANMAQ məch. Mənəvi əzab və 
iztirab çəkmək. O, kədərli düşüncələrin 
ağırlığı altında xırp al anırdı. - [Qönçə:] 
İndi tamam iki avdır Iıər gecə əzilir, xırpa- 
lanıram. S. Hüseyn. 

XIRSIZ 1 is. Oğru. [Birinci qulam:] Qanlı 
xırsızlar! İmdi burdan qaçan uğursuzlar! 
H. Cavid. Qaranlıqda kölgələnmə, gözəl qız! 
Cilvələnmə xırsızların içində. M. Müşfiq. 

XIRSIZ 2 sif. Xırı (yivi) olmayan. Xırsız 
tüfəng. 

XIRSIZLIQ is. Oğruluq. Gördüyünüz bu 
hərif xırsızlıqlar yapardı. M. Rahim. 

XIRT təql. Doğranan, sınan, qopan, par- 
çalanan kövrək şeydən çıxan səs; xırç. Qolu 
xırt eləyib yanına düşdü. 

XIRTAXIRT təql. Bıçaqla, dişlə və s. ilə 
kəsilən, doğranan bərk şeydən çıxan səs 
(prosesin davamlılığım göstərir). Uşaq qəndi 
xırtaxırt yeyir. - [Hidayət:] [Əlikram] adamın 
başını qatlayıb küt bıçaqla xırtaxırt kəsər, uf 
da deməz. B. Bayramov. 

XIRT-XIRT bax xırtaxırt. [Kərim baba:] 
Qoyunların xırt-xırt otlamasındaıı gözlə- 



rimin qapaqları ağırlaşmışdı. A.Şaiq. [Na- 
dir] utandığından qızarıb başını aşağı dikdi 
və atların xırt-xırtla (z.) arpa çeynə- 
mələrinə tamaşa etməyə başladı. B.Talıblı. 

XIRTILDAMA “Xırtıldamaq”dan f.is. 

XIRTILDAMAQ f. Xırt-xırt səsi çıxart- 
maq. Quşbaşı qarların ağır-ağır yerə en- 
məsi, ayaqların altında xırtıldaması adama 
ayrı ləzzət verir. M. Rzaquluzadə. 

XIRTILDATMA "Xırtıldatmaq”dan f.is. 

XIRTILDATMAQ f. Dişlərilə sındıraraq, 
doğrayaraq, əzərək yemək, xırtıldada-xır- 
tıldada yemək (bərk, kövrək şeyi). Qazmağı, 
qəndi xırtıldatmaq. - Soldat da bizim kökü 
xırtıldatmağımızı eşidib dedi.. S. Vəliyev. 

XIRTILTI is. Sınan, qəlpələnən şeydən 
çıxan səs. 

XIS-XIS bax xısın-xısın. Bir də gör- 
dülər ki. adamlar xıs-xıs danışırlar. Nəbi ev 
yiyəsindən soruşdu.. “Qaçaq Nəbi”. 

XISILDAMA "Xısıldamaq”dan f.is. 

XISILDAMAQ f. Pıçıltı ilə, çox yavaş 
səslə, altdan-altdan demək, söyləmək. 
Dağbaşev Sübhanverdizadənin bu hərəkə- 
tindən qorxuya düşdü və onu qucaqlayan 
kimi: — Kimin? — deyə xısıldadı. S. Rəhimov. 
Məmməd, yumru alnının altından ifadəsi və 
hərəkəti güclə seçilən bozaraq gözlərini 
arada bir ətrafına dolandırıb .. xısıldadı. 
Ə.Əbülhəsən. 

XIŞILTI is. Çox yavaş, gizli danışıq səsi, 
pıçıltı. Kosa katibin qulağına əyilərək xışıltı 
ilə: - Öz aramızda, bir iş var, - dedi. 
S. Rəhimov. [Fərman bəy] bir an dinməyib 
ətrafı diqqətlə yoxlayandan sonra xışıltı ilə 
danışmağa başladı. M.Hüseyn. Elə bu vaxt 
Maral lap yanında bir xışıltı eşitdi. 
Ə.Əbülhəsən. 

XISIN-XISIN zərf Yavaş-yavaş, gizli- 
gizli, xəlvəti, altdan-altdan. Səttarın anası 
hələ xısın-xısın ağlayırdı. P.Makulu. Orada- 
burada, xısın-xısın danışıb-gülüşən tək-tək 
adamlar görünürdü. M. Süleymanov. 

XISINLAŞMA “Xısınlaşmaq”dan f. is. 

XISINLAŞMAQ qarş. Bir-birilə gizli, pı- 
çıltı ilə danışmaq, xısın-xısın danışmaq, pıçıl- 
daşmaq, xəlvəti danışmaq. Molla Qafar, Kər- 
bəlayı Hətəmxan, bir də Hacı Səfiqulıı kürk- 
lərinə birə düşmüş kimi yaman xısınlaşırlar. 



463 




XIŞ 

S. Rəhimov, [ismayıl kişinin dəstəsi] yollar 
üstündəki kəndlərdə dayanıb, tanış-bilişlə 
görüşür, onlarla xısınlaşır, öz məqsədlərini 
onlara izah edir, .. üsyan etməyə çalışırdılar. 

P.Makulu. 

XIŞ is. Yer şumlamaq üçün ibtidai kənd 
təsərrüfatı aləti. [Tarverdi] ..xışları, boyun- 
duruqları, cüt qayışlarını yoxlayır, əlavə xış 
düzəldir, yerə salmaq istəyirdi. S. Rəhimov. 
..Dağın lap ətəyində kəndli xışla yer 
şumlayırdı. B. Bayramov. 

XIŞ-XIŞ təql. Xışıltı səsi. Zərf mənasında. 
Xışıltı ilə. Yarpaqlar küçələr boyunca sürü- 
nüb gedən boz boğanaq içində xış-xış xışılda- 
yır. Mir Cəlal. ..Yaşıl atlazdan don geyinmiş 
zəmilər xış-xış xışıldayaraq dalğalanırdı. 
S.Şamilov. 

XIŞILDAMA “Xışıldamaq”dan f.is. 

XIŞILDAMAQ f Xışıltı səsi çıxartmaq, 
xış-xış eləmək. Yay yağışlarından sonra 
yolların kənarında bitmiş uzun, yaşıl otlar 
külək əsdikcə dalğalanır və xışıldayırdı. 
M.Hüseyn. Dənizdən xəfif meh əsir, yar- 
paqlar xışıldayır, şəhər yatırdı. M. Süley- 
manov. 

XIŞILDATMA “Xışıldatmaq”dan /«. 

XIŞILDATMAQ f. “Xış-xış” səs çıxart- 
maq. Arabir xəfif külək əsir, xəzan yarpaq- 
larını xışıldadırdı. M.Hüseyn. Yaşıl ağac- 
larda saralan yarpaqların sayı günü-gündən 
artır, yerə tökülür və ara-sıra əsən yel də bu 
yarpaqları xışıldada-xışıldada süpürür və 
küncə-bucağa toplayırdı. T.Ş. Simurq. 

XIŞILTI is. 1 . Bir-birinə dəyən, sürtünən 
şax şeydən və ya axan sudan çıxan xəfif 
səs, xış-xış səsi. Atlaz xalatların xışıltısı. - 
Ay qara buludun dalına girdi, yerə qara 
pərdə çəkildi. Ocağın alovu söndü, meşədə 
xışıltı artdı. A.Divanbəyoğlu. Xışıltı ilə axan 
çavın səsi ətrafın sükutuna başqa bir ahəng 
verirdi. T.Ş. Simurq. Söyüdlü arx yarpaqla- 
rın incə xışıltısı altında səssizcə axıb ge- 
dirdi. İ.Əfəndiyev. 

2. Təngnəfəslikdən törəyən boğuq səs; 
töyşük. [Sədrin] sinəsindəki xışıltı get-gedə 
artırdı. B. Bayramov. 

XIŞILTILI sif. Xışıltı səsi çıxaran, tö- 
rədən. Xışıltılı bir yağış meşəyə səpələn- 



XİDMƏT 

məyə .. göylərdə şimşəklə oynamağa baş- 
ladı. S.Rəhimov. 

XIŞIRTI bax xışıltı. 

XIŞLAMA “Xışlamaq’’dan f.is. 

XIŞLAMAQ f. Torpağı (yeri) xışla sür- 
mək, şumlamaq. Halbuki Cavahir ev işin- 
dən başqa, yəni mal-qaranı görmək, təzək 
qoymaq, xörək hazırlamaq, çörək yapmaq- 
dan başqa, bağçanı suvarır, yer xışlayır. 
əkib-biçir, bir sözlə, hər bir işi görürdü. 
T.Ş. Simurq. 

XIŞLANMA “ X ı ş 1 an m aq ” d an/.'« . 

XIŞLANMAQ məch. Xışla sürülmək, şum- 
lanmaq. Sahə başdan-başa xışlanmışdır. 

XIŞLANMIŞ fisif. Xışla sürülmüş, şum- 
lanmış. 

XIŞMA is. Adətən “bir” sözü ilə: bir 
xışma - ovucdolusu, bir ovuc. Bir xışma ot. 
Bir xışma buğda. - Qaşıq gəlincəyə qədər 
səbr etməyib [Ağasəfər] aşdan bir xışma 
götürdü. Ə.Əbülhəsən. Salam, atından enib 
qara torpaqdan bir xışma götürdü, baxdı. 
Mir Cəlal. [Yusif] deməyə söz tapmayıb 
naxırçı çantasından bir xışma zoğal çı- 
xartdı: -Aç ətəyini, Şahpəri! B. Bayramov. 

XIŞMALAMA "Xışmalamaq”dan f.is. 

XIŞMALAMAQ f. 1 . Qamarlayıb götür- 
mək, ovcu ilə götürmək, ovuclamaq. Əlya- 
rov pulları cəld xışmalayıb stolunun orta 
siyirməsinə qoydu. M.Hüseyn. Kəndlilər 
toxumluq buğdanı xışmalayıb dəmyə yerlərə 
səpəndə şirin bir arzu ilə “ ya bəxf’ de- 
yərlər. Mir Cəlal. Nərgiz yeni-yeni ələ gələn 
saçını xışmaladı, gözləri torpağa baxa- 
baxa qaldı. B. Bayramov. 

2. Ovuclayıb əzik-əzik etmək, büzüşdür- 
mək, əzib-tökmək. Hacı Rəsul, müştərisin- 
dən daha ağır söz eşitməmək üçün əlindəki 
qəzeti xışmalayıb ovcunda sıxdı. Mir Cəlal. 
Firəngiz cibindəki kağızları xışmaladı. 
B.Bayramov. 

XIZIR is. 1 . ilyas peyğəmbərin adı. 

2. məc. Xilaskar. 

XİDMƏT is. [ər.] 1. Bir idarədə, müəs- 
sisədə və s.-də maaşla qulluq etmə, işləmə, 
rəsmi vəzifə yerinə yetirmə. □ Xidmət et- 
mək - bir idarədə, müəssisədə və s.-də 
maaşla işləmək, qulluq etmək, rəsmi vəzifə 



464 




XİDMƏT 



XİDMƏTİ 



yerinə yetirmək. Qorodovoy Kərbəlayı Zal 
iyirmi beş ildən artıq polis idarəsində xidmət 
edirdi. Ə. Haqverdiyev. // Vəzifə, iş. Zeynal 
ötəyə-bəriyə müraciət edib sabiq xidmətini 
geri istəyirdisə də, müvəffəq olmayırdı. 
S. Hüseyn. Xalça fabrikində girib xidmətə; 
Bağlandı zəhmətə vicdanla Rəna. M. Rahim. 

2. Hərbi vəzifə yerinə yetirmə, ordu sı- 
ralarında və ya donanmada qulluq etmə; əs- 
gəri vəzifə. Orduda xidmət. Həqiqi hərbi 
xidmətə çağırış. - Bu qürbət şəhərdə hərbi 
xidmətdə olan bir neçə yoldaşla bərabər 
əlahiddə bir evdə yaşayırdıq, evdə su lüləsi 
yoxdu, qonşu evdən aldığımız quyu suyunu 
qaynadıb içirdik. Ə.Məmmədxanlı. 

3. Orduda hərbi məşğələlər, vəzifələr sa- 
həsi, habelə onlara xidmət edən idarələr 
sistemi. Ordunun tibbi xidmət idarələri. 
İnzibati xidmət. Kəşfiyyat xidməti. 

4. İstehsalat sahəsi, habelə bir işin xüsusi 
sahəsinə baxan idarə, təşkilat. Hava xid- 
məti. Qəza-bərpa xidməti. Dəmir yolunun 
hərəkət xidməti. H Adamların ehtiyaclarını, 
rahatlığını təmin edən təsərrüfat və ya 
başqa vasitələr sistemi. Kommunal xidməti. 
Rabitə xidməti. 

5. Yüksək qiymətə, ada, nüfuza layiq 
olan hərəkət, fəaliyyət, iş. Vətən qarşısında 
böyük xidmət. Yubilyarın xidmətləri haq- 
qında danışmaq. - Sənin işin, xidmətin, bir 
qəhrəmanlıq kimi tarixdə qalacaqdır. 
R.Rza. [Rəşid:] ..Mən bizim xidmətimiz və 
mövqeyimiz arasındakı fərqi başa düşürdüm. 
İ. Hüseynov. □ Xidmət etmək (eləmək) - 
birinin və ya bir şeyin xeyri, səadəti, 
xoşbəxtliyi, rifahı naminə iş görmək, çalış- 
maq, əmək sərf etmək. Xidmət göstərmək 
-bax xidmət etmək. Mərhum Həsən bəy 
[Zərdabi] ömrünün əvvəlindən axırınadək .. 
millət yolunda xidmət göstərməklə camaat 
içində çox şöhrət qazanmışdı. “Mol. Nəsr.”. 

6. Birinə qullııq göstərmə; birinin ehtiyac 
və tələbatını təmin etmək üçün görülən iş. 
Dostcasına xidmət. Öz xidmətini təklif 
etmək. Əvəzsiz xidmət. Əhaliyə mədəni- 
maarif xidməti. - Mən labüd qaldım bun- 
lara [hamballara] deyim ki, bir surətdə ki, 
bunlar bizə qulaq asmırlar, bizə bunların 
xidməti heç lazım deyil. C.Məmmədqu- 



luzadə. [Fəxrəddin:] Gözəl Səba! - dedi, - 
sən məni bu xidmətinlə minnətdar edirsən. 
M. S. Ordubadi. Kosa bu xidmətin qabağında 
özünü ömürlük kuryerlik vəzifəsindən azad 
olmuş sayırdı. S.Rəhimov. □ Xidmət et- 
mək (göstərmək) - başqalarının hər hansı 
bir ehtiyac və tələbatını təmin edəcək iş 
görmək. Alıcılara yaxşı xidmət etmək. - 
Əmin qəsrində xəlifə tərəfindən təyin edilən 
qızıl kəmərli qulamlar, zümrüd və yaqut 
xalxallı cariyələr və zərinələrə bürünmüş 
kənizlər Azərbaycan heyətinə xidmət edirdi. 
M. S. Ordubadi. Tarix göstərir ki, öz zama- 
nında tərəqqiyə xidmət edən əsərlərin ömrü 
daha uzun olur. M.Hüseyn. Rəşidin atası 
neft mütəxəssisi olmaq, xalqına kömək. 
Vətəninə xidmət etmək istəyirdi. Ə.Vəliyev. 

XİDMƏTÇİ is. 1 . Zehni və ya istehsalatla 
bağlı olmayan fiziki əməyin müxtəlif sa- 
hələrində maaşla xidmət edən adam; qul- 
luqçu. Fəhlə və xidmətçilər. - Mirzəağa 
[Cəmiləni] istirahət evinin bir xidmətçisi və 
ya məsul bir işçisi zənn etdi. S. Hüseyn. 
Kənd məktəbinin qoca xidmətçisi İmran kişi 
artırmaya qalxıb qapını döydü. Q. İlkin. 
// Adamların ehtiyaclarını təmin etməklə 
məşğul olan, xidmət göstərən şəxs. Xid- 
mətçi qızlar hər sərnişinə ayrıca balaca pod- 
nosda və çox təmiz qab-qacaqda yemək 
paylayırlar. M. İbrahimov. 

2. Ev qulluqçusu (qız, qadın). Məhəmməd 
Səfi ağa bir az səbir eləyib, xidmətçi qızı 
[Alının] dalınca göndərdi. Çəmənzəminli. 
[Ceyran] Eldarın evindəki xidmətçi qadın- 
dan da bəzi məlumat alır. S. Hüseyn. // Qul- 
luqçu, nökər. Axırda [Cəlilin] nadincli- 
yindən anası da bezar olub, onu bir dükançı 
yanma xidmətçi qoydu. İ.Musabəyov. [Pəri 
Bəhrama:] Onu yaxşı bil ki, sən bu evdə xid- 
mətçi kimi bir şeysən. C. Cabbarlı. Əmioğ- 
lunun xidmətçisi Məmnıədrza uşaqlıqdan bu 
üç ailə içində yaşadığına görə, hamımız ona 
bir külfət üzvü kimi baxırdıq. S.S.Axundov. 

XİDMƏTÇİLİK is. Maaşla bir idarədə və 
ya bir yerdə xidmət etmə, işləmə; xidmət- 
çinin gördüyü iş. 

XİDMƏTİ sif. Xidmətlə, rəsmi vəzifə ilə, 
işlə bağlı olan. Xidməti işlər. Xidməti eza- 
miyyət. Xidməti maşnı. 



465 




XİDMƏTKAR 



XİLAS 



XİDMƏTKAR is. [ər. xidmət və fars. ...kar] 
Xidmətçi. Sübh çox ertə oyanardı qarı; Dur- 
ğuzar idi lıamı xidmətkan. A.Səhhət. Nə ke- 
şikçilərdən, nə qapıçılardan, nə də sair xid- 
mətkarlardan əsər-əlamət yox idi. M. Rzaqu- 
luzadə. 

XİDMƏTKARLIQ is. Xidmətçilik, birinin 
xidmətində olma. // məc. Qulluq göstərmə, 
xidmət göstərmə; nökərçilik. 

XİDMƏTSEVƏN sif 1. Yaxşı baxılmağı, 
yaxşı qulluq edilməyi, yaxşı xidmət edilmə- 
yi tələb edən. Çay çox xidmətsevən bitkidir. 

2. məc. Öz işinə, vəzifəsinə həddən artıq 
can yandıran, lakin ona çox rəsmi yanaşan 
adam. 

XİFFƏT is. [ər.] Fikir, dərd, qəm, qüssə; 
fikir çəkmə. Qaldı mən dilxəstəyə ancaq 
məlalii xiffətin. S.Ə.Şirvani. Bəsdir mənə 
verdiyin bu xiffət. Natəvan. [İbrahim:] Göv- 
hərtac .. xiffətdən, qüssədən müqəvvaya dö- 
nübdür. Ə.Haqverdiyev. □ Xiffət çəkmək 
- 1 ) fikir çəkmək, kədərlənmək, qüssələn- 
mək, qəm-qüssə etmək. Dolanını başına, 
mürüvvət deyil; Bu qədər ki, sənsiz xiffət 
çəkirəm. Q. Zakir. [İnsan] hər gün görsə də, 
qəlbinin duymadığı, nəfəsinin ətrini hiss 
etmədiyi bir adam ondan uzaqlaşandan 
sonra, qəlbindəki boşluğu görür və gecə- 
gündüz xiffət çəkir. İ.Şıxlı; 2) başqasının 
fikrini, qayğısını çəkmək. Əzəlindən oldum 
eşqə dəlalət; Sirr verdim nanıərdə, etdi 
ədavət; Yolunda çəkməkdən xiffət, xəcalət; 
Əriyib bu Cümə çağaya döndü. Molla 
Cümə. Əzizim, meşə mənsiz; Dağ mənsiz, 
meşə mənsiz; Qorxuram xiffət çəkə; Yar 
dərdə düşə mənsiz. (Bayatı). □ Xiffət 
eləmək (etmək) - bax xiffət çəkmək 1-ci 
mənada. [Ata:] Ay bala, niyə xiffət eləyir- 
sən, özün bilirsən ki, biz kasıbıq, qohum- 
əqrəbamız və möhkəm arxamız yox, bizə 
qızını verərlər? Ə.Haqverdiyev. Qardaş- 
bacı .. dağlar qədər dərdi olan analarını xif- 
fət etməyə qoymurlar. S.S.Axundov. Gənc 
ömrümün bağında yazım sənsən, gülüm sən; 
Xiffət edib, sıxılıb, qüssələnmə, gülüm, sən. 
N.Xəzri. Xiffət gətirmək - kədər-qüssə 
gətirmək, kədərləndirmək, kədərə-qüssəyə 
səbəb olmaq. Evlərin təlıər-tövründə qəlbə 
xiffət gətirən bir köhnəlik vardı. Ə.Əbülhə- 



sən. Xiffət vermək - fikir çəkməsinə, 
dərdlənməsinə, kədərlənməsinə səbəb ol- 
maq, dərdə salmaq, xiffətləndirmək. 

XİFFƏTLƏNDİRMƏ “Xiffətləndirmək”- 

dən fis. 

XİFFƏTLƏNDİRMƏK f. Xiffət çəkdir- 
mək, kədərləndirmək, qəm-qüssə çəkdir- 
mək. 

XİFFƏTLƏNMƏ “Xiffətlənmək”dən fis. 

XİFFƏTLƏNMƏK f. Xiffət çəkmək, kə- 
dərlənmək, qüssələnmək. Oğlunun dərdin- 
dən ana çox xiffətləndi. 

Xİ-Xİ-Xİ! nida. Yavaş gülüş bildirən səs 
təqlidi. [Allahyar:] Ə, Tarverdi, yaz. - Onun 
savadı var ki, yaza! Xi-xi-xi. S.Rəhimov. 
Uşaqlar “xi, x i, xi” edib açılışmağa baş- 
ladılar. M. İbrahimov. 

XİLAF is. [ər.] 1. Zidd, əks. [Hakimi-şər:] 
Ağa Salman, deyirlər. Hacı Qafurun övladı 
qalıbdır. Sənin bu sözün xilafına isbatın 
varmı? M.F.Axundzadə. Usta Ramazan adə- 
tin xilafına səbirsizlik göstərdi. M. Hüseyn. 

2. Yalan, qeyri-həqiqət. [Vəzir:] Sənin 
çörəyin mənə qənim olsun, əyər xilaf ərz 
edirəm. M.F.Axundzadə. [Əmir:] Zeyd, 
mənim sözüm əmir sözüdür; onda xilaf ola 
bilməz. Leylanı sənə verərəm. Lakin sən 
mənə qırx gün möhlət ver. Ü.Hacıbəyov. 

0 Vədi xilaf olmaq - bu və ya başqa 
səbəbə görə vədini, dediyini yerinə yetirə 
bilməmək. [Molla İbrahim Xəlil:] Yerdə 
qalır iyirmi pud, onu da yəhudilər aparsınlar 
ki, mənim vədim xilaf olmasın. M.F.Axund- 
zadə. Vədinə xilaf çıxmaq - verdiyi sözü, 
vədi yerinə yetirməmək, yalançı çıxmaq. 
[Əbülhəsənbəy:] Hərgah vacib işim olma- 
saydı, heç vaxt mən verdiyim vədəmə xilaf 
çıxmazdım. M. S. Ordubadi. Lətifə yenə gözlə- 
rini qaldırmadan cavab verdi: - Bəli, usta. 
Qoy vədinə xilaf çıxan utansın! M.Hüseyn. 

XİLAFƏT is. [ər.] tar. Ərəb xəlifələrinin 
hakimiyyət dövrü; xəlifəlik. // Ərəb isti- 
laları nəticəsində yaranmış, başında xəli- 
fənin durduğu feodal dövlət. 

XİLAS is. [ər.] Qurtulma, xilas olma; 
nicat, qurtuluş. □ Xilas etmək - 1) qurtar- 
maq, nicat vermək. Təhlükədən xilas etmək. 
Suda boğulanları xilas etmək. - Cəfayə, zül- 
mə bütün nifrət eyləyir aləm; Xilas elə bəşəri 



466 




XİLASEDİCİ 

zülmdən cəsarət ilə. Ə.Vahid. Yoldaşların- 
dan bir neçəsi onu xilas etməyə yüyürmək 
istədisə də, nəzarətçi ağacını qaldırıb 
onlara çığırdı. M.Rzaqıduzadə; 2) azadlığa 
çıxartmaq, azadlıq vermək. Xilas olmaq - 
qurtulmaq, azad olmaq, nicat tapmaq, canını 
qurtarmaq. Ölümdən xilas olmaq. Əsarət- 
dən xilas olmaq. - Veylabadııı üstə səadət 
günü doğdu. Şəhər bir böyük bəladan xilas 
olmuşdur. Çəmənzəminli. [Veysəl] tələdən 
nə cür xilas olmaq haqqında düşünərkən, 
qaranlıqdan kimsə soruşdu. Ə.Vəliyev. 

XİLASEDİCİ sif. Xilas etmək üçün olan, 
xilas edən; xilaskar, qurtarıcı. Xilasedici kə- 
mər. Xilasedici qayıq. 

XİLASETMƏ bax xilasedici. Xilasetmə 
ekspedisiyası. Xilasetmə stansiyası. 

XİLASKAR sif. [ər. xilas və fars. ...kar] 
Təhlükədən, ölümdən xilas edən; xilasedici, 
qurtarıcı. // Is. mənasında. Rüxsarə axırıncı 
olaraq öz xilaskarını ziyarət etməli, onunla 
vidalaşmalı idi. S. Rəhimov. Olmazın sar- 
sıntı keçirmiş Mehriban xilaskarının boynu- 
na sarılıb uşaq kimi ağlayır. H.Seyidbəyli. 

XİLASKARLIQ is. Təhlükədən, ölümdən 
xilas etmə, qurtarma, xilas olmasına, qurtar- 
masına kömək etmə. 

XİLQƏT is. [ər.] 1. Yaradılma, yaradılış. 
Dünyayə gələn getmək üçündür, bu nə 
qənidir; Bir fikr elə, bu xilqəti-aləm nə 
üçündür. S.Ə.Şirvani. Xoşdur xilqətdəki hər 
gözəlliyi; Ürəkdən duyaraq anlaya bilmək! 
M. Müşfiq. Minlərcə gözəl olsa da hər millət 
içində ; Olmaz sənə bənzər, gözəlim, xilqət 
içində. Ə.Vahid. 

2. Birinin təbiətində, yaradılışında olan 
hal, xüsusiyyət; təbiət, yaradılış. Bu xasiy- 
yət onun xilqətində var. Bu adamın xilqəti 
belədir. - ..Ürək də qəribə xilqətdir deyən; 
Bəzən öz istəyi özünə yükdür. M. Araz. 

XİLLƏ is. Bəzi məməli heyvanların (fil, 
qaban və s.-nin) ağzmm kənarındakı iri, 
möhkəm dişlər. 

XİMER is. [yun.] Əjdahaya bənzəyən, 
ağzıalovlu heyvan. 

XİMƏ is. [ər.] Çadır, alaçıq. 

XİNGAL is. Dama-dama kəsilmiş xəmir 
parçalarından bişirilən xörək. Sulu xingal. 
Quru xingal. Qovurma xingal. - Fərrux 



XİRİDAR 

xingalın hazır olub-olmamağını yoxlamaq 
üçün o biri otağa keçəndə Molla Qurban 
durub toqqasını genəltdi. Ə.Vəliyev. 

0 Xingal kimi doğramaq - tikə-tikə 
doğramaq, tikə-tikə etmək. ..Bizi görən 
kimi yükləri töküb qaçacaqlar, qaçmasalar, 
əl açsalar, hamısını xingal kimi doğraya- 
cağam. M.F.Axundzadə. Mənə Balıadır- 
oğlu Xanbaba deyərlər, qoymaram ayağı- 
vuzi ayağıvuzuıı üstündən götiirəsiz, hamı- 
vuzi xingal kimi doğraram. H. Sarabski. 

XİNGALXANA is. Xingal bişirilib satılan 
yeməkxana. 

XİNGALLIQ sif. Xingal üçün hazırlanan, 
xingala yarar. Xingallıq qoyun əti. 

XİNİN bax kinə. İsitmə ( malyariya ) mü- 
alicəsində qiymətli dərman olan kinə ( xinin ), 
Cənubi Amerikanın yerli əhalisi olan inklər 
tərəfindən tapılmışdır. M. Əfəndiyev. Qız 
yol çantasından kiçik bir qutu, qutunun da 
içindən sterilizə olunmuş pambıq arasındakı 
iynəni çıxardıb, Heybətin kürəyinə xinin 
vurdu. M.Hüseyn. 

XİRƏLƏMƏK f. Bulandırmaq. 

XİRİD is. [fars.] Satınalma, alma (mal, 
şey). □ Xirid eləmək (etmək) 1) satın 
almaq, pulla almaq (mal, şey və s.). [Əsgər 
bəy:] Təbrizdə sən bizə də, özünə də xirid elə. 
M.F.Axundzadə. [Ağa Qurban:] Keçən il get- 
mişdim Nijni yarmarkasına, mal xirid eləyib 
yola saldıqdan sonra bir neçə gün istirahət 
üçün qalmaq xəyalına düşdüm. Ə. Haqver- 
diyev; 2) dan. satıb başdan eləmək. 

XİRİDARA, [fars.] 1. Alıcı, müştəri. Ma- 
lın xiridarı yoxdur. - Mətaın atma bazarə; 
Xiridar olmayan yerdə. M. V. Vidadi. Qədri- 
kəmali-hüsnü ЫНг aşiqi-lıəzin; Əlbəttə, 
qədri-zərri xiridar olan bilir. S.Ə.Şirvani. 
// Məc. mənada. [Zakir] hüsnünə xiridar 
olandan bəri; Saf cana yetişib ziyan 
əlindən. Q. Zakir. 

2. məc. Bir şeyin qiymətini bilən, ona 
lazımi qiymət verə bilən, başa düşən; sər- 
raf. Söz xiridarı. — Hicrana yandı canım, 
tüstüsüdür dağdakı çən; Canımı hərraca 
qoydum, de, xiridarı haııı? Şəhriyar. İsi 
dayının “ tərzi-ifadəsi ’’ Məmmədsadığın 
olduqca xoşuna gəldi. O belə “tərzi-ifa- 
də”nin xiridarı idi. Lakin isi dayının “ tərzi 



467 




XİTABƏT 



XİRQƏ 

ifadəsı'ni çətin anladı. “ Məkruf ’ sözünü o 
bilirdi. B.Bayramov. 

XİRQƏ is. [ar.] köhn. 1. Cübbənin altın- 
dan geyilən içi pambıqlı qısa geyim. Əfğan 
çəkib etdi xirqəsin çak; Səhraiərə düşdü 
zarü qəmnak. Füzuli. [Şah:] Bir yandan da 
ədavətin kəsrətindən xirqəmin altında bıçaq 
tutub bu xalıları doğrayırdım. Ə. Haqverdi- 
yev. ..Vaqif isti kürkünü soyundu, nökərlər- 
dən biri onun çiyninə zoğalı çuxasının 
üstündən samur xəzli ipək xirqə saldı, sonra 
içəri girdi. Çəmənzəminli. 

2. Dərvişlərin geydikləri uzun üst paltar. 
Qurbani qurbandı şahın dərinə; Dərviş 
bilmir xirqə nədi, dəri nə? "Qurbani”. 

XİRTDƏK is. Nəfəs yolunun yuxarı his- 
səsi. Əlyarov az qala Teymurun xirtdəyin- 
dən tutub boğmaq istəyirdi. M. Hüseyn. 
[Yusif] sümüyü çıxmış yanağını, xirtdəyini, 
cəhəngini qanatmışdı. B.Bayramov. 

0 ...Xirtdəyə kimi çıxmaq - lap çox 
olmaq, həddini aşmaq; boğaza çıxmaq. 
Qazma planı axsayır, yeni neft yatağı açılır, 
hər addımda israf xərclər xirtdəyə çıxırdı. 
M. Süleymanov. [Hətəmov:] İş-gücün xirt- 
dəyə çıxan vaxtı başlamısınız ki, biz səya- 
hətnamə oxumağa gəlmişik. B.Bayramov. 
Xirtdəyə qədər (kimi) - 1 ) boğaza qədər. 
Cavad yoldaşları ilə birlikdə xirtdəyə kimi 
lehməyə bataraq, qalııı meşələrdən keçir, 
həmişə məqsədə, hədəfə doğru irəliləyir. 
Ə.Vəliyev. Nəhayət, divar qəzetində bura- 
xılan karikaturada Mirzənin xirtdəyə qədər 
çaxır çəlləyinə girdiyi göstərilirdi. Mir 
Cəlal; 2) lap çox, həddindən çox. Xirtdəyi 
əl(in)də olmaq - taleyi ... əlində olmaq, 
tamamilə asılı olmaq. [Iskəndər kişi:] On- 
dan sonra [yasavulun] xirtdəyi bizim əli- 
mizdədir. M.Hüseyn. Xirtdəyi ələ keçmək 
- yaxalanmaq, girə keçmək, ələ keçmək. 
Xirtdəyindən yapışmaq - sıxışdırmaq, 
çıxılmaz vəziyyətə salmaq, boğazından 
yapışmaq. 

XİRTDƏKLƏMƏ “Xirtdəkləmək”dən /и. 

XİRTDƏKLƏMƏK f Xirtdəyindən tut- 
maq (yapışmaq), yaxalamaq, boğazlamaq. 
[Qəssab] oğlan içəri girən kimi, onu xirt- 
dəkləyib basdı yerə. (Nağıl). Səmənııaz qarı 



qapını açanda atlılardan biri qəfildən onu 
xirtdəklədi. Ə.Vəliyev. Daldan iki qüvvətli 
ə! [polkovniki] xirtdəklədi. S. Vəliyev. 

XİRTDƏKLƏŞMƏ “Xirtdəkləşmək”dən 
fis. 

XİRTDƏKLƏŞMƏK qarş. Bir-birinin xirt- 
dəyindən (boğazından) yapışaraq, dalaşmaq, 
boğazlaşmaq. 

XİSLƏT is. [ar.] İnsanın təbiətinə məx- 
sus sifət; xasiyyət, təbiət. Xoş xislət. Sərt 
xislət. - [Şirin Çingizə:] Əşirət dövründə bir 
ailə başçısının şəxsi xisləti yekə bir ııəslə keç- 
miş və indiyə qədər də davam edir. Çəmən- 
zəminli. Əvət, qəribədir xislətim mənim; Din- 
lə, uzunsa da söhbətim mənim. M. Müşfiq. 

XİTAB [ər.] 1. Bir şəxsə və ya camaata 
müraciətlə deyilən sözlər; müraciət. Məc- 
nun ki, eşitdi bu xitabı; Verdi bu əda ilə 
cavabı. Füzuli. İlimizin hər günü, yaxşı bi- 
lirəm ki, mən; Ağsaçlı atalardan xitabdır 
nəsillərə. S. Rüstəm. Şüşənin altında naşı, 
lakin həyəcanlı bir xətlə mənə xitab yazılan 
bir kağız görürəm.. Mir Cəlal. □ Xitab 
etmək (eləmək) - müraciət etmək, üzünü 
tutaraq söz demək. [Şah] sonra üzün hərəm- 
lərə tutub xitab elədi: Mənim əziz həmfıraş- 
larım! Mən kəmali-əfsııs ilə məcburəm ki, 
bir yaman xəbər sizə elan edəm. M.F.Axund- 
zadə. Zeynal çox mütəəssir idi. Mehribanın 
xoş bir şivə ilə ona xitab etməsi həyəcanını 
artırdı. S. Hüseyn. 

2. qram. Cümlədə kimə işarə edildiyini 
bildirən, lakin qrammatik cəhətdən cümlə 
üzvü olmayan söz və ya söz qrupu. Xitab- 
dan sonra nida işarəsi qoymaq. 

XİTABƏN zərf [ər. ] Xitab edərək, üzünü 
tutaraq, xitabla, müraciətlə. [Müslümbəy] 
qoca kişiyə xitabən; - Əmi, bu uşaq sənin 
nəyindir, oğlundurmu? - deyə sual etdi. 
A.Səhhət. Namiq Kamalın bu şerini Mirzə 
Süleyman bəy .. beş-on kişi bir yerdə görən 
kimi, onlara xitabən dekloıııasiya üsulu ilə 
söyləyirdi. B.Talıblı. 

XİTABƏT is. [ər.] 1. Xətiblik. 

2. Səlis və aydın nitq söyləmə qabiliy- 
yəti. Ey siixəndanan, bu günlər bir hidayət 
vəqtidir! Ülfətü ünsiyyətə dair xitabət 
vəqtidir! M. Ə. Sabir. □ Xitabət kürsüsü - 
natiq üçün düzəldilmiş xüsusi hündür yer. 



468 




XİTABNAMƏ 



XOF 



Qurban ağır-ağır ayağa durub xitabət kür- 
süsünə yaxınlaşdı. İ. Şıxlı. Bir stəkan təmiz 
su; Bir xitabət kürsüsü; Ürəyimin gur səsi; 
Dalğa-dalğa yayılsın; Yer də, göy də ayıl- 
sın! X.Rza. 

XİTABNAMƏ is. [ər. xitab və fars. ...namə] 
bax müraciətnamə. Arabir divarlara xi- 
tabııamələr yapışdırılır: Ukrayna hökuməti 
kəndliləri bolşeviklərlə mübarizəyə dəvət 
edir. Çəmənzəminli. 

XİTAM is. [ər.] Bitmə, qurtarma, sona 
çatma; axır, son, tamam. □ Xitam vermək 
- 1) bitirmək, tamamlamaq, başa vurmaq. 
Xanəndə yastı balabanla oxuyub gecəyə xi- 
tam verərdi. H. Sarabski. Ərşad [Əflatun və 
Ərəstunun] mübahisəsinə xitam verib bir- 
likdə layihəni hazırladı. S. Rəhimov; 2) hüq. 
işi bağlamaq, qurtarmaq, xətm etmək. 

XİYABAN is. [fars.] Hər iki tərəfində 
ağac əkilmiş yer, yol və s. Bağ gözəl bağ- 
dır: bir böyük xiyabanı var ki, iki tərəfindən 
uca çinarlar qalxıb. Ə.Haqverdiyev. Qar hər 
yeri biiriiyən zaman, [uşaqlar] bağın xiya- 
banlarında qardan top qayırar, onları yu- 
ma! amağa başlar dılar. S.S. Axundov. Bul- 
varın xiyabanlarında salxım-salxım parlaq 
işıqlar yandı. H.Seyidbəyli. 

XİYABANLI sif. Xiyabanı olan, hər iki 
tərəfi ağaclı. Xiyabaıılı park. 

XİYABANLIQ is. Xiyaban olan yer; xi- 
yaban. Şəhərin üst tərəfi xiyabanlıq idi. 

XİYAR is. Qabaq fəsiləsindən olan uzun- 
sov, yaşıl, tumlu bostan meyvəsi. Yayda 
süfrədə xiyar görünməsə, hamını kədər ba- 
sar. Ə.Vəliyev. Dağ ətəyində pomidor hələ 
indi-indi qızarır, tər xiyar nübarını verirdi. 
B. Bayramov. 

XİYARƏK is. tib. Qasıqda limfa vəzilə- 
rinin iltihabından törəyən xəstəlik. 

XİYARLIQ is. Xiyar əkilmiş yer, xiyar 
bostanı. 

XİZƏK is. Təkər əvəzinə altı sürüşkən 
qoşa ağac və ya dəmir üzərində qurulmuş 
qış arabası. [Rus Əhmədin] donan sulardan, 
buzun üstü ilə arabaların keçməsindən və 
adamların keçə çəkmə geyib at qoşulmuş xi- 
zəklə gəzməsindən olan söhbətlər uşaqlara 
daha çox xoş gəlirdi. İ. Şıxlı. Uşaqlar da qar 
yağanda; İşə saldı xizəkləri. M. Dilbazi. 



□ Ayaq xizəyi - qar üzərində hərəkət et- 
mək üçün ayaqlara bənd edilən altı sürüş- 
kən yastı ağac parçaları. 

XİZƏKÇİ is. Xizək sürən, xizək id- 
mançısı. 

XLOR is. [yun. chloros - yaşımtıl-sarı] 
Texnikada, sanitariyada - zərərsizləşdirici, 
hərbi işlərdə isə zəhərləyici maddə kimi 
işlədilən yaşımtıl-sarı rəngli boğucu kim- 
yəvi maddə - qaz. 

XLORÄTOR [yun.] Suyu xlorlaşdırmaq 
üçün cihaz. 

XLORLAMA “Xlorlamaq”dan f. is. 

XLORLAMAQ f. Xlor vasitəsilə təmiz- 
ləmək. Suyu xloıiamaq. 

XLORLANMA “Xlorl anmaq ”dan /.7.s\ 

XLORLANMAQ məc. Xlor vasitəsilə tə- 
mizlənmək. Suyun xlorlanması. 

XLORLU sif. Tərkibində xlor olan, xlorla 
birləşmiş olan. 

XLOROFİL [yıın.] Bitkilərdə: yarpaqlara, 
zoğlara yaşıllıq verən və onların karbon tur- 
şusunu mənimsəməsinə kömək edən rəng- 
ləyiri maddə. 

XLOROFÖRMA [fr. chloroforme - qarış- 
qa turşusu] Tərkibində xlor olan spesifik 
qoxulu, şirintəhər, rəngsiz maye - üzvi 
maddə (ümumi narkoz və ağrıkəsən dər- 
man kimi işlədilir). 

XLORÖZ [yun.] bot. Bitkilərdə: yarpaq- 
larda və zoğlarda yaşıl rəngin çatışmaz- 
lığından törəyən xəstəlik hal. 

XOCA is. köhn. 1. Keçmişdə mədrəsədə 
təhsil alıb başına sarıq sarıyan, cübbə geyən 
dindar adam və ya din xadimi. İsfahan mül- 
kündən gələn xocalarl; Bu canınıda intizarım 
var mənim. Aşıq Abbas. [Naib:] Bövlə für- 
sət bulunur, sanma, xocanı! H.Cavid. 

2. Müəllim, mürəbbi, tərbiyəçi. [Müəl- 
lim:] Birisinin xocası siz analar, o birisinin 
xocası biz müəllimlər. A.Şaiq. 

XOCAXOCA is. zool. Bədənini ağlı- 
qaralı tük örtmüş itidimdikli köçəri quş. 

XOF is. [ər.] Qorxu. Qiyamət xofundan, 
eşq havasından; Əridi, qalmadı yağ ürə- 
yimdə. Aşıq Ələsgər. Bu sözlər Lətifənin 
qəlbinə soxulmuş tərəddüd və xofu azaltmadı. 
M. Hüseyn. [Mirzəyev Nazlıya:] Bəs şəriət? 
Bəs Allah xofu? Heç mollanın sözündən 



469 




XOF-XƏTƏR 



XOXAN 



çıxmaq olar? Ə.Məmmədxanlı. □ Xof 
etmək (eləmək) - qorxmaq, vahimələn- 
mək. [Haıun:] Düşmənin zoru qabağında 
könül xof eyləməz. Ü.Hacıbəyov. Mən bu 
gəlişdən çox xof edirəm, ah ! Başqa bir məq- 
sədlə gəlir Bəhram şah. A.Şaiq. [Qızı] həyat 
elə miibariz, elə dava-dalaş sevən eləmişdi 
ki, kişilər yanından keçəndə xof eləyirdi. 
S. Rəhman. Xof götürmək - qorxu götür- 
mək, vahiməyə düşmək, vahimə basmaq, 
xoflanmaq. Məmməd ayılıb gördü ki, Hin- 
distan padşahının qızı Pərixanım yanın- 
dadır. Məmmədi xof götürdü. (Nağıl). Xofa 
düşmək - qorxuya düşmək, qorxmaq, çə- 
kinmək, sığınmaq, vahiməyə düşmək, xof- 
lanmaq. Mələkə xanını bu sözdən xofa düşdü. 
"Qurbani”. Mən tamam ömrümdə əgər iki 
dəfə bərk xofa düşmüşəm, elə biri haman 
gün idi ki, atlı Hacı Namazalını xırmandan 
gəlib apardı ııəçərnikin yanma. C.Məmməd- 
quluzadə. [Əmiraslan bəy:] Yoxsa gopçu Ədi- 
lin sözündən xofa diişmüsünüz? S.S.Axun- 
dov. Firəngiz .. bəzən xofa düşüb həyəcan 
keçirirdi. S. Rəhimov. Xofa salmaq - qor- 
xuya salmaq, qorxutmaq, xoflandırmaq. 
Oğlundan ayrılmaq [Rüstəmi] xofa salmağa 
başlayır. S. Rəhimov. Ürəyinə xof salmaq 
- ürəyinə qorxu salmaq. İkincisi, idarənin 
qabağındakı maşın [Bayramın] ürəyinə xof 
salmışdı. Ə.Vəliyev. 

XOF-XƏTƏR is. [ər.] Təhlükə, qorxu, 
təhlükə doğuracaq şey; qada-bəla. Xof- 
xətərdən qurtarmaq. - Hamının qəlbindən 
xof-xətər getdi və hamı [Məhəmməd Qaca- 
rın] qətlindən sonra asudə və arxayın nəfəs 
aldılar. F. Köçərli. 

XOFLANDIRMA “Xoflandırmaq”dan fis. 

XOFLANDIRMAQ f Qoıxııya salmaq, 
vəhmələndirmək, qorxutmaq, hürkütmək; 
şübhəyə salmaq. 

XOFLANMA “Xoflanmaq”dan fis. 

XOFLANMAQ f Qorxuya düşmək, vəh- 
mələnmək, hiirkmək, şübhələnmək. Qaran- 
lıqdan xoflanmaq. - Mirzə Cəmil fəhlələrin 
ən adi hərəkətindən belə xoflanır, tez-tez 
polis çağırıb şübhələndiyi adamların yerini 
ələk-vələk elətdirir. Ə.Vəliyev. Oğlan belə 
laiibali bir kişinin gözlənilməz hərəkətindən 
və sözündən xoflandı. Mir Cəlal. 



XOFLU sif. və zərf 1. Xof içində, təlaş 
içində, şübhə içində; şübhəli. Xoflu adam. - 
Xain xoflu olar. (Ata. sözü). Şahmar bəy 
gedəndən bir az sonra Fərhad və Məhərrəm 
daxil olurlar, xoflu, yavaşdan danışırlar... 
N.Vəzirov. 

2. Dəhşətli, qorxulu, vahiməli. Pirinin 
səksəkəli, xoflu baxışından Umudun boğazı 
tıxandı, tikəsini zorla udub fikirləşdi ki, yə- 
qin indi Pirinin ürəyi yel vurmuş yarpaq 
təkin titrəyir. I.Məlikzadə. 

xoflu-xoflu zərf Qoı xa-qorxa, təlaş və 
həyəcan içində, ehtiyatla. Mağaza işçiləri 
qəzet parçasına xoflu-xoflu baxıb başlarını 
buladılar. H.Seyidbəyli. 

XOFLULUQ is. Xoflu olma halı. [Ataş] 
[Mirzə Cəmildə] gördüyü hiyləgərliyi, xoflu- 
luğu belə yavaş-yavaş unudurdu. Ə.Vəliyev. 

XOFSUZ zərf Qorxmadan, çəkinmədən, 
ehtiyat etmədən. ..Cürətli, mərdanə və 
xofsuz söz danışmaq, nüfuzu ziyadə bir fır- 
qəni tənqid etmək ancaq Seyid kimi daniş- 
mənd və süxənvər şairlərin .. və ədiblərin 
şəninə gəlibdir. F. Köçərli. // sif. Qorxu bil- 
məyən, heç şeydən qorxmayan, çəkinmə- 
yən; cəsarətli, ürəkli. Xofsuz adam. 

XOX! (XUX!) dan. 1. Hədə, qorxu mə- 
nasında işlədilən nida. Xux, qorxdum sən- 
dən! - [Məşədi Səftər:] Xox, yeyərsiz məni, 
çox böyük adamlar gəlir. M. Əliyev. [Camal 
Həsənova:] Bura bax, ey, mənə nə eləyə- 
cəksən? Xux, qorxdum səndən. M. İbrahi- 
mov. □ Xox (xux) eləmək dan. - “xox” 
(“xux”) deyərək qorxutmaq. Hidayət, təkəb- 
bürlə yeriyə-yeriyə .. özünü dartan oğlana 
tərəf əyilib, xox elədi.. B. Bayramov. 

2. məc. Balaca bir şeydən qorxan, hürkən, 
çəkinən; qorxaq (adətən cəm şəklində 
işlənir). [Maarif müdiri:] Rüstəm kişi, get bu 
demaqogiyanı başqasına gəl, mənə yox. Mən 
sən deyən xoxlardan deyiləm. M.İbrahimov. 

XOXAN, XOXU is. İfritə (adətən körpə 
uşaqları qorxutmaq üçün işlədilir). Yum gö- 
zünü, xoxu gəlir. - Atalar .. bununla bəra- 
bər yenə tamam doğru yola girmədilər .. 
uşaqların başlarına vurdular, gözlərini 
qorxutdular, “xoxan gəldi” .. dedilər. “Mək- 
təb”. [Yazgül:] Ay ana, mən də eynıəndim, 
bəlkə xoxanmış. Ə.Məmmədxanlı. 



470 




ХОККЕҮ 



XORALI 



XOKKEY [ing.] Ot və ya buz üzərində 
şayba və ya top ilə iki komanda arasında 
oynanılan idman oyunu. ..Xokkey, xizək sür- 
mək, ovçuluq, spininq (stolüstü raket oyunu), 
boks, avtomoto, su polosu və başqa idman 
növləri də insan orqanizminə çox yaxşı təsir 
edir. Ə. Babayev. Mən dözərəm birtəhər, 
əldən versək tennisi; Basketbolu, xokkeyi. 
Ancaq ar gəlir mənə ; Şeir-sənət yolunda 
birinci görməyəndə; on min vaşlı ölkəni. 
X.Rza. 

XOKKEYÇİ is. Xokkey oyunçusu. Xok- 
keyçilərin final turniri. 

XOLERİK is. \yun.] Nitqində, hərəkə- 
tində aydın təzahür edən qızğın hissiyyatlı 
adam. 

XOLESİSTİT \yıın. ] tib. Öd kisəsinin ilti- 
habı. 

XOLESTERİN [yun.] Canlı toxumalarının 
tərkibində (o cümlədən əsəb toxumasında, 
öddə, dəri piyində) olan sterin qrupundan 
üzvi birləşmə, maddə. 

XONÇA is. Şirniyyat, meyvə və s. yeməli 
və ya başqa hədiyyələr qoyulmuş bəzəkli 
podnos, tabaq və s. Yüzlərlə gözəl cariyələr 
əllərində əlvan yeməklər dolu xonçalar içəri 
daxil oldu. M. S. Ordubadi. Bir tərəfdə Aslan 
bəy qabağında bir neçə xonça oturmuş. Əsəd 
bəylə söhbət edir. C. Cabbarlı. Hər təmiz süf- 
rədə neçə nemət var; Xonçalar bəzənir rəng- 
bərəng şamla. S. Vurğun. □ Xonça kimi - 
al-əlvan, ala-bəzək, bərbəzəkli. Parçanın 
xonça kimi gülləri. - Divarı və qapı səqfhıi 
örtən qol-budaqlı tənəyin xonça kimi şax 
yarpaqlarını görəndə barmağını dişlədi. 
Mir Cəlal. Xonça tutmaq - podnosa müx- 
təlif şeylər qoyub bəzəmək. Bayram xon- 
çası tutmaq. - Şahvələd gözəl bir xonça 
tutub bir imansız qarı tapıb xonçanı gön- 
dərdi Şahsənəm üçün. "Aşıq Qərib”. Xonça 
tutub göndərərəm sənin də öz payını; Sən də 
artır öz əlinlə zəfərlərin sayını! S.Vurğun. 
// etnoqr. Adətə görə toyda, nişanda içə- 
risinə şirniyyat, paltar, parça-qumaş, qızıl- 
gümüş və s. qoyulub bəzədilmiş və üstü 
qırmızı parça ilə örtülü podnos və s. Qız 
evinə xonça aparmaq. - Bir ildən sonra 
oğlan evi qız üçün paltar hazırlayıb qırmızı 
xonçalara qoyar və qız evinə aparardı. 



H.Sarabski. Qumru, gəlinin paltarı qoyulmuş 
xonçanı, başqa arvad isə yer-yemiş olan 
xonçanı başında aparırdı. Ə.Abasov. Bütün 
bayramlarda oğlan evindən qız evinə hə- 
diyyələr, xonçalar getməliydi. B. Bayramov. 

XONSA sif. Hər iki cinsin əlamətləri olan 
canlı. □ Xonsa etmək - axtalamaq. Afrika 
ölkələrində yaşayan müsəlmanlardan bir 
qismi azyaşlı, günahsız oğlan uşaqlarını tu- 
taraq rəhmsizliklə xonsa edir və onları mü- 
səlmanlar yaşayan başqa ölkələrdə satırlar. 
M.F.Axundzadə. 

XONSALIQ is. Xonsa olma, iki cinsin 
əlamətini daşıma. 

XOR 1 [yun.] Hər hansı vokal əsəri bir 
vaxtda ifa edən oxuyanlar dəstəsi. Xor dəs- 
təsi. Uşaq xoru. - [Müəllif:] Biz də yoldaş - 
tarımızla xor təşkil edirik. T.Ş. Simurq. 
[Rüstəm kişi:] Briqadir Şirzadın yaxşı səsi 
var. Xor dərnəyi düzəltməyi ona tapşırmalı. 
M. İbrahimov. // Kollektiv tərəfindən ifa 
edilmək üçün yazılmış musiqi pyesi. Xoru 
çox gözəl ifa etdilər. 

XOR 2 : xor baxmaq - ikrahla, həqarətlə, 
alçaq nəzərlə, saymazcasma baxmaq, qiy- 
mət verməmək, dəyərsiz saymaq. Xor 
baxarsan, ac qalarsan. (Ata. sözü). [Əbu- 
bəkr ibn Məhəmməd Eldənizin Nizamiyə 
yazdığı məktubunda] Atam da, əmim də hö- 
kumətlərini Azərbaycan xalqının qılıncları 
kölgəsində qurduqlarına baxmayaraq, bu 
xalqa xor baxdıqları üçün məhv oldular. 
M. S. Ordubadi. Faydalı bir zəhmətə lıeç bir 
zaman üstdən aşağı xor baxmaq olmaz. 
S. Rəhimov. 

XORA 1 is. 1. Çalınmış otun yerində bitən 
təzə ot, bitki və s. Taxıl xorası. Xora sa- 
həsindən suvarma nəticəsində yüksək arpa 
məhsulu götürmək olar. 

2. Axıra qalan yetişməmiş meyvə. 

XORA 2 is. tib. Dəri üstündə irinli, xırda 
yaralar (çox vaxt "yara-xora” şəklində işlə- 
nir). Xora basmaq. - Bu plastır ( naftalanlı 
yapışqan plastırı ) dərinin xroniki iltiha- 
bında, yara və xora üzərinə qoymaq üçün 
işlənir. R.Əliyev. 

XORALI sif. Çirkli, irinli yaralar basmış. 
Xoralı üz. Xoralı əl. - Arxa yaralı, başxoralı, 



471 




XORDA 



XORTUM 



sinə cərahət; Bu zəhmət ilə cənnəti neylərsən, 
əmioğlu? M.Möcüz. 

XORDA [chorde - tel] 1 . riyaz. Əyri xət- 
tin iki nöqtəsini birləşdirən düz xətt. 

2. biol. Bəzi heyvanların (məs., balıqla- 
rın) bel sütunu fəqərəsi. Bağırsağın arxa 
tərəfindən uzununa yastıqşəkilli xorda ay- 
rılır. M.Axundov. 

XOREOQRAFİK sif. Xoreoqrafıyaya aid, 
xoreoqrafıya ilə bağlı. Xoreoqrafik səhnə- 
ciklər. 

XOREOQRÄFİYA [choıeia - rəqs və 
graplıo - yazıram] Rəqs sənəti. Xalq 
xoreoqrafiyası. Xoreoqrafıya məktəbi. - 
Hər xalqın incəsənətində özünəməxsus olan 
milli forması xoreoqrafıya sənətində daha 
əyani və qabarıq bir surətdə nəzərə çarpır. 
Ə.Bədəlbəyli. // Balet rəqsləri yaratma və 
səhnədə göstərmə sənəti. 

XOREYA [choreia - rəqs] tib. Əl-ayağm 
qeyri-ixtiyari titrəməsindən ibarət əsəb 
xəstəliyi. 

XORHAXOR zar/' Bərk xorultu səsi çıxa- 
raraq. [Salman:] Qoy xorhaxor yatanlar sübh 
tezdən oyansınlar. S.Rəhimov. [Canbalayev 
Bəyim xalaya:] Səni bu həyətə xorhaxor yat- 
maq üçünmü qoyublar? İ. Hüseynov. 

XOR-XOR təql. bax xorultu 1-ci mənada. 
Məcidin xor-xoru Nadiri fikir və xəyalatdan 
ayıltdı. B.Talıblı. □ Xor-xor xoruldamaq 

- bərk yatmaq, xorultu ilə yatmaq. Mənıməd- 
həsən ağanın anası Xanım xor-xor xorulda- 
yırdı. Çəmənzəminli. 

0 Xor-xor qəlyan - bax sulu qəlyan 
(“qəlyan”da). 

XORİST \уип.\ Xorda oxuyan, xor artisti. 

XORLAMA “Xorlamaq”dan f.is. 

XORLAMAQ f. Hürkmək, hiirküb çəkil- 
mək. Bəxtiyar pambığı atdı gölə. Gölün 
suyu o saat köprüyüb qalxdı. Atlar bunu gö- 
rən kimi, xorruyııb geri çəkildilər. (Nağıl). 
Biz xeyli getmişdik ki, birdən Xanpəriııin atı 
xorladı. Ə.Vəliyev. // Məc. mənada. Giivəc 
görməyən qazan görəndə xorlayar. (Ata. 
sözü). // Çəkinmək. 

XORMEYSTER [yun. xor və alın, meister 

- usta] Xor dəstəsinin rəhbəri, xor dirijoru. 

XORNA bax xorultu. Sükutu yalnız 

Aslanın bərkxorna səsi pozurdu. S.Vəliyev. 



□ Xorna çəkmək - xoruldamaq. Tiıyəkkeş 
bərk xorna çəkdikdən sonra başını qaldırır. 
A.Şaiq. [Firidun:] Çayçı şagirdinin gətirdiyi 
bir stəkan tünd çayı içib, üst köynəyini çı- 
xartdı, büküb başının altına qoyaraq, həsi- 
rin üstünə uzandı. Bu zaman kəndlilərdən 
biri uzun bir xorna çəkdi. M. İbrahimov. 

XORT: xort düşmək - bax xurt düş- 
mək (“xurt”da). Qədim davı yerdə bir az 
zarıyıb söyləndi, sonra xort düşüb yatdı. 
S.Rəhimov. 

XORTDAN is. Guya gecə qəbirdən xort- 
layaraq çıxıb yatmış adamların qanmı soran, 
onlara pislik edən qorxunc, dəhşətli möv- 
hum bir vücud. Axırı biçarə ananız sizə de- 
yirdi: - Bala, ağlama, xortdan gələr, səni 
aparar! C. Məmmədquluzadə. [Əsəd:] Bit- 
adama deməyiniz, qəbiristanda xortdan 
var... B.Talıblı. // məc. Görünüşcə qorxunc, 
insanı dəhşətə salan adam haqqında. Xort- 
dandı, çoxandı, qoyma, gəldi! Kirdarı ya- 
mandı, qoyma, gəldi! M.Ə. Sabir. 

XORTLAMA “Xortlamaq”dan f.is. 

XORTLAMAQ f. Guya dirilmək, dirilib 
qəbirdən çıxmaq. [Sonanın] qabağına köl- 
gələr, qəbirdən xortlavan ölülər çıxmamış- 
dı. M. İbrahimov. [Ələmdar:] [Məşədi] qır- 
saqqız oğlu qır-scıqqız, elə bil o gorbagor 
Hacı Abutalıbın özüdür ki, qəbirdən xortdu- 
yııb... S.Rəhimov. [Molla Kərim:] Ey insan 
cildinə girmiş şevtani-ləin, söylə, söylə 
görüm kimsən, nə günahın sahibisən və nə 
üçün xortdamısan? B.Talıblı. 

XORTULDAMA “Xortuldamaq”dan/w. 

XORTULDAMAQ f. Xortultu səsi çıxart- 
maq, xort-xort eləmək. Donuz xortııldayır. 

XORTULTU is. Donuzların çıxardığı səs. 

XORTUM is. 1. Fillərdə və bəzi başqa 
heyvanlarda müxtəlif vəzifələr (tənəffüs, 
iybilmə və s.) icra edən boru şəklində 
uzanan mütəhərrik ağız və ya burun qismi. 
Deyən zorlufil; Tapdağında sürüklənən bir 
aciz deyil; Bir gün gələr qəzəblənib tutacaq 
səni: Xortumunda ümmanlara atacaq səni. 
A.İldırım. // zool. Bəzi onurğasız heyvanla- 
rın bədənlərinin müxtəlif vəzifələr (ovu 
tutub boğma, özünü qoruma və s.) icra edən 
ön hissəsi və ya bu hissədəki fırlar. Zəlinin 
xortumu. - Boz-qara Qafqaz arısının bə- 



472 




XORTUMCUQ 



XORUZ 



dəni başdan-başa tünd bozdur və xortumu 
uzundur. Bu cins arılar çox sancmır. 
R.İbrahimov. ..Axşanı düşürdü, elə bil, dün- 
yanın bütün ağcaqanadlarını yığıb tökürdülər 
bura və ağcaqanadlar adamı yandırıb tökən, 
iynəli xortumlarını işə salırdılar. İ.Məlikzadə. 
Ağcaqanadlar elə sancırdılar ki, onların xor- 
tumu dəyən yer bir saat göynəyirdi. İ. Şıxlı. 

2. tex. Müxtəlif maşınlarda qabağa uzan- 
mış heyvan bıırnıınıı xatırladan tutucu hissə. 
Dəzgahın xortumu. - Torpağın ürəyindən 
ağrısını çəkir bax; Maşınlar xortumuyla qo- 
caman fillər kimi. S. Rüstəm. Parovozlarla 
yanaşı olaraq xortumları yuxarı qaldırılmış 
hündür ekskavatorlar yırğalana-yırğalana 
irəliləyirdi. Ə. Sadıq. // Nasos və kranlara 
taxılan brezent, rezin və ya başqa material- 
dan hazırlanmış uzun boru. Yanğın maşını- 
nın xortumu. 

3. Səhra toplarında: lüləni əl ilə hədəfə 
tuşlamaq üçün top qundağının uzanan arxa 
hissəsi. Mədəd, yaxında qara xortumu düş- 
mən tərəfə uzanıb duran topa, o yanda ağ 
qar zəmisində girəcəkləri seçilən qazmalara 
baxdı. Ə.Əbülhəsən. 

XORTUMCUQ is. Balaca xortum. Arının 
xortumcuğu. 

XORTUMLU sif. 1. Xortumu olan. Xor- 
tumlu milçək. Xortumlu maşın. 

2. dan. bax qalife . Dağbaşev ayağa qalxıb 
əlini xortumlu, göy mahud şalvarının cibinə 
soxaraq iri addımlarla gəzə-gəzə: -Atasına 
od vuracağam! - dedi. S. Rəhimov. 

XORTUMLULAR cəm zool. Xortumu olan 
heyvanlar dəstəsi. 

XORULDAMA "Xoınldamaq”dan (is. 

XORULDAMAQ f. 1. Yuxuda ikən xo- 
rultu (xor-xor) səsi çıxartmaq. Bir azdan 
sonra rəfıq başladı xoruldamağa. Ə.Haq- 
verdiyev. Çay hazırlanmış olduğu vaxt 
Murad bəy mürgüləyir, Cavad bəy xorul- 
dayaraq vuxulayırdı. T.Ş. Simurq. 

2. məc. Bərk yatmaq, yuxuda olmaq. Baha- 
dır atlar bağlanan yerə gedib, gördü ki. Nov- 
ruz xoruldayır. N.Nərimanov. Ara-sıra səki- 
nin üstündə və meydanlarda uzanıb xorulda- 
yanlara da rast gəlmək olur. M. İbrahimov. 

3. “Mır-mır” səsi çıxartmaq; mırıldamaq. 
Pişik bərk xoruldayır. 



4. məc. Mırıldanmaq, deyinmək, donqul- 
danmaq. [Cənnətəli ağa:] Belə iş olarını, ay 
camaat, .. həm darımı yesin, həm də mənə 
xoruldasın. N.Vəzirov. 

XORULTU is. 1. Xor-xor səsi, yuxuda 
ikən xoruldayan adamın çıxardığı səs. 
[Kişilərin] xorultusu hamamı bürümüşdü və 
qıllı sinələri körük kimi enib qalxırdı. 
Çəmənzəminli. [Qaraşın] gecənin pozulmaz 
sükutu arasında iki otaq o yanda atasının 
xorultusu qulağına gəldi. M.İbrahimov. Çər- 
kəzin xorultusu mışıltıya çevrilmişdi. İ. Şıxlı. 
// Pişik haqqında. Pişiyin xorultusu. 

2. Mırıltı. [Kərim babanın atası:] ..Çarə- 
siz mağaraya girdim, bir də ağır bir xorul- 
tudan gözlərimi açdım. A.Şaiq. 

XORUM is. Bir dəfə üçün heyvana veri- 
lən yem, yem norması, yem miqdarı. Bütün 
dünya od tutub yansa, bizim ki bir xorum 
otumuz yanmayacaq? Ə. Vəliyev. 

XORUMLAMA "Xorumlamaq”dan fis. 

XORUMLAMAQ f Xorum-xorum ayır- 
maq, paylara bölmək; dəstələmək. Qara ca- 
mış vəıı, vələs, ağcaqayın şivlərini əyəndə. 
Ala dana onların yaşıl yarpaqlarından xo- 
rumlayıb ötürürdü. S. Rəhimov. İgidlər var 
ki, bir gündə yüz bağ otu lay qoruyub 
xorumlayır, bağlayır. Ə.Vəliyev. 

XORUZ is. 1. Toyuğun erkəyi. Kənd 
tamamilə yuxudan oyanmışdısa da xoruzlar 
səs-səsə verib banlaşırdılar. Ə.Vəliyev. 
Bütün həyətlərdə kəndin xoruzları ban- 
laşırdı. Ə.Məmmədxanlı. // Toyuq cinsin- 
dən bəzi quşların erkəyi. Qırqovul xoruzu. - 
[Ovçu:] Ancaq bircə şərtim var: təkcə 
xoruzları vuracavıq. M. Rzaquluzadə. 

2. məc. dan. Dalaşqan, davakar, savaşqan 
adam haqqında. □ Xoruz kimi - 1) sifəti 
qıpqırmızı, sağlam adam haqqında. Xoruz 
kimidir; 2) davakar, dalaşqan, döyüşkən 
(adam). [Hiirü:] Nə olacaq, dəli qudurmuş 
atan təzədən genə çarxı xoruz kimi girib 
meydana, qoymaz görək dərdimiz nədir? 
N.Vəzirov. 

0 Xoruz banı - sübh tezdən, alaqaranlıq. 
Üçüncü xoruz banı gecədən xeyli keçdiyini 
xəbər verdi. Heç kəs yatmaq istəmirdi. 
R.Rza. Səhər [yolçu] xoruz banında ayıldı. 

Ə.Məmmədxanlı. Xoruz banına kimi 



473 




XORUZBAZ 

(qədər) - səhərə kimi, işıqlaşana qədər. 
Aralarında heç bir inciklik olmayıbmış kimi, 
ata ilə oğlunun şirin söhbəti xoruz banına 
kimi uzandı. Ə.Abasov. Xoruz səsi eşitmə- 
miş (eşitməyən) - heç kəsin bilmədiyi, 
eşitmədiyi, görmədiyi, təptəzə. Sən özün 
bilirsən ki, mən həmişə elə söz deyirəm ki, 
qəribə olsun, təzə olsun, heç kəsin eşitmə- 
diyi, bilmədiyi, danışmadığı olsun. Xoruz 
səsi eşitməmiş söz olsun. “Mol. Nəsr.”. Hər 
gün bu kimi yeni-yeni xoruz səsi eşitməyən 
xəbərləri alan telefonçu Əsgər, öz dostları- 
nın qabağında xəcalət çəkməzdi. S. Rəhimov. 
Xoruza yükləmək, xoruza yük eləmək - 
var-yoxunu əlindən almaq, müflis eləmək, 
soymaq. [Ağa Kərim xan:] A gədə, Səfərəli, 
sənin qəsdin, balam, odur ki, məni xoruza 
yükləyəsən. N.Vəzirov. [Səlim bəy Nəcəf 
bəyə:] Gəlmişəm görüm, səni də bir xoruza 
yükləyə bilərəmmi? Ə. Haqverdiyev. Gör 
hələ bunları necə xoruza yükləyəcəyəm. 
S. Rəhimov. Xoruzu qoltuğuna verilmək - 
qovulmaq, işdən qovulmaq. Müdirin də 
xoruzu ; Verildi qoltuğuna; Peşiman oldu 
özü; Bu müdir olduğuna. Ə.Cavad. Xoru- 
zun quyruğu görünür - aşkar olur, üstü 
açılır, görünür (gizli saxlanılmalı olan şey 
haqqında). [Qərib:] Yox əşşi, burda xoru- 
zun, vallah, quyruğu görünür. Ə.Əbülhəsən. 
Xoruzunu qoltuğuna vermək - qovmaq, 
işdən qovmaq. [Xəlfə:] Süleymanı bu vax- 
tadək heç bir yıxan olmamışdı, [Dursun] elə 
verdi xoruzunu qoltuğuna.. C. Cabbarlı. 

XORUZBAZ is. Köhnə məişətdə: bir 
əyləncə kimi döyüşdürmək üçün xoruz sax- 
layan və bu işlə məşğul olan adam. Mək- 
tubunda yazırsan ki, qəsəbənizin əhalisi 
xoruzbazların, qoçbazlanıı və itbazlarm 
əlindən cana-bezara gəlmişdir. “Kirpi”. 

XORUZBAZLIQ is. Köhnə məişətdə: dö- 
yüşdürmək üçün xoruz saxlama və bir 
əyləncə kimi xoruz döyüşdürməklə məşğul 
olma. Mollaxanadan qovulan gündən etiba- 
rən uşaq fikrini quşbazlıq, tazıbazlıq, xoruz- 
bazlıq və bu kinıi işlərə verərdi. H. Sarabski. 

XORUZBEÇƏ is. 1. Cavan xoruz, çolpa. 
[Aftil Hacı Əhmədə:] Budur, sən lıər gün 
xoruzbeçə yeyirsən, mənim uşaqlarım bir 
çuxur bulanıa da tapa bilmir. C. Cabbarlı. 



XORVATCA 

[Rüstəm Səkinəyə:] Qaraşı çağır, qoy 
xoruz-beçədən də üç-dördiinü kəssin, çı- 
ğırtma düzəlt. M. İbrahimov. 

2. məc. Qışqırıqçı, davakar. [Fatma xanım:] 
Səni öyrədənin ciyəri dağlansın, mənə xo- 
ruzbeçə deyirsən! N.Vəzirov. 

XORUZGÖZ sif. Yetkin, cavan, yeniyet- 
mə; zirək. Çay aşağı getmərəm; Çadramı 
yellətmərəm; Xoruzgöz oğlan gərək; Dul 
kişiyə getmərəm. (Bayatı). [Həcər:] Mənə 
xoruzgöz, bığıburma .. bir oğlan lazımdır. 
"Həcər xanım”. 

XORUZGÜLÜ is. bot. Tünd-qonur rəng- 
də yoğun və qısa kökümsov gövdəsi olan 
irisalxımlı, sarıçiçəkli çoxillik bitki. Xoruz- 
gülü çoxillik bitki olub, tünd-qonur, yoğun 
və qısa kökümsov gövdəyə malikdir. Yar- 
paqlarının kənarı hamardır. Gövdəsinin 
təpələrində yerləşmiş qızılı sarı rəngli bö- 
yük və gözəl çiçəkləri vardır. R.Əliyev. 
..Bəhərli qara tut ağaclarının ətrafındakı 
ləklərdə xoruzgiilü, mixəkgülü şitilləri əkil- 
mişdi. İ.Qasımov. 

XORUZQUYRUĞU bax xoruzpipiyi. Bir 

neçə dəqiqədən sonra iki stəkan xoruzquy- 
ruğu çay gəldi. M. Hüseyn. 

XORUZLANMA “Xoruzlanmaq”dan fis. 

XORUZLANMAQ f. Kişilənmək, kəkə- 
lənmək, şəşələnmək; qızışmaq, özündən 
çıxmaq. [Güldəstə:] Hünərindi get, bu 
sözləri Rzaquluya de. Bizim yanımızda xoruz- 
lanmaq bir çətin iş deyil. N.Vəzirov. Məsə- 
lənin nə yerdə olduğunu bilmək istəmədən 
Qüdrətin üstünə xoruzlanan Mirzəyevi 
buradakılardan heç birinin görən gözü yox 
idi. M. Hüseyn. 

XORUZPİPİYİ sif. Qırmızı, pürrəng. Qa- 
rının buğlana-buğlana gətirdiyi qayğa- 
naqdan doyunca yedilər, onun da üstündən 
iki-üç stəkan xoruzpipiyi çay içdilər. 
M.Hüseyn. Üç yoldaş termosdan tökdüyü- 
müz buğlanan tünd “. xoruzpipiyi ” çaydan 
içə-içə söhbət edirdik. M. Rzaquluzadə. 

XORVAT is. Yuqoslaviyanın tərkibinə 
daxil olan Xorvatiyanın əsas əhalisini təşkil 
edən cənubi slavyan xalqı və bu xalqa 
mənsub adam. 

XORVATCA sif. və zərfik orvat dilində. 
Xorvatca kitab. Xorvatca danışmaq. 



474 




XOSUNLAŞMA 

XOSUNLAŞMA is. dan. 1. “Xosunlaş- 
maq”dan/w. 

2. Gizli danışıq, pıçapıç, dedi-qodu. [Qəh- 
rəman:] Ancaq orada xosunlaşma, ümumi 
işi axsatmaq olmasın. Ə. Vəliyev. 

XOSUNLAŞMAQ f dan. Heç kəsə eşit- 
dirmədən bir-birilə gizli-gizli, pıç-pıç danış- 
maq, pıçıldaşmaq. Gün çırtadı, göz qamaşdı ; 
Araz mənlə xosunlaşdı.. Şəhriyar. Əlində 
çatı, buzovu mala qatan arvadlar bir-birini 
görən kimi xosunlaşırdılar. İ. Şıxlı. 

XOŞ sif. \fars?\ 1. Ürəyəyatan, xoşlan- 
dıran, xoşagələn, bəyənilən, yaxşı, gözəl. 
Xoş xasiyyət. Xoş təbiət. Xoş səda. - [Quş- 
ların] ..xoş avazları cütçünü həvəsə gətirdi. 
S.S.Axundov. [Xədicə] olduqca xoşsöhbət, 
eyi təbiətli, geniş qəlbli, munis və mehriban 
bir qız idi. S.Hüseyn. Yazın ilıq nəfəsində; 
Yasəmənin xoş ətri var.. N.Rəfıbəyli. // Ruhu 
oxşayan, ləzzət verən, səfalı, nəşəli. Xoş bir 
yel insanı oxşayır, köksünə sirli bir fərəh 
doldururdu. Çəmənzəminli. Buradan bina- 
nın o biri həyətinə xoş bir mənzərə açılırdı. 
M. Hüseyn. Günortaya qədər ürəkaçan xoş 
bir hava vardı. M. Rzaquluzadə. // Mehri- 
ban, könlü oxşayan, ürəyəyatan. Xoş baxış. 

- Tanrı səni xoş cəmala yetirmiş; Səni 
görən aşıq əqlin itirmiş. Qurbani. Eldarın 
xoş bir əda ilə: - Buyurun, buyurun! - de- 
diyini eşitdim. M.Rzaquluzadə. Mehriban 
əlində tavqulp uzaqdan xoş dillə sözə baş- 
ladı. M.Süleymanov. // Gözəl, yaxşı, fərəhli, 
xoşbəxt. Xoş gələcək. Xoş dövran. Xoş çağ. 

- Gör dünənim hara, bu günüm hara; Apa- 
rır daha xoş gözəl çağlara. B. Vahabzadə. 

2. Xoşa şəklində klas. - bax xoş halına! 
Xoşa o aşiqə kim, məclisində yarı ola; 
Vüsali-yardə fərxəndə ruzigarı ola. 
S.Ə.Şirvani. 

3. Xoşdur şəklində - yaxşıdır, gözəldir. 
[Nüşabə:] Belə işlərdə mətanət xoşdur; 
Hələlik incə siyasət xoşdur. A.Şaiq. Xoşdur 
səhər nəğməsi; Səhərin oyaq səsi; Axşamın 
havasından! M.Müşfıq. 

4. Xoşla şəklində zərf - könüllü (olaraq), 
zorsuz, öz razılığı ilə, öz xoşu ilə. Xoşla iş 
görmək. - [Daşdəmir İnciyə:] Səni onsuz da 
Aydəmirə xoşla verməyəcəklər. C. Cabbarlı. 
[Baxış bəy] istər zorla, istər xoşla ələ sal- 



xoş 

dığı adamların sayını artırmağı özünə xü- 
susi məharət və şöhrət sanırdı. Ə.Abasov. 

0 Xoş gəldin - 1) biri ilə görüşəndə, 
bəzən də ayrılanda işlədilən ifadə. Əzizim, 
səfa gəldin; Xoş gəldin, səfa gəldin; Nə mən 
öldüm qurtardım; Nə sən insafa gəldin. 
(Bayatı); 2) çıx get, rədd ol, gedə bilərsən 
mənasında ifadə. [Yaşlı kişi:] Əgər həmin 
qulluqçu ikinci dəfə də belə bir unutqanlıq 
etsə idi, [tacir] haqq-hesabını verməklə xoş 
gəldin ’ deyib qovardı. S.Hüseyn. Xoş 
gəlibsən (gəlmisən); xoş gəlib, səfa 
gətirmisən - gələnə söylənilən mehriban 
salam ifadəsi. [Mirzə Mustafa:] Sən xoş gəl- 
misən, əzizim, səfa gətirmisən. E. Sultanov. 
[Yusif:] Xoş gəlibsən. Pərzad nənə. N.Nəri- 
manov. [Nisəbəyim xanım:] Əleykəssalam, 
xoş gəldin, səfa gətirdin. Əyləş görək, 
balam, sən hara, bura hara. M. S. Ordubadi. 
Xoş gəlmək - bax xoşuna gəlmək. 
[Asya:] Yox, yox, çox xoş gəlir. Elə ona görə 
də məni bir sayaq qəm basır, qüssə elə- 
yirəm. Ü. Hacıbəyov. Qocadan eşitdiyi bu 
tərif Nərgizə elə xoş gəldi ki, burnunu çəkib 
başını uca tutdu. Ə.Məmmədxanlı. Xoş gör- 
dük! - salam ifadəsi. [Atakişi:] Babakişi, 
sənsən? A kişi, xoş gördük, dayan bir səni 
qucaqlayım.. C. Cabbarlı. [Gülara:] Xoş 
gördük, vəfasız dost! İ. Əfəndiyev. [Nisə 
xanım:] A, xoş gördük Ayaz! Ə.Məmməd- 
xanlı. Xoş halına! - bəxtəvər, bəxtəvər 
başına (istehza ilə). [Nazlı. ] Dayə, - dedi, - 
xoş halına. Yaxşı ki, o mələk sənin qəlbini 
viranə bağa döndərməmişdir... Çəmənzə- 
minli. [Gülöyşə Hidayətə:] Vallah, yaxşı 
oğulsan, xoş halına Çiyələyin. B.Bayramov. 
Xoş keçmək - çox yaxşı keçmək, şən 
keçmək, rahat keçmək. Nə xoş keçir bu şən 
gün; Atlanan gün, düşən gün; Ağlım ba- 
şımdan oynar; Yar yadıma düşən gün. 
(Bayatı). Quzu mələr yaylağında; Xoş keçir- 
halı dağların. Aşıq Şəmşir. Xoşa gəlmək - 
bəyənilmək, ürəyə yatmaq, ləzzət vermək. 
Kəklik kimi sən qəhqəhə çalanda; Xoşa 
gəlir o səndəki dil, Cahan! Aşıq Abdulla. 
Xoşuna (xoşu) gəlmək - bəyənmək, 
ürəyincə olmaq, ürəyinə yatmaq. [Məşədi 
İbad:] İndi mən papağımı nə cür qoyum ki, 
qızın xoşuna gəlsin?.. Ü.Hacıbəyov. Təzə 



475 




XOŞAB 

qırmızı donu Nərgizin çox xoşuna gəldi. 
Ə.Məmmədxanlı. 

XOŞAB is. [fars.] Su və şəkərlə bişirilmiş 
meyvəli şərbət; kompot. Fikirləşirlər ki, hə- 
min pula bir küpə xoşab alsınlar ki, aparıb 
kənddə satsınlar. “M.N. lətif.” 

XOŞAGEDƏN bax xoşagələn. 

XOŞAGETMƏZ sif. və zərf Naşa gəlmə- 
yən, ürəyə yatmayan, arzuedilməz; pis, çirkin. 
Xoşagetməz hadisə. Xoşagetməz hərəkət. Xo- 
şagetməz səs. 

XOŞAGETMƏZLİK is. Xoşa getməmə; 
xoşagetməz şeyin halı. 

XOŞAGƏLƏN sif. Ürəyəyatan, insanda 
xoş əhval-ruhiyyə yaradan, xoş, bəyənilən. 
Xoşagələn şeir. Xoşagələn parça seçmək. - 
Qoltuğunda kitablar, körpə qəlbində qəm- 
lər; Qiymət dəftərçəsində xoşagələn rə- 
qəmlər. S. Rüstəm. [Əlikram:] Dil ətdəndir, 
Şeyda, o qədər xoşagələn söz, fikir demək 
olar ki... B. Bayramov. // Gözəl, qəşəng, 
məlahətli. Xoşagələn səs. 

XOŞAGƏLİM(Lİ) sif Gözə xoş gələn, 
xoşsifət, qanışirin, gözəşirin, yapışıqlı. [Qı- 
zın] ağ, xoşagəlim sifəti, qaynar ala gözləri 
vardır, kiçik burnunun ucu azca yuxarı di- 
kəlmişdir. V. Şıxlı. // Gözəl, qəşəng. Xoşagə- 
lim mənzərə. Xoşagəlim yer. Xoşagəlim səs. 

XOŞAGƏLİMLİLİK is. Xoşagəlimli şe- 
yin, ya şəxsin halı; gözəllik, qəşənglik, 
cazibədarlıq; cazibə, məlahət. 

XOŞAGƏLMƏYƏN bax xoşagəlməz. 
[Fərrux və Qurban] tez-tez xoşagəlməyən, 
ürəkbulandıran xəbər eşidirdilər. Ə.Vəliyev. 

XOŞAGƏLMƏZ sif. Xoşa gəlməyən, 
istənilməyən, bəyənilməyən, arzu edilmə- 
yən, adamda pis təsir oyadan; xoşagetməz, 
iyrənc, çirkin. Xoşagəlməz hadisə. Xoşagəl- 
məz hərəkət. - Cahandar ağa Əşrəfin bu 
işlərə necə münasibət bəsləyəcəyini bilməsə 
də, hər halda xoşagəlməz, könül bulandıran 
söhbət eşitmək istəmirdi. İ. Şıxlı. 

XOŞAGƏLMƏZLİK is. Xoşa gəlməyən 
şeyin halı; pislik, çirkinlik. 

XOŞAHƏNG sif. [fars.] Aralarında xoş, 
uyğun ahəng, uyğunluq olan. Xoşahəng 
səslər. 

XOŞAHƏNGLİK is. Aralarında xoş ahəng, 
uyğunluq, müvafıqlik. Boyaların xoşahəng- 



XOŞ-BEŞ 

liyi. Avazın xoşalıəngliyi. - Bir neçə 
müxtəlif və əlvan rəngin xoşalıəngliyi .. də 
rəng estetikasına aiddir. A.Qazıyev. 

XOŞAXOŞ zərf Öz xoşu ilə, istəyərək, hə- 
vəslə, ürəklə. Xoşaxoş deyilənə əməl etmək. 

XOŞAXOŞLUQ, XOŞAMXOŞLUQ zərf 
Öz xoşu ilə, istəyilə, könüllü olaraq, istə- 
yərək. [Sultan bəy:] Süleymanı görsəm 
deyəcəyəm ki, Əsgərə xəbər versin ki, gəlib 
qızı götürüb qaçsınlar; yoxsa, görünür ki, 
xoşaxoşluq ilə getməyəcəkdir. Ü.Hacıbə- 
yov. [Hacı Əli:] Hörmətli ağalar! Məm- 
mədəli Mirzəyə məşrutəni elan etməkdən 
çətin dərd ola bilməz. O, xoşamxoşluq ilə bu 
işi etməyəcəkdir. P.Makulu. 

XOŞALLANMA “Xoşall anmaq ”dan /.7.s. 

XOŞALLANMAQ / Bir şeydən xoş təsir 
duymaq, ləzzət aparmaq, nəşə duymaq, xoş 
hisslər duymaq. Oğlan yeyə-yeyə qulaq asır, 
qəlbində xoşallanır, sevinirdi. Çəmənzə- 
minli. Bu şaxtalı gecənin yarısında od 
onları xoşallaııdırdı. S.Rəhimov. [Budaq:] 
Anam əllərini gəzdirdikcə yorğunluğum 
çıxır, xoşallanırdım. Ə.Vəliyev. 

XOŞALMA “Xoşalmaq”dan f.is. 

XOŞALMAQ f Xoş olmaq, yaxşılaşmaq, 
mülayimləşmək. Bəziləri bu il havaların 
birdən-birə xoşcılıb qızışmasını yazın tez 
gəlməsi kimi izah edir. M. İbrahimov. 

XOŞAM-XOŞAM bax xoşaxoşluq. 

XOŞAVAZ(LI) sif. [fars.] Məlahətli səsi 
olan, xoşsəsli, gözəl səsli. [Çaqqal:] Dedi 
kim, ey xurusi-xoşavaz; Düş aşağə, qılaq 
xudaya namaz. S.Ə.Şirvani. Məşədi İsmayıl 
xoşavaz bir adamdır və ucadan “Mahur” 
lıavasilə “ putuluk , fusuluk ” oxuya-oxuya 
küçələri dolanar. C. Məmmədquluzadə. 
Mən nə bilim qarğa xoşavazmış? Bayquşa 
bayquş demək olmazmış? M.Möcüz. 

XOŞAV AZLIQ is. Xoşsəslilik, səsdə mə- 
lahət. 

XOŞ-BEŞ is. Salamlaşma zamanı bir- 
birindən kef-əhval soruşma. Xoş-beşdən 
sonra qonaq Ataşııı əmisinin adını çəkib 
ondan gətirdiyi kağızı verdi. Ə.Vəliyev. 
[Hacı Ağakərim:] Bəs sənin dayına sala- 
mın, xoş-beşiıı hanı, ədəbsiz! S. Rəhman. 
[Vahidov Şeydaya:] Xoş-beşiıı sonraya qal- 
sın. Ə.Məmmədxanlı. □ Xoş-beş etmək 



476 




XOŞBƏXT 

(eləmək) - salamlaşmaq, kef-əhval soruş- 
maq. [Qoca nəvəsinə:] Ta onda nə durub 
üzümə baxırsan, xoş-beş elədik, bəsdir, get 
işində ol, çünki bu dünyada hər şeydən 
birinci işdir... Ə.Məmmədxanlı. Ağsaqqal 
həkim tez otağa girdi, Nəııəqız ayağa qalxdı 
və ona xoş-beş elədi. S. Rəhimov. [Müəl- 
lim] Biiləndlə xoş-beş etdikdən sonra yenə 
qayıdıb öz işinə məşğul oldu. Ə.Əbiilhəsən. 

XOŞBƏXT sif \fars.\ Bəxti gətirmiş, 
taleli, bəxtli, sevinc və rifah içində yaşayan. 
[Ağca xanım Qaraca qıza:] Ah, sən xoşbəxt 
uşaqsan. Mənim kimi dustaq olmayıb özün 
üçün bağda azad gəzirsən. S.S.Axundov. 
[Hacı:] Bir övrət, bir qızım, iki cavan oğlum, 
özüm xoşbəxt. C. Cabbarlı. Dünyada sanar- 
dım əbədi ömrümü xoşbəxt; Öpsəydim əgər 
bir də mübarək qədəmindən. Ə. Vahid. 
// Bəxti gətirən, uğurlu. Xoşbəxt oyunçu. 
Xoşbəxt adamdır. // Məsud, bəxtəvər, 
səadətli. [Xaqani:] Mən sənin eşqinlə 
qanadlanıram; Səninlə özümü xoşbəxt 
sanıram. M. Rahim □ Xoşbəxt etmək - 
xoşbəxtliyə, səadətə çatdırmaq, səadət ver- 
mək, məsud eləmək. Uşaqlarını xoşbəxt 
eləmək. - [Lütfəli:] Gözəl Şəfiqə, səni sevi- 
rəm, məni xoşbəxt elə. I.Musabəyov. [Muxtar 
Firəngizə:] Mən heç güman eləmirəm ki, .. 
böyük vəzifədə olan arvad ərini xoşbəxt 
eləyə bilsin. B.Bayramov. □ Xoşbəxt ol- 
maq - istəyinə çatmaq, arzusu yerinə yet- 
mək, məsud olmaq, ürəyində nisgil qalma- 
maq. Xoşbəxt ol (olsun, olsunlar) - xoş- 
bəxtlik, səadət arzusu bildirir. [Bəhram:] 
Sara üçün də bir yaxşı ər tapmağa səy 
edərəm ki, o da xoşbəxt olsun. C. Cabbarlı. 
[Vaqif:] Allah başa versin, xoşbəxt olun siz! 
Belə, kəklik kimi cüt gəzəsiniz. S.Vurğun. 
[Ana:] Hamının yanında qızlarımı təriflədi: 
- Ağıllı uşaqlardır. Xoşbəxt olsunlar! 
M. Hüseyn. Allah xoşbəxt eləsin! - səadət, 
xoşbəxtlik arzusu. Şükufələnmiş güllər nə- 
simin dəyməsindən eııib-qalxdıqca Gülsü- 
mün vidasına cavabən “ Get , Allah səni 
xoşbəxt eləsin /” - deyirdilər. Ə.Haqverdi- 
yev. [Səlim qızına:] Get, qızını, Allah səni 
xoşbəxt eləsin. C.Cabbarlı. 

2. Xoş, uğurlu. [Dürrə tülbağdad:] ..Hazır- 
da möhtərəm Fəxrəddinin gəlməsi ilə özümü 



XOŞƏHVAL(LI) 

Bağdadın ən xoşbəxt qadını hesab edirəm. 
M.S.Ordubadi. 

XOŞBƏXTLİK is. 1. Həyatından son 
dərəcə məmnunluq, dərin razılıq və sevinc 
hissi, səadət. Ailə xoşbəxtliyi. Xalqın xoş- 
bəxtliyi. H Bu hissin bu və ya başqa bir 
şəkildə təzahürü. Əziz balalar! ..Miııdə 
birimizin üzünə xoşbəxtlik günü doğub min- 
min bəlalərdəıı xilas olub da hazırdakı 
dərəcəyə çatdıq. N.Nərimanov. Ağabalanın 
bu xoşbəxtliyinə bütün şagirdlər həsəd apa- 
rardı. Çəmənzəminli. [Qətibə:] Bugünkü 
vəziyyətin şəklini dəyişmədən xoşbəxtlik 
məsələsini meydana atmaq xəyalpərəstlik- 
dir, hissiyyatpərvərlikdir, bunların heç biri- 
sindən xoşbəxtlik ummaq olmaz. M.S.Ordu- 
badi. □ Xoşbəxtlik üz vermək - taleyi 
gətirmək, bəxti gətirmək, bəxti üzünə 
gülmək. [Tapdıq:] Bəlkə yenə xoşbəxtlik üz 
verdi. Ə.Əbülhəsən. Qafar Xəlilova 1951- 
ci ildə böyük xoşbəxtlik üz verdi. Ə. Sadıq. 

2. Xoşbəxtlikdən şəklində ara s. məna- 
sında - məmnunluq ifadə edir. Xoşbəxt- 
likdən, heç kəsə xətər toxunmadı. - Kosa 
yerə çöküb o tərəf-bu tərəfə boylandı, 
xoşbəxtlikdən, heç kəs onu görməmişdi. 
S. Rəhimov. Xoşbəxtlikdən, gəmidə mama 
tapıldı. S.Vəliyev. Bu dəfə, xoşbəxtlikdən, 
Zərqələmiıı anası da qızının uşaq evinə 
getməsinə razılıq verdi. Ə. Sadıq. 

XOŞBƏNİZbax xoşsifət(li). 

XOŞBU(Y) sif. [fars. ] klas. Xoşiyli, ətirli, 
rayihəli, ətirsaçan. İstəmən firdos bağinin 
güli-xoşbusini; Dünya bağında güli-ruxsa- 
rin ondan yaxşıdır. Xətayi. Seyr qıl ariziııi, 
kim güli-xoşbu kimidir; Bədəni naziktər, 
sinəsi pərqu kimidir. Aşıq Pəri. 

XOŞCA zərf Xoş, xoşa gələn tərzdə. Xoş- 
ca gülümsəmək. Xoşca danışmaq. Xoşca bir 
söz demək. 

XOŞÇƏKİM(Lİ) sif. Çəkiləndə xoş təsir 
bağışlayan, ləzzət verən, nəşə verən. Mən də 
[papirosun] birini eşdim. Doğrudan da, tütün 
çox ətirli və xoşçəkim idi. M. Rzaquluzadə. 

XOŞDİL(Lİ) sif Dili xoş, şirindilli, 
ürəyiaçıq. ..Hamı müsəlmanlar sənin kimi .. 
xoşdil ola idilər. Ü. Hacıbəyov. 

XOŞƏHVAL(LI) sif. [fars, xoş və ər. əhval] 
Xoşxasiyyətli, xoştəbiət, yumşaq, xoşqılıq, 



477 




XOŞƏXLAQ(LI) 

əhvallı. Xoşəhvallı adam. - Mirzə Abbasqulu 
ortaboylu, xoşsifət, xoşəhval və şirinsöhbət 
bir kişi idi. M. Tahirli. 

XOŞƏXLAQ(LI) si/. Yaxşı əxlaqlı, gözəl 
xasiyyətli, xoşxasiyyət. Xoşəxlaq adam. - 
[Rza:] Xoşəxlaq, ünsiyyət sevən, zəhmətə 
dözən olduğundan heç kəs ondan pis bir söz 
danışmazdı. M.İbrahimov. 

XOŞƏXLAQLILIQ is. Xoşəxlaq adamın 
keyfiyyəti, əxlaq gözəlliyi, əxlaqca yaxşılıq. 

XOŞƏMƏL sif. Təmiz, əxlaqlı. Xoşəməl 
adam. 

XOŞƏTİR | fars, xoş və ər. ətr] bax 
xoşbu(y). 

XOŞFİKİR(Lİ) [fars, xoş və ər. fikir] bax 
xoşniyyət(li). 

XOŞGƏLDİN: xoşgəldin eləmək - 

gələnə “xoş gəldin!” deyərək salamlaşmaq. 
[Nuriyyə:] Əynində güllii xalat, başında ağ 
haşiyəli bəııöviiş kəlağayı, .. yumru bir 
qadııı qabağımıza yeriyərək mənə xoşgəldin 
elədi. I. Əfəndiyev. Tahirzadə elə bil çoxdan 
dayanıb onları gözləyirdi. Xoşgəldin elədi. 
Mir Cəlal. Qonaq ilə ev sahibi yerlərində 
oturandan sonra əvvəlcə sərdar qonağa 
xoşgəldin elədi. P.Makulu. 

XOŞGÖFTAR [fars.] bax xoşkəlam. 

XOŞGÜN(LÜ) bax xoşgüzəran(lı). 

XOŞGÜZƏRAN(LI) sif. [fars. \ Güzəranı, 
həyatı xoş keçən, yaxşı yaşayan. [Hacı 
Kərim zərgər:] Cənab şair, bərfərz ki, bizim 
hər birimizdə bir təqsir var ki, sənətindən 
bəlırəyab olmur, bəs sən niyə öz sənətindən 
xoşgüzəran deyilsən? M.F.Axundzadə. 

XOŞHAL sif. [fars, xoş və ər. hal] Halı, 
əhvalı xoş olan; şad, məmnun, razı. Çox 
olduqca qəmü dərdim, rəhi-eşq içrə xoş- 
haləm. Füzuli. [Zeyd:] Harım, bu nə haldır? 
Söylə, nə əhvaldır? Leyla sənin ilə bir 
yerdə; Məşğuli-xoşhaldır. Ü. Hacıbəyov. 
// zərf Mehribanlıqla, mülayim bir tərzdə. 
Kapitan gözaltı Kəyanə baxdı, onu utandır- 
dığını sezdiyindən, xoşhal dönüb Cumaya 
əmr etdi. Ə.Əbülhəsən. □ Xoşhal etmək 
(eləmək, qılmaq) - könlünü, xatirini xoş 
etmək, kefini açmaq, şadlandırmaq. Nədir 
qılmaz məni xoşhal dilbər bir pəyam ilə ; 
Qəmindən sübh olunca qaldığını bidar 
bilməzmi? S.Ə.Şirvani. Komediyada oyna- 



XOŞXASİYY ƏTLİLİK 

yan cavanların cümləsi öz rollarını yaxşı 
yerinə yetirib, tamaşaya cəm olanları zi- 
vadə fərəhnak və xoşhal etdilər. F.Köçərli. 
[Rüstəm bəy Sofyaya:] Niyə kədərlənməyim 
ki, gözümün işığı kimi istədiyim bir dilbəri 
şerimlə xoşhal edə bilmədim. Çəmənzə- 
minli. Xoşhal olmaq - qəlbi, ürəyi açılmaq, 
sevinmək, şad olmaq. Həkim babanın nəvə- 
nəticəsi bu xəbərdən çox xoşhal oldu. 
S. Rəhimov. Rzanın xoşhal olduğunu görüb. 
Orxan tərifi bir az da artırdı. İ.Məlikzadə. 

XOŞHALLANDIRMA "Xoşhallandırmaq”- 
dan fis. 

XOŞHALLANDIRMAQ f. Fərəh gətir- 
mək, şad etmək, sevindirmək, ürəyini aç- 
maq. Təzəcə biçilib, lay-lay yerə sərilmiş 
otun xoş ətri palıd ağaclarının kölgəsində 
oturanları daha da xoşhallandırırdı. Ə.Əbül- 
həsən. Ətrafdakı hər şey insanı xoşhallan- 
dırıb, könlünü açırdı. M. Süleymanov. 

XOŞHALLANMA “Xoşhallanmaq” dan fis. 

XOŞHALLANMAQ /. Kcfı açılmaq, ürəyi 
açılmaq, şadlanmaq, sevinmək. Rüstəm kişi 
.. səsi eşidib xoşhallandı. M.İbrahimov. Ay 
sağ ol, - deyə Yusif xoşhallandı. B. Bayra- 
mov. Cahaııdar ağanın paltarı islandı, kişi 
bundan daha da xoşhallandı. İ. Şıxlı. 

XOŞHALLIQ is. 1. Məmnunluq, sevinc, 
fərəh, ürəyi açılma. 

2. Xoşhallıqla şəklində zərf - çox şad 
halda, razılıq, məmnunluq hissilə, məmnun- 
luqla. Saçları ağarmağa başlayan Cəmilə 
çox xoşhallıqla başını tərpətdi və gülüm- 
sədi. S. Rəhimov. ..Yusifgil daha bir çox 
məsələlərdən danışıb razılığa gələndən 
sonra xoşhallıqla ayrıldılar. B. Bayramov. 

XOŞXASİYYƏT(Lİ) sif [fars, xoş və ər. 
xasiyyət] Xoş, yumşaq, mülayim, yaxşı xa- 
siyyəti olan. Xoşxasiyyət adam. - [Fərman] 
həm yaraşıqlı, həm bacarıqlı, həm də xoş- 
xasiyyət adanıdı. M.İbrahimov. O, mehri- 
ban, gülərüzlü; Xoşxasiyyət bir nənədir. 
M.Dilbazi. Ələddinin həyat yoldaşı Qızxa- 
nım da əri kimi xoşxasiyyət, üzügülər bir 
qadııı idi. H.Seyidbəyli. 

XOŞXASİYYƏTLİLİK is. Xoşxasiyyət 
adamın təbiəti, xasiyyəti; yumşaqlıq, mü- 
layimlik. 



478 




XOŞXASSƏLİ 

XOŞXASSƏLt sif. [fars, xoş və ər. xassə] 
bax xətərsiz. 

XOŞXATİR sif. [fars, xoş və ər. xatir]: 
xoşxatir olmaq - xoşnud olmaq, məmnun 
olmaq, razı qalmaq, ürəkdən şad olmaq. 
[Axund:] Sizə, şəxsən aşinalığım yox idisə 
də, xeyli əhsən demişəm, məmnun, xoşxatir 
olmuşam. Mir Cəlal. 

XOŞXƏBƏR [fars, xoş və ər. xəbər] bax 

xeyirxəbər. 

0 Xoşxəbər olasan! (olasınız!) - bax 
xeyirxəbər olasan! (olasınız!). [Qumru:] 

Xoşxəbər olasan, ay Savab xala! Mir Cəlal. 

XOŞXƏT sif [fars, xoş və ər. xətt] Yaxşı, 
gözəl xətti olan. 

XOŞKƏLAM sif. [fars, xoş və ər. kəlam] 
Şirindil(li), xoşsöhbət, dilişirin. Əzzivəm, sa- 
lam səni; Gördüm xoşkəlam səni. Əttar mah 
deyilsən; Pul tökəm, alam səni. (Bayatı). Göy- 
çəkləri xoşkəlam, həm aşiqə ram; Vacibdi 
bizə duası Gürcüstanın. S.Ə.Şirvani. 

XOŞQAMƏT(Lİ) sif. [fars, xoş və ər. qa- 
mət] Gözəl boy-buxunu, qədd-qaməti, sər- 
rast bədəni olan; boy-buxunlu. Əla, ey sərvi- 
xoşrəftar, xoşqamət, xudahafiz! Edər məşuq- 
dən aşiq, budur adət, xudahafiz! Q. Zakir. 

XOŞQƏDƏM(Lİ) sif [fars, xoş və ər. 
qədəm] Gəlişi ilə xoşbəxtlik gətirən, uğur 
gətirən; xeyirli, uğurlu; ayağıyüngül. Ba- 
şına döndüyüm qasid xoşqədəm; Ərzimi get 
söylə canana, gəlsin. Aşıq Dilqəm. Oğul! 
Deyirəm ki, nə xoşqədəmsən; Doğulduğun 
gündən ağ gündəyəm mən. S. Rüstəm. 

XOŞQILIQ sif. Xoşxasiyyətli, hamı ilə 
yola gedən, xoşrəftar. Xoşqılıq adam. - 
Günəşüzlü, şirinsözlü, xoşqılıq; Ləblərindən 
axar balı gözəlin. M.P. Vaqif. Otuz beş yaş- 
larında, ortaboy, xoşqılıq, qəşəng görkəmli 
Sona qapıda göründü. M. Süleymanov. 
Ümid necə xoşqılıq; Ümid necə işvəkar; O - 
bütün qıfıllara; Düşən sirli bir açar. 
B. Vahabzadə. 

XOŞQILIQLIQ is. Xoşxasiyyətlilik, xoş- 
rəftarlıq. 

XOŞLAMA “Xoşlamaq”dan f.is. 

XOŞLAMAQ f. Zövqünə uyğun gəldiyi 
üçün bəyənmək, xoşuna gəlmək, ürəyinə 
yatmaq. [Gülçöhrə:] Bəs sən məni bir kərə 
görməklə xoşladın? Ü.Hacıbəyov. [Murad] 



XOŞLUQ 

Nigarı daha kiçik bir qız ikən xoşlamışdı. 
S. Hüseyn. // Xoşu gəlmək, sevmək, istəmək. 
[Doktor Qəbzibəy:] Siz İlanımız bilirsiniz və 
görürsünüz ki, mən atı çox xoşlayanam. 
C.Məmmədquluzadə. Bayquş xaraba, gecə- 
quşu qaranlıq sevən kimi, xain adamlar da 
xəlvəti xoşlarlar. M. İbrahimov. Balaca 
Kamal nənəsinin nağıllarını çox xoşlardı. 
M. Rzaquluzadə. 

XOŞLANDIRMA “Xoşlandırmaq”dan f.is. 

XOŞLANDIRMAQ f. Xoş əhval-ruhiyyə 
yaratmaq, sevindirmək, fərəhləndirmək, 
ürəyini açmaq. [Altunbay Solmaza:] Mən 
də səni daha artıq xoşlandırmaq üçün [El- 
xanın] füsunkar dilini dibindən kəsdirib 
atdıracağam. C. Cabbarlı. // Məmnun və razı 
etmək, həzz vermək, ləzzət vermək. 

XOŞLANMA “Xoşlanmaq”dan f.is. 

XOŞLANMAQ/ Baxıb həzz almaq, ürəyi 
açılmaq, sevinmək, fərəh duymaq. Qızııı ala 
gözlərini, şümşad barmağını görən Kəblə 
Xeyransa xala çox xoşlanır. H.Sarabski. 
Qayınatasının son sözündən Zöhrə də xoş- 
lanmışdı. Ə. Vəliyev. // Xoşu gəlmək, məm- 
nun olmaq, xoşnud olmaq, ürəyinə yatmaq. 
O qədər xoşlanıram tüstüsü çıxcaq kababın; 
Ac pişik tək cumuram şövq ilə birbaşa ətə! 
M. Ə. Sabir. [Əbülhəsənbəy:] Səttar xanın 
bu söhbətdən xoşlanmadığını hiss etdim.. 
M. S. Ordubadi. Bilikli şagirdlərdən; Müəl- 
lim çox xoşlanır. M.Seyidzadə. 

XOŞLANMALI sif. Sevinməli, fərəhlən- 
məli, şadlanmalı; xoş, fərəhli. [Cahan:] A 
balam, ağlamalı günlər keçdi, indi isə 
sevinməli, xoşlanmalı günlərimiz gəlibdir! 
Ə. Haqverdiyev. 

XOŞLƏHCƏ sif. [fars, xoş və ər. ləhcə] 
klas. bax xoşkəlam. Müdir Fəxrəddinə mü- 
raciət edib dedi: - Qurban olum, bu qızı da- 
nışdırın, çoxxoşləlıcə qızdır. M. S. Ordubadi. 

XOŞLİQA sif. [fars, xoş və ər. liqa] klas. 
bax xoşsurət(li). [Lətif şah:] Pəridən 
xoşliqa, qılmandan əla; Məlayikdən gördüm 
lütfkar səni. “Lətif şah”. [Tülkü qarğaya:] 
Nə gözəlsən, nə xoşliqasən sən; Yeri var 
söyləsəm: - hünıasən sən. M.Ə. Sabir. 

XOŞLUQ is. 1. Xoşa gələn, ləzzət verən 
şeyin halı, xoş təsir. Havanın xoşluğu. - 
Havada xəfif bir sazaq var idisə də, yazın .. 



479 




XOŞMƏZAC 

ilk yeli bu sazağa bir xoşluq verirdi. 
Çəmənzəminli. Aydınlığın xoşluğunda; Nə 
gözəlsən, sonam dəniz! R.Rza. // Məlahət, 
gözəllik; gözə, qulağa gözəl təsir bağışla- 
yan, ürəyəyatan. Müğənninin səsinin xoş- 
luğıı. П Xoş əhval-ruhiyyə, şənlik, fərəh. 
□ Xoşluq gətirmək - fərəh gətirmək, se- 
vinc gətirmək. Bəndalı həmişə evə gələndə 
bir şənlik, xoşluq gətirərdi. Mir Cəlal. 

2. Xoşluqla şəklində zərf - öz xoşu ilə, 
yaxşılıqla, öz razılığı ilə; qalmaqalsız, zor- 
suz. Xoşluqla qəbul etmək. - [Əsgər:] [Gül- 
çöhrə] xoşluq ilə ərə getməyə razı olmadı... 
Ü. Hacıbəyov. [Müəllim:] Siz də mövqeyi- 
nizi xoşluqla buraxmaq istəməyəcəksiniz. 
S. Hüseyn. [General:] Xoşluqla etməsə, nə 
gəlib zora? Biz ki gəlməmişik xoşluqla bura! 
B. Vahabzadə. 

Ф Öz xoşluğu üçün - özünə xoş olmaq 
üçün, öz səadəti üçün, öz xeyri üçün. Öz 
xoşluğu üçün dünyalarca cinayətlərə səbəb 
olan bu adam, öz əməllərinin cəzasına çat- 
dırılmışdı. P.Makulu. 

XOŞMƏZAC sif. [fars, xoş və ər. mizac] 
bax xoşxasiyyət(li). Yüngül hərəkətli, xoş- 
məzac Zəfərin görünüşü də xeyli dəyişmişdi, 
o arıqlamışdı. M. Süleymanov. 

XOŞNƏVİS sif. \Jars.} köhn. Yaxşı xətti 
olan; xəttat. 

XOŞNİYYƏT(Lİ) sif. [fars, xoş və ər. niy- 
yət] Niyyəti, məramı, məqsədi yaxşı olan; 
ürəyində kin, qərəz olmayan, ürəyitəmiz. 
Novruzəli və usta Zeynallar daxilən çox təmiz 
və xoşniyyət adamlardır. M. İbrahimov. 

XOŞNİYY ƏTLİLİK is. Xoş, gözəl niyyət, 
yaxşı məqsəd güdmə, yaxşılıq etmək niy- 
yətində olma; ürəyitəmizlik. 

XOŞNUD sif. və zərf [fars.] Razı, məm- 
nun. Sən pozmusan mənim xoşnud halımı ; 
Abbas sana nə edib, tanrı zalımı? "Abbas 
və Gtilgəz”. [Fərman:] Bircə de görüm, əmim 
ağa ilə qohum olmaqdan xoşmıddurmu? 
Ə. Haqverdiyev. [Araz və Günəş] hər şeydə 
qənaətkar, hər zaman həyatlarından məm- 
nun və xoşnud görünürlərdi. A.Şaiq. [Şah:] 
Sizi məşrutəçi cavanlar göndəriblər, mən də 
xoşnudanı ki, məmləkətdə belə zəki cavanlar 
tapılır. C.Cabbarlı. □ Xoşnud etmək razı 
salmaq, məmnun etmək. Keçmiş vaxtlarda 



XOŞSƏS(Lİ) 

teatr işlərimiz və teatr nümayişlərimiz məni 
o qədər məmnun və xoşnud eləməzdi, nə 
qədər ki indi eləyir. C.Məmmədquluzadə. 
Xoşnud olmaq - razı düşmək, məmnun 
olmaq. Məndən təki ol xatirin olsun xoşnud; 
Şadəm ki, salır fələk bu zindanə məni. 
S.Ə.Şirvani. [Dərviş:] Bu dəliqanlılar məni 
dərdimin üstündə doğrayıb itlərə atsaydılar, 
baxtımdan çox xoşnud olardım.. A.Divan- 
bəyoğlu. [Rəşid:] Anası xoşnud olur, zira nə 
qədər Qurbanquluya təklif etmişdisə də, 
rədd cavabı almışdı. T.Ş. Simurq. 

XOŞNUDLUQ is. Razılıq, məmnunluq; 
razı düşmə. Xoşnudluğundadır nəcatım; Ey 
mənşəi-cövhəri-həyatım! Füzuli. Bir tərəf- 
dən, sağ-salamat sahilə çıxmış olduqların- 
dan doğan xoşnudluq, o biri tərəfdən, taleyi 
üçün məsul olduğu bölüyü tezliklə topla- 
yaraq artıq limandan uzaqlaşan batalyonu 
təqib etmək lazım gəldiyi fikri leytenantı 
dərhal özünə gətirdi. Ə.Əbülhəsən. 

XOŞNUDSUZLUQ is. Narazılıq, məmnun- 
suzluq. Qadın o saat dəyişildi, gözəl dodaq- 
ları büzüldü, qaşlar qalxdı, üzündə bir xoş- 
nudsuzluq ifadəsi duyuldu. Çəmənzəminli. 

XOŞRƏFTAR(LI) sif. [fars.] Gözəl rəf- 
tarlı, adamlarla yaxşı rəftar edən; ünsiyyət- 
li, mülayim. Cavahir xanımdan aldığı həzz 
xanın çöhrəsində həkk olunmuş daimi qəzəb 
izlərini silib aparmış, onu xoşrəftar, müla- 
yim bir süfrə sahibinə çevirmişdi. Çəmənzə- 
minli. Fatma ağıllı, xoşrəftar bir arvad idi. 
S.S.Axundov. 

XOŞRƏFTARLIQ is. Xoşrəftar olma, rəf- 
tarı yaxşı olma; ünsiyyətlilik, rəftarda mü- 
layimlik, münasibətdə xoşluq, yola getmə, 
ünsiyyət. Bu ( 1862-ci il) polojeniyanın 
hökmiincə .. hər iki sinfin ( rəiyyətin və 
ağaların) mabeynində guya bir növ sülh və 
xoşrəftarlıq binası təsis olundu. F. Köçərli. 

XOŞRƏNG(Lİ) sif. [fars.] Xoşagələn 
rəngi olan, rəngi xoş olan. Xoşrəng parça. 
Xoşrəng üz. - Hava gözəl olduğundan 
Gülzarın yanaqları daha da xoşrəng olub 
durıı-al bir rəng almışdı. C.Cabbarlı. 
Dilbərin zülfi şəbi-yelda, cərnali çilçıraq; 
Ləbləri xoşrəng, vəsli abidar olsun gərək. 
M.Möcüz. 

XOŞSƏS(Lİ) bax xoşavaz(lı). 



480 




XOŞSƏSLİLİK 

XOŞSƏSLİLİK bax xoşavazlıq. 

XOŞSİFƏT(Lİ) sif. [fars, xoş və ər. sifət] 
1 . Gözəl, göyçək, xoşsima, qanışirin. Abbas 
uzunboylu, nazikbədən, ağbənizli, alagözlü, 
xoşsifət bir uşaq idi. S.S.Axımdov. Mən geri 
çəkilib, bu xoşsifət qadına müdirin stoluna 
yaxın durmaq üçün yol verdim. T.Ş. Simurq. 

2. məc. Gülərüzlü, xoşrəftar, nəvazişkar; 
xeyirxah, səmimi. Koroğlu baxdı ki, nal- 
bənd çox xoşsifət bir kişidir. “Koroğlu”. 
Fərmanı sözün tam mənasında gülərüz və 
xoşsifət adlandırmaq olardı. Ə. Sadıq. Aslan 
bu xoşsifət adamları lap ilk gündən sevməyə 
başladı. S.Vəliyev. 

XOŞSİFƏTLİK is. 1. Xoşsifət adamın halı. 

2. məc. Üzügülərlik, xoşrəftarlıq, mehri- 
banlıq, nəvazişkarlıq, iltifat. Otağın rahat 
və uyğunluğundan, qulluqçunun safdil və 
gözəlliyindən başqa, student üçün bir ayrı 
məsələ də var: bu da xanımın xoşsifətliyidir. 
Çəmənzəminli. 

XOŞSİMA(LI) sif. [fars, xoş və ər. sima] 
Siması (üzü) xoşa gələn; xoşgörkəm, göy- 
çək, qanışirin. [Əmi] ucaboy, gərdənli, qa- 
rasaqqal, xoşsima bir kişi idi. N.Nərima- 
nov. Nəriman böyüdükcə gözəllənib uca 
boylu, xoşsima, mövzun qədli bir oğtaıı ol- 
muşdu. Ə.Haqverdiyev. 

XOŞSÖFIBƏT sif [fars, xoş və ər. söhbət] 
Yaxşı müsahib, söhbətcil, söhbətindən 
ləzzət duyulan. Badisəba xanımın çox xoş- 
söhbət və zarafatcıl olduğu meydana çıxdı. 
Çəmənzəminli. [Hüsaməddin:] Əxi Fərrux o 
qədər sevimli və xoş əqidə, xoşsöhbət bir 
adamdır ki, mən onunla görüşdüyümün birin- 
ci saatında Gəncə ruhanilərindən gördüyüm 
təhqirləri tamamilə unutdum. M. S. Ordubadi. 

XOŞSURƏT(Lİ) bax xoşsima(lı). 

XOŞTALE sif. [fars, xoş və ər. tale] Bəxt- 
li, qismətli, bəxti üzdə olan; uğurlu. Xoştale 
imişsən ki, bu güıı feyzi-hiizurum oldu sənə 
qismət. M.Ə. Sabir. 

XOŞTƏB sif. [fars, xoş və ər. təb] Yaxşı 
təbi olan, istedadlı. ..Bizini də çox böyük, 
müqtədir və xoştəb milli şairlərimiz olub- 
dur. F. Köçərli. 

XOŞTƏBİƏT(Lİ) sif. [fars, xoş və ər. tə- 
biət] Yaxşı xasiyyətli, gözəl təbiətli, xoş- 
qılıqlı. Hamı müsəlmanlar sənin kimi xoştə- 



XOY 

biət ola idilər. Ü.Hacıbəyov. ..Dürdanə xanım 
xoştəbiətli, sadə ürəkli, nazik, bir qədər möv- 
humatçı bir adamdı. Ə.Əbülhəsən. 

XOŞTİNƏT(Lİ) sif. [fars, xoş və ər. tinət] 
klas. bax xoştəbiət(li). Dedi kim, şəxs olsa 
xoştinət; Yaxşılıqdan müdam edər söhbət. 
S.Ə.Şiıvani. 

XOŞÜZ(LÜ) 1. Bax xoşsima(lı). Gecə 
boylu bir qadındır ağrı çəkərək: Xoşiizlü bir 
uşaq kimi doğur səhəri. S.Vurğun. 

2. Xoşüzlə şəklində zərf - gülər üzlə, 
mehribancasına, nəvazişlə. Qonağı xoşüzlə 
qarşılamaq. Əsgərləri xoşüzlə qarşılamaq. 
- Zəfər baş geoloqu xoşüzlə qarşılayıb uzaq- 
dan gülə-gülə sözə başladı.. M. Süleymanov. 

XOŞZAHİR(Lİ) sif. [fars, xoş və ər. zahir] 
Xarici görünüşü gözəl, xoşa gələn, üzdən 
yaxşı. Xalq məhkəməsinin katibi çolaq 
Mirzə Mustafa xoşzahir, bədbatiıı bir adam 
idi. E. Sultanov. Xoşzahir, bədbatiıı, vicdan- 
sız, alçaq: Necə qıydın, mənə ağlağan 
dedin? Aşıq Hüseyn. 

XOTKAR is. tar. Hökmdar, başçı. Hər 
cümə günündən cümə gününə xotkar qızı 
Nigar xanım məscidə gedir. “Koroğlu”. 
İbrət et Ağaməhəmməd xandan, ey kəmtər 
gəda; Ta həyatın var ikən, nə şalıə, nə xot- 
karə bax! M.P.Vaqif. Nə qızdan başlamı- 
san? Guya bir xotkarın qızıdır! S. Rəhimov. 

XOTKƏ bax cürə 3 . 

XOTUQ is. Eşşək balası, qoduq. 

XOV is. Bəzi parçaların, xalça və s. 
üzərində incə tükcüklər. 

XOVLAMA “Xovlamaq”dan fis. 

XOVLAMAQ f. İpin, sapın xovunu tə- 
mizləmək. 

XOVLU sif. Xovu olan, üstü xovla örtülü. 
Xovlu xalça. Xovlu parça. Xovlu dəsmal. 
-Xovlu fərməş bir neçə yerdən didilib- 
yeyilmişdi, elə bil güvənin ağzından çıx- 
mışdı, amma hələ rəngini itirməmişdi. 
İ.Məlikzadə. 

XOVSUZ sif Xovu olmayan. Xovsuz xal- 
çalar qrupuna palaz, kilim, sumaq, cecim, 
vərni, şəddə, zili daxildir. - Hazırda ən 
zəngin xovlu və xovsuz xalçalar və xalça 
məmulatı kolleksiyası Dövlət muzeyindədir. 

XOY is. [fars.] Xasiyyət, təbiət, xilqət. 
Atı at yanında bağlarsan, lıəmrəng olmasa 



481 




XOYLANDIRMA 



XROM 



da, həm x oy olar. (Ata. sözü). [Koroğlu:] 
Bir xələt biçərəm Eyvaz boyıma; İncimərəm 
xasiyyəti-xoyundan. “Koroğlu”. Əl işin, gül 
naxışın; Xoyun, xasiyyətin gözəl. Aşıq 
Ələsgər. 

XOYLANDIRMA “Xoylandırmaq’’dan/ is. 

XOYLANDIRMAQ f Xoylanmasına sə- 
bəb olmaq, şübhələndirmək. 

XOYLANMA “Xoylanmaq”dan fis. 

XOYLANMAQ f. Şübhələnmək, şəkkə 
düşmək. [Dərviş:] Qoca kişi əvvəlkindən 
indi diqqət ilə mənə baxıb məndən xoylanan 
kimi oldu.. A.Divanbəyoğlu. 

XOZEYİN [rus. ] Sahib, sahibkar, ağa. 
[Xəlil:] Salaməleykiim. xozeyinim buraya 
gəlməyib? N.Vəzirov. [Bir qrup fəhlə:] Lap 
günü sabah xozeyin özü donluğumuzu 
artıracaq. M. Hüseyn. 

XÖRƏK is. Bişirilib yeyilən şey, yemək, 
bişmiş. Ət xörəyi. Xəmir xörəyi. Xörək 
hazırlamaq. - Xörəyin yeyilməyi iki saat 
çəkdi... C. Məmmədquluzadə. Hacı Səmədin 
xörəyin üstündən çay içmək adəti idi. 
S.S.Axundov. Xarisə qızardılmış qiymədən 
hazırlanırdı və bütün cah-cəlallı toy 
məclislərinin süfrəsində birinci və ən vacib 
bir xörək idi... Ə.Məmmədxanlı. // Plov, aş. 
Qərənfil xala eyvanın buxarısında qayna- 
yan balaca qazanın ağzını açdı, xörəyin 
dəmini aldı. Ə.Vəliyev. 

0 ...xörəyi deyil - bacarmaz, ...işi deyil, 
qabiliyyəti, gücü çatmaz. Məcidin bel 
tutmağından, dairə boyu gəzişə-gəzişə beli 
eyni xəttə tez-tez vurmağından Umud başa 
düşdü ki, kənkaıılıq hər adanuıı xörəyi deyil. 
I.Məlikzadə. 

XÖRƏKBİŞİRƏN is. Aşpaz. Toya xörək- 
bişirən dəvət edilib. 

XÖRƏKLİK is. Xörəyə məxsus keyfiy- 
yət. [İlham:] Şofer maşını qovsa, xörəkdə 
xörəklik qalmaz, axı! C.Gözəlov. 

XÖRƏKPAYLAYAN is. Gələnlərə ye- 
mək gətirən aşxana işçisi. Umud xörəkpay- 
layan caydaq oğlana əl elədi. İ.Məlikzadə. 

XÖTƏK is. Camış balası, balaq. Yetər 
xötək və buzovları bağlayırdı ki, qaçıb ana- 
larını əmməsinlər. Qantəmir. Qoyun, quzu, 
dana, xötək; Mal-qara da dolur dama. 
B. Vahabzadə. 



XRİSTİAN [yun.] 1. Xristian dininə mən- 
sub adam, xaçpərəst. [Altun bay:] Sən də. 
Toğrul, xristian hərif yaxın gəl.. C. Cabbarlı. 

2. Sif. mənasında. Xristian dini. Xristian 
kilsəsi. Xristian əhali. - Ətrafı sərvlərlə əha- 
tə olunmuş bir xristian məzarlığı, səhnənin 
ucunda məzarçıya məxsus bir oda. H. Cavid. 

XRİSTİANLAŞDIRILMA “Xristianlaşdı- 
rılmaq”dan fis. 

XRİSTİANLAŞDIRILMAQ məch. Xris- 
tian dini qəbul etdirilmək. 

XRİSTİANLAŞDIRILMIŞ fsif Xristian 
dini qəbul etdirilmiş, xaçpərəst edilmiş. 

XRİSTİANLAŞDIRMA “Xristianlaşdır- 
maq’’dan fis. 

XRİSTİANLAŞDIRMAQ f. Hər hansı bir 
yerdə xristianlığı yaymaq, xristian olmayan 
xalqları xristian etmək, xaçpərəstliyi qəbul 
etdirmək. 

XRİSTİANLAŞMA “Xristianlaşmaq”dan 
fis. 

XRİSTİANLAŞMAQ f. Xristian dinini, 
adət və ənənələrini, mədəniyyətini qəbul 
etmək, dönüb xristian (xaçpərəst) olmaq. 

XRİSTİANLAŞMIŞ fsif Xristian dininin 
tələblərinə və ənənələrinə uyğunlaşmış, 
dönüb xristian (xaçpərəst) olmuş. 

XRİSTİANLIQ is. 1. Eramızın birinci 
əsrində meydana gəlmiş din (bu din yerə 
enmiş və insanların nicatı üçün bütün əzab 
və əziyyətləri üzərinə götürmüş insan - 
İsaya inam əsasında qurulmuşdur); xaçpə- 
rəstlik. // Bu dinə mənsubluq. 

2. top. Xristianlar. 

XRİZANTEM [yun.] Mürəkkəbçiçəklilər 
fəsiləsindən müxtəlif rəngdə çiçəkləri olan 
bəzək bitkisi; payızgülü. ..Qəzetlərə sarıl- 
mış qərənfil və xrizantem dəstələri açılıb 
hazırlandı. M.S. Ordubadi. [Lətifə] .. çiçək 
mağazasına getmiş, diqqətlə seçdiyi qərən- 
fildən, ulduz çiçəklərindən, xrizantemdən 
bir dəstə bağlatmışdı. M. Hüseyn. 

XROM [yun. chroma - rəng] 1 . Kimyəvi 
element; açıq-boz rəngli bərk metal (metal 
məmulatın üstünü örtmək üçün bərk ərinti). 
Xromdan metallurgiyada paslanmayan po- 
lad, ferrixrom ( dəmirlə xromun xəlifəsidir ) 
hazırlanır. M. Qaşqay. 



482 




XROMATİK 

2. Həmin metalın duzlarında aşılanmış 
yumşaq, nazik dəri və bu dəridən hazırlan- 
mış. [Nağı:] Usta, sənə bir xrom sapoq mə- 
nim boynuma. “Aşıq Ələsgər”. [Qədirin] 
əynində sürməyi parçadan köynək və şalvar, 
ayaqlarında yıımşaq xromdan uzunboğaz 
çəkmə vardı. İ. Əfəndiyev. 

3. Xrom turşusu duzlarından alınan sarı 
boya. 

XROMATİK sif. 1 . Xromatizm ( 1 -ci mə- 
nada) hadisəsinə əsaslanan. Şüanın xroma- 
tik ayrılması. 

2. mus. Xromatizmə (2-ci mənada) əsas- 
lanan, xromatizm nəticəsində əmələ gələn. 
Xromatik interval. Xromatikyarımton. - Yeddi 
əsas Azərbaycan ladmın 12 pərdəli xroma- 
tik qammanın hər bir tonunda qurulması da 
84 rəqəmini əmələ gətirir. Ü.Hacıbəyov. 

XROMATİZM [yun. chroma (chromatos) 
- rəng] 1. fiz. Ağ şüanın müxtəlif rəngli 
şüalara ayrılma xassəsi. 

2. mus. Səsin yarımtonlar üzrə qalxması 
və ya enməsi. Səsləri zilləşdirən və ya 
bəmləşdirən işarələrə xromatizm və ya 
alterasiya işarələri deyilir. “İbtidai musiqi 
nəzəriyyəsi”. 

XROMLAMA “Xromlamaq”dan fis. 

XROMLAMAQ/ 1. Möhkəmlik, davam- 
lılıq və ya yaraşıq vermək üçün metal əşya- 
nın üzərinə xrom çəkmək. Maşın hissələ- 
rini xromlamaq. 

2. Xrom duzları ilə işləmək. 

XROMLU sif. kim. tex. Xrom (1-ci mə- 
nada) qarışığı olan, tərkibində xrom olan. 
Xromlu boyalar. Xromlu polad. 

XROMOSÖM(LAR) [>>ШЈ. chroma - rəng 
və soma - cisim] biol. Heyvan və bitki 
orqanizmlərinin hüceyrə nüvələrində olan 
və müvafiq surətdə boyadıldıqda aydın 
surətdə gözə görünən cisimciklər (xromo- 
somlar hüceyrə nüvəsinin lazımi və daimi 
tərkib hissələridir, hüceyrənin maddələr 
mübadiləsində və orqanizmlərin əlamət və 
xassələrinin bir nəsildən başqa nəslə irsən 
keçməsində fəal iştirak edirlər). 

XROMOSFER \уип. chroma - rəng və 
spaira - kürə, şar] astr. Günəş tutulan zaman, 
onun ətrafında qırmızı haşiyə kimi görünən 
Günəş atmosferi təbəqələrindən biri. 



XRONOSKOP 

XRONİK sif. \yunancadan\ Uzunsürən, 
çox davam edən; daimi. Xronik xəstəlik. - 
Qulağın otit adlanan irinli xəstəliyi çox müx- 
təlif müalicə üsulları ilə müalicə edilməsinə 
baxmayaraq, çox vaxt nəticəsiz qalıb xronik 
hala keçir. H.Tağıyev. 

XRÖNİKA \yun. ehronikos - vaxt] 1. B ax 
salnamə. 

2. Siyasi, ictimai və ya ailə hadisələrinin 
tarixini ardıcıl surətdə təsvir edən rəvayət 
və ya dramatik əsər. 

3. Qəzetdə, jurnalda yerli xəbərlər şö- 
bəsi. Məhkəmə xronikası. H Kinoda: gündə- 
lik ictimai həyata həsr edilmiş şəkil. 

XRONİKAÇI is. Qəzet, jurnal, radio- 
televiziya üçün yerli xəbər və materiallar 
toplayan qəzet və s. işçisi; müxbir. 

XRONİKAL [yunancadan] Xronika 
mahiyyətində olan, xronikadan ibarət olan. 

XRONİKİ bax xronik. Spirtli içkilərin 
müntəzəm içilməsi alkoqolizin kimi xroniki 
xəstəliyə gətirib çıxarır. 

XRONOLOGİYA \ywı. ehronikos - vaxt 
və logos] Tarixi ardıcıllıq. [“Hophopna- 
mə”] 1934-cü il çapından fərqli olaraq, bu 
nəşrdə xronologiya əsas alınmış, əsərlər jan- 
rına və yazılma tarixinə görə qruplaşdml- 
mış, hər fəslin axırında isə “ illəri məlum ol- 
mayan ' ” əsərlər verilmişdir. M. Məmmədov. 

XRONÖMETR \уип. ehronos - vaxt və 
nıetreo - ölçürəm] Astronomların, geodezi- 
yaçıların, dənizçilərin işlətdiyi xüsusi dəqiq 
saat növü. 

XRONOMETRÄJ [yun. ehronos - vaxt və 
nıetreo - ölçürəm] Əmək prosesləri müd- 
dətinin saniyəölçən vasitəsilə dəqiq ölçül- 
məsi (müəssisələrdə, istehsalatda əməyin 
normalaşdırılmasında tətbiq olunur). 

XRONOMETRAJÇI Xronometraj aparan 
şəxs. 

XRONOMETRAJLAMA “Xronometraj - 
lamaq”dan/«. 

XRONOMETRAJLAMAQ/ Xronometraj 
vasitəsilə ölçmək. 

XRONOSKOP [yun. ehronos - vaxt və 
skopeo - baxıram] Son dərəcə qısa (saniyə- 
nin mində birinə qədər) vaxtları ölçmək 
üçün elektrik saatı. 



483 




хи 

XU is. [fars.] klas. bax xoy. Çox gözəlsən, 
amma xuyundur yaman; Baxmazsan üzümə 
mənim çox zaman. M.P.Vaqif. Duzlu heka- 
yətin, nəməki sözün; Pəsəndidə xülqii xuyun 
istərəm. Q. Zakir. 

XUB sif. və zərf [fars.] klas. 1. Yaxşı, gö- 
zəl, xoş. Gümüş kəmər xub yaraşır belinə; 
Yaxası qızıldan düymələnibdi. Aşıq Ələsgər. 
// Yaxşıca, bərk, əməlli-başlı. Xub yeyib- 
içdilər. Xub əzişdirdilər. 

2. is. məc. Gözəl, dilbər. [Qərib:] Bir əl 
vurun, xublar girsin oyuna; Mən qurbanam 
qamətinə, boyuna. “Aşıq Qərib”. Vaqif səni 
sevdi xublar içində; Bir taza qonçasan 
gülzar içində. M.P.Vaqif. 

3. “Yaxşı”, "razıyam” mənasında (razılıq 
bildirir). [Miraxur:] Xub, Şah Abbas o vəqt- 
də padşah idi. Hökmü bizə rəvan idi. 
M.F.Axundzadə. 

XUBLUQ is. klas. Gözəllik, göyçəklik. 
[Kərəm:] Camalın xubluğu mat elər şahı; 
Göylərə dayanır aşığın ahı. “Əsli və Kə- 
rəm”. Əl işin, gül naxışın; Хоуип, xasiyyətin 
gözəl; Xubluğun, yaraşığın; Aldığın baratın 
gözəl. Aşıq Ələsgər. Nə gözəl çəkilib qəddü 
qaməti ; Xubluğu mahala car, bizə gəldi. 
Aşıq Hüseyn. 

XUBRU sif. [fars.] klas. Gözəlüzlü, göy- 
çək, qəşəng, xoşbəniz. [Hərəmlərin] cüm- 
ləsindən iki nəfər dilbəri-xubru ki, xilafı- 
rizaları ilə şahın hərəmxanəsinə düşmüşdü- 
lər, qayət şərm ilə və ahəstə səslə ərz etdi- 
lər.. M.F.Axundzadə. Nə kami-dil verər; nə 
könül yanar; Məgər xubrular savab istə- 
məz? Q.Zakir. 

XUDA is. [fars.] 1. Allah, Tanrı. Bəlalər- 
dəıı səni saxlasın xuda; Sən tək gözəl, əldən 
olmasın cida. M.P.Vaqif. Ey xuda, kim çəkər 
axırda gülabın bu gülün; Dərdi-sər dəfinə 
aləmdə bu dərman gülüdür. S.Ə.Şirvani. 
[Sitarə:] Xuda bilir ki, səni qəlb-safıdəıı se- 
virəm. C.Cabbarlı. 

2. Xudaya şəklində nida - ay Allah, ilahi 
(Allaha xitab, müraciət, yalvarış). [Kərbə- 
layı Qədim:] Xudaya, cəlalına şükür. İndi 
sənə inanmayanlar sənin qüdrətini öz göz- 
ləri ilə gördülər. Ə. Haqverdiyev. [Ana:] Onu 
jandarmalar gəzir dörd gözlə; Xudaya! Qə- 
ribdir, sən onu gözlə! S.Vurğun. “ Şükür 



XUDAVƏND 

səııə, xudaya, hələ ki birtəhər süyüşdük ” - 
deyə [Əlləzoğlıı] pıçıldadı. İ.Huseynov. 

XUDAHAFİZ nida [fars, xuda və ər. ha- 
fiz] “Allah hifz eləsin”, "Tanrı saxlasın” 
mənasında vidalaşıb ayrılanda deyilir - sağ ol! 
sağ olun! [Şah:] Dəxi məni axtarmayın ki, görə 
bilməzsiniz! Xudahafiz! - deyib, taxtdan dü- 
şüb hərəmxanəyə rəvanə oldu. M.F.Axund- 
zadə. Bizim bəzi boşboğaz yazıçılarımız da 
oxşuyurlar haman təbiblərə ki, azarlının nəb- 
zinə baxandan sonra, “ xudahafiz ” deyib börk- 
lərini axtarırlar. C.Məmmədquluzadə. [Əs- 
gər:] Rüstəm bəy, xudahafiz! Məşədi İbad, 
xudahafiz! Ü.Hacıbəyov. - Onda xudahafiz, 
- deyə kişi qəzəblə donquldanıb yenə getdi. 
H.Seyidbəyli. □ Xudahafiz eləmək - bax 
xudahafizləşmək. Plovdaıı sonra durdum, 
xudahafiz elədim... Ə. Haqverdiyev. Tele- 
qrafçı xudahafiz edib getdi. T.Ş. Simurq. 

XUDAHAFİZLƏŞMƏ “Xudahafızləş- 
mək”dən f.is. 

XUDAHAFİZLƏŞMƏK/ Xudahafiz (sağ 
ol) deyib biri-birindən ayrılmaq, sağollaş- 
maq. [imran kişi:] Bir az da İsmayıllını din- 
ləyəndən sonra xudahafizləşib, trubkanı ye- 
rindən asdı. M.Hüseyn. Aydın başı ilə xuda- 
hafizləşib qapıya tərəf getdi. H.Seyidbəyli. 
Dilbər utana-utana mühəndislə xudahafiz- 
ləşib, təpəyə qalxmağa başladı. Ə. Sadıq. 

XUDANƏKƏRDƏ | fars.] “Allah eləmə- 
sin”, “İraq olsun” mənasında qorxulu, zə- 
rərli bir şey, hadisə haqqında deyilir. 
[Sultan bəy:] ..Dedim gedim görüm, bəlkə 
qız, xudaııəkərdə, özünə bir xəsər-zad 
yetirdi. Ü.Hacıbəyov. [Axund:] Neçə gün- 
dür. deyirdim ki, ay kişi, nə olubdur ki, Səfər 
bəy axır zaman heç görünmür, xudanə- 
kərdə, görəsən, bur xəta üz verməyib ki. 
B.Talıblı. [Diikandarlardan biri:] Elə xəl- 
vətdə, xudaııəkərdə, bəlkə də bir iş elədi 
[Səttar], bu işlərə xan özü əncam çəkməli- 
dir. P.Makulu. 

XUDAVƏND is. [fars.] klas. 1. Allah, 
Tanrı. [Molla Qurban Fərruxa:] Xudavənd 
təbarək və təala ruzini həmişə artıq eləsin, 
inşallah. Ə.Vəliyev. □ Xudavəndi-aləm 
(Allahın vəsflərindən biri, dünyanın sahibi, 
ağası) - Allah. Bu surətdə nə səbəbə 
xudavəndi-aləm özünün kitabını gətirən- 



484 




XUDBİN 

larin dinlərindən bir neçə min il əvvəl belə 
cürbəcür batil dinlərin meydana çıxmasına 
razı olmuşdur. M.F.Axundzadə. [Sığırçı:] 
İndi, əmi, get, bax gör xudavəndi-aləm nə 
cür gözəllər yaradıb. “Aşıq Ələsgər”. 

2. Xudavənda (bəzən xudaya-xuda- 
vənda) şəklində nida - ay Allah! ey Tanrı! 
(Allaha xitab). Fələk qoymaz ki, o! mahə 
verim mən canımı bir gün; Xudavənda, bi- 
lirsən kim, deyildir himmətim naqis. 
S.Ə.Şirvani. [Xırda xanım:] Xudavənda, 
görəsən mənim kimi də dünyada bir bədbəxt 
varmı? N.Vəzirov. [Mərsiyəxan:] Xııdaya- 
xudavənda! Bu nazənin sənəm huriyi-riz- 
vanım? Çəmənzəminli. 

XUDBİN sif. [fars.] Ancaq özünü düşü- 
nən, öz mənafeyini hər şeydən yüksək tııtan 
adam; eqoist. Müəllim əvvəldə molla Xəlil 
ilə mübahisəyə girişmək istəməyirdi, onu 
xudbin bir adam tanıyırdı. S. Hüseyn. Çox 
savadlı və çox bilikli, şöhrətpərəst, xudbin, 
hakimiyyət sevən oğrunun, həris və yalan- 
çının öhdəsindən gəlmək çox çətindir. 
M. İbrahimov. Bütün istedadsız və xudbin 
adamlar kimi Kərəmov da paxıl və xəbisdir. 
İ.Əfəndiyev. 

XUDBİNLİK is. Ancaq özünü düşünmə, 
özünü istəmə, öz mənafeyini hamıdan 
yüksək tutma; eqoistlik. Vay cəhalət, vay 
xudbinlik, siz neçə-neçə müsibətlərə bais- 
siniz? N.Vəzirov. [Cəfər Rüstəmbəyə:] 
Qardaş, hər kəsin əlinə nə düşdü, gərək 
xudbinliyi kənara qoyub, yoldaşını da yada 
salsın.. Çəmənzəminli. Gülnaz lovğa bir 
xudbinliyi ifadə edən bu sözlərdən tutulub 
sıxıldı. Q. İlkin. 

XUDMANİ sif. və zərf [fars.] 1. Gizli, dost- 
yana, məhrəmanə, məhrəmanə bir şəraitdə 
başqalarının olmadığı bir şəraitdə. Xudmani 
söhbət. Xudmani danışıq. - Bəli, mən 
istəyirəm söhbətimiz xudmani olsun, - deyə, 
Miiqiın bəy yan-yörəsinə baxdı. S.Rəhimov. 

2. Ancaq ən yaxın, ən inanılmış adam- 
lardan ibarət. [Qəhrəman:] ..Xudmani bir 
məclis düzəldərəm. S.Rəhimov. Fevral 
ayının 12-də Ağa Mirsadıq ağa ikisini də 
axşam yeməyinə dəvət etdi. Bu çox “ xud- 
mani ” bir qonaqlıq idi. Bir ev sahibi, iki də 
qonaq - vəssalam. Qantəmir. // Xəlvəti. 



XULİQANLIQ 

[Firidun] xudmani bir bağı və həyəti olan 
yaxşı bir adama rast gəldi. M. İbrahimov. 

3. Bir ailəyə məxsus, kiçik. Karvan- 
saranın hətta xüsusi çalğıçıları və nəğməçi 
cariyələri vardı ki, bu və ya digər hücrədə 
xudmani eyş-işrət məclisi qurulanda nəğ- 
məçi cariyələr o məclislərə ruh verir, 
əvəzində maddi nemətlər kəsb edirdilər. 
Ə.Məmmədxanlı. 

XUDPƏSƏND sif [fars.] Özünü çox 
bəyənən, özündən çox razı; lovğa, xudbin. 
Qənbərin bu sözləri məğrur və xudpəsənd 
Varisdə böyük bir maraq oyatdı. A.Şaiq. 
Xudpəsənd xan bir zamanlar həmin bəylər, 
əyanlar qarşısında məğlubiyyətə düçar 
olduğunu hələ də həzm edə bilməmişdi. 
Ə.Məmmədxanlı. // İs. mənasında. Öz ha- 
lını düşünmə tez, xalqın üçün külüng vur; 
Qeyrətsizi, xudpəsəndi tarix haqlı unudur. 
S.Vurğun. [Aydın:] Xudpəsənd öz canının 
dərdinə qalıbmış. H.Seyidbəyli. 

XUDPƏSƏNDLİK is. Özünü çox bəyənmə, 
özündən çox razı qalma; xudbinlik, lovğalıq. 
[İkinci mühəndis:] ..Məıı özüm də nadan bir 
şəxs olduğumdan [Yaqubun] xudpəsəndli- 
yinə etiraz etməyib, dediklərini bir məlumat 
olaraq qəbul eləyirdim. B.Talıblı. Öz xudpə- 
səndlik mərəzi ilə yaşayıb, gözü yan-yörəsini 
seçməyən Kamilov indi özünü təklənən gördü. 
S.Rəhimov. [Tahirin] fikrincə hər addımda 
xudpəsəndliyə qapılmaq, .. narazılıq eləmək 
faydasız bir işdi. M.Hüseyn. 

XUL, XULBALIĞI is. zool. Əsasən dəniz- 
də yaşayan xırda balıq növü. 

XULİQÄN [ing. adam adından] Xuliqan- 
lıq edən adam. Nədən qalxışdı xulqanlar; 
Satıldı pula imanlar; Töküldü bigünah qan- 
lar. M. Ə. Sabir. Qıza sataşmaq istəmişdilər, 
çığırıb xuliqanların əlindən qaçmışdı. 
H.Seyidbəyli. Gər deyən olsa ki, xuliqandı 
bu; inanmarıq biz ona, bölıtandı bu; Gör 
necə bir modabaz oğlandı bu. Ə.Vahid. 

XULİQANLIQ is. İctimai qayda-qanunu, 
ümumi nizam-intizamı, əxlaq normalarını 
pozma hərəkətləri, cəmiyyətə hörmət etmə- 
mə; dələduzluq. Xuliqanlıqla mübarizə. 
- [Cəmilə], özilə həyat yoldaşı olacaq bir 
adamın klub kimi ictimai bir yerdə cəncəl 



485 




XUMAR 



XURAFAT 



çıxarıb xuliqanlıq yapmasına bir məna verə 
bilməyirdi. S. Hüseyn. 

XUMAR sif. [ar.] 1. Süzgün (göz, baxış 
haqqında). Nə baxırsan pəncərədən; Xumar 
gözün süzən gözəl?! Aşıq Ələsgər. Qız isə 
Bahadırı görüb yanından keçərkən, xumar 
gözlərini Bahadıra süzdürdü. N.Nərima- 
nov. Yüzillik bir ömrü qurban verərdim; 
Xıınıar gözlərinə baxsaydım bir an. R.Rza. 

2. Keflilik, məstlik. Xaııın bu nərəsinə 
xumardan sərasimə ayılan qaçaqlar dəhşət- 
dən yerlərində donub qaldılar. M. Rzaqulu- 
zadə. □ Xumar olmaq - keflənmək, məst 
olmaq, nəşələnmək. Gecə və gündüz məst 
xumar olan xəlifə, Əmin ağamın ona gön- 
dərdiyi həcvi oxuyub üç gün üç gecə yasa 
batmışdı. Ə.Məmmədxanlı. 

XUMARGÖZ(LÜ) sif. Gözləri xumar, süz- 
gün olan; süzgünbaxışlı. Xumargözlü qız. - 
Qara at ncılı neylər; Qara göz xalı neylər; 
Ağlama, xumargözlü balam; Görək, ilahi 
neylər. (Bayatı). 

XUMAR-XUMAR zərf Süzgün-süzgün, 
nazlı-nazlı. Xumar-xumar baxmaq göz 
qaydasıdır; Lalətək qızarmaq üz qaydasıdır. 
M.P.Vaqif. Xıımar-xumar o baxmağı göz- 
lərin; Yəğmalayıb solu-sağı gözlərin. 
Q. Zakir. Kim bilir, o xumar-xumar baxışın 
nə qədər ruha saplanıb qalmış. A.Şaiq. 

XUMARLANDIRMA “Xumarlandırmaq”- 
dan fis. 

XUMARLANDIRMAQ f. Xumar etmək, 
məst etmək, bihuş etmək, kefləndirmək. Gü- 
norta yerindən əyilmiş qızmar günəş aka- 
siya salxımlarını, qızılgül yarpaqlarını 
pörtür, havanı bu çiçəklərin adamı xumar- 
landıran (f.sif.) tünd ətri ilə doldururdu. 
Ə.Əbiilhəsən. 

XUMARLANMA “Xumarlanmaq” dan fis. 

XUMARLANMAQ f. 1 . Keflənmək, nə- 
şələnmək, məst olmaq. // Keflilikdən axmaq, 
süzülmək (göz haqqında). Gülnaz kabab 
gətirdi. Süfrəyə qoyub qayıtmaq istədi. Mü- 
başir Məmməd xumarlanan gözlərini onun 
ala gözlərinə dikdi. M.Ibrahimov. Yalan sər- 
xoşluğwıda elə xumarlanmışıq; Çaylağı yol, 
gülü kol, qaranı ağ sanmışıq. B. Vahabzadə. 

2. Nəşələnmək, zövqləmnək, zövq almaq, 
nazlanmaq. [Yaşlı kişi:] Uzandığım krovatda 



xumarlanırdım. S. Hüseyn. Bu dadlı laylalar- 
dan balaca [qız] xumarlanıb şirin yuxuya 
getdi. S.S. Axundov. [Tahir] adəti üzrə, 
yorğan-döşəkdə xumarlanmadan tez qalxıb 
paltarını geyindi. M.Hüseyn. // Məc. mənada. 
Qışın səhərində bu qarlar düzü ; Günəşdən 
qızınıb xumarlanırdı. S.Vurğun. Rüstəm kişi 
atın belinə sıçrayıb dala baxmadan günəş 
işığı altında xumarlanan çöllərə tərəf sürdü. 
M.Ibrahimov. ..Nazlanıb xumarlanan çay 
hamının üzünə gülümsəyirdi. S. Vəliyev. 

XUMARLIQ is. Məstlik, keflilik; kefli 
(məst) adamın haləti. Xumarlıq aləmində seyr 
edən tiryəkilərdəıı bir neçəsi yatağan ilaıı kimi 
gözlərini zorla açırdı. P.Makulu. Gözlərinin 
xumarı pozdu xumarlığımı; Xumarlığın 
nəğməsi təranən idi sənin. Şəhriyar. 

XUNXAR sif. \fars.\ Qaniçən, zalım, cəl- 
lad, qandan doymayan; yırtıcı. Xunxar olan 
əfradi-bəni-növ 'ünə daim; Bu vəhşiyü ğür- 
ranlarına şükr, xudava! M.Ə. Sabir. Sən ya- 
zırsan mənə, ay molla ki, əşar yazım; Mülkə- 
darı, bəyi və xanları xunxar yazım? Ə.Nəzmi. 
// Məc. mənada. Gözələ işarə. Neyləmişəm 
o xunxara; Müttəsil baxar əğyarə; Bir dəm 
eyləməz nəzzarə; Məııi-rüsvaya gözlərin. 
Q.Zakir. 

XUNXARLIQ is. Qaniçicilik, zalımlıq, 
cəlladlıq, rəhmsizlik, vəhşilik, yırtıcılıq. [Cə- 
mil bəy:] Əcəba insanlarda bu cəlladlıq, bu 
xunxarlıq nə vaxta qədər davam edəcək! 
H. Cavid. 

XUNTÄ [ isp . junta - toplanma, birləşmə] 
İspaniyada və Latın Amerikası ölkələrinin 
çoxunda ictimai-siyasi təşkilat və birləşmə- 
lərin adı; hərbi çevriliş nəticəsində höku- 
mət başına keçən hərbçilər dəstəsi. Yasaq 
olan bir ölkədə; Qatı zülmət işıqlıqda; nur 
kölgədə... Buna dözmək? Necə dözmək? 
Xuııta qeyri-qanunidir; Əxlaqsızın törəməsi; 
bicə dözmək; Necə dözmək? B.Vahabzadə. 

XURAFAT is. [ar.] Mövhumat. Zülm nə 
din bildi, nə dil, nə Vətən; Cəhalət uydurdu 
islam cıdına; Açıqfıkirlilər qaçdı ölkədən; 
Dözməyib cahilin xurafatına. B.Vahabzadə. 
// məc. Əfsanə, nağıl, uydurma. Və ya ki 
Şüşədə bir sərsəmin xurafatı; Səhifələr ilə 
məşğul edər “Füyuzat” ı. M. Hadi. [Bahadır:] 
Ey ağlını qayıb etmiş qoca, nə üçün bu 



486 




XURAL 

avam zavallıları belə xurafat ilə aldadır- 
san? S.S. Axundov. 

XURAL is. [ monq .] Monqolustanda ali 
dövlət hakimiyyəti orqanı. 

XURAMAN sif [fars.] klas. Nazla, əda ilə 
yeriyən, nazlana-nazlana, sallana- sallana ye- 
riyən. Sərvi-azad qədinlə mənə yeksan görü- 
nür; Nəyə sərgəştə olan baxsa xuraman gö- 
rünür. Füzuli. Dilqəməm, qarşıma çıxdı xura- 
man; Bir şəbi-yeldadə bir mahi-taban. Aşıq 
Dilqəm. □ Xuraman olmaq - naz və əda 
ilə, nazlı-nazlı, sallana-sallana yerimək. Ey 
şaxi-giil, ol qaməti-mövzun həvəsindən; Çox 
səı-v bu gülşəndə xuraman olacaqdır. Qövsi. 

2. Sərvi-xuraman şəklində - klassik 
şeirdə gözəlin epitetlərindən biri. Lütf edib- 
sən, məgər ey bad! Bu gündən bövlə; Verəsən 
bir xəbər ol sərvi-xuramanımdan. Füzuli. 
Boyu yaraşıqlı, sərvi-xuraman; Əndamıdır 
ağ gül, sinəsi meydan. M.P.Vaqif. 

xuraman-xuraman zərf Nazla, əda ilə, 
sallana-sallana, nazlana-nazlana. Pəri Sol- 
tan xuraman-xuraman gəlib, özünü zindanın 
qapısına yetirdi. (Nağıl). Səs-səsə verəydi 
həzarə, bülbül; Düşəydi payinə bənövşə, sün- 
bül; Xuraman-xuraman əlində də gül; Gəzəy- 
din hər tərəf bağı, görəydim. Q. Zakir. Səhər 
vaxtı, yarəb! Nə gördüm ki, canan; Gəlir 
şadii xəndan, xuraman-xuraman. H. Cavid. 

XURCUN is. İçərisində şey qoymaq üçün 
adətən yük və ya minik heyvanlarının belin- 
dən aşırılan, palaz kimi toxunan, ya da cod 
parçadan tikilən ikigözlü torba, iri heybə. At 
belinə xurcun qoymaq. Xurcunu tərkinə 
salmaq. - [Əhməd] ..başına bir çəllək soyuq 
su tökülmüş adam kimi kor-peşman yenidən 
malları bir-bir xurcuna yükləyib [eşşəyə] 
mindi. B.Talıblı. Tahir isə anasından dolu 
xurcunu alıb mətbəxə apardı.. M.FIüseyn. 
Başında çal papaq, çiynində xurcun; ildırım 
çaxırdı gözündə onun. B. Vahabzadə. 

XURD-XƏŞİL zərf Əzik-əzik, xıncım- 
xıncım, sağ-salamat yer qalmamış, sınıq- 
sııııq. Amma birdən işdi mən çölə-zada 
çıxmalı olsam, sən gərək xurd-xəşil olasan. 
“Koroğlu”. Elə o günü məntəqəyə bütün 
bilək sümüyü xurd-xəşil olmuş bir yaralı 
gətirdilər. Ə.Əbülhəsən. [Qarakişi Hüm- 
mətə:] Sən öləsən, [Yusif] səni boz atdan 



XURŞİD 

elə salacaq ki. qabırğaların xurd-xəşil 
olacaq. B. Bayramov. □ Xurd-xəşil etmək 
- bərk əzişdirmək, əzik-əzik etmək, 
bədənində sağ-salamat yer qoymamaq. 
Mollabacı biçarə mütəəlliməni xurd-xəşil 
edəndən sonra həyətə çıxdı və üzünü qon- 
şuya tutub, ağzına gələni dedi.. Çəmənzə- 
minli. [Sərnişinlərdən biri:] Dünən Qara 
şəhərdə qoca bir arvadı tramvay aldı altına, 
xurd-xəşil elədi. Qantəmir. 

XURMA is. bot. 1 . Subtropik və mülayim 
iqlimli ölkələrdə bitən, lələkvari yarpaqları 
çətir kimi olan uca ağac və bu ağacın şirin 
meyvəsi. Qayada ilan ötər ; Bağdadda 
xurma bitər; Ay qız, elə sallanma; Cava- 
nam, ağlım itər. (Bayatı). [Teybə] ..evə yolu 
düşəndə Bahadır üçün həmişə fındıq, qoz, 
saçaqlı konfet, iydə və bəzən xurma gəti- 
rərdi. M. Hüseyn. 

2. B ax xırnik. ..Xurma toxumunun qabı- 
ğı qalın olduğuna onlar bir neçə ildən sonra 
göyərir, ona binaən onları tez göyərtmək- 
dən ötrü Avropa bağbanları bu toxumların 
qabığını üsul yarıb sonra əkirlər. “Əkinçi”. 

XURMALIQ is. Xurma ağacları bitmiş 
yer, xurma ağacları əkilmiş yer; xurma bağı. 
Gah xurmalıqlar görünür, gah dupduru 
göllər; Gah qaıılı ilkindi; gah alovlu səhəı; 
R.Rza. [Leyli Məcnuna:] Gedək o xurma- 
lıqdakı sərin çeşmədən bir ovuc su içək. 
Ə.Məmmədxanlı. Qəzənfər .. şəhərin kəna- 
rındakı xurmalıqda gizləndi.. S.Vəliyev. 

XURMAYI sif. Xurma rəngində, açıq- 
qəhvəyi. Xurmayı göz. Xurmayı saç. - Hə- 
cər gözlərini sildi, geri çəkildi, onun nəzəri 
Nəbinin divardan asılmış xurmayı papağına 
sataşdı. S. Rəhimov. 

XURMAYISAÇ(LI) sif. Saçları xurmayı 
olan. On altı-on yeddi yaşlarında, qamətli, 
xurmayısaç .. qız, utancaq tərzdə gözlərini 
yerə zilləmişdi. M.Hüseyn. Bir azdan .. 
xurmayısaçlı, incəbel, yaraşıqlı bir qız olan 
Səriyyə .. gəlib çıxdı. I.Əfəndiyev. 

XURŞİD is. [fars.] klas. Günəş. // Klassik 
şeirdə gözəlin epitetlərindən biri. Xurşidim, 
xavərim, hilalım sənsən; Şəkərim, şərbətim, 
zülalım sənsən. M.V.Vidadi. Sən hüsndə 
xurşidi-fələkdən də gözəlsən; Ya əyri qa- 
şından nəyi artıqdı hilalın. Ə.Vahid. 



487 




XURŞİDVƏŞ 

XURŞİDVƏŞ sif. [fars.] klas. Günəş kimi 
gözəl, günəş camallı. Qoyma, ey xurşidvəş, 
gözdən məni şəbnəm kimi. Qövsi. 

XIJRT: xurt düşmək - bihuş olub sə- 
rilmək. Qız xörəyi hazırlayıb bihuşdanm da 
daxil elədi içinə, gətdi ortalığa. Səlim bir az 
уеуәппәп sora xurt düşdü. (Nağıl). 

XURUŞ is. [fars.] Plovla yeyilmək üçün 
ayrıca bişirilib hazırlanan ət, toyuq, kişmiş 
və s.-dən ibarət yemək; qara. Balaca nim- 
çələrdə tirmə süfrənin ortasına düzülmüş 
xuruşlar və yeməklər hamıdan artıq Məşədi 
Məmmədin diqqətini cəlb edirdi. B.Talıblı. 
..Kiçik qazançalarda aş üçün azacıq aw əl kə- 
silən üç qoyunun ətindən xuruş [qara] hazır- 
lanırdı. Ə.Əbülhəsən. [Çiyələk] plovun xu- 
ruşlarım hazırlamağa girişdi. B. Bayramov. 

XUŞGƏBAR is. {fars.] Quru meyvə. 
Xuşgəbar dükanı. - İldə neçə dəfə böyük 
karvanlar Hacı Səlim Sərdarovun xuşgəbar 
yüklərini Xorasandan Türküstana gətirir- 
dilər. Ə.Haqvcrdiyev. [Hacı Seyidin] iki pa- 
roxod xıışgəbarı dənizdə batmışdı. Mir Cəlal. 

XUŞGƏBARÇI is. kolın. Xuşgəbar satan 
adam. Bakıda iri ticarətlə məşğul olan dü- 
yüçiilər, xuşgəbarçılar, ipəkçilər, xalçaçı- 
lar, qaraneftçilər də az deyildi. H. Sarabski. 

XUŞGƏBARFÜRUŞ [fars.] köhn. bax 
xuşgəbarçı. Mirzə Nəsib .. Xəlilin anasını 
xatircəm edib yola saldı və Xəlili özü ilə gö- 
türüb öz dostu Ağa Hüseyn xuşgəbarfüruşun 
yanına apardı. Ə.Haqverdiyev. 

XUTOR [rus. ] 1. İçərisində sahibinin evi 
və təsərrüfatı olan ayrıca mülk. 

2. Kazak stanitsalarından köçüb gələn- 
lərin saldıqları kənd. 

XUTORÇU is. tar. 1. Xutor (1-ci məna- 
da) sahibi. 

2. Xutor (2-ci mənada) əhalisindən olan; 
xutorlu. 

XUTORLU bax xutorçu 2-ci mənada. 

XÜLASEYİ-KƏLAM bax xülasə 1-ci 

mənada. Xiilaseyi-kəlam, bu işin üstündən 
tamam üç il keçdi. E. Sultanov. Xiilaseyi-kə- 
lam, camaat bir vaxt gözünü açdı, gördü ki, 
Xııdayar bəy katdadı ki, katdadı. C.Məmməd- 
quluzadə. 

XÜLASƏ is. [fars.] 1. Müxtəsər, bir sözlə, 
uzun sözün qısası. Xülasə, daha nə deyim, 



XÜLYAPƏRVƏR 

baharın bu gözəl ayında bizim ölkə kimi 
gözəl ölkə az tapılar.. E. Sultanov. Xülasə, 
faytonçu yarım saat məni səhra ilə gətirdi. 
Ə.Haqverdiyev. [Qüdrət:] Xülasə, bədbin- 
ləşmək lazım deyil. M.Hüseyn. 

2. Bir əsərin, nitqin və s. qısaca məzmu- 
nu, nəticəsi, mahiyyəti. Romanın xülasəsini 
danışmaq. □ Xülasə etmək - qısa məz- 
mununu vermək. 

3. Nəticə, yekun. Əcəba o zavallı qarı 
altmışillik ömrünün acı fəlsəfəsinin xülasəsi 
olan o ibarəni neçə dəfə təkrar etmişdi? 
A.Şaiq. Doğrudur, [Kərbəlayı Əzimin] ya- 
nında Dilşadın adını çəkməyirlərdi, amma 
ümumi məsələdən xülasə çıxarmaq çətin 
deyildi. T.Ş. Simurq. 

XÜLƏFA is. [ər.] köhn. Xəlifələr. [Həqi- 
qət:] Mənini şəfəqim Misir fironlarının, Roma 
qeysərlərinin, Kəvaniyaıı və Sasaııiyan şa- 
hənşahlarının, Bəni-Ümməyyə, Bəııi-Əbba- 
sivyə xüləf asının qəsrlərinə, turan və türk xalq- 
larının qəsrlərinə düşübdür. Ə.Haqverdiyev. 

XÜLQ is. [ər.] Xasiyyət, təbiət. Sənətkar 
xülqiinə hopmuşdu onun ; Təlim-tərbiyənin 
zövqü, ahəngi. Şəhriyar. 

XÜLUS is. [ər.] köhn. 1. Xalislik, saflıq. 
Hər kəs öpər əlimdən ; İzhar edər xülusi.. 
A. Səhhət. 

2. Səmimilik. Vətən uğrunda, millət eş- 
qində; Bəzli-can et xülusi-niyyət ilə! 
M.Ə. Sabir. Kişinin ki, əqidəsi möhkəm oldu 
və xülusü qəlb ilə əlinə qələm aldı, onun 
ərizəsi daşdan keçər. Ə.Haqverdiyev. 

XÜLYA [зг.] Xəyal, xəyalət, xamxəyal, 
fantaziya. Birdən lap qulağının dibində 
eşidilən qəfil bir qışqırıq Qadiri bu xülyala- 
rından ayırdı. Ə.Əbülhəsən. Haman bu Ya- 
Inıçaq bəy də Baniçiçəyi almaq xülyasına 
düşmüşdü. M. Rzaquluzadə. Həmid bu mə- 
sud şirin xülyalara o qədər dalır ki, balaca 
Müslümün başını onun dizinə qoyaraq, уи- 
xuladığını hiss etməyir. Ə.Məmmədxanlı. 

XÜLYAÇI bax xəyalçı. 

XÜLYAÇILIQ bax xəyalçılıq. 

XÜLYAPƏRVƏR, XÜLYAPƏRƏST [ər. 
xülya və fars. ...pərəst] bax xəyalpərəst. 
Ögey qardaşı uşaqlarından başqa heç bir 
kəsi olmayan bu müəllim xəyalpərvər bir 
adam idi. M.İbrahimov. 



488 




XÜLYAPƏRVƏRLİK 



XÜSUS 



XÜLYAPƏRVƏRLİK, XÜLYAPƏRƏST- 
LİK bax xəyalpərvərlik. Onlar əksərən 
xəyalpərəst gənclər, geniş ictimai fəaliyyət 
meydanı axtaran və həqiqi azadlıq üçün 
çırpınan gənc tələbələr idi. M. İbrahimov. 

XÜMS is. [ər. “beşdə bir”] İslam dinində: 
varlı adamın öz gəlirinin, qazancının beşdə 
bir hissəsi miqdarında kasıblara verməli 
olduğu vergi. Camaatın, xüsıısən sər\>ətdar- 
ların xümsü, zəkat və fitrəsi ağanın mübarək 
əlilə paylanardı. Ə. Haqverdiyev. Fitrə, zə- 
kat, xüms, həcc və Kərbəlanı ziyarət etmək 
kimi “ təkliflərin” hamısı Əhmədin tərəfin- 
dən danışıqsız qəbul edilirdi. B.Talıblı. 
// məc. Klassik şeirdə gözəlin iltifatına, mər- 
həmətinə işarə. [Həcər xanım:] Olar gö- 
zəllərin xümsü, zəkcıtı; Cavana yetişər, çala 
yetişməz. Aşıq Ələsgər. 

XÜRRƏM sif. və zərf [fars.] klas. Şad, 
şən, qəm-qüssədən uzaq, sevinc, fərəh 
içində olan (çox zaman şad və xürrəm şək- 
lində işlənir). Böyük xanım şad və xürrəm 
gümüş podııos içində iki istəkan kəmrəııg 
çay gətirmişdi. M.S. Ordubadi. Hamı şad, 
xürrəm evinə qayıtdı. N.Nərimanov. Kələ- 
yin baş tutmasından şad və xürrəm halda 
Mahmud bayıra çıxıb evinə qayıdarkən 
[arvadının] qəflətən çarşabı qoltuğuna 
vurub yeznəsi ilə getməsini müşahidə edir. 
B.Talıblı. □ Xürrəm olmaq - şad olmaq, 
sevinmək, fərəh içində olmaq. Xürrəm 
oluram, o olsa xürrəm; Qəm yetsə ona, mənə 
yetər qəm. Füzuli. Əhdi dürüst ola, iqrarı 
möhkəm; Gözündən irağa düşəndə bir dəm; 
Nə könlü açıla, nə ola xürrəm; Fikri, zikri 
sənin sarı gərəkdir. Q.Zakir. 

XÜRUC is. [ər.] klas. Çıxma, bayıra 
çıxma. □ Xürue etmək - çıxmaq. .. o 
Iskəndər Rumi idi ki, Məqdımiyyə adlı ufaq 
bir ölkədən xüruc eləmişdi və gəlmişdi 
Əcəm ölkəsindəki bütün atəşgədələri dağıt- 
mışdı.. Ə.Məmmədxanlı. // Zühur etmə, 
zahir olma, ortaya çıxma. [Axund:] Yəqin 
dünyanın axırı və Dəccalın xürııcu yaxın- 
laşıb. Ə. Haqverdiyev. 

XÜSUS [ər.] 1. Xas olma, məxsus olma; 
məxsusluq, bir şeyə və ya şəxsə aid olma. 

2. Nisbət şəkilçilərlə: xüsusda, xüsu- 
sunda - haqqında, barəsində; barədə, dair. 
Bu xüsusda sonra danışarıq. Bu xüsusda 



fikriniz nədir? Getmək xüsusunda nə qərara 
gəldin? - [Dəsturov] hər məsələ xüsusunda 
hər idarəyə ərizə yazardı. Ə. Haqverdiyev. 

XÜSUSƏN [ər.] zəı/Xüsusi olaraq, hamı- 
dan artıq, ən çox, hər şeydən əvvəl, ayrıca, 
ələlxüsus. Xüsusən ev qulluqçuları, gədə. Al- 
mas və qulluqçu qız Pəri o gecə səhərə kimi 
yatmamışdılar. N.Nərimanov. Bu böyük itki, 
bu kədərli faciə bütün qohum-qardaşa, xü- 
susən Atabalaya çox ağır təsir etdi. A.Şaiq. 
Qumru çox azdanışan, xüsusən müavinlə söz 
güləşdirməyən bir arvad idi. Ə.Əbülhəsən. 

XÜSUSİ sif. [ər.] 1 . Ancaq ayrıca bir şəx- 
sin özünə aid olan, özü ilə bağlı olan, özünə 
xas olan; şəxsi, fərdi. Xüsusi təşəbbüs. Baş- 
qasının xüsusi həyatına qarışmaq. - [Məcid 
Əfəndi:] Yaxşı ki gəldiniz, sizinlə xüsusi bir 
işim daha var.. H. Cavid. 

2. Şəxsi mülkiyyətlə, fərdi təsərrüfat- 
çılıqla və bundan doğan ictimai-iqtisadi 
münasibətlərlə bağlı olan. Xüsusi alver. Xü- 
susi mülkiyyət. Xüsusi təsərrüfat. H Kollek- 
tivə, cəmiyyətə, dövlətə və s.-yə deyil, 
ayrıca şəxsə, sahibkara məxsus olan; şəxsi. 
Xüsusi mal. Xüsusi kitabxana. Xüsusi ev. 
Xüsusi maşın. H Ayrı-ayrı şəxslər tərəfin- 
dən icra edilən, dövləti xidmət xaricində 
olan. Xüsusi sifariş. Xüsusi dərs götürmək. 
Həkimin xüsusi qəbulu var. 

3. Başqalarından fərqlənən, səciyyəvi 
xüsusiyyəti olan; qeyri-adi. Xüsusi əlamət. 
Müğənninin səsində xüsusi bir məlahət var. 
Xüsusi bir əda ilə danışmaq. H Bir şeyin, ya 
şəxsin fərqləndirici xüsusiyyətini təşkil 
edən, ancaq müəyyən bir şəxsə, ya şeyə, 
hadisəyə xas olan; spesifik, səciyyəvi, özü- 
nəməxsus. Bəzi dərmanların xüsusi iyi var. 
işin xüsusi cəhətlərinə diqqət yetirməli. Bu 
yeməklərin xüsusi ləzzəti var. 

4. Ancaq müəyyən şəxslər və ya məqsəd 
üçün olan; məxsusi. Qəzetin xüsusi nömrəsi. 
Nümayəndələr xüsusi qatarla yola düşdülər. 
Teatrda xüsusi yerlər. Xüsusi komissiya işə 
başlamışdır. 

5. Ayrıca götürülmüş, ayrı-ayrı, təsadüfi, 
qeyri-səciyyəvi, müstəsna. Xüsusi hallarda. 
Xüsusi faktları qanun kimi götürmək olmaz. 

6. Elm, texnika, sənət və s.-nin hər hansı 
bir sahəsinə aid olan. Xüsusi təhsil məktəbi. 
Xüsusi fənlər. 



489 




XÜSUSİLƏ 



XÜTBƏ 



7. Daha böyük, daha güclü, daha mühüm. 
Xüsusi bir məhəbbətlə sevmək. Xüsusi qayğı 
göstərmək. Xüsusi zəhmət tələb edən iş. 

0 Xüsusi müxbir - işlədiyi qəzeti (jur- 
nalı) müntəzəm surətdə informasiya ilə tə- 
min edən qəzet və ya jurnal əməkdaşı. 
M.Ə. Sabir “ Həyat ”, “ İrşad ” və “ Tazə həyat ” 
qəzetlərinin Şamaxı üzrə xüsusi müxbiri 
olmuş, həmin qəzetlərdə müntəzəm surətdə 
çıxış etmişdir. M. Məmmədov. 

XÜSUSİLƏ zərf [ər.] Ələlxüsus, xüsusən. 
[Mirzə Qədir] əlavə olaraq orasını da 
bildirdi ki, Nəsir evdə onun qardaşı isə də, 
həyatda, xüsusilə mətbəəsində qardaşı de- 
yildir. S. Hüseyn. Xüsusilə qaragözlü qız həm 
maraq, həm də ürkək nəzərlərini Mayaya 
dikmişdi. M. İbrahimov. Pəncərədən Adilə- 
nin çiyni üstündən sıra dağlara tərəf açılan 
mənzərə bu axşam xüsusilə möhtəşəm idi. 
Ə.Məmmədxanlı. 

XÜSUSİLƏŞMƏ is. 1. “Xüsusiləşmək”dən 
fis. 

2. qram. Cümlə üzvlərinin bir qisminin 
xüsusi səs tonu ilə deyilib, məntiqi vurğu 
ilə o birilərindən fərqlənməsi halı. Cüm- 
lənin ikinci dərəcəli üzvlərinin xüsusiləş- 
məsi. - ..Şagirdlər siııtaksisi keçərkən öy- 
rənirlər ki, xüsıtsiləşmələr cümlədəki başqa 
üzvlərdən intonasiv aca fərqlənir və fasilə ilə 
ayrılır. “Orta məktəbdə yazı metodikası”. 

XÜSUSİLƏŞMƏK f. 1. Başqalarından, 
ümumilikdən ayrılmaq, xüsusi mövqe 
tutmaq. 



2. qram. Xüsusiləşmə (2-ci mənada) əmə- 
lə gəlmək. 

XÜSUSİLƏŞMİŞ/sı/i qram. İntonasiyaya 
və cümlənin digər üzvlərinə münasibətə 
görə cümlənin nisbətən müstəqil tərkib 
hissəsinə çevrilmiş. 

XÜSUSİLİK is. Özünə məxsus olma, özünə 
aid olma, xüsusi mahiyyət daşıma, fərdi sə- 
ciyyə daşıma, şəxsi xarakter daşıma. ..Məktu- 
bun xüsusiliyini nəzərə alaraq imkan vermiş- 
lərdi ki, Kaşani əvvəl özü oxusun. Qantəmir. 

XÜSUSİYYƏT is. 1. Hər hansı bir şeyi 
digərindən ayıran səciyyəvi cəhət, əlamət, 
keyfiyyət, xassə, spesifiklik. Şoran torpaq- 
ların xüsusiyyəti. Yaşayış xüsusiyyəti. - 
“ Qorxulu nağıllar” ın bir xüsusiyyəti də 
odur ki, müəllif heyvanlar aləmindən .. 
danışır, gənc oxucularını onlarla tanış edir. 
S.S.Axundov. [Fikrət:] Bizim trestin yarısı 
dənizdədir. Oranın xüsusiyyətlərini unut- 
maq olmaz. M. Hüseyn. 

2. Xüsusiyyətçilik. 

XÜSUSİYYƏTÇİ is. Bir şeyin sahibi, 
mülkiyyətçi; yiyə, sahibkar. 

XÜSUSİYYƏTÇİLİK is. Yiyə, sahibkar 
olma, mülkiyyətçilik. 

XÜTBƏ is. [ər.] din. Xətibin minbərdən 
camaata xitabən söylədiyi nəsihətamiz söz- 
lər, nitq. Əmir İnanc xətibin qulağına pıçıl- 
dadıqdan sonra xətib təzə səfərbərlik haq- 
qında bir söz danışmayaraq xütbəsini bitirdi. 
M.S. Ordubadi. 



490 




I 



İBARƏLİLİK 



Ii 

İ Azərbaycan əlifbasının on dördüncü 
hərfi və bu hərflə işarə olunan saitin adı. 

İANƏ is. [ ər .] köhn. Bir xeyir iş üçün, ya- 
xud ehtiyacı olan bir adam və ya cəmiyyət 
üçün verilən və toplanılan pul; maddi yardım, 
kömək. İanə vermək. İanə toplamaq. - [Yaşlı 
kişi:] Mən .. Hacı Ramazanın Xorasan ac və 
yoxsulları üçün göndərdiyi min manat ianə- 
sini öz əlimlə ona təslim etmişdim. S. Hüseyn. 
İanə verənləri mətbuat səhifələrində adbaad 
elan etmək çətin idi. Mir Cəlal. İanə almaq 
üçün dükanın qabağına toplaşanların içəri- 
sində Oruc da var idi. Ə. Vəliyev. 

İANƏÇİ is. İanə verən, maddi kömək 
göstərən, yardım edən. 

İANƏT klas. bax ianə. [Yusif şah:] Dul- 
lara və yetimlərə və şillərə və korlara ianət 
və himayət göstərilsin. M.F.Axundzadə. 

İAŞƏ is. [ər.] 1. Yedirmə, yedirib-içirmə. 

2. Qida, yeyəcək, yeyinti. □ İaşə müəs- 
sisəsi - yeməkxana, aşxana, kafe və s. 

İAŞƏÇİ is. İaşə işləri ilə məşğul olan, ye- 
yinti müəssisəsi işçisi. 

İBADƏT is. [ər.] 1. Dua oxuma, namaz 
qılma şəklində icra edilən dini ayin. [Molla 
İbrahimxəlil:] Əgər məni görmək istəsələr, 
de ki, ustadım .. ibadətdədir. M.F.Axundza- 
də. Məlum şeydir ki, indiyədək saydığımız 
ibadətlər ki, növ-növ namazlardan ibarət 
olsun, məhz ondan ötrüdür ki, insan öləndən 
sonra, axirətdə mizan-tərəzi qurulanda 
yaxşı imtahan versin. C. Məmmədquluzadə. 
□ İbadət etmək - dini ayinlərlə məşğul 
olmaq, dua oxumaq, namaz qılmaq. Adam- 
lar məbııdun qarşısında bardaş quraraq dizi 
üstə oturub ibadət edir, dodaqaltı dua oxu- 
yurlar. M. İbrahimov. 

2. Sitayiş, pərəstiş. □ İbadət etmək - si- 
tayiş etmək, səcdə etmək. Oda ibadət et- 
mək. Bütlərə ibadət eləmək. H Məc. məna- 
da. Qiblə deyil, qaşlarına baş əymək ; Gecə- 
gündüz mənim ibadətimdir. M. P. Vaqif. 
Məscidü minbər nə lazım maili-rüxsarına; 
Qaşların vəqti-ibadət aşiqə mehrabdır. 
S.Ə.Şirvani. 



İBADƏTÇİ is. İbadətlə məşğul olan 
adam, vaxtını ibadətdə keçirən adam. 

İBADƏTGAH is. [ər. ibadət və fars. ...gah] 
İçərisində ibadət edilən yer, ibadət yeri, 
məbəd (məscid, kilsə və s.). [Tahirzadə] 
burada - cüt minarələri ilə göylərə yüksələn 
ibadətgahda, zahidlər məclisində imtahan 
verməli idi. Mir Cəlal. 

İBADƏTXANA [ər. ibadət və fars. ...xanə] 
bax ibadətgah. [Sönməz:] Ərəblər əvvəl- 
ləri .. böyük mərkəzlərdəki ocaqlara, iba- 
dətxanalara toxunmurdular. C.Cabbarlı. 

İBADƏTKAR is. və sif. [ər. ibadət və 
fars. ...kar] İbadət edən, səcdə edən, səcdə- 
edici. [Ərən:] Mariqeri diz çökərək Sfinks 
heykəlinin üst səkisində oturan bir qızın 
ayaqlarını qucuyub ibadətkar bir vəziyyət 
almışdı. Çəmənzəminli. 

İBARƏ is. [ər.] 1. Kəlam; iki və ya bir 
neçə kəlmədən ibarət tərkib. Gözlüyümü 
gözümə taxıb bir yerindən bu ibarəni çətin- 
liklə oxuya bildim. C.Məmmədquluzadə. 
..Bir parça əlfaz və ibarələri cənab mütərcim 
eyni ilə rusdan türk Usanma tərcümə etmək- 
ləri ilə əsil mənanı dolaşdırıb çətinə salıbdır. 
F.Köçərli. Vəkilin hər sözü, lıər ibarəsi; Bir 
tikan çıxarır onıın qəlbindən. B.Vahabzadə. 

2. Qəliz, təmtəraqlı, əksərən mənasız, 
boş söz, ifadə. İbarələr dolu kimi yağar 
onun ağzından; Otuz dəfə məhəbbətə düçar 
olmuş azından... S.Vurğun. Əhvəl ərdə gecə 
yarısı avam camaat məscidlərə dolub, mol- 
lanın ərəbcə dediyi anlaşılmaz ibarələrini 
diııbr, sonra hər kəs evinə qayıdardı. 
H.Sarabski. □ İbarə satmaq - qəliz, təm- 
təraqlı danışmaq. 

İBARƏBAZ [ər. ibarə və fars. ...baz] bax 

ibarəpərdaz. 

İBARƏBAZLIQ bax ibarəpərdazlıq. 

İbarəbazlıq fikrin boşluğuna və bir dərəcə- 
də yoxluğuna dəlalət eləyir. F.Köçərli. 

İBARƏÇİ bax ibarəpərdaz. 

İBARƏÇİLİK bax ibarəpərdazlıq. 

İBARƏLİ sif. Təmtəraqlı, qəliz, ibarələr- 
lə dolu. İbarəli yazı. - Armudboğaz, şişbığ 
satıcının belə ibarəli nitqindən baş açmayan 
Leylək istər-istəməz əsəbiləşdi.. S. Rəhimov. 

İBARƏLİLİK is. İbarələrlə dolu olma, 
təmtəraqlılıq, qəlizlik. 



491 




İBARƏPƏRDAZ 

İBARƏPƏRDAZ is. [ər. ibarə və fars. 
...pərdaz] Danışığında və ya yazısında qəliz, 
təmtəraqlı ibarələr işlətməyi sevən adam. 

İBARƏPƏRD AZLIQ is. Qəliz və təmtə- 
raqlı ibarələr işlətmək həvəsi, meyli. 

İBARƏT [ər.] 1. Mütəşəkkil, düzəlmiş, 
tərtib olunmuş. Beş adamdan ibarət heyət. 
Mütəxəssislərdən ibarət komissiya. Dörd 
nəfərdən ibarət ailə. Tələbələrdən ibarət 
komanda. - Nəhayət, Toğrul iraqlılardan 
ibarət bir dəstə qoşun təşkil etmək və Hüsa- 
məddinin əlində olan qoşunu tərk-silah et- 
dirmək qərarına gəldi. M. S. Ordubadi. 

2. İbarətdir şəklində - eyniyyət bildirir. 
“Veçer” ibarətdir bir məclisdən ki, axşam 
vaxtı oraya adamlar cəm olub söhbətə, qira- 
ətə, musiqiyə və yeyib-içməyə məşğul olurlar. 
C. Məmmədquluzadə. Bu xəndək bir kilo- 
metr uzunluğu, qırx metr eni, otuz metr də- 
rinliyi olan nəhəng bir dərədən ibarətdir. 
Ə. Sadıq. // Mütəşəkkildir. “Uzunqulaqlı ” 
kəndi səkkiz yüz evdən ibarətdir. Ə.Haqveı- 
diyev. Dərə qərbə doğru getdikcə qayalıq, 
dağlıq, iri və oyuq daşlarla dolu qorxunc 
yerlərdən ibarətdir. A.Şaiq. □ İbarət ol- 
maq - 1) ...mütəşəkkil olmaq, ...düzəlmiş 
olmaq; 2) ehtiva etmək, ...məzmununu təş- 
kil etmək. [Zeynal] Mehribanı Bakıya gə- 
tirdikdən sonra birinci yapdığı iş, onun çad- 
rasını başından atmaq, onu tanış-bilişləri ilə 
tanış etməkdən ibarət olmuşdu. S. Hüseyn. 

3. klas. bax ibarə 2-ci mənada. Şeyxə 
verdi xəbər qiraət ilə; Mədd ilə, çox uzun 
ibarət ilə. S.Ə.Şirvani. Rusun qədim yazıçı- 
ları yazı yazanda elə bir kəlmə və ibarətlər 
tapıb işlədirdilər ki, xoruz səsi eşitməmiş 
olsunlar. C.Məmmədquluzadə. “Millət ötrü, 
ağlayan axırda olur kor”; Məzmunlu mə- 
səldir bu ibarət, uçitellər! M.Ə. Sabir. 

İBÇİN bax ifçin. [Səttar:] Gözlərinin qı- 
rağına elə bil qara qaytan tutulub, dırnaq- 
ları ibçindir. P.Makulu. 

İBERLƏR is. [tar.] 1. İberiyanın əsas 
əhalisini təşkil edən qədim şərqi gürcü qə- 
bilələri. 

2. Qədim İspaniyada yaşayan bir qrup 
qəbilənin adı. 

İBLİS is. [ər.] 1. Şeytan. [Odabaşı:] Cə- 
hənnəm əhli iblisi arakəsməyə salıblar. 



İBRƏT 

Ə.Haqverdiyev. [Mələk:] Yox kimsədə in- 
saflı mürüvvət ; İblisəmi uymuş bəşəriyyət? 1 
H. Cavid. 

2. məc. Araqarışdıran, fitnə salan, fitnə- 
kar, hiyləgər. Sanki iblis oynayır bir rol, ona 
şər əl çalır. Ə.Nəzmi. Yer üzündə nə xəya- 
nət, nə də iblis qalacaqdır. S.Vurğun. 

İBLİSANƏ sif. və zərf [ər. iblis və fars. 
...anə] bax ibiisvari. 

İBLİSCƏSİNƏ bax iblisanə. 

İBLİSLƏŞMƏ "İblisləşmək”dən (is. 

İBLİSLƏŞMƏK f. Fəsadlaşmaq, hiyləgər, 
fitnəkar olmaq. Nə iblisləşmisən? 

İBLİSLİK is. Ara qarışdırma, araya fitnə 
salma, fəsadçılıq, fitnəkarlıq, hiyləgərlik. 

İBLİSVARİ zərf İblis kimi, şeytan kimi, 
şeytancasına. Qəşəm şaqqa çəkib ibiisvari 
güldü. S. Rəhimov. 

İBN [ər.] Oğul (yalnız izafətlərdə işlənir). 
Əbubəkr ibni-Məhəmmədin göndərdiyi mək- 
tubu sizə oxumaq istəyirəm. M. S. Ordubadi. 
[Şeyx Sənan:] İbni-Məryəm asıldı darə, fə- 
qət; Onu təkrara varmıdır hacət? H. Cavid. 

0 İbni-adəm klas. - Adəm övladı, insanlar. 

İBRANİ is. [ər.] 1. Qədim yəhudilərin ad- 
larından biri. 

2. Qədim yəhudi dili. 

İBRAZ [ər.]: ibraz etmək (eləmək) köhn. 
- büruzə vermək, aşkar etmək, üzə çıxar- 
maq, meydana çıxarmaq, göstərmək. [Mir- 
zə Səməd:] Ömrün uzun olsun, deyə min- 
nətdarlıq hisslərini ibraz etmədən çəkin- 
məzdi. Çəmənzəminli. [Bahadır bəy:] Biz 
türklər öz sədaqətimizi ibraz etməyə hazırıq. 
C. Cabbarlı. 

İBRƏ 1 is. [ər.] İynə, mil, əqrəb. Saat ib- 
rəsi. Kompas ibrəsi. 

İBRƏ 2 is. köhn. Əldətoxunma şal, yun par- 
ça. [Xırdaxanım:] Mən də sənə borclu olu- 
ram bir dəst şaldan libas ibrə işləməli. 
N.Vəzirov. [Odabaşı:] Hətta Mirzə Əhməd 
ağa bir ədəd ibrə şalından canamaz .. qız 
üçün ənam göndərmişdi. Ə.Haqverdiyev. 

İBRƏT [ər.] Ağır, pis bir hadisədən, iş- 
dən alman dərs. Olmuş bizə qismət bu yə- 
qin, ruzi-əzəldən; İbrət bizə yox, haləti- 
diinyanı görəndə. Aşıq Aslan. □ İbrət al- 
maq (eləmək, götürmək) - bir işdən, hadi- 
sədən dərs almaq, özü üçün nəticə çıxar- 



492 




İBRƏTAMİZ 

maq, nümunə götürmək, öyrənmək. Böyüyü 
döy ki, kiçik ibrət alsın. (Ata. sözü). Gəl 
könül, bir ibrət al, bu gərdişi-dövrana bax! 
M.V.Vidadi. Ey oğul murdən götür ibrət; 
Get, ağır işdə işlə qeyrət ilə. M.Ə. Sabir. İb- 
rət dərsi almaq -bax ibrət almaq. Doğ- 
rudur, cənab general! - dedim, 11-ci ilin ha- 
disəsindən biz bir ibrət dərsi alacağıq. 
M. S. Ordubadi. İşlərə açıq baxıldığı üçün 
iclas salonunda iştirak edən bütün vətən- 
daşlar məhkəmənin çıxardığı bu hökmdən 
bir ibrət dərsi alırlar. (Qəzetlərdən). İbrət 
dərsi vermək -bax dərs vermək (“dərs”- 
də). Bu yaramazların kökünü kəsib, hamıya 
ibrət dərsi vermək lazımdır. M.Hüseyn. İbrət 
olmaq - bax dərs olmaq (“dərs”də). [Hacı 
Qara:] Allah qoysa, sizin ölüm xəbəriniz 
murova çatar! Bundan sonra qalan yoldaş- 
larınıza ibrət olar. M.F.Axundzadə. [Musa:] 
Bu gün sizə öylə bir cəza verməliyim ki, bun- 
dan sonra hər kəsə ibrət olsun.. H. Cavid. 

İBRƏTAMİZ sif. \ər. ibrət və fars. ...amiz] 
İbrət verən, ibrətverici, ibrətli. İbrətamiz he- 
kayə. İbrətamiz nağıllar. - Bu ibrətamiz və 
riqqətəııgiz faciəni ["Otello”nu] ədibi-binəzir 
Şekspir ziyadə məharətlə tərtib və tənzim 
edibdir. F.Köçərli. Kərim dayı, dünya gör- 
müsən, saç-saqqal ağartınısan, bizə yaxşı 
bir şey danış, ibrətamiz bir əhvalat nəql eylə. 
M.Ibrahimov. 

İBRƏTXANA is. [ər. ibrət və fars. ...xanə] 
İbrət götürülən yer, tərbiyə evi. [Məmməd:] 
Xeyr, [teatr] ibrətxaııadır. S.S.Axundov. 

İBRƏTLƏNDİRİCİ bax ibrətli. 

İBRƏTLƏNDİRMƏ “İbrətləndirmək”- 
dən/w. 

İBRƏTLƏNDİRMƏK/ İbrət vermək, ib- 
rət dərsi vermək, pis işdən çəkindirmək. 

İBRƏTLƏNMƏ "İbrətlənmək”dən fis. 

İBRƏTLƏNMƏK/ Bir işdən, hadisədən 
və s.-dən dərs almaq, özünə nümunə götür- 
mək, özü üçün nəticə çıxarmaq. 

İBRƏTLİ sif. İbrət ola bilən, ibrət verən, 
ibrət alınmalı, nümunə götürülə bilən, ibrət- 
verici, özü üçün dərs ala bilən. İbrətli hadisə. 
- Əkbər siz deyən adamlardan olmasa da, 
özünə görə ibrətli həyat yolu var. Mir Cəlal. 

İBRƏTVERİCİ bax ibrətamiz. Şəkillə- 
rin arasında ibrətverici və hikmətli şeirlər 
yazılmışdı. M. S. Ordubadi. 



İBTİDAİ 

İBRİQ is. [ər.] Su və b. mayelər üçün 
qulplu və əmzikli qab. [Xəyyam:] Badə ib- 
riqimi qırdın, ya rəb! Dərdimi başdan aşır- 
dın, ya rəb! H. Cavid. 

İBRİŞİM is. [fars.] İpək iplik. 

İBTİDA is. [ər.] Başlanğıc, ilk, əwəl 
( intiha ziddi.) Ayın ibtidası. - İnsan, ömrü- 
nün ibtidasından intihasına qədər möhtac- 
dır təhsili-ülumə. H. Zərdabi. [Şeyx Sənan:] 
Bir səfərdir bu, adəta. məchul; Qayə məc- 
hul, ibtida məchul... H. Cavid. [Murad] bu 
məqsədlə 1921-ci ilin ibtidasında Bakıdan 
çıxmış(di). S.Hüseyn. // sif. İlk, birinci. So- 
nanın ibtida müəlliməsi nəhayətdə ağıllı və 
pedaqoji elminə qabil bir aı-vad idi. N.Nəri- 
manov. // zərf Əvvəlcə, ən əvvəl, ibtidada. 
İbtida ustaddan dərsim alanda; Oxuyub ye- 
tişdim, ay sinə-sinə. Aşıq Ələsgər. □ İbti- 
da etmək (qdmaq) - başlamaq. İbtida ey- 
ləyib girdim meydana; Aşıqlar ustadı, gö- 
rün handadı? Qurbani. 

İBTİDADA zərf İlk dəfədə, başlanğıcda, 
əvvəldə. Ki cahan içrə var eylə işlər; Nəzə- 
rə ibtidada xoş görünər. S.Ə.Şirvani. 

İBTİDADAN zərf Başlanğıcdan, əvvəlin- 
dən, başdan. [Xacə] qəziyyəni ibtidadan in- 
tihayədək Yusif şaha nəql etdi. M.F.Axund- 
zadə. İbtidadan eləsəm şərh bu əhvalı əgər: 
Uzanıb rişeyi-söz, nəzm düşər tıılani. 
S.Ə.Şirvani. 

İBTİDAİ sif. 1. Başlanğıca aid, ən əvvəl 
olan; ilk. Küçələrdə və meydançalarda gör- 
düyünüz yaralılara ibtidai yardım [ediniz]. 
M.S.Ordubadi. 

2. Hələ mükəmməlləşməmiş, inkişaf et- 
məmiş. İbtidai həyat. - Həsən bəy inkişaf 
etməmiş, ibtidai və dağınıq təsərrüfatın ar- 
tıb yüksəlməsinə çalışırdı. M. İbrahimov. 

3. Başlanğıc, ilk, dərəcə etibarilə aşağı. İb- 
tidai siniflər. İbtidai təhsil. - [Qız] .. ibtidai sa- 
vad kursunu bitirmiş, ali savad kursuna girmək 
fikrindədir. S.Hüseyn. Aslan kənddə ibtidai 
məktəbdə oxuduğu zamanlar gecə-gündüz bu 
xəyallarla yaşayırdı. M.Rzaquluzadə. 

4. Bəşəriyyət tarixinin ən qədim (ilk) 
dövrlərinə aid olan. İbtidai insanlar. İbtidai 
mədəniyyət qalıqları. 

5. Hazırkı dövr üçün köhnəlmiş, geri qal- 
mış, ən adi, primitiv. İbtidai adətlər. İbtidai 
geyimlər. 



493 




İBTİDAİLƏR 

0 İbtidai icma quruluşu - bax icma. 

İBTİDAİLƏR is. zool. Birhüceyrəli hey- 
vanlar qrupu. 

İBTİDAİLİK is. İbtidai halda olma, ilk 
mərhələdə olma. // İlkinlik. 

İBTİDASIZ sif. İbtidası, başlanğıcı olma- 
yan. 

İBTİLA is. [ər.] Bir şeyə xəstəlik dərəcə- 
sində mübtəla olma; mübtəlalıq, düşkünlük. 
Demək, Ələkbər yoldaş yenə də Hacı xanla 
qumar oynamış imiş. Onlar ikisi də ibtiladan 
yaxalarım qurtara bilmirlərdi. M. S. Ordu- 
badi. Mirzağa buna ibtila dərəcəsində adət 
etmişdi. S. Hüseyn. 

İCAB [ər.]: icab etmək kit. - lazım olmaq, 
lazım gəlmək: vacib, labüd, zəruri olmaq. 
Həqiqi inqilab nə qədər ki, dedikcə, böyük 
bir əmrdir, bu böyük əmri yerinə yetirmək 
üçün də .. amal və əfkarı uca olan adamların 
meydana çıxması icab edər. Ü. Hacıbəyov. 
Bunun üzərində danışmaq icab edirdi, hal- 
buki gecə keçdiyindən [müəllimin] yuxusu 
gəlirdi. S. Hüseyn. 

İCAD is. [ər.] Vücuda gətirmə (gətiril- 
mə), yoxdan var etmə (edilmə), yaratma 
(yaradılma), düzəltmə (düzəldilmə); ixtira 
(etmə), kəşf (etmə). Radionun icadı. Tele- 
fonun icadı. Hürııfatın icadı. Yeni icad (yeni 
çıxmış şey, yeni ixtira). // Uydurma. O necə 
xəstəlikdir, - dedim, - kimin icadıdır? Mir 
Cəlal. □ İcad etmək (eləmək) - vücuda 
gətirmək, yoxdan var etmək, yaratmaq. Par- 
laq günəşin həsrəti ruyinlə gözümdən; Qan- 
yaş axıdıb Dəclələr icad edərəm mən. Hey- 
ran xanım. // İxtira etmək. Mən sizin üçün lap 
təzə bir xörək icad eləmişəm. “Mol. Nəsr.”. O 
hansı elmdir ki, icad etdi telefonu? M.Mö- 
cüz. Yəqin bu ekskavatoru icad edənlər onun 
ağırlığını, həcminin iriliyini nəzərə alaraq, 
onunla yükləmək mümkün olmadığını dü- 
şünmüşlər. Ə. Sadıq. // Uydurmaq, düzəlt- 
mək. [İblis:] Bir qazi olub gah edərim fitnə- 
lər icad. H. Cavid. İcad olunmaq (edilmək) 
- vücuda gətirilmək. ..Övladıma da vəsiyyət 
edəcəyəm ki, müsəlman dili üçün təzə bir hü- 
rufat icad oluıımuyunca nıüsəlmanca bir kəl- 
mə söz də yazmasınlar. C. Məmmədquluza- 
də. // Uydurulmaq. Möcüzə adamları aldat- 
maq üçün icad olunmuşdur. Çəmənzəminli. 



İCAZƏLİ 

İCARƏ is. [ər.] Müəyyən şərtlər əsasın- 
da daşınmaz əmlakın müvəqqəti istifadəyə 
verilməsi, ya alınması; kirə. İcarə haqqı. 
İcarə kağızı. İcarə şərtləri. - [Kərbəlayı 
Qulam:] Hacı, özünüz bilirsiniz ki, mərhum 
Ağa Heydərin hanıamı mənim icarəmdədir. 
N.Vəzirov. □ İcarə etmək - bir yeri mü- 
vəqqəti istifadə üçün kirə etmək. Qasını 
kənddən çox uzaq bir yerdə bir parça tor- 
paq icarə etmişdi. Ə. Sadıq. İcarəyə götür- 
mək - müəyyən şərtlərlə müvəqqəti isti- 
fadəyə götürmək. Əhvalat belədir ki, otuz il 
bundan qabaq bir neçə müsəlman şəhər 
yerini icarəyə götürüb başlayıblar əkinçilik 
ilə güzəran eləməyə.. C.Məmmədquhızadə. 
Məscid sərin olduğuna görə, baqqallar 
oraııı icarəyə götürüb, içinə şey yığırdılar. 
Çəmənzəminli. İcarəyə vermək - müəy- 
yən şərtlərlə başqasına müvəqqəti istifadə- 
yə vermək. [Həsən:] Sənə yataq icarəyə ve- 
rən də başını daşın yekəsinə döyüb. Ə. Haq- 
verdiyev. [Salamov:] O yer mənim babamın 
xırman yeridir, xəzinənin nə ixtiyarı var 
mənim yeriıııi icarəyə versin? C. Cabbarlı. 
Bəy o il torpağını icarəyə verməkdən boyun 
qaçırdı. M. Hüseyn. 

İCARƏÇİ bax icarədar. 

İCARƏDAR is. [ər. icarə və fars. ...dar] 
Birinin mülkünü və s.-ni icarəyə götürən 
adam. Kişi də hacının yuxarı baş karvansa- 
rasının icarədarıdır. P.Makulu. 

İCARƏDARLIQ is. İcarəyə götürmə, kirə 
etmə. 

İCARƏLƏMƏ “İcarələmək”dən f.is. 

İCARƏLƏMƏK f. İcarəyə götürmək, ki- 
rələmək. Torpaq icarələmək. 

İCARƏLƏNMƏ “İcarələnmək”dən f.is. 

İCARƏLƏNMƏK тәсһ. İcarəyə (kirəyə) 
götürülmək; kirələnmək. Torpaq icarələnib. 

İCARƏNAMƏ is. [ər. icarə və fars. 
...namə] İcarəyə almaq və ya vermək haq- 
qında yazılı sənəd; icarə kağızı. 

İCAZƏ is. [ əı \] 1 . İzin, rüsxət, ixtiyar. 
İcazə almaq. İcazə istəmək. İcazə vermək. 
- Kargiizar qardaşına toy eləmək üçün ica- 
zə alıb, kəndə getmişdi. S. Rəhman. 

2. İcazənamə, icazə vərəqəsi. İcazənizi 
göstərin. 

İCAZƏLİ sif. İcazə verilmiş, rüsxət veril- 
miş, icazə almış, bir şeyi etməyə icazəsi olan. 



494 




İCAZƏNAMƏ 

İCAZƏNAMƏ is. [ər. icazə və fars. 
...namə] Bir yerə daxil olmaq və ya bir iş 
üçün verilən icazə vərəqəsi; rüsxətnamə. 
Bütün müxbirlərin icazənamələri bir yerdə 
imzalanıb. Ə.Məmmədxanlı. 

İCAZƏSİZ zərf İzinsiz, rüsxətsiz, icazə 
olmadan, icazə almadan. İcazəsiz danışmaq. 
İcazəsiz getmək. İcazəsiz götürmək. - Əminə 
ərindən icazəsiz qızıl verib, iki nəfərin dəvə- 
sini almışidı). Ə.Əbülhəsən. 

İCAZƏT klas. bax icazə 1-ci mənada. 

□ İcazət olunmaq - icazə verilmək, izin 
verilmək. Şah buyurdu ki, .. bu məclisi-xasdır, 
ona biııaən mənim tərəfimdən icazət olunur 
ki, oturasınız. M.F.Axundzadə. Divan-dərəni 
bəndə çəkib aldı dübarə; Bu bidət olan əmrə 
icazət uçitellər. M.Ə. Sabir. 

İCBAR is. [ər.] Cəbr etmə, məcbur etmə; 
öz razılığı, arzusu olmadan bir işə sövq etmə. 

□ İcbar etmək - məcbur etmək. 

İCBARİ sif. Məcburi. Ümumi icbari təhsil. 

П İstəməyərək, güclə. 

İCBARİLİK is. Məcburilik. 

İCLAS is. [ər.] Bir məsələni müzakirə et- 
mək üçün hər hansı bir təşkilat üzvlərinin 
bir yerə yığılması; yığıncaq. Fəallar iclası. 
Valideynlər iclası. İclas salonu. - O günün 
sabahı iclasdan əvvəl qurultay binasında təş- 
kil edilmiş .. sərgini gəzərkən Eldar [Cey- 
rana] yaxınlaşır. S. Hüseyn. [Nuriyyə:] Naz- 
xanımı çağırıb, zalı iclas üçün hazırlamağı 
tapşırdım. İ.Əfəndiyev. □ İclas etmək - bir 
məsələni müzakirə etmək üçün yığışmaq. 
iyulun birinci yarısında məclis iclas etdiyi 
zaman bir avtomaşın siqnal verməyə başla- 
yır. M. İbrahimov. 

İCLASÇI is. Məhkəmə iclasında iştirak 
edən xalq nümayəndəsi. 

İCLASÇILIQ is. İclasçı işi, iclasçı vəzifəsi. 

İCLASBAZ is. [ər. iclas və fars. ...baz] 
İclası, iclas etməyi çox sevən adam (mənfi 
mənada işlənir). 

İCLASBAZLIQ is. Çox iclas çağırma, çox 
iclas etmə; iclas etməyi, çox iclasa getməyi 
sevmə (mənfi mənada işlənir). 

İCMA is. [ər.] 1. Qədimdə: hər hansı bir 
ərazi daxilində yaşayan əhalinin özünüidarə 
hüququna malik birliyi, təşkilatı. Şəhər ic- 
ması. Qədim Rusiyada kəndli icması. 



İCRAÇI 

2. köhn. Cəmiyyət, təşkilat, məclis, ittifaq. 
Dini icma. - Sənət isə ibarət idi aliııəsəb, 
dövlətməııd, ağıllı və insaflı əşxasııı icma- 
sından. F. Köçərli. 1915-ci ildən başlayaraq 
müharibə əleyhinə bir çox icmalarımız oldu. 
T.Ş. Simurq. □ İcma etmək köhn. - bir yerə 
toplaşmaq, bir məsələni müzakirə etmək 
üçün yığılmaq, iclas etmək. // köhn. Camaat. 
[Komediya] ..icmanın bir o qədər xoşuna 
gəldi ki, pərdənin axırında "afərin” sədası 
göyə çıxıb, üç-dörd dəfə pərdənin qalxma- 
ğını .. əl çalıb tələb edirdilər. F.Köçərli. 

0 İbtidai icma quruluşu - insan cəmiy- 
yətinin ilk ictimai-iqtisadi quruluş forması. 

İCMAL is. [ər.] 1. Qısa məlumat, bir mə- 
sələnin ümumi şəkildə qısaca şərhi; xülasə. 
□ İcmal vermək - xülasə etmək. Təfsili-qə- 
minə verdi icmal; Qıldı ona ərzi-surəti-hal. 
Füzuli. 

2. Qəzetlərdə günün siyasi hadisələrini 
ümumi şəkildə xülasə edən məqalə, yazı. Qə- 
zetdə dünya hadisələrinə dair icmal vardır. 

İCMALÇI is. İcmal yazan jurnalist, icmal 
müəllifi (bax icmal 2-ci mənada). 

İCMALƏN zərf [ər.] köhn. Qısaca, müx- 
təsər, xülasə şəklində. 

İCRA is. [ər.] Bir işin, qərarın, hökmün və 
s.-nin yerinə yetirilməsi, həyata keçirilməsi. 
icranı yoxlamaq. Göstərişin icrasına çalış- 
maq. - [Yusif şah] naçar ümuri-səltənətin ic- 
rasına iqdam etdi. M.F.Axundzadə. Bala- 
cayev bu gün Gülöyşə vasitəsilə Riixsarəyə 
tapşırıq verməyi və sonra da belə bir şahi- 
din iştirakı ilə icrasını yoxlamağı qərara al- 
mışdı. S. Rəhimov. □ İcra etmək - yerinə 
yetirmək, həyata keçirmək, əməl etmək. 
[Dursun] öhdəsinə mühəvvəl olan işləri qey- 
rətlə icra edirdi. A.Şaiq. İstər arvadı Nigar, 
istər çocuqları [Muradın] bütün əmr və tə- 
ləblərini düşünmədən icra edər, onun sö- 
zündən çıxmazdılar. S. Hüseyn. 

0 İcra vərəqəsi hüq. - məhkəmənin hök- 
münü və ya qərarını həyata keçirmək üçün 
sənəd. 

İCRAÇI is. 1. Bir qərarı, hökmü, əmri, 
göstərişi icra edən, əməli surətdə yerinə ye- 
tirən, həyata keçirən adam. Hüsaməddin kimi 
adamlar onun fikrinin icraçılarıdır. M.S.Or- 



495 




İCRAEDİCİ 

dubadi. // Sif. mənasında. [Yunis] əvvəl 
icraçı mühəndis, ..sonra trestin baş mühəndis 
müavini vəzifəsində işləmişdi. Mir Cəlal. 

2. Bədii (musiqi, ədəbi və s.) əsərin ifa- 
çısı. [Rəşid] ümumittifaq özfəaliyyət icra- 
çıları baxışında birincilik qazanmışdır. 
M.Rzaquluzadə. 

0 Məhkəmə icraçısı - icra vərəqəsinə 
əsasən məhkəmə qərarını həyata keçirən 
məhkəmə işçisi. 

İCRAEDİCİ bax icraçı. İcraedici or- 
qanlar. 

İCRAİYYƏ: icraiyyə komitəsi - hökumət 
qərarlarını həyata keçirmək, bir şeyi əməli 
surətdə idarə etmək vəzifəsini həyata keçi- 
rən orqanların adı. Rüstəm kişi .. rayon ic- 
raiyyə komitəsi sədrinin yanına getməyi 
qərara aldı. M. İbrahimov. İcraiyyə komitə- 
sinin binası qarşısında dıırmıış iki minik 
maşını qardan seçilmirdi. Q. İlkin. 

İCRAKOM is. [ər. icra və fr. comite] ic- 
raiyyə komitəsinin qısaldılmış adı. İcrako- 
nıun sədr müavini qırmızı karandaşı naxışlı 
qələmdandan çəkib, vacib görkəm aldı. 
B. Bayramov. 

İCRASIZ sif. və zərf Yerinə yetirilmə- 
miş, əməl edilməmiş, həyata keçirilməmiş. 
Evdə uşaq heç bir rejimə tabe olmadan ya- 
şayarsa, məktəbin verdiyi tapşırıqlar da ic- 
rasız qalar. “Az. qad.’’ 

İCRƏT is. [ər.] köhn. 1. Görülən iş üçün 
verilən haqq (pııl), muzd (maaş), zəhmət 
haqqı. [Hacı Rəcəbəli:] Ağa Mərdan, uşaq- 
ların icrətiııi məlum elə! M.F.Axundzadə. 
Vəliquluya və Zibaya Xudayar bəy o qədər 
icrət təyin elədi ki, Zeynəb acından ölmə- 
sin.. C. Məmmədquluzadə. 

2. İcrətlə şəklində zərf - görülən iş üçün 
zəhmət haqqı alaraq; mıızdla, maaşla, pulla. 
icrətlə işləmək. - Sabahı günü üç nəfər adam 
icrətlə tutub qəzalara göndərdi ki, Haqq 
Mövcudun ölüsünü, ya dirisini tapıb gətir- 
sinlər. Ə. Haqverdiyev. Gülzar bəzən qon- 
şuları üçün icrətlə çalışırdı. C.Cabbarlı. 

İCTİHAD is. [ər.] klas. 1. Cidd-cəhd, var 
gücü ilə çalışma, səy etmə, çalışıb-çapala- 
ma. □ İctihad etmək köhn. - gücü çatdıqca 
çalışmaq, səy etmək, əlləşmək. ..Elə güman 
elivirdim ki, bunların içində yenə heç ol- 



İCTİMAİLƏŞDİRİLMƏK 

masa minlərcə tapılar ki, elm, fənn və maarif 
aləmində ictihad edib hər biri öz milləti və 
vətəninin iftixarına bais olublar. C. Məm- 
mədquluzadə. Yaxud, de görüm, müdiri- 
"Kəşkiil"; Ünsizadə Səidi-məqul; Etdikləri 
ictilıadə nisbət; Millətdən alır bu gün də 
qiymət. M. Ə. Sabir. 

2. din. Müctəhidin əhkam və hadisələrdən 
məna, hökm çıxarması və çıxardığı məna. 
[Molla Bağır:] Məsələn, onun əqidəsi ilə 
guya ictihad lazını deyil və xüms və imam- 
malı vermək xilafdır və guya iiləma fövt olan 
müctəhidin rəyində qalmağı o cəhətdən 
avama caiz görmürlər ki, özlərinin bazarı 
rəvac olsun. M.F.Axundzadə. 

İCTİMAİ sif. [ər.] 1. insan cəmiyyətinə 
aid olan. İctimai quruluş. İctimai inkişaf qa- 
nunları. H Cəmiyyətdə insanların həyat və 
münasibəti ilə bağlı olan, cəmiyyətdə cərə- 
yan edən, cəmiyyətdə törəyən, cəmiyyətin 
həyatına aid olan. İctimai həyat. İctimai sı- 
ğorta. ictimai münasibətlər, ictimai mənafe, 
ictimai tərəqqi, ictimai vəziyyət. - Bunların 
hamısını nəzərə alıb, biz bir neçə Badkııbə 
müəllimləri açıq və sadə dil ilə yazılmış tər- 
biyə və təlim üsulundan, ədəbiyyatdan və 
ictimai məişətdən bəhs edən aylıq bir jurnal 
nəşr etməyə şürıı etdik. C. Məmmədquluza- 
də. “Molla Nəsrəddin ” çürümüş, köhnə, 
yaramaz .. həyat və ictimai əlaqələrin hər- 
tərəfli və öldürücü tənqidçisidir. M. İbrahi- 
mov. // Cəmiyyətin siniflərə, qruplara bö- 
lünməsi ilə əlaqədar olan. Əhalinin ictimai 
tərkibi, ictimai mənşə, ictimai qruplar, icti- 
mai ziddiyyətlər. 

2. Kollektivin siyasi, mədəni, həmkarlıq 
və s. ehtiyaclarına könüllü xidmətlə bağlı 
olan. İctimai iş. İctimai vəzifə. İctimai təşki- 
latlar. İctimai tapşırıq. 

3. Hamıya, bütün cəmiyyətə məxsus olan; 
kollektiv, ümumi, ellik. İctimai gəlir. İcti- 
mai mülkiyyət. - [Ziba] hər zaman Əsmərin 
lıalına acıyar, onu özü ilə .. ictimai yerlərə 
çəkməyə çalışardı. S. Hüseyn. 

İCTİMAİLƏŞDİRİLMƏ ‘Tctimailəşdiril- 
mək”dən fis. İstehsal vasitələrinin icti- 
mailəşdirilməsi. Torpağın ictimailəşdirilməsi. 

İCTİMAİLƏŞDİRİLMƏK məcli. Fərdi- 
likdən, xüsusilikdən çıxarılıb, cəmiyyətin, 



496 




İCTİMAİLƏŞDİRİLMİŞ 

kollektivin ixtiyarına verilmək; ümumiləş- 
dirilmək, ellikləşdirilmək. 

İCTİMAİLƏŞDİRİLMİŞ f.sif. Fərdilik- 
dən, xüsusilikdən çıxarılıb, cəmiyyətin, 
kollektivin ixtiyarına verilmiş; ümumiləşdi- 
rilmiş, ellikləşdirilmiş. Ictimailəşdirilmiş 
təsərrüfatlar. Ictimailəşdirilmiş torpaqlar. 

İCTİMAİLƏŞDİRMƏ “İctimailəşdir- 
mək”dən f.is. 

İCTİMAİLƏŞDİRMƏK/ Dağınıq, fərdi, 
xüsusi təsərrüfatı, istehsal vasitələrini, tə- 
sərrüfat obyektlərini və s.-ni ictimai kol- 
lektiv, təsərrüfat halına gətirmək; ümumi- 
ləşdirmək, ellikləşdirmək. İstehsal alət və 
vasitələrini ictimailəşdirmək. Torpağı icti- 
mailəşdirmək. 

İCTİMAİLƏŞMƏ “Ictimailəşmək”dən f.is. 

İCTİMAİLƏŞMƏK f. Fərdilikdən, xüsu- 
silikdən çıxıb ümumiləşmək, cəmiyyətin 
mülkiyyətinə keçmək, ellikləşmək. 

İCTİMAİLİK is. ictimai xarakterdə olma; 
ümumilik, kollektivlik. 

İCTİMAİYYAT is. [ər.] Cəmiyyət və 
onun inkişafından bəhs edən elm. Ictimaiy- 
yat dərsi. Ictimaiyyat müəllimi. - Ictimaiy- 
yat dərnəyi rəhbəri [Ənisənin] .. müraciətini 
çox soyuq qarşılamışdı. S. Hüseyn. 

İCTİMAİYYƏT is. [ər.] Cəmiyyətin qa- 
baqcıl dairələri, qabaqcıl hissəsi. Elmi icti- 
maiyyət. ictimaiyyətin fikri, ictimaiyyətin 
diqqətini cəlb etmək. H Ümumiyyətlə, cə- 
miyyət. Demək, bu məsələ əxlaq və icti- 
maiyyət ilə əlaqədardır. A. Şaiq. 

İCTİMAİYYƏTÇİ is. İctimai işlərdə, icti- 
mai həyatda fəal iştirak edən adam. // Sif. 
mənasında. İctimaiyyətçi qadınlar. - [Səma- 
yə] özü bir yaxşı ictimaiyyətçi qızdı, Hey- 
dərov onu al dillə aldadıb yoldan çıxartmış- 
dır. Mir Cəlal. 

İCTİNAB is. [ər.] klas. Çəkinmə, saqın- 
ma, uzaqlaşma, uzaq durma. Fürsəti jövt et- 
mək olmaz, gözləyir əğyarlar; Onların bəd- 
gularından ictiııabın vaxtıdır. Aşıq Qurban. 
A kişi, mənim bu Gəncə şəhərində bir rəfi- 
qim var, .. adını qoyub müəllim, heç bir 
zaddan ictinabı yox. “Mol. Nəsr.” [Sitarə:] 
Naməhrəmə üzümü göstərməkdən ictinabə 
məcburəm. C. Cabbarlı. □ İctinab etmək 
(qılmaq) - çəkinmək, saqınmaq, uzaq dur- 
maq. Dersən ki, xublərdən kəs mehrin, icti- 



İÇ 

nab et; Yaxşılar ilə, zahid, yaxşımıdır ya- 
manlıq? Qövsi. Hər nə etsən, et və lakin 
etmə meydən ictinab... M.Ə. Sabir. 

İCZ klas. bax əcz. Tənha qalıb etdi 
naleyi-zar; Dərdü qəmə qıldı iczin izhar. Fü- 
zuli. Ətalət mayeyi-iczü kədərdir. M.Ə. Sabir. 
Ey milləti cəhalətə vadar edən axund; Hər 
dürlü fəqrii iczə giriftar edən axund! 
Ə. Qəmküsar. 

İÇ is. 1 . Bir şeyin içərisi, daxili, iç tərəfi. 
Əvvəl evin içi, sonra çölü. (Ata. sözü). Ma- 
ğaranın içi yumşaq ağac qabıqları ilə dö- 
şənmişdi. A.Şaiq. Əşrəf yavaşcadan sürü- 
nüb kola yaxınlaşdı, əli ilə kolun içini yox- 
ladı. S. Rəhman. // Bir şeyin ortası, arası. 
Otların içində uzanmaq. - [Məşədi İbad:] 
Sən kimi bir gözəli; Bağuı içində görəsən. 
Ü.Hacıbəyov. // Qapalı, örtülü, ya oyuq olan 
şeylərin boşluğu. Qutunun içi. Tabağın içi. 

2. İnsan və heyvanların döş və qarın boş- 
luğunda yerləşən üzvlər; içalat. Musa kişi 
toğlunun içini təzəcə çıxarıb, Gülnazın əlin- 
dəki mis qaba qoymuşdu ki, həyət qapısı dö- 
yüldü. M.İbrahimov. □ İç qovurması - cız- 
bız. İçə qonaq eləmək. İç yağı - bağırsaqla- 
rı örtən piy təbəqəsi. 

3. Məğz, ləpə, özək (qabıqlı meyvələr- 
də). Badam içi. içi çürük qoz. 

4. məc. Bir şeyin daxili və gizli, görün- 
məz cəhəti; batin. İçim özümü yandırır, çö- 
lüm özgəni. (Məsəl). 

5. İçdən, içindən şəklində zərf - könül- 
dən, ürəkdən, səmimi-qəlbdən. İçdən gələn 
sözlər, içdən arzu etmək. - Anası guya şika- 
yət edər kimi oğlunun saydığı bu sifətlərinə 
içindən sevinir, fərəhlənir, bir parça da lov- 
ğalanırdı. Qantəmir. 

6. İçində şəklində zərf - 1) daxilində, 
içərisində. Evin içində. Quyunun içində. 
Hovuzun içində. - Iıısan nəfəs alanda onun 
ağzından və burnundan çıxan hava bədənin 
içində xarab olmuş havadır. H.Zərdabi; 
2) ...ərzində, ...zərfində, ...müddətində, 
...içərisində. Bir qız gördüm biçində; Sarı 
sünbül içində; Burda bir toy olacaq; Gələn 
ayuı içində. (Bayatı). Bir neçə il bundan əq- 
dəm Danabaş kəndində bir uşaq məktəbə ge- 
dən günün sabalıısı uşağın atasının yeddi 
qoyunu bir gecənin içində çərləyib ölür. 



497 




İÇ 

C. Məmmədquluzadə. [Cahanın] qoçaqlığı- 
nı ondan bil ki, bu yaşında üç-dörd ayın 
içində savadlandı. Ə. Haqverdiyev; Düşü- 
nürəm: — Nə qazandım ; Otuz yeddi il için- 
də? B.Vahabzadə; 3) ...arasında, ...içərisində, 
...sırasında. Vaqif səni sevdi xublar içində: 
Bir təzə qönçəsən gülzar içində. M.P. Vaqif. 
[Mərcan bəy:] Mənim təzə arvadım hələ 
üzün mənə göstərməyibdir və söz veribdir 
ki, qonaqların içində üzünü mənə göstərsin. 
Ü. Hacıbəyov. Kamal da bu gənc modelçilər 
içində idi. M. Rzaquluzadə; 4) bir şeyin çox- 
luğunu, artıqlığını, yaxud hansı vəziyyətdə 
baş verdiyini bildirir. Qızdırma içində sa- 
yıqlamaq. Tər içində olmaq. - Ehtiyac için- 
də böyütdü onu: Böyütdü atalı, yetim oğlu- 
nu. B.Vahabzadə. Həyətdə hər şey nur için- 
də üzürdü. Ə.Vəliyev. // ...içinə şəklində - 
...arasına, ...içərisinə. Nəçərnik öz qonaqları 
ilə çıxdı camaatın içinə. C. Məmmədqulu- 
zadə. ...içindən şəklində - ...ortasından, 
...arasından. Maşın kəndin içindən keçdi. 
H İçimizdə şəklində - aramızda, sıramızda. 
içimizdə pis adam yoxdur. 

7. sif. İçəridəki, daxili. İç qapı. İç qabıq. 
□ İç qala - böyük qalanın içindəki kiçik 
qala; qalaça, ərk. 

0 İç üzü - bir şəxsin hələ heç kəsə mə- 
lum olmayan siması, xüsusiyyəti, mahiyyəti 
və s. keyfiyyəti. İç üzünü açmaq. İç üzünü 
bilmək. - Məşədi Kazım ağa isə öz məqsə- 
dini bildirmək və özünün iç üzünü açmaq 
istəmirdi. M. S. Ordubadi. // Bir şeyin həqiqi 
mahiyyəti, batini, gözə görünməyən daxili 
cəhəti, halı. [Səyavuş:] Heç yalan deyilmiş 
anamın sözü; Başqa imiş sarayların iç üzü. 
H.Cavid. [Nadir] sanki ayla danışıb, bütün 
bu sirlərin iç üzünü ondan bilmək istəyirdi. 
B.Talıblı. İçi getmək - çox arzıı etmək, son 
dərəcə istəmək, can atmaq, bir şeyin həsrə- 
tində olmaq. İçi gülmək - ürəyində şad ol- 
maq, məmnun olmaq, candan sevinmək, 
hiss etdirmədən sevinmək. Ağsaqqallardan 
biri: - Kərbəlayı, bizim də məqsədimiz elə 
sənsən. Yoxsa Safo azaylansa da, bu qo- 
humluqdan içi gülür. S. Rəhimov. İçi içini 
kəsmək -bax içi içini yemək. [Hacı Əh- 
məd:] ..Dünən camaat o qərarı çıxaranda 
mənim içim içimi kəsirdi. C. Cabbarlı. İçi 



İÇALAT 

içini yemək - arzusunu yerinə yetirə bil- 
mədiyi üçün çox üzülmək, həyəcan və izti- 
rab keçirmək. İçi qan ağlamaq - halını bü- 
ruzə vermədiyi halda, çox həyəcan və izti- 
rab keçirmək. İçi üzülmək - aclıqdan üzül- 
mək, əldən düşmək. Saat yeddiyə işləyirdi, 
lap içim üzülmüşdü. Mir Cəlal. İçindən 
qovrulmaq (qırda-qırıla qalmaq) - acığı- 
nı, hirsini və ya başqa bir hissini üzə verə 
bilmədiyi üçün çox əzab və iztirab keçir- 
mək. Qumrunun mərmər kimi ağ vücudunu 
gördükcə atlı içindən qovrulur. Mir Cəlal. 
Zeynal bəy içindən qırıla-qırıla qaldı. 
M. Hüseyn. İçini arıtlamaq (arıtmaq) 
-bax boğazını arıtlamaq (“boğaz 1 ”da). 
Bu vaxt molla Qafar içini arıtlaya-arıtlaya 
(z.) daxil oldu. S. Rəhimov. Bekar arvad ilə 
qabaq-qabağa oturub yeyir, içini arıdıb de- 
yirdi: - Ye getsin, ay çörəkçi qızı! Mir Cə- 
lal. İçini çəkmək - 1) dərindən nəfəs al- 
maq, köks ötürmək. Qız dərindən içini çə- 
kərək düşünməyə başladı. A. Şaiq; 2) həyə- 
canını, iztirabını, heyrətini dərin bir nəfəs 
çəkərək, büruzə vermək. Məsmə heyrətlə 
içini çəkdi: - Bu nə deyir, lap küfr danışır. 
Mirzə qardaş! Mir Cəlal. [Səməd] gəlinin 
qəfildən necə diksindiyini, hətta heyrətlə içi- 
ni çəkdiyini hiss etdisə də, buna məna ver- 
mədi. İ. Hüseynov; 3) hıçqırıb ağlamaq. Mü- 
layim xala içini çəkib ağladı. S. Rəhimov. 
Əminə ufuldaya-ufuldaya bir az susub dur- 
du, sonra birdən içini çəkib, ağlamağa baş- 
ladı. Ə.Əbülhəsən. İçini gəmirmək - bax 
içini yemək 1-ci mənada. İntiqam hissi ca- 
navar kimi Gəldiyevin içini gəmirirdi. Mir 
Cəlal. İçini yemək - 1) acıq çəkmək, dərd 
çəkmək; dərd, qəm, qüssə içində qovrul- 
maq. Qadın bu dərd ilə içini yedi; Bir axşam 
varlığa əlvida dedi. S. Vurğun. Sərhəng Sə- 
fai isə gözünü mütəmadiyən baxışmaqda 
olan Şəmsiyyə və Şahpurdan çəkə bilmir və 
içini yeyirdi. M. İbrahimov; 2) çox qalmaq- 
dan, ya da çox dəyməkdən içi boşalmaq 
(qarpız haqqında). 

İÇALAT bax iç 2-ci mənada. Qoyunun 
içalatı. - [Canavar] yazığın içini, içalatını 
elə aparmışdı ki, quruca qəfəsəsi qalmışdı. 
S. Rəhimov. Məşədi Şərif içalatı iri bir sə- 
bətə qoyub həyətə salladı. Ə.Vəliyev. 



498 




İÇDİRİLMƏ 

İÇDİRİLMƏ “tçdinlmək”don/7,s. 

İÇDİRİLMƏK icb. İçməyə məcbıır edilmək. 

İÇDİRMƏ “İçdirmək” dən/fs. 

İÇDİRMƏK bax içirtmək. 

İÇƏİÇ zərf dan. Ara vermədən, dalbadal 
içmə (çoxları). 

İÇƏRİ 1 . zərf Daxilə, daxildə. İçəri itələ- 
mək. İçəri gəl. İçəri buraxmaq. - Şah rüsxət 
verdi, münəccimbaşı çıxmamış Xacə Mübarək 
içəri girib ərz elədi.. M.F.Axundzadə. [Sara 
xanım:] ..Gəlib çıxaram, tıqqıldadaram qa- 
pım, açarlar, girərəm içəri.. Qantəmir. Hə- 
nifə qazanı içəri gətirib yerə qoydu, ətəyi ilə 
sininin üstünə tökülmüş külü sildi. İ.Hüseynov. 

2. Bax iç 1-ci mənada. Evin içəri otaq- 
larının birisində ( əndərwıda ) Rəna ilə anası 
yaşayırdı.. E. Sultanov. 

3. İsmin yönlük, yerlik, çıxışlıq hal şəkil- 
çiləri ilə - 1) arasına, arasında, arasından. 
Meşənin içərisinə getmək. Uşaqların içəri- 
sində biri çox zirəkdir. Kitabların içərisindən 
ancaq birini seçdim. - ..Bu iki çiçək bu ailə- 
lər içərisinə girməklə, onlarda bir yenilik, 
şadlıq əmələ gətirdisə də, digər tərəfdən, ni- 
faqa və ondan törəyən faciəli hadisələrə də 
səbəb oldu. S.S.Axımdov. Sən qoçaqlar için- 
də qoçaqsan gözlərimdə; Ürəyi alov dolu bir 
dağsan gözlərimdə. S. Rüstəm. Kimsəsizlər 
içərisində .. bu qocanın da siması .. canla- 
nırdı. Ə.Məmmədxanlı; 2) ərzində, müddə- 
tində, zərfində. Dörd-beş aylıq bir zaman 
içərisində onunla belə üz-üzə gəlmədiyim bi- 
rinci kərə vaqe olurdu. S.Hüseyn. 

0 İçəri atmaq dan. - birdən içmək, ba- 
şına çəkmək. Mirzə Kəmtər də, sanki müsa- 
hibindən geri qalmamaq üçün, stəkanında 
qalan arağı içəri atdı.. Mir Cəlal. İçəri sal- 
maq məc. - mənimsəmək. İçəridən qov- 
rulmaq - ürəyində bərk hirslənmək, acı- 
ğından qovmlmaq. [Məhbusi] mister Tomasın 
hədələrini, qaş-qabağmı yadına salır, içə- 
ridən qovrulurdu. M. İbrahimov. İçəri(yə) 
ötürmək - 1) yemək, udmaq. [Əmiraslan 
baba] .. ağ lavaşı yarı bölərək, arasını balla 
doldurdu və bir göz qırpımında nər kimi 
içəriyə ötürdü. S.Rəhimov; 2) bax içəri 
salmaq. 

İÇHAİÇ zərf Bir başdan içmə, ara ver- 
mədən içmə, çoxlu içmə; içəiç (çoxları haq- 
qında). Içhaiç başlandı. 



İÇİRTDİRMƏK 

İÇİBOŞ sif İçərisi boş olan, içində heç bir 
şey olmayan; oyuq. İçiboş gövdə. İçiboş 
buynuz. 

İÇİCİ bax içkiçi. 

İÇ-İÇALAT bax içalat. [Mürşüdoğlu] 

qoca əli ilə iç-içalatı söküb çıxardıb qanlı 
biləklərini yudu. S.Rəhimov. 

İÇİLMƏ "İçilmək”dən f.is. 

İÇİLMƏK “İçmək”dən məch. Xörəyin üs- 
tündən çay içildi. Qabdakı su içilib qurtar- 
mışdı. - [Kərəm:] Qəribin boynuna kəfən 
biçilməz; Əcəl camı çox acıdı, içilməz! 
“Əsli və Kərəm”. Nə qədər şirindir bu ləziz 
nemət! Şərbət tək içilir bu yolda qəm də. 
S.Vurğun. 

İÇİM Adətən "bir” sözü ilə - bir dəfə iç- 
məyə kifayət edəcək qədər. Bir içim şərab. 
- [Ahıl qadın:] Evdə bir içim su yoxdur. 
Ə.Haqverdiyev. Tapılmır bir içim su evdə, 
insaf eylə, az sərf et. M.Möcüz. Yusif bir 
içim su üçün gəldiyi evlə də maraqlanmaya 
bilməzdi. Mir Cəlal. 

İÇİMLİK is. 1. İçməyə yararlı, içmək 
üçün olan, içməli. İçimlik su. 

2. Saylarla miqdar bildirir. Bir içimlik su. 
iki içimlik şərab. 

İÇİN-İÇİN zərf 1. Gizlin, heç kəsə hiss 
etdirmədən; içində, ürəyində, qəlbində. 
Fərhad özlüyündə bu sözlərə için-için gü- 
lürdü. Ə. Vəliyev. 

2. Yanıqlı-yanıqlı, yana-yana, acı-acı. 
Ağlar da için-için edər ah: - Bu körpəmə 
sən şəfa ver, Allah! A.Şaiq. Həcər isə birdən 
körpə uşaq kimi için-için hıçqırmağa başladı. 
S.Rəhimov. // Ürəyində, başqalarına sez- 
dirmədən, gizli. Atırvan ordusu pozulmadı 
və iman qülləsi .. düşmənlərə qarşı için-için 
kin bəslədi.. Çəmənzəminli. [Duma] için- 
için yandığını aydınca hiss etdiyi bu qadın- 
dakı səbrə heyrət edirdi. İ. Əfəndiyev. 

İÇİRDİLMƏ “İçirdilmək”dən f.is. 

İÇİRDİLMƏK “İçirtmək”dən məch. Dər- 
man içirdilmək, içki içirdilmək. 

İÇİRMƏ "İçirmək”dən /«. 

İÇİRMƏK bax içirtmək. Solğun doda- 
ğından cami-sevdanı; İçirmişdir mənə saqiyi- 
əzəl. Ə. Cavad. 

İÇİRTDİRMƏ “İçirtdirmək”dən f.is. 

İÇİRTDİRMƏK icb. Başqası vasitəsilə 
içdirmək, içməyə məcbur etmək. 



499 




İÇİRTMƏ 

İÇİRTMƏ “İçirtmək”dən f.is. 

İÇİRTMƏK f. 1 . İçməyə sövq və ya məc- 
bur etmək; içdirmək. Su içirtmək. - Əzizim, 
qandı ürək; Yar sözün dandı ürək; Şirin şərbət 
içirtdin; Nədən bəs yandı ürək? (Bayatı). Bir 
əlində sudur , bir əlində od; Gah verib içirdər, 
gah yaxar gedər. Molla Cümə. [Mirzənin] 
böyük oğlu təbib bir yanında əyləşib, tez-tez 
atasının sinəsinə yaş məhrəba salırdı, lazım 
olduqca dərman içirdirdi. Ə. Haqverdiyev. 

2. İçki verib kefləndirmək, sərxoş etmək; 
keflənməsinə səbəb olmaq. Onu kim içir- 
dibdir? 

İÇKİ is. İçilən spirtli mayelər. Spirtli iç- 
kilər. Şirin içkilər. - Bir müsəlman ki bir rus 
məclisinə düşərdi, öldürsəydin də, bir qətrə 
içki dilinə vurmazdı. C.Məmmədqııluzadə. 
Axır vaxtlarda Yusif əlinə düşən pulu içkiyə 
verib, tez-tez məst olurdu. S.S.Axundov. 

İÇKİÇİ sif. Spirtli içkiləri həddindən artıq 
içən, içki düşkünü; əyyaş. Allah, Allah! Kim- 
di oğru, kimdi oğru saxlayan; Bu pristav 
içkiçi yerinə culfanı tutar. Molla Şükür. Va- 
ris böyüdükcə əxlaqsız, içkiçi və qumar düş- 
künü bir gənc olurdu. A.Şaiq. 

İÇKİLİ sif. İçki içilən, içki olan, içkili 
məclis. İçkili qonaqlıq. - [Nəbi:] Cəbi, bu 
gecə bizdə böyük qonaqlıq var: oxuyanlı, 
çalanlı, içkili. S.S.Axundov. 

İÇKİSİZ sif. Spirtli içkilər olmayan, içil- 
məyən. İçkisiz məclis. 

İÇQOVURMASI is. Qoyun içindən hazır- 
lanmış qovurma. 

İÇLİ sif. Astarlı, astarı olan. İçli yorğan. 
Içli çul. 

İÇLİK is. 1. xüs. Bir şeyin içərisinə qo- 
yulan, keçirilən, salınan şey. 

2. Hər hansı bir şeyin iç tərəfinə tikilən 
şey; astar. İçlik keçə. - ..Döyülən keçə qə- 
liblərindən orada tezcə yeni-yeni alaçıqlar 
düzələr, his bağlamış köhnə alaçıq keçələri 
isə endirilib, çullara içlik, ya ulaqlara palan 
salınardı. S. Rəhimov. 

İÇMƏ “İçmək”dən f.is. 

İÇMƏK / 1 . Maye bir şeyi udmaq. Su iç- 
mək. Dərman içmək. Şərbət içmək. - Yarım 
saata kimi ağalar və xanımlar çay içməyə və 
söhbətə məşğul oldular. C.Məmmədqulu- 
zadə. Stol üstündəki qrafindən stəkana su 



İDARƏ 

töküb içdim. A.Şaiq. // Məc. mənada. Yar ki 
yara həsrət ilə qovuşdu; Dodaq busə içər, 
dil ləzzət çəkər. Aşıq Ələsgər. Eşqin çeşmə- 
sindən bir damcı içdim; Axdı sellər qədər 
gözümün yaşı. B.Vahabzadə. 

2. Eyni mənada spirtli içkilər haqqında: 
sərxoşluq etmək, əyyaşlıq etmək. Eylədik 
tövbə, əgər göz görə pünhan içdik. Qövsi. 
Bu sözdən Qaraca qız əsla şad olmadı, çün- 
ki bilirdi ki, [Yusif] oraya içməyə gedir. 
S.S.Axundov. İçmək Cümşiid bəyi xarab 
etdi, o qədər içirdi ki, bir saat da sərxoşluq- 
dan ayıq olmurdu. E. Sultanov. □ Sağlığa 
(sağlığına) içmək - birinin şərəfinə badə 
qaldırmaq. [Əsgər:] Sağ ol. Məşədi İbad! 
Sağlığına içirəm. Ü.Hacıbəyov. 

3. Sulanmaq, su verilmək. Ağaclar su 
içdi. Torpaq su içdi. - [İsgəndərzadə:] Sən 
də get, arxayın ol, sabah bağın su içər. 
Ə.Haqverdiyev. 

İÇMƏLİ sif. içməyə yararlı; şirin. İçməli 
su. H Tamlı, dadlı. İçməli şərbətlər. İçməli 
mədən suları. - Buranın yerindən, hava- 
sından əlavə, suyu çox içməlidir. Ə.Haqver- 
diyev. 

İÇRƏ qoş. köhn. klas. içində, içərisində. 
Bağ içrə. Ev içrə. -Mən bülbüli-baği-firqətəm, 
zar; Amma qəfəs içrəyəm giriftar. Füzuli. 
Çoxdur cahan içrə nazənin dilbər; Özümə 
münasib varı istərəm. Qurbani. Vərəq-və- 
rəq dilii can hicrin içrə odlandı. X.Natəvan. 
Böylə həyat içrə yüzdən çox yaşar; Zəhmət- 
keş dehqanı bizim dağların. S.Vurğun. 

İÇSİZ sif. içi olmayan, içi boş; ləpəsiz. 
İçsiz fındıq. H içi, astarı olmayan. İçsiz çul. 

İDARƏ is. [ar.] 1. Hər hansı bir iş (döv- 
ləti, elmi, ictimai, ticarət, təsərrüfat və s.) 
sahəsinə baxan, müəyyən ştatı, müdiriyyəti 
olan təşkilat. Dövlət idarələri. Elmi tədqiqat 
idarəsi. Mərkəzi statistika idarəsi. İctimai 
idarələr. Sığorta idarəsi. - Mehriban zavod 
idarəsinin uzun, işıqlı dəhlizi ilə gedib sola 
döndü. H.Seyidbəyli. Rüstəm kişi paltosu- 
nun ətəyini yellədə-yellədə özünü maarif 
idarəsindən çölə atdı. M. İbrahimov. // Hə- 
min təşkilatın və ya orqanın yerləşdiyi bina. 
İdarə saat 9-da açılır. İdarəyə getmək. İda- 
rədə bu gün növbətçi kimdir? - Keçmiş 
vaxtlarda dəftərxanalarda qulluqçulardan 



500 




İDARƏÇİ 

gündə biri idarə bağlandıqdan sonra qalıb, 
təcili məktubları, teleqramları qəbul edərdi. 
Ə.Haqverdiyev. Ağayar donquldana-don- 
quldana idarədən çıxanda, əvvəl raykoma 
getmək istədi. Ə.Əbülhəsən. 

2. Rəhbərlik etmə, rəhbərlik, başçılıq. 
□ İdarə heyəti - hər hansı bir idarənin, təş- 
kilatın və s.-nin başında duran seçkili or- 
qan. Azərittifaqııı idarə heyəti. - Qulu iki 
dəfə döşünü qabardıb idarə heyəti adından 
[İmi ilə Çimiyə] irad tutdu. İ. Əfəndiyev. 
Həmin gün Səməd idarə heyətinin iclasını 
çağırmışdı. İ. Hüseynov. İdarə etmək 
- 1) rəhbərlik etmək, başçılıq etmək, do- 
landırmaq. Dövləti idarə etmək. Ölkəni ida- 
rə etmək. Təsərrüfatı idarə etmək. H Müdir- 
lik etmək, rəislik etmək, bir idarənin başçısı 
olmaq. İnstitutu idarə etmək. - Çaparxanam 
idarə edən Rəhim bəy tamam qəzada "Gö- 
dək Rəhim bəy” adı ilə məşhur idi. Ə.Haq- 
verdiyev. Toy gecələrini idarə edənə sərpa- 
yı deyərdilər. H. Sarabski; 2) dirijorlııq et- 
mək. Orkestri idarə etmək. Xoru idarə et- 
mək; 3) hər hansı vasitələrdən, mexanizm- 
lərdən, cihazlardan və s.-dən istifadə edə- 
rək, bir şeyin işini, hərəkətini nizama sal- 
maq, müəyyən tərəfə yönəltmək, istiqa- 
mətləndirmək. Parovozu idarə etmək. Avto- 
matı idarə etmək. Gəmini idarə etmək. Eks- 
kavatoru idarə etmək. - Qazıma zamanı bu- 
ruğu və qazma prosesini mütəxəssis qazıma 
ustası idarə edir. S. Quliyev; 4) yetmək, çat- 
maq, kifayət etmək, dolandıra bilmək, ödə- 
mək. Ailəsini güclə idarə edir. Bu vəsait tə- 
ləbatı idarə etməyəcək. 

3. Qrammatikada: tabeedici sözün tələbi- 
nə görə tabe sözün müəyyən hallara düşüb 
dəyişməsi. İdarə əlaqəsi. 

İDARƏÇİ 1 . is. idarə edən, rəhbərlik edən, 
müdir. 

2. sif. Evi yaxşı idarə edən, qənaətçi, qə- 
naətcil, təsərrüfatçı, israfçı olmayan; idarə- 
dar. İdarəçi qadın. - Rəmziyyə onun ruhuna 
uyğun, idarəçi, həmin gözəl bir qız idi. A.Şaiq. 

İDARƏÇİLİK is. Rəsmiyyətçilik, quru 
rəsmiyyət. Təchizat təşkilatlarının işində də 
idarəçilik halları çoxdur. (Qəzetlərdən). 

İDARƏDAR [ər. idarə və fars. ...dar] bax 
idarəçi 2-ci mənada. 



İDBARLIQ 

İDARƏDARLIQ is. köllıı. 1. Evi yaxşı 
idarə etmə, qənaətçilik. 

2. Bax idarəçilik. O fikirləşirdi: - Bəzi 
yerlərdə bəzi mühəmirlər kağızpərəstliklə 
idarədarhğa nədənsə hörmət bəsləmirlər. 
Mir Cəlal. 

İDARƏEDƏN f.sif. dilç. idarə əlaqəsində 
tabeedici tərəf (söz). 

İDARƏEDİCİ is. 1. idarə edən, başçılıq 
edən, rəhbərlik edən, rəhbər. İdarəedici 
partiya. 

2. tex. işlədən, hərəkətə gətirən, bir me- 
xanizm və s.-nin hərəkətini, işini nizama sa- 
lan. İdarəedici mexanizm. İdarəedici sistem. 

İDARƏLƏNƏN bax idarəolunan 1-ci 
mənada. İdarələııən qurğu. 

İDARƏLƏNMƏ "İdarələnmək”dən f. is. 

İDARƏLƏNMƏK f. idarə edilmək, hərə- 
kəti, işi idarə olunmaq. 

İDARƏLƏRARASI is. Müxtəlif idarələr 
arasında olan, aparılan, cərəyan edən. İda- 
rələrarası yazışma. 

İDARƏLİ sif. 1 . idarə edəni, başçısı olan. 

2. B ax idarəçi 2-ci mənada. 

İDARƏOLUNAN sif. 1 . Hərəkəti, işi idarə 
oluna bilən. İdarəolunan raket. İdarəolunan 
təyyarə. İdarəolunan mərmi. 

2. qram, idarə əlaqəsində tabe tərəf. 

İDARƏSİZ sif. 1. Rəhbəri, başçısı, idarə 
edəni olmayan. İdarəsiz ailə. 

2. israfçıl, qənaətə riayət etməyən. 

İDBAR [ər.] 1. sif. Çirkin, kifir, eybəcər. 
Rədd ol qapıdan, ağlama zar-zar, dilənçi; 
Vaqqıldama bayquş kimi, idbar dilənçi. 
M. Ə. Sabir. Mahmuda atası öləndən sonra 
yalnız bir bacı qalmış ki, o da indi kifiriıı və 
idbarın biridir və heç kəs də onu almaq istə- 
məyir. B.Talıblı. 

2. is. klas. Bəxtsizlik, talesizlik, uğursuz- 
luq, düşkünlük, tale dönüklüyü (iqbal zid- 
di). Getdi başından, könül, ol sən’ qəddin 
sayəsi; Ağla kim, idbarə təbdil oldu iqbalın 
sənin. Füzuli. Sübh söndü şəb ki, xəlqə qiblə 
idi bir çıraq; Gecəki iqbalı gör, giindiizdəki 
idbarə bax! M. P. Vaqif. Nəql edim bir-bir 
sənə məıı hər yerin əhvalını; Bax, düşün, 
gör onların idbarını, iqbalını. Ə.Qəmküsar. 

İDBARLIQ is. Çirkinlik, kifırlik, eybə- 
cərlik. 



501 




İDDƏ(T) 

İDDƏ(T) is. [ər] köhn. din. Ərindən bo- 
şanan və ya əri ölən qadının təkrar ərə gedə 
bilməsi üçün şəriətcə gözləməli olduğu 
vaxt (100 gün). Şərəbanmın iddəsi tamam ol- 
mamışdı, xalamgil getdilər, övrəti gətirdilər, 
əri Hacı Ramazana tapşırdılar.. C.Məmməd- 
quluzadə. [Kərbəlayı Qubad:] Bax, sən bu 
güııcə talağını ərindən al, sonra bir üç ay on 
gün gözlə, iddən çıxsın. Ü.Hacıbəyov. 

İDDİA is. [ər.] 1. Tələb. [Ağamərdan:] Siz 
də mənim yerimə razı olub, lıakimi-şər ya- 
nına adam göndərib bildiribsiniz ki, Hacı 
Qafur tapşırdığı pulu onun bacısına vermə- 
sin ki. onunla iddianız var. M.F.Axundzadə. 
□ İddia etmək (eləmək) - tələb etmək, is- 
təmək. . . O səbəbə Xudayar bəy Zeynəbi bo- 
şamazdı ki. qorxurdu şərir adamların birisi 
Zeynəbi ala və başlaya Xudayar bəydən sə- 
ğirlərin mal-miilkünü iddia eliyə. C.Məm- 
mədquluzadə. Səfər qardaşının qanını bü- 
tün kənddən iddia edirdi. S.S.Axundov. 

2. Haqlı-haqsız bir fikrin üstündə inad et- 
mək, bir şeyi başqalarına da qəbul etdirmə- 
yə çalışmaq. Mirzə Cəlil iddia edirdi ki, 
Pəri arvadın dili baldan şirin, xasiyyəti çox 
mülayimdir. Ə. Vəliyev. 

3. Özünə isnad etdiyi bir keyfiyyətin, 
sifətin başqaları tərəfindən də qəbul və təs- 
diqinə çalışma, özü haqqında böyük fikirdə 
olma. İddiası böyükdür. Böyüklük iddiasın- 
da olmaq. Çirkin olduğu halda gözəllik id- 
diasındadır. igidlik iddiasında olmaq. - 
Seyr edib boş iddiadan başqa bir şey gör- 
mədim. H. Cavid. İddiaya (...iddiasına) 
düşmək - ...xəyalına düşmək, xəyalında 
olmaq, ...xəyalından keçmək, ...iddiasında 
olmaq. Firontək iddiayə düşsəm nə əcəb; 
Çox zövqlidir abii havası Misrin. S.Ə.Şirva- 
ni. Bu bir Allah vergisidir ki, hər qələm əh- 
linə nəsib olmaz, hər ədiblik iddiasına düşə- 
ni məsud qılmaz. F. Köçərli. [Nemət kişi:] 
Bu cür qəhrəmanlıq iddiasına düşənin yəqin 
kəlləsi boşdur. M.Hüseyn. 

4. Lovğalıq, təşəxxüs, təkəbbür, özünü 
yüksək tutma. □ İddia eləmək (satmaq) - 
lovğalanmaq, təşəxxüslənmək. İddia eləmə, 
Vahid, quru bir canın var; Onu da sən gərək 
öz yarma qurban edəsən. Ə. Vahid. 



İDEALİST 

0 İddiası yerə-göyə sığmamaq - çox 

lovğa, təşəxxüslü, özü barəsində çox böyük 
fikirdə olan adam haqqında. [Salmanın] 
ağardığını, əl-ayağa düşdüyünü görən Şir- 
zad düşündü: iddiası yerə-göyə sığmırsa 
da, özü yaman qorxaqdır. M. İbrahimov. 

İDDİAÇI is. 1. Birindən iddiası olan, bir 
şeyi istəməyə, tələb etməyə əsası olan adam. 

2. Böyük iddiası olan adam, özü haqqında 
böyük fikirdə olub, bunun başqaları tərəfin- 
dən də qəbul edilməsinə çalışan adam. 

İDDİALANMA “İddialanmaq”dan fis. 

İDDİALANMAQ f. Təşəxxüslənmək, 
özünə güvənmək, lovğalanmaq. 

İDDİALI sif. Özü haqqında böyük fikirdə 
olan, təkəbbürlü, təşəxxüslü, özünə çox gü- 
vənən, lovğa. İddialı adam. İddialı oğlan- 
dır. - Nə soxulmusan araya, a başı bəlalı 
fələ? Nə xəyal ilə olubsan belə iddialı, fələ?! 
M.Ə. Sabir. Naqis olsa belə əqli, kamalı; 
Onu görərsiniz çox iddialı. S. Rüstəm. 

İDDİALILIQ is. Özü haqqında böyük fi- 
kirdə olma; mütəkəbbirlik, təşəxxüslük, 
lovğalıq, özünə çox güvənmə. 

İDDİASIZ sif. 1. Heç bir iddiası, tələbi 
olmayan. İddiasız qız. - Qaraş üzüyola, 
başıaşağı, söz qaytarmayan, həlim xasiy- 
yətli idi. Belə adama gərək özü kimi yumşaq 
və iddiasız anW tapasan. M.İbrahimov. 

2. Sadə, təkəbbürsüz, təvazökar. İddiasız 
adam. 

İDDİASIZLIQ is. 1 . İddiası, tələbi olmama. 

2. Sadəlik, təkəbbürsüzlük, təvazökarlıq. 

İDEAL is. [/!’.] 1. Ən yüksək məqsəd; 
qayə, amal. Yüksək ideallar ıığrunda müba- 
rizə. - Yazıçının yüksək idealı işıqlı bir ul- 
duz kimi bizi irəliyə səsləyir. M.Arif. [Kə- 
rim xan Xavərə:] Mənim idealını gələcək 
gündür, biz o günə çatacağıq. M.İbrahimov. 
[Hüseyn:] ..Səhnə mənim məqsədim, idealını 
və qəlbimdir. S.Rəhman. 

2. Bir şeyin ən gözəl, ən yaxşı, ən 
mükəmməl nümunəsi, indi Bakı [gənclər] 
üçün işıq və bilik mənbəyi olmuşdur, hamısı 
buraya ideal kimi baxır. M.Hüseyn. 

İDEALİST is. [//■.] 1. İdealist fəlsəfə tə- 
rəfdarı. İdealist sistemlər. Fəlsəfə tarixində 
obyektiv idealist təlimlər ilk əvvəl Şərqdə 
meydana gəlmişdir. 



502 




İDEALİSTCƏSİNƏ 

2. Həqiqəti ideallaşdıran, malik olmadığı 
sifətləri ona isnad edən adam: xəyalpərəst. 

3. idealizmə aid olan, idealizm mahiyyə- 
tində olan. İdealist fəlsəfə. İdealist görüşlər. 

İDEALİSTCƏSİNƏ zərf İdealist nəzəriy- 
yə əsasında, idealist kimi, idealistə xas bir 
şəkildə. Məsələni idealistcəsinə izah etmək. 

İDEALİSTLİK is. idealizm mahiyyətində 
olma, idealizmə aid olma, idealist ruhda 
olma; xəyalpərvərlik, xülyaçılıq. 

İDEALİZƏ [//-.]: idealizə etmək - bir şeyi, 
həqiqətdə olduğundan daha yaxşı bir şəkil- 
də təsvir etmək, göstərmək; əsassız yerə şi- 
şirtmək, tərifləmək, ideal bir şey kimi qələ- 
mə vermək; ideallaşdırmaq. Axundov nəinki 
çarizmə, hətta müəyyən dərəcədə idealizə 
etdiyi Qərb tərəqqisinə, burjua cəmiyyətinə 
də gözüyumulu yanaşmır. M. İbrahimov. 

İDEALİZM is. [fr. əsli yun.] 1. Ruhi ola- 
nın, qeyri-maddinin birinciliyi və maddi 
olanın ikinciliyi prinsiplərindən çıxış edən 
fəlsəfi cərəyan. Obyektiv idealizm. Dialek- 
tik idealizm. Qədim dövr idealizmi, idealizm 
şüuru təbiətdən təcrid edilmiş şəkildə nə- 
zərdən keçirir. 

2. Həqiqəti idealizə etmə, ideallaşdırma. 

İDEALLAŞDIRILMA “İdeallaşdırılmaq”- 
dan fis. 

İDEALLAŞDIRILMAQ məch. idealizə 
edilmək (bax idealizə). 

İDEALLAŞDIRMA "İdeallaşdırmaq”dan 

fis. 

İDEALLAŞDIRMAQ f. idealizə etmək 
(bax idealizə). 

İDENTİK sif. [lat.] Eyni, birmənalı. 

İDEOQRAFİK sif. dilç. Ideoqrafiyaya 
əsaslanan, ideoqrafiyaya aid olan. İdeoqra- 
fik yazı. 

İDEOQRÄFİYA \yun.\ dilç. İdeoqramlar 
vasitəsilə yazı. 

İDEOQRÄM [yun.] dilç. Bu və ya digər 
dildə səsləri deyil, bütöv məfhumu ifadə 
edən şərti yazı işarəsi. 

İDEOLOGİYA is. \yun.] ictimai şüurun 
müxtəlif formalarında - fəlsəfədə, siyasət- 
də, hüquqda, əxlaqda, incəsənətdə, dində 
ifadə olunan ideyalar, təsəvvürlər, məf- 
humlar sistemi; məfkurə. Milli ideologiya. 
Azərbaycançılıq ideologiyası. İdeologiya 
sahəsində qazanılmış uğurlar. 



İDXAL 

İDEOLOJİ sif. İdeologiyaya aid olan, 
ideologiya ilə bağlı olan; məfkurəvi. İdeo- 
loji məsələ. İdeoloji mübarizə. İdeoloji iş. 
ideoloji cəhətdən düzgün. - Çox tez bir za- 
manda “ Molla Nəsrəddin ” ideoloji, ədəbi 
sahədə .. demokratizmin həqiqi mərkəzi 
oldu. M. İbrahimov. 

İDEOLOQ is. Hər hansı bir ictimai sinfin, 
qrupun, cərəyanın ideologiyasını ifadə və 
müdafiə edən adam. Proletariatın ideoloq- 
ları. Qərb ideoloqları. 

İDEYA [yun. ] 1. insan şüurunda varlığı 
(həqiqi və ya yanlış şəkildə) əks etdirən və 
onun bizi əhatə edən mühitə münasibətini 
ifadə edən anlayış, təsəvvür. 

2. Dünyagörüşünün əsas və ən mühüm 
prinsipi; məfkurə, məslək, əqidə. İdeya 
mübarizəsi, ideya silahı. Qabaqcıl ideyalar. 
- Yeni Azərbaycan ədəbiyyatında demokra- 
tik ideyalar realizm üslubu ilə doğur. 
M. İbrahimov. 

3. Fikir, qayə, məqsəd. Sülhü qorumaq və 
möhkəmləndirmək ideyası, ideyanı həyata 
keçirmək. - [Aslan:] Demək, sən çox kiçik 
qəlbli adammışsan. İdeyan da yeməkmiş. 
S.Vəliyev. // Bir şeyin əsas və başlıca məq- 
sədi. Romanın əsas ideyası. Pyesin ideya 
məzmunu. 

İDEYACIQ isteh. “İdeya”dan kiç. Vecsiz, 
mənasız, boş ideya, fikir. 

İDEYALI sif. Qabaqcıl ideyası olan, bu 
ideyalar uğrunda mübarizə edən, bunları təb- 
liğ edən, yayan. Yüksək ideyalı əsərlər. - İs- 
tər “Əhvalatlar", istərsə “Poçt qutusu" də- 
rin ideyalı, yüksək sənət əsərləridir. M. İbra- 
himov. // Qabaqcıl ideyalar uğrunda müba- 
rizə edən, öz həyat və fəaliyyətində onlara 
əsaslanan. İdeyalı adam. Təbliğatçı yüksək 
ideyalı və çox hazırlıqlı olmalıdır. 

İDEYALILIQ is. Yüksək, qabaqcıl ideya- 
da olma. Milli ədəbiyyatın yüksək ideyalılı- 
ğı. İncəsənət əsərlərində yüksək ideyalıhq 
uğrunda mübarizə. 

İDEYASIZ sif. İdeyası olmayan, ideyadan 
məhrum; prinsipsiz. İdeyasız əsər. // Məs- 
ləksiz, məfkurəsiz, qayəsiz. 

İDEYASIZLIQ is. Məfkurəsizlik, qayə- 
sizlik, məsləksizlik. 

İDXAL is. [ər.] 1. Daxil etmə, daxil edilmə. 



503 




İDXALAT 

2. Bir ölkəyə başqa ölkələrdən mal gəti- 
rilməsi ( ixrac müqabili). Xaricdən mal id- 
xalı. Dərman maddələrinin idxalı. H Ölkəyə 
gətirilən malların ümumi miqdarı, yaxud 
ümumi dəyəri. İdxal ixracdan azdır. 

İDXALAT is. [ər. "idxal” söz. cəmi] Bir 
ölkəyə başqa ölkələrdən gətirilən mal, 
məhsulat və s. ( ixracat müqabili). 

İDXALATÇI is. xiis. Xaricdən mal gəti- 
rən. İdxalatçı dövlət. 

İDİ Qoşulduğu sözü keçmiş zamana bağ- 
layaraq ona hekayə mənası verən bağlama. 
Onun bir məqsədi var idi. Mən dözməli 
idim. Bura sahil idi. Bərk çovğun idi. — Qızın 
paltarı qiymətli parçadan olmasa da, təmiz 
idi. səliqəli idi. M.S. Ordubadi. [Kərim baba:] 
Qışlaqda idik, payızın aydınlıq gecəsi idi. 
A. Şaiq. [Muradın] saçlarını ağardan yarım 
əsrlik bir həyat idi. S. Hüseyn. 

İDİLLİK sif. 1 . əd. Idilliya mahiyyətində 
olan, idilliya tərzində olan. İdillik janr. 

2. kin. İdilliyada olduğu kimi; dinc, sakit, 
qayğısız. ..Həyatı hər növ ziddiyyətdən uzaq 
və idillik halda təsvir etməyə çalışan yazıçı 
həqiqi, bədii istedaddan məhrumdur. (Qə- 
zetlərdən). 

İDİLLİYA [yun.] 1. əd. Kənd əhalisinin 
təbiət ağuşunda asudə və sakit həyatını təs- 
vir edən kiçik poetik əsər. Feokritin zəngin 
ədəbi irsindən ancaq bir şeir külliyyatı qal- 
mışdır ki, o da otuz idilliyadaıı və iyirmi üç 
epiqramdan ibarətdir. Ə. Sultanlı. 

2. kin. Dinc, sakit, qayğısız həyat. 

İDİÖM is. [yun.] dilç. Yalnız müəyyən bir 
dilə xas olan və mənası tərkib hissələrini təş- 
kil edən sözlərin ayrı-ayrılıqda götürülən mə- 
nası ilə düz gəlməyən, parçalanmayan söz 
birləşməsi; ifadə, ibarə, təbir; məs.: baş sındır- 
maq, gözü doymamaq, gözünün odunu almaq. 

İDİOMATİK sif. İdiom xarakterində olan, 
idiomatikaya aid olan. Idiomatik ifadə. 

İDİOMÄTİKA dilç. 1 . İdiomlar haqqında 
elm. 

2. Bir dildə olan idiomların məcmusu. 
Azərbaycan dilinin idiomatikası. 

İDİÖT [yun.] Anadangəlmə kəmağıl 
adam, gic. 

İDİOTCASINA zərf İdiot kimi, gic kimi, 
gic-gic. İdiotcasına hərəkət etmək. İdiotca- 
sına danışmaq. 



İDRAK 

İDİOTİZM, İDİOTLUQ is. Anadangəlmə 
kəmağıllıq, giclik. 

İDİŞ is. dilç. Şərqi və Mərkəzi Avropa 
yəhudilərinin, əsasını alman dialektləri təş- 
kil edən dili. 

İDMAN is. [ər.] Orqanizmi inkişaf 
etdirmək və möhkəmləndirmək məqsədini 
güdən bədən mümarisələri (hərəkətləri). 
İdman məşğələləri. İdman oyunları. İdman 
meydançası, idman ustası. - Gündüzlər 
dərslərə, idmana, oynamağa və sair işlərə 
məşğul olaraq, belə məişətin ağırlığını bir o 
qədər hiss etməyirdim. S.S. Axundov. Ancaq 
bircə nəfər kim idisə, həyətdə .. idman elə- 
yirdi. Mir Cəlal. 

İDMANÇI is. və sif. İdmanla məşğul olan 
(adam). İdmançılarımız birinciliyi qa- 
zandılar. idmançı oğlan. - Bu halında [Mə- 
cid] sanatoriya həyətlərində, uşaq meydan- 
çalarının qapısında qoyulan idmançı hey- 
kəllərinə bənzəyirdi. Mir Cəlal. Qara müəl- 
lim Lətifin yaxşı bir idmançı olacağına ina- 
nırdı. H.Seyidbəyli. 

İDMANÇILIQ is. İdmanla məşğul olma. 

İDRAK is. [ər.] 1. Dərk etmə, bilmə; dərk 
etmə qabiliyyəti. [Şeyx Sədra:] Buna idra- 
kınız varının sizin? Sizcə məchul qədri şey- 
xinizin. H.Cavid. İdrak ilə vurduğum çəkici- 
min səsindən ; Çatlayır divarları qaranlıq 
zindanların. Ə.Cavad. Bütün bunları 20 ya- 
şına daxil olan Ulduza həyat təcrübəsi de- 
yil, sevən qəlbin, böyük məhəbbətin idrak 
qüvvəsi öyrədirdi. Ə.Məmmədxanlı. // Dər- 
rakə, fəhm, şüur, anlaq. Ər ilə anadın ara- 
sında olan əlaqəyə diqqət yetirdikdə görü- 
rük ki, bunların mabeynində təfavüt - əql, 
fəhm və idrak daha da artıq dərəcədədir. 
F. Köçərli. Həkimül-mülküıı keyimiş idrakı 
vəziyyəti dərk edəcək halda deyildi. 
M.İbrahimov. □ İdrak etmək klas. - dərk 
etmək, anlamaq. Hər xəyalın idrak edən; 
Könül güzgüsün pak edən. Əmani. Mən id- 
rak etmədim dünyaya gəlməkdən nədir hik- 
mət.. M. Hadi. Qul olduğunu edincə idrak; 
Hürriyyətin istəmişdi bibak. A.Səhhət. 

2. fəls. Obyektiv aləmin qanunauyğun- 
luqlarının şüurda dərk edilməsi, idrak nəzə- 
riyyəsi. Dialektik idrak üsulu. 



504 




İDRAKLI İFADƏÇİ 



İDRAKLI sif idrakı olan, dərrakoli, 
fohmli, düşüncəli, şüurlu. Bu ayda bizim 
təşkilat ibtidai bir haldan çıxıb .. idraklı, 
müntəzəm, mübariz bir təşkilat şəklinə ke- 
çir. M. S. Ordubadi. [Gülnisə:] Sən idraklı 
olduğun üçün bilirdim ki, sözümü tez anla- 
yacaqsan. C. Cabbarlı. 

İDRAKLIQ is. Dərrakəlilik, fəhmlilik, 
düşüncəlilik. 

İDRAKSIZ sif. İdrakı olmayan, dərrakə- 
siz, fəhmsiz; düşüncəsiz, şüursuz. [Provo- 
kasiyaya] qurban olmuş idraksız .. erməni- 
lər isə müsəlmanları gülləyə basırdılar. 
M. S. Ordubadi. [Elxan:] [Solmaz] idraksız 
bir kütlənin səfil qorxaqlığına qurban olub 
gedir. C. Cabbarlı. 

İDRAKSIZLIQ is. Dərrakəsizlik, fəhm- 
sizlik, şüursuzluq, düşüncəsizlik. Bizim id- 
raksızlığımız, təşkilatsızlığımız da düşmən- 
lərimizə vardım verir. M.S. Ordubadi. 

İENA Yaponiyada pul vahidi. 

İFA is. [ər.] 1. Bir işi icra etmə, həyata ke- 
çirmə, yerinə yetirmə. □ İfa etmək - 1) ye- 
rinə yetirmək, əda etmək. - Mən özümə aid 
vəzifələri vaxtında ifa etməyə söz verirəm. 
M.S. Ordubadi. [Ənisə] öhdəsinə alacağı 
vəzifəni müvəffəqiyyətlə ifa edə bilərdi. 
S. Hüseyn; 2) dinlənilmək və ya tamaşa 
edilmək üçün çalmaq, oxumaq, göstərmək 
(incəsənət əsərini). Rol ifa etmək. Rəqs ifa 
etmək. - Arzu qız atasının arzularını bəstə- 
ləyir, bir müddət sonra pianoda ifa edir. 
Əhməd isə dinləyirdi. S. Rəhimov. Hiindür- 
boy və çox diribaş olan Mürsəl qoçu Əsgər 
rolunu ifa edirdi. Ə. Sadıq. 

İFAÇI is. Hər hansı bir incəsənət (dram, 
ədəbi, musiqi) əsərini ifa etmək üçün çıxış 
edən adam. Musiqi ifaçılarının müsabiqəsi. 
Gözəl ifaçı. Müxtəlif rolların ifaçısı. - Xalq 
çalğı alətlərində çalan ifaçıların 1939-cu 
ildə birinci ümumittifaq baxışı təşkil olun- 
muşdu. Ə.Bədəlbəyli. 

İFAÇILIQ is. Hər hansı bir musiqi əsərini, 
yaxud dramatik rolu yaradıcılıqla ifa etmə. 
ifaçılıq məharəti, ifaçılıq xüsusiyyəti. - Mirzə 
Scıdıq tarın səsinin xeyli artmasına müvəffəq 
oldu və tarda ifaçılıq mədəniyyətini yüksək 
bir mərhələyə qaldırdı. Ə.Bədəlbəyli. 



İFADƏ is. [ər.] 1. Anlatma, izah etmə, 
aydın və açıq söyləmə, demə, izhar etmə; 
izah, şərh, bəyan. Yazılı ifadə (yazı ilə bil- 
dirmə). Şifahi ifadə (ağızdan anlatma). İfadə 
tərzi. - Bu sualın ahəngi içərisində nə kimi 
ifadələr olduğunu Zeynal çox vaxşı anla- 
mışdı. S.Hüseyn. □ İfadə etmək - demək, 
söyləmək, izhar etmək, bildirmək, anlat- 
maq. Halını ifadə etmək. Fikrini ifadə et- 
mək. - Ləfz edərsə ifadə mənanı; Sərf edər 
əhli-mərifət anı. S.Ə.Şirvani. Cavan müəl- 
lim bu sözləri dedikdən sonra ürəyi dolu olan, 
lakin bunları ifadə etməyə söz tapa bilmə- 
yən adamlar kimi susdu. M. Rzaquluzadə. 
İfadə olunmaq - söylənmək, deyilmək, izah 
edilmək. Yazıçının nəsri də onun jurnalisti- 
ka və dramaturgiyasında ifadə olunan icti- 
mai ideyaları əxz etdirir. M. İbrahimov. 

2. Bir şeyin xarici təzahürünü, inikasını 
təşkil edən şey. Qiymət dəyərin pulla ifadə- 
sidir. Hörmət ifadəsi. Səmimiyyət ifadəsi. 

3. dilç. Söz, söz birləşməsi; ibarə, fraza. 
Frazeoloji ifadə. İdiomatik ifadə. İfadələr 
lüğəti. Anlaşılmaz ifadə. Obrazlı ifadə. - 
Şirmayı Səməd Vurğunun odla suyun təza- 
dını vermək üçün bu ifadəni işlətdiyinə əmin 
idi. M.Hüseyn. 

4. Şagirdlərin öz sözləri ilə yazdıqları 
mətn. İf adə yazmaq. 

5. hiiq. Məhkəmədə məsələni aydınlaş- 
dırmaq üçün şahidin sorğu-suala verdiyi 
şifahi və ya yazılı cavabı; məlumat, izahat. 
Bəlli idi ki, məhkəmə Talıirzadə kimi mötə- 
bər bir şahidin ifadəsini asanlıqla ayaqlaya 
bilməyəcək. Mir Cəlal. □ İfadə almaq - şa- 
hidi və ya müttəhimi dindirmək. İfadə ver- 
mək - məhkəmədə şahidlik etmək, sorğu- 
suala şifahi və ya yazılı cavab vermək. 

6. İnsanın daxili halını əks etdirən əlamət 
(üzdə, gözdə və s.-də). Üzünün ifadəsi. 
Gözlərinin ifadəsi. - Nə gözəldir, nə təmiz- 
dir; İfadəsi bu gözlərin. N.Rəfıbəyli. Melo- 
diya qurtarır. Firuzə valı götürüb, yanında 
oturan və üzündəki ifadədən fikri uzaqlarda 
olduğu görünən Sərvinaza uzadır. I. Əfəndi- 
yev. Əmrahovun simasında da ciddi ifadə 
göründü. Q. İlkin. 

İFADƏÇİ is. İfadə edən, əks etdirən, 
təmsil edən. M.F .Axundovdan sonra ən bö- 



505 




İFADƏLƏNDİRİLMƏ 

yük demokrat, bu yeni keyfiyyətli demokra- 
tizmin ədəbiyyat sahəsində böyük ifadəçisi 
C. Məmmədquluzadə ( Molla Nəsrəddin) 
oldu. M. İbrahimov. 

İFADƏLƏNDİRİLMƏ “İfadələndiril- 

mək”don f.is. 

İFADƏLƏNDİRİLMƏK məch. Ifado edil- 
mək, əks etdirilmək. 

İFADƏLƏNDİRMƏ “İfadələndirmək”- 
don f.is. 

İFADƏLƏNDİRMƏK/ İfadə etmək, əks 
etdirmək. 

İFADƏLƏNMƏ “İfadələnmək”dən f.is. 

İFADƏLƏNMƏK məch. İfadə olunmaq, 
əks olunmaq, öz əksini tapmaq. 

İFADƏLİ sif. Yaxşı və aydın ifadə edən. 
İfadəli nitq. İfadəli danışıq. İfadəli yazı. İfa- 
dəli (z.) oxumaq. - Qız atasının dediklərini 
çox ifadəli bir dillə yazmışdı. M. Hüseyn. 
// Daxili keyfiyyətləri, təəssüratı və s. əks 
etdirən. İfadəli baxışlar. İfadəli surət. 

İFADƏLİLİK is. İfadəli olma, yaxşı və 
aydın ifadə etmə. Dilin, üslubun ifadəliliyi. 
Balerinanın hərəkətlərindəki ifadəlilik. 

İFADƏSİZ sif. İfadəcə zəif, təsirsiz. İfa- 
dəsiz nitq. П Heç bir şey ifadə etməyən, heç 
bir şey əks etməyən. İfadəsiz gözlər. 

İFADƏSİZLİK is. İfadəcə zəiflik. Nitqin 
ifadəsizliyi. Üslubun ifadəsizliyi. П Heç bir 
şey ifadə etməmə. 

İFÇİN zərf məh. Tam surətdə, tamam, 
bütün, hamısını. Atı ifçiıı nallamaq. - Qıratı 
ifçin yəhərləyib, Koroğlunun qabağına çək- 
dilər. “Koroğlu”. Yanında balası o haçadır- 
naq; Əlvan çiçəkləri ifçin yolardı. H.K.Sanılı. 

İFFƏT is. [ər.] Saflıq, təmizlik, irz, na- 
mus, həya, əxlaq. [Maral:] Hər iki tərəfim 
təhlükəli uçurum... Burada qalsam, Turxan 
bəyin murdar nəfəsi, qoşulub qaçarsam, 
namus, iffət məsələsi.. H. Cavid. 

İFFƏTLİ sif Namuslu, ismətli, həyalı; 
təmiz, saf. İffətli qız. İffətli gəlin. - Zəmanə- 
nin “xarab" bir vaxtında nəcib, gözəl, hə- 
yalı, iffətli və ismətli bir qız tapmaq çox da 
asan deyildi. S. Hüseyn. 

İFFƏTSİZ sif. Namussuz, ismətsiz, həya- 
sız, abırsız. İffətsiz qadın. 

İFLAS is. [ər.] 1. Bankın, tacirin və s.-nin 
borc iltizamlarını vaxtında ödəyə bilmə- 



İFRAT 

məsi nəticəsində müflis olması, sınıq çıx- 
ması. Bankın iflası. Tacirin iflası. □ İflas 
etmək (olmaq) - müflis olmaq, sınıq çıx- 
maq, var-yoxu əlindən çıxmaq. Gülara xa- 
nım iflas olub, son dərəcə kasıb düşmüş bir 
bəy ailəsiııdəndir. S. Rəhman. 

2. məc. Hər hansı bir ictimai fəaliyyətdə, 
yaxud şəxsi həyatda tam uğursuzluq, mü- 
vəffəqiyyətsizlik. Siyasi iflas. Təcavüzkarlıq 
siyasətinin iflası. □ İflasa uğramaq - iflas 
etmək, puça çıxmaq, heç bir nəticə vermə- 
mək, müvəffəqiyyətsizliyə uğramaq. 

İFLİC is. [ər.] 1. Orqanizmin hər hansı 
bir hissəsini və ya üzvünü normal fəaliy- 
yətdən qoyan xəstəlik. İflic olmaq. İflic vur- 
maq. İflic tutmaq. Beyin iflici. П Bu xəstə- 
liyə tutulmuş (adam). Neçə illərdir iflicdir. 

2. məc. Fəaliyyətsizlik, durğunluq, hərə- 
kətsizlik. [Məhərrəm əmi:] İnan ki, o mələk 
sandığınız zəhərli ilanlar bir gün sizi iflic, 
yaramaz və eybəcər qoyacaq. A.Şaiq. 

İFLİM-İFLİM zərf dan. Tikə-tikə, parça- 
parça. [Gülpəri:] Deyir, Tarıqulunun cibini 
kəsiblər, özünü də iflim-iflim eləyiblər. 
Ə.Haqverdiyev. 

İFNA is. [ər.] klas. Yox etmə, puç etmə, 
məhv etmə, tələf etmə. Nə qəm, uğratsa da 
bir gün məni ifiıayə zaman; Mən gedərəmsə, 
məramını yenə dünyadə durar. M. Ə. Sabir. 
Bu illətin Allaha qalıb bircə davası; Uğratdı 
bizi büsbütün ifinaya bizim qız. Ə.Nəzmi. 

İFRAQ is. [ər.] köhn. 1. Qəlibə tökmə, 
qəlibə axıtma. // Müəyyən qəlibə salma. 

2. Qaydaya salma. 

İFRAT is. [ər.] Bir şeyin son həddi, bir 
şeyi son həddə çatdırma, mübaliğəyə var- 
ma, həddi keçmə. İfrat dərəcə (son hədd). 
İfrat tədbirlər. - Hər işin ifratı vəziyyəti də- 
yişə bilər. M. S. Ordubadi. // sif Qəti, barış- 
maz. Nə qədər ki əmisi onu təhsildən ayır- 
maya; cəbrən evləndirmirdi, Fərhadda belə 
ifrat fikirlər yox idi. Ə.Haqverdiyev. // sif. 
Çox, həddən ziyadə, son dərəcə. İfrat qüv- 
vətli. İfrat tamahkar. □ İfrat etmək (elə- 
mək) - hüdudu keçmək, həddi keçmək, 
mübaliğə etmək. İfrata varmaq -bax if- 
rat etmək. Əlyarov əmisi oğlunun ifrata 
vardığım görüb, bu söhbəti başqa adamla- 



506 




İFRATÇI 

rın eşitdiyindən qorxmuş kimi, ürkək nəzər- 
lərlə ətrafına baxındı. M. Hüseyn. 

İFRATÇI is. ifrata meyil edən, bir işdə if- 
ratçılıq edən. ..Biitün ifratçılarımıza tövsi- 
yəmiz budur ki, işə əhəmiyyət nəzəri ilə bax- 
sınlar. Ü.Hacıbəyov. 

İFRATÇILIQ is. İfrata varma, ifrata me- 
yil, bir işdə ifrat tədbirlərə əl atma. 

İFRAZ is. [ər.] fiziol Orqanizmin bir ye- 
rindən (yaradan və s.-dən) bir şey (maye) 
çıxma, axma. Narzan mədə şirəsinin ifrazı- 
nı artırır. Ə. Əliyev. □ İfraz etmək - ayır- 
maq, axıtmaq, dışarı çıxarmaq. Yaranın if- 
raz etdiyi irin. 

İFRAZAT is. [ər. “ifraz” söz. cəmi ] fiziol. 
Bədənin ifraz etdiyi maddələr, irinli ifrazat. 
H Nəcis. ..İnsanın və heyvanın bədənindən 
bayıra çıxan şeylərdə (ifrazatda) həmişə 
mikroblar vardır. N.Nərimanov. 

İFRAZETDİRİCİ sif. fiziol. İfraza səbəb 
olan. Ifrazetdirici dərmanlar. 

İFRİT is. [ər.) 1. İblis, şeytan, cin. [Pad- 
şah:] Yalan danışma, ifrit, sən bilməyirsən, 
mən bilirəm. Ə.Haqverdiyev. 

2. Çox sərt, amansız, qəddar adam haq- 
qında. □ İfrit kəsilmək - bərk acıqlanmaq, 
amansız olmaq, qəzəblənmək. O gün Dur- 
sun ifrit kəsilmişdi. A.Şaiq. 

İFRİTƏ is. və sif. [ər.] dan. Çox çirkin, 
bədheybət, bədləkər, kifir (qadın haqqın- 
da). İfritənin biridir. П Araqarışdıran, pislik 
edən, fitnəkar qadın haqqında. Elə qarı qa- 
pını örtcək dəyişilib oldu bir küpəgirən if- 
ritə, cadu. (Nağıl). O ifritə qadının alçaq 
fitnəsini hamımız başa düşdük. M.Hüseyn. 
[Yusif:] ..[Səməd] mən istəyirəm bu ifritə 
[Qaradonlu] sənin qanını qaraltsın. İ.Hüsey- 
nov. // Söyüş mənasında. [Padşah:] Yalan 
danışma, ifritə! Sən bilmirsən, mən bilirəm. 
Ə.Haqverdiyev. 

İFRİTƏLİK is. Həddən aıtıq çirkinlik, 
eybəcərlik, bədheybətlik, bədləkərlik. 

İFŞA is. [ər.] Faş etmə, aşkara çıxarma, 
meydana çıxarma, üstünü açma. □ İfşa et- 
mək - faş etmək, üstünü açmaq, üzə çıxar- 
maq, meydana çıxarmaq, açıb göstərmək 
(birinin cinayətini, gizli niyyətini və s.-ni). 
Düşmənin hiyləsini ifşa etmək. - Çar höku- 



İFTİXAR 

məti və onun nümayəndəsi olan Hacısənıəd 
xanın siyasətini ifşa etməli idik. M. S. Ordu- 
badi. “Ölülər" .. ümumiyyətlə, cəhaləti, ge- 
riliyi, ikiüzlülüyü və yalanı ifşa edir.. 
M. İbrahimov. Qəhrəman .. tayfabazlıq sa- 
lanları kütlənin əli ilə ifşa etmişdi. Ə.Vəliyev. 

İFŞAÇI is. Birinin cinayətinin, hiyləsinin, 
pis niyyətinin üstünü açan, ifşa edən, aşkara 
çıxaran, açıb göstərən adam. 

İFŞAÇILIQ is. İfşa etmə, ifşa ilə məşğul 
olma. 

İFŞAEDİCİ sif. İfşa edən, faş edən, üstü- 
nü açan, aşkara çıxaran, açıb göstərən, ifşa 
mahiyyətində olan. İfşaedici sənədlər. İfşa- 
edici dəlillər. - Bakı komitəsi çar hökuməti- 
nin avqust ayındakı xəyanətini ifşaedici bir 
proklamasiya buraxdı. M.S.Ordubadi. 

İFŞAEDİCİLİK is. İfşa etmə, ifşa mahiy- 
yətində olma. 

İFTADƏ f.sif. [fars.] klas. Düşkün, müb- 
təla. Bu fəxr yetər kim mənə, iftadeyi- eşqəm; 
Sal başıma bir sayə hümayi-kər əmindən. 
Ə. Vahid. 

İFTADƏLİK is. Düşkünlük, mübtəlalıq. 

İftadəliyim gör, etmə ehmal; Rəhm et, bir 
əyaq ilə əlim al! Füzuli. 

İFTAR is. [ər.] din. Oruc açma, oruc 
açdıqda yeyilən yemək. Xavərimsə bu gün 
oruc tutmuş olduğundan, axşam üçün iftar 
tədarükü görürdü. T.Ş. Simurq. □ İftar aç- 
maq (yemək) - oruc açmaq. Axııııd iftarı 
yeyib, təsbehi alır əlinə, başlayır hesablama- 
ğa. Ə.Haqverdiyev. Tacir qızı isə: - Axund 
oruc idi, bir saat bundan əvvəl iftarını açıb- 
dır. - dedi. M.S.Ordubadi. // Ошс açma 
vaxtı, gün batanda. Molla cavabında deyir: 
- Niyə ayıb olur ki, iftar vaxtıdır da.. 
“M.N.lətif.” İftara bir az qalanda mömin 
müsəlmanlar təsbeh çevirə-çevirə, dodaq- 
ları duanı vird eləyəndə, ürəkləri də plov 
çağırır. C. Məmmədquluzadə. Bu top oruc- 
luqdaıı orucluğa, bir dəfə obaşdan, bir dəfə 
iftarda atılardı. P.Makulu. 

İFTARLIQ is. din. İftar (oruc açma) üçün 
hazırlanan yemək(lər). 

İFTİXAR is. [ əı -.] 1 . Fəxr, fəxr etmə. Bu 
gündən belə Ircın əhli öz millətləri ilə iftixa- 
ra haqlıdır. Ü.Hacıbəyov. “Molla Nəsrəd- 



507 




İFTİXARLANMA 

din” bizim inkişaf tariximizdə, xalqımızın 
ictimai həyatında çox mühünı və iftixara la- 
yiq bir hadisədir. M.İbrahimov. // Qürur 
hissi. [Barxudar] qayıdan gün öz adını ümu- 
mi iclasın qətnaməsində oxuyanda sevin- 
cindən, heyrətindən, ya iftixarındanmı, nə- 
dənsə rəngi qızardı. Mir Cəlal. Bayram kişi 
ayduı seçilən iftixar hissi ilə bu meyvələri 
göstərib dedi.. M.Rzaquluzadə. // Fəxr edil- 
məli, fəxr edilməyə layiq şəxs. Füzuli 
Azərbaycan xalqının iftixarıdır. - Mirzə Va- 
leh bu evin mötəbər siması, məclislərin ifti- 
xarı olmuşdu. S. Rəhimov. □ İftixar etmək 

- fəxr etmək. [Abas:] Mən də, ac, yoxsul bir 
həyatdan belə bir dərəcəyə yüksəldiyimə if- 
tixar edirəm. M.İbrahimov. // Təkəbbür, 
qürur, qürrələnmə. Politikadır hər işləri, 
alışları-verişləri ; Olarda bir əməl fəqət 
quru, boş iftixarı gör! M.Ə. Sabir. 

2. İftixarla şəklində zərf - qürurla, fəxr- 
lə, iftixar hissi ilə. Keçir bizim qəhrəman- 
lar; Alay-alay, iftixarla. S.Vurğun. Yusif 
mütəxəssis üziimçüyə məxsus iftixarla dedi: 

- Odur, o dərə araları üzüm üçün qızıldır. 
B. Bayramov. 

İFTİXARLANMA “İftixarlanmaq”dan fis. 

İFTİXARLANMAQ f. İftixar etmək, fəxr 
etmək, qürrələnmək, öyünmək. 

İFTİRA is. [ər.] Böhtan, şər. Xidasə, qa- 
lan yüz on beş kağız da bu məzmunda növ- 
növ iftira və yalan. C.Məmmədquluzadə. 
iki tərəf bir-birinə olmazın böhtan və iftira- 
sını, olmazın həyasız hərəkətlərini isnad ve- 
rirdilər. Çəmənzəminli. Səttarzadə başını 
tovladı: - Siz məni doğma qızım ilə ləc sal- 
maq istəyənlərin iftirasına uymayın! Mir 
Cəlal. □ İftira etmək - böhtan atmaq, şər 
atmaq. 

İFTİRAÇI is. İftira edən, böhtan atan, 
böhtançı. 

İFTİRAÇILIQ is. Başqalarına şər atma, 
böhtan demə, böhtançılıq. İftiraçını ifşa 
etmək. 

İGİD sif. Bir işdə, döyüşdə qoçaqlıq, cə- 
sarət, qəhrəmanlıq, mərdlik göstərən; cə- 
sur, qoçaq. İgid oğlan. İgid qız. - Rövşən 
Rüstəm kimi igid, yeniyetmə, cavan bir oğ- 
lan idi. "Koroğlu”. [Fitnə:] ..Mənzər igid 



İĞTİŞAŞ 

pəhləvandır; Həm də gözəl bir insandır. 
A.Şaiq. Dayanmışdır keşikdə; İgid, qəhrə- 
man Bakı; Əziz, mehriban Bakı. R.Rza. // İs. 
mənasında. Gülü biçənə qurban; Suyun içə- 
nə qurban; Dünyada igid çoxdur; Candan 
keçənə qurban. (Bayatı). Qaralar geymə gəl, 
sevimli canan; igidə meydanda ölmək şə- 
rəfdir. M. Rahim. 

İGİDCƏ(SİNƏ) zərf Qəhrəmancasına, 
mərdanə, qorxmadan, igid kimi. İgidcəsinə 
çarpışmaq. Igidcə vuruşmaq. - Ah, adəmmi 
olmayan hünəri; Qorxmayın həp, igidcə 
qalxışuıız. A.Şaiq. 

İGİDLƏNMƏ “İgidlənmək”dən /«. 

İGİDLƏNMƏK/ Özünü igid kimi, qorx- 
maz kimi göstərmək. 

İGİDLƏŞMƏ “İgidİ 0 şmək”dən /.7,s\ 

İGİDLƏŞMƏK f. İgid olmaq, cəsarətli 
olmaq, daha da ürəkli olmaq; igidlənmək. 

İGİDLİK is. Qoçaqlıq, qəhrəmanlıq, 
rəşadət. Duman dağa pərdədir ; Göydə de- 
yil, yerdədir; Ağalıq dövlət olsa ; İgidlik hü- 
nərdədir. (Bayatı). [İsgəndərin] igidlikdə, at 
çapmaqda, düşmən bağrı yarmaqda tayı- 
bərabəri yox idi. Ə. Haqverdiyev. Müəllim- 
lər qəhrəman əsgərlərin cəbhədəki igidliyi 
haqqında şagirdlərə maraqlı söhbətlər edib 
onları ruhlandırdılar. Ə. Vəliyev. □ İgidlik 
göstərmək (etmək, eləmək) - rəşadət gös- 
tərmək, qəhrəmanlıq etmək, qoçaqlıq elə- 
mək. Otuzunda kəklik kimi səkərsən; İgidlik 
eləyib qanlar tökərsən. “Koroğlu”. [Şiras- 
lan:] Əgər atası Vətən yolunda igidlik etmə- 
səydi, haradan onun adı qalar, ona belə 
qızıl ulduzla bərabər böyük bir orden və 
ayrıca fərman verilərdi. S. Rəhimov. 

İGİDÖLMÜŞ sif. və is. dan. Qarğış, nifrin 
kimi işlənən sözdür. 

İĞFAL [ər.]: iğfal etmək - qəflətə sal- 
maq, qəflətdə buraxmaq; aldatmaq, fikrini 
yayındırmaq, yuxulatmaq. [Şah:] Zira dili 
çox itidir, yenə də sizi iğfal edər. C. Cabbar- 
lı. [Gənc:] Zeynal [Mehribanı] aldadıb iğfal 
etmək məqsədi ilə yalan danışmağa təşəb- 
büs etməsin. S. Hüseyn. 

İĞTİŞAŞ is. [ər.] Qarğaşalıq, qarışıqlıq, 
hərc-mərclik. İstanbulda 31 martda vaqe 
olan iğtişaşın nəticəsidir ki, bütün Türkiyə- 



508 




İĞTİŞAŞÇI 

tıin hər bir nöqtəsində bahalıq üz verdi. 
C. Məmmədquluzadə. Hətta iğtişaş zamanı 
böyük-böyiik qəzalara düçar olanda bir 
dəfə də [Hacı Qasımın] qızı üzünü açmağa 
razı olmamışdı. E.Sultanov. Hər yerdə iğti- 
şaş, hər yerdə üsyan; Alovlu nəğmələr uca- 
lır göyə. S. Rüstəm. □ İğtişaş qalxmaq 
(düşmək) - hərc-mərclik düşmək, qarışıq- 
lıq düşmək, şuluqluq düşmək. Deyirlər ki, 
Teymurləngin hakimiyyəti illərində bir şə- 
hərdə böyük bir iğtişaş qalxır. “M.N. lətif.” 
[Nəcmi:] Bu vaxta kimi əlbir-dilbir, asayiş- 
lə yaşayan .. bu dinc camaatın arasına nə 
üçün iğtişaş düşsün? Ə.Əbülhəsən. 

İĞTİŞAŞÇI is. iğtişaş, hərc-mərc törə- 
dən, asayişi, əmin-amanlığı pozan, şuluq- 
luq salan; araqarışdıran, fitnəkar, fəsadçı. 

İĞTİŞAŞLI sif. Qarışıq, nizamsız, hərc- 
mərc. İğtişaşlı yer. İğtişaşlı şəhər. 

İHANƏT is. [ar] klas. Haqsız təhqir, 
haqsızlıq. Çox yetər əğvardən cövrü ihanət 
könlümə. M. P. Vaqif. Aşmışdı hələ həddini 
kəndlərdə rəzalət; Hər yanda təcavüzdii, 
ihanətdi, həqarət! Ə.Nəzmi. 

İHATƏ bax əhatə. Qalıbdır fırqeyi-is- 
lam dalda cümlə millətdən; İhatə eyləyiblər 
başqalar elm ilə dünyanı. S.Ə.Şirvani. 
Qanlı şəhər göriinməyir, etmiş ihatə çən, 
duman. Ə.Nəzmi. 

İXLAS is. [ar.] 1. Səmimi və qərəzsiz 
məhəbbət, ürəkdən gələn sədaqət; səmi- 
miyyət, sidq. [Nuxalılar:] Bizim ixlasımızın 
nisbəti Molla İbrahimxəlilə görə sair kimsə- 
lərin ixlasına bənzəməz. M.F.Axundzadə. 
[Mirzə Həbib:] Özünüz bilirsiniz ki, mənim 
nə mərtəbədə sizə ixlasım var. N.Vəzirov. 
Böyüyün kiçiyə iltifat və mərhəməti, kiçiyin 
də böyüyə qarşı ixlas və hörməti vardı. 
S. Hüseyn. 

2. İxlasla, ixlas ilə şəklində zərf - səda- 
qətlə, səmimi qəlblə, ürəkdən. [Mirzə 
Möhsün:] ..Saqqalımın tükünü dövləti-aliy- 
yənin xədəmatında ixlas ilə ağartmışam. 
M.F.Axundzadə. [Kəndli:] Sizə məlumdu ki, 
mən on yeddi ildi ki, .. ixlas ilə qulluq eləyi- 
rəm. C. Məmmədquluzadə. 

İXLASKAR sif. [ər. ixlas və fars. ...kar] 
Sədaqətli, sadiq, ixlas edən, səmimi. 



İXTİLAL 

İXLASKARLIQ is. Sədaqət, səmimiyyət, 
səmimi məhəbbət. 

İXLASKEŞ sif. [ər. ixlas və fars. ...keş] 
köhn. bax ixlaskar. [Teymur ağa:] Bəylər 
və xanın çoxusu mənim atamın yaxşılıqları 
səbəbinə mənə ixlaskeşdir. M.F.Axundzadə. 

İXLASKEŞLİK köhn. bax ixlaskarlıq. 

İXRAC is. [ar.] 1. Çıxarma, uzaqlaşdırma. 

□ İxrac etmək - çıxarmaq, uzaqlaşdırmaq. 
İxrac olmaq - xaric olmaq, ixrac edilmək, 
çıxarılmaq. 

2. iqt. Satış üçün xarici ölkələrə göndər- 
(il)mə ( idxal əksi). İxracı gücləndirmək. 
Neft ixracı. Taxıl ixracı. // Xarici bazara 
göndərilən malın ümumi dəyəri və ya həc- 
mi, həmçinin malın özü; ixracat, eksport. 

□ İxrac etmək - satış üçün xarici bazarlara 
göndərmək. Xarici bazarlara mal ixrac et- 
mək. Respublikamız bir çox xarici ölkələrə 
neft avadanlığı ixrac edir. 

İXRACAT [əı; “ixrac” söz. cəmi] bax 
ixrac 2-ci mənada. İxracat ildən-ilə artır. 

İXRACATÇI is. İxrac edən, xarici ölkələrə 
mal göndərən ölkə. Birma dünyanın böyük 
düyü ixracatçısı hesab olunur. (Qəzetlərdən). 

İXTİLAF is. [ar.] Fikir ayrılığı və bunun 
nəticəsində doğan ziddiyyət, uymamazlıq, 
mübahisə. ..Həqiqət axtarılan yerdə mütləq 
ixtilaf olur. C. Məmmədquluzadə. [Rəhim 
bəy] Məşədi bəylə ixtilafını biryolluq həll et- 
mək bəhanəsi ilə qardaşı evinə getdi. 
M. Hüseyn. □ İxtilaf salmaq (çıxarmaq) 

- ikitirəlik salmaq; mübahisə, münaqişə, 
ziddiyyət törətmək. 

İXTİLAFLI sif. Mübahisəli, münaqişəli, 
mübahisəyə səbəb olan. İxtilaflı məsələ. 

- Kənd şurası belə ixtilaflı məsələni həll edə 
biləcək halda deyildi.. S. Hüseyn. 

İXTİLAFLILIQ is. İxtilaflı, mübahisəli 
olma. 

İXTİLAFSIZ 1. sif. Mübahisəsiz, müna- 
qişəsiz. İxtilafsız məsələ. 

2. zərf İxtilaf olmadan, heç bir mübahisə, 
münaqişə olmadan. Məsələ ixtilafsız həll 
olundu. 

İXTİLAFSIZLIQ is. İxtilafın, mübahisə- 
nin, münaqişənin olmadığı hal. 

İXTİLAL is. [ər.] Qarışıqlıq, qarğaşalıq, 
hərc-mərclik, iğtişaş. Cahan müharibəsi, .. 



509 




İXTİLALÇI 



İXTİSAR 



sonra Zaqafqaziyada baş verən ixtilal və 
qarışıqlıqlar... Bu zamanlarda mən Bakıda 
deyildim. S. Hüseyn. □ İxtilal törətmək 
(salmaq) - qarışıqlıq salmaq; hərc-mərclik, 
qarışıqlıq, iğtişaş törətmək. [Qubernator:] 
Onlar Rusiyanın taxt-tacına qarşı ixtilal 
törətmək istəyirlər. C. Cabbarlı. 

İXTİLALÇI is. İxtilal törədən, hərc- 
mərclik, qarışıqlıq, pozğunluq salan. [Əbu 
Übeyd:] Ölkənin bütün ixtilalçı ünsürləri 
əldən qaçırıldı. C. Cabbarlı. 

İXTİLAT is. [ər.] klas. Oturub-durma, 
görüşüb əlaqə saxlama, qaynayıb-qarışma. 
Nə bir fərəhi, nə bir nişanı ; Nə kimsə ilə bir 
ixtilatı. Füzuli. // Söhbət. İxtilatııı şirin, sö- 
zün məzəli; Şəkər gülüşündən canlar təzəli. 
M.P. Vaqif. □ İxtilat etmək (qatmaq) - söh- 
bət eləmək, söhbətləşmək. Qadir Allah sə- 
bəb salıb araya; Sevdiyim, ixtilat qatmaq 
çağıdır. Q.Zakir. Mən oturub səninlə yaxın, 
qabaq-qabağa; İxtilat etmişəm söz çəkəndə 
sabaha. R.Rza. Şagird ilə ustad gecə keçənə 
qədər ixtilat etdilər, çay içdilər. Ə.Məm- 
mədxanlı. // Kiçik toy məclisi, xudmani 
söhbət məclisi. Bizi bu axşam ixtilata çağı- 
rıblar. - [Nıırcahan xala:] Ay kişi! Mən nə 
eyləyim?. Yetimlərinin başlarını, əndamla- 
rını yumağa getmişdim də. Toya, qonaqlığa, 
ixtilata getməmişdim ki? H. Sarabski. 

İXTİLATÇI sif. İxtilat etməyi sevən, söh- 
bət etməyi sevən; söhbətcil. İxtilatçı qadın. 

İXTİÖL [yun.] əcz. Bəzi dəri xəstəliklə- 
rində istifadə edilən sürtmə dərmanı. 

İXTİOLÖGİYA [yun. ichthys və lat. 
logos-dan] Zoologiyanın balıqlardan bəhs 
edən şöbəsi. Xüsusi kitabxanada ixtiologi- 
уауа aid hər cür məlumat almaq mümkün 
olacaq. (Qəzetlərdən). 

İXTİÖLOQ [yun. ichthys və lat. logos- 
dan] İxtiologiya mütəxəssisi. 

İXTİRA is. [ər.] 1. Yaradıcı iş nəticəsin- 
də keçmişdə məlum olmayan yeni bir şey 
tapma, kəşf etmə, yaratma, icad etmə. Pa- 
rovozun ixtirası. Radionun ixtirası. Elektron 
maşınlarının ixtirası. - [Fərhadoğlu:] Belə 
olsun ki, bizim xalqı sevən alimlərin elmi ix- 
tiraları yarımçıq qalmasın. S.Rəhimov. Zə- 
manəmiz söz zəmanəsi deyil, fənn zəmanəsi, 
ixtira zəmanəsidir. Mir Cəlal. □ İxtira et- 



mək (eləmək) - yaradıcı surətdə çalışaraq, 
keçmişdə məlum olmayan yeni bir şey ya- 
ratmaq, icad etmək, düzəltmək. Yeni maşın 
ixtira etmək. H Əsasını qoymaq, yaratmaq. 
Bu qəzet kim olub cahanda buna; Bunu kim 
ixtira edib, aya? S.Ə.Şirvani. [Yaşar] bu 
vaxta qədər dörd ixtira eləmişdir. C. Cab- 
barlı. // Yeni ixtira edilmiş şey, ixtiraçının 
yaradıcı əməyinin məhsulu olan şey; kəşf. 
İyirminci əsrin ixtiraları. Mühəndisin yeni 
ixtirası. - ..Baxmetyevin ixtirasının əsli bu- 
dur ki, cəmi heyvanat bir dərəcə donmaq 
halına çatanda yarıdiri olurlar, yarıölii 
olurlar.. C. Məmmədquluzadə. 

2. dan. məc. Uydurma, qondarma. Bu söz 
sənin ixtirandır. □ İxtira etmək məc. - uy- 
durmaq, qondarmaq. [Dostum] tüfəngləri 
tərifləyib, ixtira etməyi xoşlardı. M.Rzaqu- 
luzadə. 

İXTİRAÇI is. Bir şeyi ixtira edən adam. 
[Məmməd:] Dedilər ki, [Usta Səməd] indi 
böyük bir ixtiraçıdır. C. Cabbarlı. Həsən boş 
vaxtlarını gənc ixtiraçılar və xor dərnəklə- 
rində keçirirdi. H.Seyidbəyli. 

İXTİRAÇILIQ is. İxtiraçının fəaliyyəti, 
yaradıcılıq işi. İxtiraçılıq sahəsində böyük 
işlər. Ixtiraçılıqla məşğul olmaq, ixtiraçılıq 
bürosu. 

İXTİSAR is. [ər.] 1. Qısaltma, azaltma. 
□ İxtisar etmək - 1 ) qısaltmaq, azaltmaq. 
Məqaləni ixtisar etmək. Əsərin fəsillərindən 
birini ixtisar etməli. H Müxtəsər etmək, qı- 
saltmaq. Mənimlə, Tanrı üçün, sözdə ixtisar 
et, kim; Uzun fəsaııəyə, vaiz, dilii dəmaq gə- 
rək. Qövsi; 2) miqdarca, sayca azaltmaq. 
Ştatları ixtisar etmək. Xərcləri ixtisar et- 
mək; 3) işdən azad etmək (ştatların azalması 
münasibəti ilə). Bir neçə işçini ixtisar etmək 
lazımdır. İxtisar olunmaq - azaldılmaq 
(miqdarına, həcminə görə). İxtisara düş- 
mək - 1 ) b a x ixtisar olunmaq. Məqalənin 
axırı ixtisara düşdü; 2) ştatların azalması ilə 
əlaqədar olaraq işdən azad edilmək. İxti- 
sara salmaq - bax ixtisar etmək. Tresti 
kəsirdən qurtarmaq üçün, birinci növbədə, 
müşavirə və nitqləri ixtisara salmaq lazım- 
dır. M. Hüseyn. [Vahidov:] Sabahdan gərək 
yuxumu əlli faiz ixtisara salam. Ə.Məm- 
mədxanlı. 



510 




İXTİSARƏN 

2. riyaz. Kəsirdə: sürəti və məxrəci eyni 
ədədə bölüb azaltma, kiçik ədədlə vermə. 

3. İxtisarla şəklində zərf- müxtəsər, gö- 
dək, qısa, ixtisar şəklində. Məqaləni ixti- 
sarla vermək. 

İXTİSARƏN zərf [ər.] ixtisar yolu ilə, ix- 
tisar şəklində, ixtisar edərək, qısaldılaraq. 

İXTİSARLAMA “İxtisarlamaq”dan/«. 

İXTİSARLAMAQ / İxtisar etmək, azalt- 
maq, qısaltmaq. 

İXTİSARLANMA “İxtisarlanmaq”dan/ is. 

İXTİSARLANMAQ məch. ixtisar edil- 
mək, azaldılmaq, qısaldılmaq. 

İXTİSAS is. [ər.] Elmin, texnikanın, sə- 
nətin, yaxııd incəsənətin ayrıca sahəsi. O, 
mühəndis ixtisasını seçmişdir. - [Fərman] 
yenicə imtahan verərək, maşinist ixtisasını 
qazandığından sevinirdi.. Ə. Sadıq. //Xüsusi 
hazırlıq nəticəsində əldə edilmiş bilik, sə- 
nət, peşə, ixtisasını artırmaq. Qazmaçı ixti- 
sası. İxtisası iizrə işləmək. - [Ənisənin] 
əmək bursasında bir ixtisası olmadığı üçün 
qeyd etməyirdilər. S. Hüseyn. Kamal orta 
məktəbi əla qiymətlə bitirmişdi, .. gələcək 
ixtisas barəsində düşünürdü. M. Rzaquluza- 
də. [Sehrbaz] ixtisasının bütün sirlərini bö- 
yük həvəslə öz zirək köməkçisinə öyrədirdi. 
S.Vəliyev. 

İXTİSASLANDIRILMA "İxtisaslandırıl- 

maq”dan/7,s. 

İXTİSASLANDIRILMAQ bax ixtisas- 
laşdırılmaq. 

İXTİSASLANDIRMA “İxtisaslandırmaq”- 
dan f.is. 

İXTİSASLANDIRMAQ bax ixtisaslaş- 
dırmaq. 

İXTİSASLANMA "İxtisaslanmaq”dan f.is. 

İXTİSASLANMAQ f. ixtisas əldə etmək, 
sənət öyrənmək. 

İXTİSASLAŞDIRILMA “İxtisaslaşdırıl- 
maq”dan 1-ci mənada, f.is. İstehsalatın ix- 
tisaslaşdırılması. 

İXTİSASLAŞDIRILMAQ məch. 1. Yalnız 
bir xüsusi sahədə işləmək və ya istifadə 
olunmaq üçün uyğunlaşdırılmaq, hazırlan- 
maq. Cərgələr arasım becərən traktorlar- 
dan istifadə edilməsi işi ixtisaslaşdırılmalı- 
dır. “Pambıqçılıq”. 

2. ixtisas öyrədilmək, mütəxəssis edilmək. 



İXTİYAR 

İXTİSASLAŞDIRILMIŞ f.sif. Yalnız 
müəyyən sahəyə xidmət etmək üçün uy- 
ğunlaşdırılmış, hazırlanmış, düzəldilmiş. 
ixtisaslaşdırılmış mağaza. 

İXTİSASLAŞDIRMA “İxtisaslaşdırmaq”- 
dan f.is. İxtisaslaşdırma aparmaq. 

İXTİSASLAŞDIRMAQ / 1. Elmin və ya 
texnikanın hər hansı bir sahəsinə aid ixtisas 
vermək, bilik vermək, mütəxəssis etmək. 
Aspirantları yarımkeçiricilər sahəsində ix- 
tisaslaşdırmaq. Tələbələri XIX əsr ədəbiy- 
yatı sahəsində ixtisaslaşdırmaq. 

2. Yalnız bir xüsusi sahədə işləmək və ya 
istifadə olunmaq üçün uyğunlaşdırmaq, ha- 
zırlamaq. 

İXTİSASLAŞMA “İxtisaslaşmaq”dan /.7,s. 

İXTİSASLAŞMAQ/ Müəyyən bir sahədə 
ixtisas qazanmaq; mütəxəssisləşmək. Neft 
üzrə ixtisaslaşmaq. Üzvi kimya sahəsində 
ixtisaslaşmaq. Lüğətçilik sahəsində ixtisas- 
laşmaq. 

İXTİSASLI sif. Müəyyən sahədə ixtisası 
olan; təcrübəli. İxtisaslı işçilər. İxtisaslı 
kadrlar. - [Həyat:] Kolxoz .. başında ixtisas- 
lı adamlar durmalıdır. M.İbrahimov. // Xü- 
susi bilik, hazırlıq tələb edən. İxtisaslı əmək. 

İXTİSASSIZ sif. Heç bir ixtisası olmayan, 
heç bir xüsusi hazırlıq keçməmiş. İxtisassız 
işçi. 

İXTİSASSIZLIQ is. Heç bir ixtisası, xü- 
susi hazırlığı olmama. 

İXTİYAR 1 is. [ər.] 1. Öz arzusu və iradə- 
si; öz iradə və arzusu ilə hərəkət etmə. İx- 
tiyar özündədir. Öz ixtiyarı ilə. ixtiyarına 
buraxmaq. // Bir şeyə hüququ çatma, bir 
şeyi etməyə, sərəncam verməyə haqqı, sə- 
lahiyyəti olma; haqq, hüquq, səlahiyyət. 
Bunun ixtiyarı kimdədir? Bunu etməyə ixti- 
yarı yoxdur. - İxtiyar sənindir, vəfalı dilbər; 
Mən sənin xətrinə dəyən deyiləm. “Qurba- 
ni .Xalqın malının, canının, külfətinin ixti- 
yarı özündə deyildi. Ə.Haqverdiyev. ..Ancaq 
kapitan onları başa saldı ki, özü arzu etsə 
də, buna ixtiyarı yoxdur. M. Rzaquluzadə. 
// Sərəncam. Odur ki, haman yer [Cəlilin] 
ixtiyarında idi. I.Musabəyov. [Yaşlı kişi:] 
Qapının açarı tamamilə mənim ixtiyarımda 
idi. S. Hüseyn. □ İxtiyar almaq - icazə 
almaq, rüsxət almaq. // Hüquq əldə etmək. 



511 




İXTİYAR 

Notyeç qəzetləri yazırlar ki, vəkil seçmək 
üçün arvadlar ixtiyar aldılar. C. Məmməd- 
quluzadə. İxtiyar etmək köhn. - seçmək, 
üstün tutmaq, tərcih etmək. Nola Təbrizi 
gər Qövsi behiştə ixtiyar etsə; Kim onun 
xaki-payi sürmeyi-çeşmi-İsfahandır. Qövsi. 
[Şah Abbas:] Ona binaən labüdəm ki, 
təlağınızı verib cümlənizi azad edim ki, hər 
kəsə meyliniz olsa, onu ixtiyar edəsiniz. 
M.F.Axundzadə. Münəvvər isə məcburən .. 
bozarmış anasının qabağına düşüb getməyi 
ixtiyar etmişdi. M.S.Ordubadi. İxtiyar işlət- 
mək - sərəncam vermək, göstəriş vermək, 
böyüklük etmək, icazə vermək. [Qoca:] Biz 
sənə ixtiyar işlədə bilmərik. A.Divan- 
bəyoğlu. İxtiyar sahibi köhn. — 1 ) bir şey 
haqqında hökm etməyə, sərəncam verməyə 
hüququ, səlahiyyəti olan adam. Ozanımı bir 
ixtiyar sahibi “asaram ” desəydi, bil ki, asar, 
“kəsərəm ’’ desəydi, kəsər, sürgün deyə hökm 
çıxarsaydı, sürgün edərdi. S. Rəhimov; 
2) öz iradəsi ilə hərəkət edən, ixtiyarı 
özündə olan. İxtiyar verilmək - icazə 
verilmək, rüsxət verilmək. Rusiyanı dalğa- 
landıran 1905-ci il inqilabından sonra .. 
senzor tərəfindən ixtiyar verilməyən kitablar 
da mətbuat aləminə buraxıldı. T.Ş. Simurq. 
İxtiyar vermək - icazə vermək, rüsxət 
vermək. ..Kağızpaylayana ixtiyar vermişik 
ki, müştərilərimizdən qabaqca bir şey alma- 
yınca onların jurnalını aparıb verməsin. 
"Mol. Nəsr.”. İxtiyarı əlində olmaq - bir 
şeyi etməyə hüququ çatmaq; haqqı, hüququ 
olmaq. [Əsgər] hiss edirdi ki, ixtiyarı 
tamamilə öz əlindədir. S. Hüseyn. İxtiyarı 
getmək - öz hüququndan, haqqından məh- 
rum olmaq, heç bir şeyə ixtiyarı qalmamaq. 
Günbəgün əksilib şövkəti, şanı; İxtiyarı gedən 
bəs ağlamazmı? M. V. Vidadi. İxtiyarı ilə, 
öz ixtiyarı ilə - öz xoşu ilə, öz məsləhəti 
ilə. Aşiqəm, zahid, məni məzur tut ki, lıiç kim; 
İxtiyar ilə vidai-əqlü iman eyləməz. Qövsi. 
Nə ixtiyarın (ixtiyarım) var - ixtiyarın 
(ixtiyarım) yoxdur, nə cürətlə. [Məşədi 
İbad:] Sənin nə ixtiyarın var ki, mənim adax- 
lımın adını çəkirsən? Ü.Hacıbəyov ...ixtiya- 
rına buraxmaq (vermək) - sərəncamına 
vermək. Konsıılxananın avtomaşınını könüllü 
yığmaq üçün seçilmiş komisyonun ixtiyarına 



İXTİYARİ 

buraxmışdıq. M.S.Ordubadi. Öz ixtiyarına 
qoymaq - özbaşına buraxmaq, imkan ver- 
mək, mane olmamaq. Atıasıyçın ağlayan 
körpə uşaq olardım; Qoysaydılar məni öz 
ixtiyarıma.. N.Rəfıbəyli. 

2. Qüvvət, güc, taqət. İxtiyarı yoxdur ye- 
rindən qalxsın. - Nagahdan gözlərim gö- 
rəndə səni; Qalmadı canımda ixtiyar, gəlin! 
M.P. Vaqif. [Balaqardaş:] Dura bilməyirəm, 
ixtiyarını yoxdur.. N.Vəzirov. □ İxtiyarı 
(əlindən) getmək (üzülmək) - taqətsiz ol- 
maq, gücdən düşmək, əldən düşmək. Deyib- 
danışmağa gəlmir heç varı; Üzülübdür 
ixtiyarı Həsənin. Aşıq Həsən. [Zabit:] ..Gö- 
zümün içinə elə baxdı ki, varımdan yox ol- 
dum, ixtiyarım əlimdən getdi.. E. Sultanov. 
İxtiyarı(nı) əlindən almaq - üzmək, taqət- 
dən salmaq. Əmani bulsa şeydavı tən irməz; 
Alıbdır eşq əlindən ixtiyarı. Əmani. 

İXTİYAR 2 sif. [ər.] Qoca, yaşlı; pirani. 
ixtiyar kişi. - ixtiyar qadın iki kərə gəlib 
nahar hazır olduğunu söylədi. M.S.Orduba- 
di. Mehribanın atası, ixtiyar bir adam ol- 
masına baxmayaraq, çox da avam deyildi. 
S. Hüseyn. [Misxetdə] qonşum - bir ixtiyar, 
əlil rus zabiti ilə tanış oldum. E. Sultanov. 
□ İxtiyar olmaq - qocalmaq. İxtiyar olmuş 
könüllər oldular yeksər cavan; Əlaman bu 
müstəbidlərdən, ilahi, əlaman! Ə. Qəmkü- 
sar. // İs. mənasında. Qızlar, gəlinlər sevi- 
nir, uşaqlar, gənclər, ixtiyarlar sevinir, bü- 
tün kainat belə sevinirdi. C. Cabbarlı. Kən- 
din ixtiyar və ağsaqqalları yavaş-yavaş 
məscidə tərəf gedirdilər. S. Hüseyn. // məc. 
Qədim, dünyagörmüş. İxtiyar dağların dö- 
şündə meşə; Qayalar yüksəkdən baxır keç- 
mişə. S.Vurğım. 

İXTİYARAT is. [ər. “ixtiyar” söz. cəmi] 
bax ixtiyar 1 . Əlbəttə, milləti qorumaq, 
onun malını, mülkünü saxlamaq üçün, mü- 
vəqqəti də olsa, ixtiyarat lazımdır. S. Rəhi- 
mov. Hacının özünün, var-dövlətinin ixti- 
yar atı .. [Münəwərdə] idi! Mir Cəlal. 

İXTİYARİ sif. [ər.] İnsanın öz iradə və 
arzusu ilə olan, baş verən; məcburi olma- 
yan, iradi (qeyri-ixtiyari ziddi). İnsan üçün 
səciyyəvi olan ixtiyari hərəkətlər şüurlu su- 
rətdə qarşıya qoyulmuş məqsədlə icra olu- 
nur. M.MəhəiTəmov. 



512 




İXTİYARİLİK 

İXTİYARİLİK is. İxtiyari olma; öz iradə 
və arzusu ilə olma, baş vermə; qeyri-məc- 
burilik, könüllülük, iradilik. 

İXTİYARLAŞMA “İxtiyarlaşmaq”dan/;'s. 

İXTİYARLAŞMAQ f. Qocalmaq, yaşa 
dolmaq. 

İXTİYARLIQ is. Qocalıq, piranilik. [Xəy- 
yam:] İxtiyarlıq nə uğursuz əngəl; Nə tühaf 
yetmişə gəlmiş də yaşım. H. Cavid. 

İXTİYARSIZ 1 . zərf Özündən asılı olma- 
yaraq, özü istəmədən; qeyri-iradi, qeyri- 
ixtiyari. İxtiyarsız ağlamaq. İxtiyarsız demək. 
İxtiyarsız giUmək. - Bostan əkdim xiyarsız; 
Günüm keçdi bivarsız; Yuxuda səni gör- 
düm; Ayıldım ixtiyarsız. (Bayatı). Rüxsarə 
xanını ixtiyarsız üzünü açdı. T.Ş. Simurq. 
Tofiq ixtiyarsız olaraq dönüb dala baxdı. 
M. Rzaquluzadə. 

2. sif. Hüquqsuz, ixtiyarı olmayan. 

İXTİYARSIZLIQ is. Heç bir şeyə ixtiyarı, 
hüququ olmama; hüquqsuzluq. 

İKEBÄNA is. [yun.] 1. Gülbağlama sənəti. 

2. Süni ağac və ya gül. 

İKƏN bağ. Qoşulduğu söz və ya tərkibdə 
çağ, zaman, yaxud hal-vəziyyət bildirir. Ol 
səıviıı ayağı bağlı oldu; Azadə ikən adaqh 
oldu. Füzuli. Tifli-məsum ikən günah etdin; 
Kəndi vicdanını təbah etdin. M. Ə. Sabir. 
[Murad] Nigarı daha kiçik bir qız ikən xoş- 
lamışdı. S.Hüseyn. 

İKİ nıiqd. s. 1 . Birdən sonra gələn ədəd - 
2. İki dəfə iki. Dörddən iki çıxmaq. H Miq- 
darca iki bildirir. İki kitab. İki otaq. İki qar- 
daş. iki yoldaş. - Söhbətin bu yerində çayçı 
Qurban iki stəkan limonlu çay gətirdi. 
H. Nəzərli. [Rəşid:] [Bəyim xala] cəmi-ciim- 
lətanı iki kərə mənim suallarıma bir qədər 
təfərrüatla cavab vermişdi. İ. Hüseynov. 

2. dan. Bir neçə, çox az mənasında, iki 
sözü bir-birinə qoşa bilmir, iki kəlmə ilə 
başa salmaq, iki dəqiqə vaxtınızı alacağam. 
- [Qəhrəman:] iki dəqiqə keçməmiş .. otaq- 
dan əvvəlcə dəhşətli və sonra zarıltıya çev- 
rilən bir səs eşitdim. H.Nəzərli. 

3. Beşballı sistemdə şagirdin, tələbənin 
müvəffəqiyyətini göstərən nömrə; “pis”. 
2 almaq. Heç 2-yə cavab verə bilmədi. 

0 İki ayağını bir başmağa təpmək 
-bax iki ayağını bir başmağa dirəmək 



İKİ ARŞINLIQ 

(“ayaq^da). [İbad:] Deyir, bəs dünən [Al- 
maz] iki ayağını təpmişdi bir başmağa? 
C. Cabbarlı. İki bədəndə bir ürək - sevgi- 
lilər haqqında. İki cüt bir tək - çox az. İki- 
də bir - yarı. İki daşın arasında - çox na- 
münasib vaxtda, tələsik. İki gözü - ən əzizi, 
ən istəklisi. İki gözünü bir deşikdən çı- 
xartmaq - bax gözünü çıxartmaq 1-ci 
mənada (“göz”də). [Gülşənəm:] [İmran] 
əgər görsə ki, biri camaata ziyan verir, onun 
iki gözünü bir deşikdən çıxarar. M.Hüseyn. 
İki güləşənin biri yıxılar məc. - çəkişən, 
vuruşan iki tərəfdən birinin məğlub olması 
mənasında. [Kim isə:] İki güləşənin biri yı- 
xılacaq. M.Hüseyn. İki könül bir olmaq 

- birləşmək, sevişmək mənasında. Əzizim, 
dalda yeri; Yel tutmaz dalda yeri; iki könül 
bir olsa; Tez tapar dalda yeri. (Bayatı). İki 
yanma göz gəzdirmək - hər tərəfmə, ətra- 
fına baxmaq. Xəlil iki yanına göz gəzdirdi. 
M.Hüseyn. İkidə-birdə - tez-tez. İkidən- 
birdən - heç (bir şeyin, hadisənin olmadı- 
ğını bildirir). İkidəıı-birdəıı sizə gələnəm? 

- [Kərbəlayı:] Adə, ikidən-birdən qəzet 
alanam? M.Hüseyn. Heç ikidən-birdən gə- 
lib deyibsənnıi ki, Zərəfşan, Kərim dayının 
haqqında belə deyirlər, nə qayıraq?.. 
İ.Hüseynov. 

iki-iki zərf 1 . Hər birinə, yaxud hər də- 
fəsinə iki. İki-iki alma vermək. İki-iki düz- 
mək. iki-iki ayırmaq. 

2. İkisi yan-yana, ikisi bir yerdə, birgə, 
bərabər. İki-iki durmaq. İki-iki oturmaq. 

iki... - bu sayla əlaqədar olan bir sıra mü- 
rəkkəb sözlərin birinci tərkib hissəsi; məs.: 
ikibaşlı, ikimotoıiu, ikiotaqlı, ikiyerli. 

İKİADAMLIQ sif. İki adam üçün olan, iki 
adam yerləşə bilən; ikinəfərlik. İkiadamlıq 
çarpayı. İkiadamlıq loja. 

İKİADLI sif. İki ad daşıyan, iki adı olan. 

İKİAĞIZLI sif. Hər iki tərəfi kəsən, iki 
tiyəsi olan. İkiağızlı bıçaq. İkiağızlı xəncər. 

- [Ələmdar:] Bu ikiağızlı qılıncımla onu 
qiymə-qiymə doğraram! S. Rəhimov. İki- 
ağızlı qılınclar havada bərq vurub sağı- 
solu biçir. Ə.Məmmədxanlı. 

İKİAKTLI sif. bax ikipərdəli. 

İKİARŞINLIQ sif. İki arşın uzunluğunda 
olan. 



513 




İKİARVADLI 

İKİARVADLI sif. köhrı. İki arvadı olan, 
iki arvad saxlayan. [Zeynal] tamamilə iki- 
evli, ikiaı-vadlı idi. S. Hüseyn. // İki qadın 
olan. Ikiarvadlı ev süpürülməmiş qalar. 
(Məsəl). // İs. mənasında. [Gülsabah Məşə- 
di Qədimə:] Hələ orada da sənin kimi ikiar- 
vadlılardan danışırlar. T.Ş. Simurq. 

İKİARVADLILIQ is. köhn. İki arvadı 
olma, iki arvad saxlama. Məşədi Qədimin 
ikiarvadhlığı çoxdan deyildi. T.Ş. Simurq. 
[Ceyran] ümumiyyətlə, kənd kişilərini ikiar- 
vadlılıqda töhmətləndirirdi. S. Hüseyn. 

İKİATLI sif. İki at qoşulmuş. İkiatlı ara- 
ba. İkiatlı fayton. 

İKİATOMLU sif. kim. İki atomdan ibarət 
olan. Ikiatomlu birləşmə. 

İKİAVARLI sif İki avarı olan; qoşaavarlı. 
Ikiavarh qayıq. 

İKİAYAQLI sif. 1 . İki ayağı olan. 

2. məc. dan. İnsan mənasında epitet kimi 
işlənir. [Xortdan:] Tehranda bir nəfər iki- 
ayaqlı qalmadı. Ə. Haqverdiyev. 

İKİAYLIQ sif 1 . İki ay davam edən və ya 
davam etmiş. İkiaylıq ezamiyyət. Ikiaylıq 
məzuniyyət. İkiaylıq kurslar. H İki aydan bir 
nəşr olunan, çıxan (jurnal, qəzet və s). 

2. Yaşı iki aydan ibarət olan. İkiaylıq uşaq. 

İKİBARMAQLI sif. Əlində, ya ayağında 
ancaq iki barmağı olan. 

İKİBAŞA zərf Hər iki tərəfə, hər iki 
başa. Maşını ikibaşa danışmaq. 

İKİBAŞLI sif. 1 . İki başı (ucu, qurtaraca- 
ğı) olan. İkibaşlı ağac. 

2. İki başı olan. İkibaşlı heyvan. - [Dər- 
viş:] Dünyamız dərə-təpəli, dərin-dərin qu- 
yulardır; qanxor, rəhmsiz, ikibaşlı əjdaha- 
lar, - deyib bağırırıq. A.Divanbəyoğlu. 

3. Hər iki tərəf üçün, həm o tərəfə, həm 
bu tərəfə. İkibaşlı bilet. İkibaşlı teleqram. - 
Laəlac qalıb, götürüb Kislovodskivə ikibaşlı 
tel vurub bu barədə məsləhət soruşdum. 
C. Məmmədquluzadə. □ İkibaşlı qohum 
olmaq - qız verib, qız almaq. [Əsgər:] Bax, 
bəy, indi ki mənimlə qohum olmaq istəyir- 
sən, gəl ikibaşlı qohum olaq. Ü. Hacıbəyov. 
[Gövhər:] Deməli, sən bizimlə ikibaşlı qo- 
hum olmaq istəyirsən? S. Rəhman. 

4. məc. İkimənalı, ikitərəfli, iki cür başa 
düşülə bilən; aydın, konkret olmayan, du- 



İKİCANLI 

manlı. [Dəli Həsən dedi:] Koroğlu, sözün 
bir az ikibaşlıdı. “Koroğlu”. Pərşan Qızye- 
təriıı Salmanı bəyənmədiyini, sözlərinin iki- 
başlı (z.) olduğunu bilirdi. M.İbrahimov. 
Nərminə Şahmarın dediyi ikibaşlı sözün 
mənasını anladığı üçün ikibaşlı (z.) da ca- 
vab verdi. B. Bayramov. 

0 İkibaşlı qartal - çar Rusiyasının dövlət 
gerbi - üzərində qartalın iki baş şəklində 
təsviri (ümumiyyətlə çarlıq simvolu). Fəqət 
məzlumlar qanına boyanmış ikibaşlı qartal 
çox davam edə bilməzdi. H.Nəzərli. ..İki- 
başlı qartal ilə "cümlə cahanı titrədən ” im- 
periyanın sadiq nökəri Müqim bəy, rütbə 
etibarilə yüksəlmiş olsa beh, bu təzə qullu- 
ğunda nə zövq, nə də nəşə tapırdı. S. Rəhi- 
mov. Bu zamandan III İvan .. qədim Vizan- 
tiya dövlət nişanı olan ikibaşlı qartalı öz 
dövlətinin nişanı kimi qəbul edir. M.İbrahi- 
mov. İkibaşlı zərərə düşmək - bir şeyin 
üstündə iki dəfə xərcə düşmək, iki dəfə pul 
xərcləməli olmaq. 

İKİBƏNDLİ sif. əd. İki bənddən ibarət 
olan. İkibəndli şeir. 

İKİBƏTNLİLƏR is. zool. Kisəli məməli 
heyvanlar ailəsindən kisəli siçanlar fəsiləsi. 

İKİBİR say. İki-iki, cüt-cüt. Yolçular ça- 
rəsiz qalıb nagah; İkibir, iiçbir oldular 
həmrah. H.Cavid. Qocalar bir-birindən so- 
ruşur, ikibir, iiçbir gəlir və torpaq şöbəsinə 
çıxırdılar. S. Rəhimov. İndi tez-tez sağsa- 
ğan, qarğa, tək-tək, ikibir, iiçbir uçuşan gö- 
yərçinlərə rast gəlirik. M.Rzaquluzadə. 

İKİBOĞAZLI sif. İki boğazı olan (bax 
boğaz 1 2-ci mənada). İkiboğazlı şüşə. 

İKİBUCAQLI sif. İki bucağı olan. 

İKİBUYNUZ(LU) bax qoşabuynuz(lu). 

İKİCANLI sif. Hamilə, boyudolu. İkicanlı 
qadın. - Getdin ora bircaıılı, qayıtdın iki- 
canlı; Dərdin bir idi, indi min oldu, a zaval- 
lı. M. Möcüz. □ İkicanlı olmaq - hamilə 
olmaq. Ay keçdi, il keçdi bundan; İkicanlı 
oldu Giilyaz. A.Şaiq. Ağamehdi Tiflisdə iki 
il yaşadı, üçüncü ilə dönəndə qayınanası 
Xanpəri vəfat etdi, Gülnaz da ikicanlı oldu. 
E. Sultanov. // Boğaz. Yaz ağzı Molla bazar- 
dan bir ikicanlı keçi alır ki, südü ilə uşaqla- 
rını dolandırsın. “M. N. lətif.” 



514 




İKİCANLILIQ 

İKİCANLILIQ is. Hamilə olma, boynun- 
da uşaq olma; hamiləlik. // Boğazlıq. 

İKİCƏ say. İki. Əmrah ağzı üstə qapandı, 
yalnız ikicə dəfə hönkürdü. M.Hüseyn. Ba- 
yaqdan bəri [Zərintac xanım] cəmi ikicə 
dəst ürəyinə yatan paltar götürüb kənara 
tullaya bilmişdi. S. Rəhimov. Lakin ikicə 
gün sonra darülfünunda baş verən bir ha- 
disə göstərdi ki, artıq onda bir xasiyyət ol- 
muş bu qızğınlığı soyutmaq qeyri-mümkün- 
dür. M. İbrahimov. // Yalnız iki, təkcə iki, 
ancaq iki. [Cəfərqulu] bu dəfə ikicə gün qa- 
lıb qayıtdı. Qantəmir. İkicə tikə alandan 
sonra Cəlil bəy əlini dizlərinə silib dedi.. 
S. Rəhman. Zeynalın verdiyi şəklə baxandan 
sonra Mülayim arvad ikicə günün içində 
şam kimi ərimişdi. B. Bayramov. 

İKİCƏRGƏ zərf İki cərgə halında. İki- 
cərgə oturmaq. Kitabları ikicərgə yığmaq. 

İKİCƏRGƏLİ sif. k.t. Cərgəsi iki olan, iki 
cərgədə, sırada düzülmüş, iki cərgədən iba- 
rət. İkicərgəli əkin. İkicərgəli çay bitkisi zo- 
laqları. 

İKİCƏRGƏLİLİK is. İki cərgədən ibarət 
olma, iki cərgədə düzülmə. 

İKİCİLDLİ sif. İki cilddən ibarət olan. 
İkicildli lüğət. İkicildli əsər. 

İKİCİLDLİK 1. Bax ikicildli. 

2. is. İki cilddən ibarət kitab. Sabirin 
əsərlərinin ikicildliyi. 

İKİCİNSİYYƏTLİ sif. biol. Erkək və dişi 
cinsiyyət əlamətlərini özündə birləşdirən; 
xonsa. Ikicinsiyyətli orqanizm. II bot. Bir çi- 
çəkdə həm dişicik, həm də erkəkcik olan. 
İkicinsiyyətli bitkilər. U zool. Həm erkək, 
həm də dişi cinsi orqanları olan. İkicinsiy- 
yətli heyvanlar. 

İKİCİNSİYYƏTLİLİK is. biol. İkicinsiy- 
yətli orqanizmin hal və keyfiyyəti. 

İKİCİNSLİ bax ikicinsiyyətli. İkicinsli 
heyvanlar. İkicinsli bitkilər. - Turşəng fasi- 
ləsinin) nümayəndələri otlardır; çiçəkləri 
müntəzəm, ikicinslidir. M. Qasımov. 

İKİCİNSLİLİK bax ikicinsiyyətlilik. 

İKİÇARXLI sif. Qoşa çarxı (təkəri) olan. 
[Zakir] bir səhər ikiçarxlı arabasını götürüb 
həyətdə sürürdü. H.Seyidbəyli. 

İKİÇƏYİRDƏKLİ sif. İki çəyirdəyi olan. 
İkiçəyirdəkli meyvə. 



İKİEVLİ 

İKİÇİN zərf dan. İkicərgə. Ləməyə ikiçiıı 
əlvan zərli çini kasa və boşqab düzərdilər. 
H.Sarabski. 

İKİDAYAQLI sif. İki dayaq üzərində da- 
yanan, iki dayağı olan. İkidavaqlı dəzgah. 

İKİDƏSTƏLİ sif. İki dəstəsi, tutacağı 
olan, qulpu olan. İkidəstəli mişar. 

İKİDIRNAQLI zool. bax qoşadırnaqlı. 

İKİDİBLİ sif. İki dibi olan. İkidibli qab. 

İKİDİLLİ sif. 1. Eyni dərəcədə iki dildə 
danışan, məişətdə iki dildən istifadə edən. 
ikidilli xalq. 

2. İki dildə tərtib edilmiş. İkidilli lüğətlər. 

3. nıəc. Qeyri-səmimi, ikiüzlü, aldadıcı, 
yalançı. Yaz günündə qar olmaz; Söyüd qal- 
xar, bar olmaz; İkidilli gözəldə; Əhdə etibar 
olmaz. (Bayatı). Yox böylə ikidilli, yaman 
üzlü cəfakar; Bir zərrə utanmaz! M.Ə. Sabir. 

İKİDİLLİLİK is. 1 . Eyni dərəcədə iki di- 
lin işlənməsi. Əhalinin ikidilliliyi. 

2 . İki dili yaxşı bilmə və işlətmə. 

İKİDİŞLİ sif. İki (bir cüt) dişi olan. İki- 
dişli yaba. 

İKİDİŞLİLƏR cəm zool. Okeanlarda ya- 
şayan, əti zəhərli kirpiyə bənzəyən balıq. 

İKİDİVARLI sif. İki divarı olan. İkidivarlı 
kamera. 

İKİDORLU sif. dəniz. İki doru olan. Iki- 
dorlu gəmi. 

İKİDÜYMƏ(Lİ) sif. 1. İki düymə ölçü- 
sündə olan. Ikidüymə nııx. Ikidüymə taxta. 

2. İki düyməsi olan. Ikidüyməli pencək. 

İKİELEKTRODLU sif. fiz. Hər iki ucunda 
elektrod olan, iki elektrodu olan. İkielek- 
trodlu keçirici. 

İKİELEMENTLİ sif. Tərkibi iki element- 
dən (ünsürdən) ibarət olan. İkielementli 
maddə. 

İKİEVCİKLİ is. bot. İkievcikli bitkilər 
sinfinin adı. 

İKİEVCİKLİ sif. bot. Erkək və dişi çi- 
çəkləri müxtəlif fərdlərdə yerləşən (bitkilər 
haqqında). Püstə .. ikievli bitkidir, yəni bir 
ağacda ancaq erkək, digər ağacda isə an- 
caq dişi çiçəkləri olur. İ.Axundzadə. 

İKİEVLİ 1 sif. dan. kölın. iki evi, arvadı, 
ailəsi olan. İkievli kişi. - [Zeynal] tamamilə 
ikievli, ikiarvadlı idi. S.Hüseyn. 

İKİEVLİ 2 bax ikievcikli. 



515 




İKİEVLİLİK 

İKİEVLİLİK is. dan. köhn. İkicvli adamın 
hal və vəziyyəti. 

İKİƏLLİ zərf Hər iki əllə, iki əlin iştirakı 
ilə, hər iki əlini işlədərək. İkiəlli tutmaq. 
İkiəlli yığmaq. - [Hacı Mehdi:] Guya məni 
qalxızıb ikiəlli vurdular yerə. Ə. Haqverdi- 
yev. [Cəfər:] Elə bunu deməyimi gördüm, 
anam başıma ikiəlli qapaz salıb, başladı 
məni qarğışlamağa. E. Sultanov. [Aşıq Ca- 
mal] ikiəlli ustadının əlindən tutub dodaq- 
larına qaldırdı, hörmətlə qocanın əlini 
öpdü. Ə.Məmmədxanlı. 

İKİƏRLİ sif. Eyni zamanda iki əri olan. 

İKİƏRLİLİK is. Eyni zamanda iki əri olma. 

İKİƏSRLİK sif. İki əsr (iki yüz il) tarixi 
olan, iki əsr davam edən. Ikiəsrlik müstəm- 
ləkə. Ikiəsrlik ayrılığın sonu gəldi. 

İKİLAMİLİYALI sif. İki familiyası olan, 
iki familiya daşıyan. 

İKİL AZALI sif. fiz. İki fazası olan. 

İKİLİKİRLİ sif. Müəyyən qərara gələ 
bilməyən, tez-tez fikrini dəyişən; mütərəd- 
did. İkifikirli adam. 

İKİLİKİRLİLİK is. Tez-tez fikrini dəyiş- 
mə, iki fikirdə olma. 

İKİGAVAHINLI sif. İki gavalımı olan. 
Ikigavahınlı kotan. 

İKİGÖVDƏLİ sif. tex. İki gövdəsi olan. 

İKİGÖYƏRTƏLİ sif. dəniz. İki göyərtəsi 
olan. İkigöyərtəli gəmi. 

İKİGÖZLÜ sif. İki gözü olan, iki hissə- 
dən ibarət. İkigözlü miz. İkigözlü qutu. İki- 
gözlü dükan. 

İKİGÜNLÜK sif. 1. İki gün vaxt tələb 
edən. İkigünlük iş qalıb. // İki gün sürən, iki 
gün davam edən. İkigünlük möhlət. İkigün- 
lük səyahət. H İki günə çatan, iki gün üçün 
kifayət edən. İkigünlük azuqə. 

2. Doğıılmasından iki gün keçmiş. 
ikigünlük uşaq. 

İKİGÜVƏNLİ bax ikihürgüclü. 

İKİGÜZGÜLÜ sif. İki güzgüsü olan. İki- 
güzgülü şifoner. 

İKİHAÇA(LI) sif. və zərf İki haçası olan, 
iki yerə ayrılan. □ İkihaça(lı) olmaq - şaq- 
qalanmaq, iki qola ayrılmaq. Bir cida boyu 
qalxmış günəş çayııı ikihaçalı olub axan 
sularında çimir, dağdan əsən sərin külək 
qızların saçları ilə oynayırdı. S. Rəhman. 



İKİQANADLI 

İKİHAKİMİYYƏTLİLİK is. Bil ölkədə 
eyni zamanda iki hakimiyyətin olduğu və- 
ziyyət. 

İKİHECALI sif. dilç. İki hecadan ibarət. 
Ikihecalı söz. 

İKİHƏDLİ sif. riyaz. İki həddi olan, iki 
həddən ibarət olan. 

İKİHƏLTƏLİK sif İki həftə davam edən, 
iki həftə müddətinə. İkihəftəlik məzuniyyət. 
İkihəftəlik maaş. 

İKİHƏRƏKƏTLİLƏR is. zool. Yer altın- 
da yaşayan qurda bənzər kərtənkələ fəsiləsi. 

İKİHİSSƏLİ sif. İki hissədən ibarət olan. 
İkihissəli əsər. 

İKİHÖKUMƏTLİLİK bax ikihakimiy- 
yətlilik. 

İKİHÜRGÜCLÜ sif. İki hiirgücü (güvəni) 
olan. İkihürgüclü dəvə. 

İKİXƏTLİ sif. Qoşaxətli, qoşa cızıqları 
olan. İkixətli dəftər. 

İKİİLÇİ is. Bir sinifdə iki il oxuyan. Iki- 
ilçi şagird. 

İKİİLLİK sif. 1 . İki il davam edən və ya 
davam etmiş. İkiillik kurs. İkiillik ezamiyyət, 
ikiillik dövr, ikiillik səfər. 

2. Yaşı iki il olan, iki yaşında olan; ikiya- 
şar. İkiillik dana. 

3. bot. Tam inkişafı (cücərməyə başla- 
maqdan toxumlarının yetişməsinə qədər) 
iki vegetasiya dövrü tələb edən və toxumları 
yetişdikdən sonra məhv olan. İkiillik bitkilər. 

İKİKAMERALI sif. tex. İki kamerası olan. 
İkikameralı soba. 

İKİKANALLI sif. rad. İki kanalda işləyən, 
iki kanalda veriliş verən, yaxud iki kanalda 
verilən televiziya verilişlərini qəbul edən. 

İKİKƏSİCİDİŞLİLƏR is. zool. Avstrali- 
yada yaşayan kisəli heyvanlar dəstəsi. 

İKİKİLOQRAMLIQ 1. sif. İki kiloqram 
ağırlığında olan, iki kiloqram tutan. 

2. İs. mənasında. İki kiloqram ağırlığında 
olan çəki daşı. 

İKİKİLOMETRLİK sif. 1. İki kilometr 
uzunluğunda olan, məsafəsi iki kilometr 
olan. Ikikilometrlik yol. 

2. coğr. Santimetrdə iki kilometr miqyası 
olan. Ikikilometrlik xəritə. 

İKİKONUSLU sif. İki konusu olan. 

İKİQANADLI sif. Bir cüt qanadı olan, iki 
qanadı olan; qoşaqanadlı. İkiqanadlı təyyarə. 



516 




İKİQAN ADLILAR 

İKİQANADLILAR is. zool. Bir cüt qanadı 
olan həşərat dəstəsi; qoşaqanadlılar, cütqa- 
nadlılar. Mozalanlar ikiqanadlılar dəstəsinə 
mənsubdur. 

İKİQAPAQLI is. zool. Üst qabığı iki qa- 
paq şəklində olan molyıısk. 

İKİQAT 1. sif. Bir-birinə uyğun, yaxud 
yekcins iki hissədən ibarət. İkiqat parça. 
İkiqat pəncərə. - [Şahsənəm xala] çadrasını 
ikiqat eləyib atdı başına.. E. Sultanov. Sə- 
rəncam bacı başında ikiqat çarşab oğlunu 
dolandırıb gəzdirirdi.. Çəmənzəminli. Ça- 
madanın dibi ikiqat idi. S. Rəhman. 

2. zərf İki dəfə çox, iki dəfə artıq. [Hacı 
Fərəc:] ..Təzə müştərilər çıxıb, ikiqat qiymət 
verməyə hazırdırlar.. N.Vəzirov. Bu göyərçin 
mənim üçün ikiqat əzizdir.. M.Rzaquluzadə. 

0 İkiqat etmək - bir şeyi bir-birinə 
uyğun tərzdə qatlamaq, bükmək. Kəlağayı- 
nı ikiqat edib başına örtdü. - [Cəfərqulu] 
başından papağını çıxardıb ikiqat edəndən 
sonra alnının tərini sildi və bu cür sözə baş- 
ladı. Qantəmir. İkiqat olmaq (əyilmək, 
bükülmək) - 1 ) təzim etmək, əyilərək sa- 
lam vermək. İkiqat olub ədəblə bəyə baş 
vurardı kasıb ; Var idi vəfalı kasıb, var idi 
həyalı fələ! M.Ə. Sabir; 2) yaltaqlanmaq, 
alçalmaq, baş əymək. Havaxtadək olacağıq 
ikiqat. Q.Zakir. [Ramazan:] indi elə vaxt 
deyil ki, buruq ustası olmaq üçün otuz-qırx 
il külüng çalasan, onun-bıınun qabağında 
ikiqat əyiləsən. M.Hüseyn; 3) əyilmək, bü- 
külmək, belini əymək. Mahmud əmi ikiqat 
bükülüb bir neçə dəfə başını gah daşın bu 
böyrünə, gah o böyrünə sallayıb diqqətlə 
haman nöqtəyə baxırdı. B.Talıblı. 

İKİQATLI sif. 1. İki qatdan ibarət olan. 
Ikiqatlı parça. Ikiqatlı sap. 

2. İki mərtəbəsi olan, ikimərtəbəli. İki- 
qatlı bina. - Qarşıda ikiqatlı bir ev görü- 
nürdü. S. Hüseyn. 

İKİQƏLSƏMƏLİLƏR is. zool. Bir cüt 
qəlsəməsi olan başayaqlı molyusklar ya- 
rımsinifmin adı. 

İKİQƏPİKLİK is. İki qəpik dəyərində 
olan metal pul. 

İKİQIÇLIbax ikiayaqlı. 

İKİQİYMƏTLİ bax ikirəqəmli. 

İKİQOLLU sif. İki qolu olan (bax qol 1 
5-ci mənada). İkiqollu çay. 



İKİLİBAŞLI 

İKİQULPLU sif. İki qulpu (dəstəsi) olan. 
Ikiqıılplu qab. Ikiqulplu qazan. 

İKİLAMPALI sif. İki lampası olan, iki 
lampa ilə işləyən. İkilampalı radio aparatı. 

İKİLAYLI sif. 1 . İki laydan (qatdan, təbə- 
qədən) ibarət olan. 

2. B ax ikitaylı. İkilaylı qapı. 

İKİLƏÇƏKLİ sif. bot. İki ləçəyi olan. 
İkiləçəkli çiçək. 

İKİLƏMƏ 1. “İki lomok”don fis. 

2. k.t. İki dəfə əkilmiş eyni yer. İkiləmə əkin. 

İKİLƏMƏK/ 1 . Bir şeyi, bir məsələni iki 
hissəyə bölmək. 

2. İki eləmək, qoşalaşdırmaq, cütləşdir- 
mək, bir şeyin üstünə birini də artırmaq. Ay 
qız, gözün aydııı, ikiləmisən ki, adı nədir? 
Mir Cəlal. // Bir işi iki yol görmək. 

İKİLƏNMƏ “İkilənmək”dən/«. 

İKİLƏNMƏK 1 . məch. İki edilmək, qoşa- 
landırılmaq, bir şeyin üstünə biri də əlavə 
edilmək. 

2. B ax ikiləşmək. 

İKİLƏPƏLİ sif. bot. İki ləpəsi olan. İkilə- 
pəli bitkilər. 

İKİLƏPƏLİLƏR is. bot. Toxumu iki lə- 
pədən ibarət olan bitkilər fəsiləsinin adı. 

İKİLƏTMƏ “İkilətmək” dən/w. 

İKİLƏTMƏK f. Sayını iki eləmək; cüt- 
ləşdirmək. Paltarı ikilətmək. 

İKİLƏŞDİRMƏ “İkiləşdirmək’’dən /и. 

İKİLƏŞDİRMƏK bax ikilətmək. 

İKİLƏŞMƏ “İkiləşmək’’dən fis. 

İKİLƏŞMƏK / 1. İki olmaq, bir cut ol- 
maq; qoşalaşmaq. Qızlar ikiləşib getdilər. 

2. İki yerə ayrılmaq, şaqqalanmaq. // məc. 
İki cür olmaq, iki tərəfə meyil etmək, bü- 
tövlüyünü itirmək, ziddiyyətli olmaq. 

İKİLİ zərf 1 . İkisi bir yerdə, ikilikdə. İki- 
li yaşamaq. İkili getmək. - [Zeynalın] fik- 
rində vardı ki, əvvəlcə bu ayrılmaq məsələ- 
sini, soyuqqanlıhqla bir yerdə ikili qoııuşub, 
çocuqlarının müqəddəratını öz aralarında 
həll etsinlər. S.Hüseyn. 

2. Çox vaxt bir-birinə zidd iki müxtəlif 
keyfiyyəti ehtiva edən; ziddiyyətli. 

İKİLİBAŞLI zərf dan. Əvvəl-axır, gec- 
tez, nə cür olursa olsun, hər halda, necə olsa, 
mütləq. İkilibaşlı bu işi görməlisən. 



517 




İKİLİK 

İKİLİK 1 . sif. İki rəqəmi ilə işarə olunan, 
nömrələnən, ölçülən və s. ikilik taxta. İki- 
lik mıx. 

2. is. İki xalı olan oyun kağızı, ikilik at- 
maq. Xaç ikilik. 

3. is. İkitirəlik, ziddiyyət. Bu aralıq hə- 
yatda bir ikilik törənmişdi. C. Cabbarlı. [Kə- 
busey:] Zərdiiştilər yaradıhşda ikilik oldu- 
ğuna inanırlar. Çəmənzəminli. 

4. is. İkitərəflilik, iki tərəfə meyil. 

İKİLİKDƏ zərf İkisi bir yerdə, iki nəfər 

birlikdə, üçüncü şəxsin iştirakı olmadan. 
Məsələni ikilikdə danışarıq. - Heç vaxt 
[Bəşir sözündən] qaça bilməz, burada iki- 
likdə qət etmişik. S.S. Axundov. Onları iki- 
likdə buraxsan, bülbül kimi dil açıb ürək 
dastanlarını, kim bilir, necə mənalı və dadlı 
sözlərlə danışardılar. Mir Cəlal. ..Teymurla 
Güldəstə ikilikdə qalmışdılar. H.Seyidbəyli. 

İKİLİTRLİK sif. İki litr ağırlığında olan, 
iki litr tutan. İkilitrlik qab. 

İKİLÜLƏ(Lİ) sif. İki lüləsi olan; qoşalülə. 
Ikilüləli tüfəng. 

İKİMANATLIQ sif. İki manata dəyən, iki 
manat qiymətində olan. Ikimanatlıq parça. 
Ikimanatlıq vaz. 

İKİMETRLİK sif İki metr uzunluğunda 
olan. İkimetrlik taxta. 

İKİMƏHSULLU sif. k.t. İldə iki dəfə 
məhsul verən. İkiməhsuHıı bitkilər. 

İKİMƏNALI sif. 1 . dilç. İki mənası olan, iki 
məna verən. İkimənalı söz. İkimənalı ifadə. 

2. Eyhamlı, üstüörtülü, pərdəli, iki cür 
başa düşülə bilən. Pərdəli, ikimənalı danı- 
şıqlardan da xoşum gəlməz. Ə.Vəliyev. 

İKİMƏNALILIQ is. İki mənaya malik 
olma. Sözün ( ifadənin ) ikimənalılığı. 

İKİMƏNZİLLİ sif. İki mənzildən ibarət 
olan. Ikimənzilli ev. 

İKİMƏRTƏBƏ(Lİ) sif. İki mərtəbəsi 
olan, ikiqat(lı). Ağamehdinin mülkü gözəl 
mülklərdən birisi idi: içində ikimərtəbəli 
imarət, aynabəııd otaqlar, fəvvarəli hovuz- 
lar, cənnət guşəsi kimi böyük bir bağça.. 
E. Sultanov. İkimərtəbə, qəşəng bir evin qa- 
pısını qorxa-qorxa döydülər. S. Rəhman. 

İKİMİL(Lİ) sif. İki mili olan. Ikimilli dəf- 
tər, kağız. 

İKİMOTORLU sif. İki motoru olan, iki 
motorla işləyən. Ikimotorlu təyyarə. 



İKİÖLÇÜLÜ 

İKİNCİ sıra s. 1 . Birincidən sonra gələn. 
ikinci sinif, ikinci cərgə. Kitabın ikinci cildi. 

- [Qəhrəman:] İkinci gün şəhərdə olduqca 
şiddətli bir vuruşma gedirdi. H.Nəzəıii. Bi- 
rinci addımda lovğalananlar: ikinci addım- 
da yıxılacaqdır. S. Vurğun. 

2. Keyfiyyətcə birincidən aşağı. İkinci 
növ çay. ikinci dərəcəli kayut, ikinci dərə- 
cəli mal. 

3. Ən əsas (ən mühüm, ən vacib) hesab 
edilməyən. İkinci planda duran məsələ. O 
biri məsələlər ikinci plana keçirildi. II Əsas 
olmayan, köməkçi partiyanı ifa edən. İkinci 
skripka, ikinci rollarda çıxış etmək. 

4. Əsası, birincini əvəz edən. İkinci vətən. 

- ikinci atamın icazəsi ilə rus dilini öyrən- 
mək üçün bu məktəbə girib, bir il burada tə- 
lim alıb çıxdım. F.Köçərli. Ögey saymayırdı 
əsla özünü: Sevirdi ikinci anasını da. 
M.Rahim. 

İKİNCİLİK is. İkinci yeri tutma, ikinci 
yerdə olma. Gülşən bilirdi ki, bildir rayon 
yarışlarında Qəmər yüyürməkdə birincilik, 
tullanmaqda ikiııcilik qazanmışdır. 
Ə.Vəliyev. 

İKİNCİSİZ sif. İkincisi olmayan, əvəzsiz, 
tayı, bərabəri olmayan. [Xaspolad:] [Oqtay] 
Azərbaycan səhnəsinin doğma anası olan 
ikincisiz böyük bir sənətkar, sarsılmaz, fə- 
dakar bir sənət mübarizidir. C. Cabbarlı. 

İKİNDİ zərf Günün günorta ilə axşam 
arasındakı ikinci yarısı, günbatana yaxın 
hissəsi. İkindi çağı idi. Obada “Dursunu avı 
basmış”, - deyə səs qopdu. A.Şaiq. Səfalı 
atlıları kənddən çıxanda ikindi vaxtı idi. 
T.Ş. Simurq. 

İKİNƏFƏRLİK bax ikiadamlıq. 

İKİNÖVBƏLİ sif İki növbədə görülən, 
iki növbəsi olan. İkinövbəli iş. 

İKİOXLU sif. xiis. İki oxu olan. İkioxlu 
maşın, ikioxlu yük avtomobili. 

İKİOTAQLI sif. İki otaqdan ibarət. İki- 
otaqlı mənzil. - ..[Tahir] ikiotaqlı təzə mən- 
zilində cəmisi bir həftə qalmışdı. M. Hüseyn. 
[Həsrət:] Nəcəfalı əmi, güman eləyirəm ki, 
yaza qədər həkim məntəqəsi üçün ikiotaqlı 
bir bina tikə bilərik. B. Bayramov. 

İKİÖLÇÜLÜ sif. xüs. İki ölçü ilə təyin 
edilən. 



518 




İKİÖVRƏTLİ 

İKİÖVRƏTLİ köhn. bax ikiarvadlı. 

İKİÖVRƏTLİLİK köhn. bax ikiarvadlı- 

lıq. [Hacı Mehdi:] A kişi, bu ikiövrətliHk qə- 
ribə yaman şey imiş. Ə. Haqverdiyev. 

İKİPALATALI sif. iki qanunverici pala- 
tadan ibarət olan. İkipalatalı parlament. 

İKİPARTİYALI sif iki partiyası olan. 
□ İkipartiyalı sistem - ölkədə inhisarçı 
kapitalın, hakimiyyət başında bir-birini 
əvəz edən iki partiyanın mövcııd olması. 

İKİPARTİY ALILIQ is. Hökumət başında 
bir-birini əvəz edən iki siyasi partiyanın 
mövcud olduğu sistem. 

İKİPƏNCƏRƏLİ sif. iki pəncərəsi olan. 
İkipəncərəli otaq. 

İKİPƏRDƏLİ sif. İki hissədən, iki pərdə- 
dən ibarət olan. İkipərdəli pyes. 

İKİPƏRLİ sif. İki pəri olan. İkipərli üzgəc 
(balıqda). 

İKİPİLLƏLİ sif. İki pilləsi olan. İkipilləli 
pilləkən. 

İKİPLANLI sif. İki tərəfi, iki planı olan; 
iki planda yerləşmiş. İkiplanb şəkil. 

İKİPRİZMALI sif. riyaz. Daxilində iki 
prizma olan. Ikiprizmalı cihaz. 

İKİPUDLUQ sif. köhn. İki pud ağırlığında 
olan. İkipudluq daş. tkipudluq yük. H İki pud 
tutan. İkipudluq kisə. H İs. mənasında. İki 
pud ağırlığında olan daş. 

İKİRƏQƏMLİ sif. riyaz. Rəqəmi iki olan. 
İkirəqəmli say. 

İKİRƏNG(Lİ) sif. İki rəngi olan, iki rəng- 
də boyadılmış; iki rəng verən, iki rəngə ça- 
lan. ikirəngli fincan, ikirəngli parça. 

İKİRƏNGLİLİK is. İki rəngdə olma, iki- 
rəngli şeyin halı. 

İKİSAATLIQ sif. İki saat davam edən və 
ya davam etmiş, iki saat üçün müəyyən 
edilmiş; iki saat vaxt tələb edən. İkisaatlıq 
iş. İkisaatlıq yol. İkisaatlıq tənəffüs. 

İKİSAPLI sif. İki dəstəsi, iki əl yerisi 
olan. Ikisaplı mişar. 

İKİSƏSLİ sif. ıııus. İki səsdə oxunan, iki 
səs üçün yazılmış. İkisəsli nəğmə. İkisəsli xor. 

İKİSƏTİRLİK sif. İki sətirdən ibarət. İki- 
sətirlik yazı. 

İKİSİLİNDRLİ sif. xüs. İki silindri olan. 
Ikisilindrli maşın. 

İKİSİMLİ sif. ıııus. İki simi olan (çalğı 
aləti). 



İKİTƏNƏFFÜSLÜLƏR 

İKİSİNİFLİ sif. köhn. İki sinfi olan, ikisi- 
nifli ibtidai məktəb. 

İKİSORMACLILAR is. zool. Yastı qurd- 
lar dəstəsi. 

İKİŞAHILIQ is. 10 qəpiklik sikkə (pul). 

İKİŞƏKİLLİ sif. İki şəkli olan. İkişəkilli 
pyes. 

İKİŞƏR say. İki-iki, cüt-cüt, qoşa-qoşa. 
Otağın divarları uzunu düzülmüş taxta pil- 
lələrdə ikişər cərgə oturmuş şagirdlərdən, 
yuxarı pillədəkiləri kitab, aşağıda oturanla- 
rı “Çərəkə" oxuyan idilər. T.Ş. Simurq. 
// Hər birinə və ya hər dəfəsində iki. Hərə- 
sinə ikişər manat düşdü. 

ikişər-ikişər zərf İki-iki, cüt-cüt, qoşa- 
qoşa. Bu sırada mürəttiblər birər-birər, 
ikişər-ikişər, kirli iş əlbisəsində daxil olur- 
lar. H. Cavid. 

İKİTAĞLI sif. İki tağı olan, iki tağdan 
ibarət. Qarşıdakı ikitağlı böyük pəncərədən 
gur işıq içəri dolurdu. M.İbrahimov. 

İKİTAXTA 1 sif. köhn. İki taxtadan ibarət. 
Ikitaxta tuman. Ikitaxta yorğanüzü. 

İKİTAXTA 2 sif. İki pillədən ibarət; iki- 
pilləli. İçəri girən kimi enli ikitaxta pilləkən 
qəşəngliyi, təmizliyi və zərifliyi ilə nəzəri 
cəlb edirdi. Ə.Vəliyev. 

İKİTAKTLI sif. mus. İki takt davam edən, 
iki takta uyğun olan. İkitaktlı pauza. 

İKİTARLALI sif. k.t. İkitarlalıq üsulu ilə 
bağlı olan. İkitarlalı əkin sistemi. İkitarlalı 
təsərrüfat. 

İKİTARLALIQ is. k.t. Hər il torpağın ya- 
rısını heriyə qoymaq qaydası ilə aparılan 
torpağı becərmə üsulu. 

İKİTAYLI sif. İki tərəfli (laylı), iki tayı 
olan. İkitaylı daı-vaza. İkitaylı pəncərə. - Zi- 
yafət salonunun böyük və ikitaylı qapısı bir- 
dən açıldı. M.S. Ordubadi. 

İKİTELLİbax ikisimli. 

İKİTƏBƏQƏLİ sif. İki qatdan, iki təbə- 
qədən, iki laydan ibarət olan. İkitəbəqəli 
torpaq. 

İKİTƏBƏQƏLİLİK is. İkitəbəqəli şeyin 
hal və keyfiyyəti. 

İKİTƏKƏRLİ b a x ikiçarxlı. 

İKİTƏNƏFFÜSLÜLƏR is. zool. Həm qəl- 
səmələri, həm də ciyərləri ilə tənəffüs edən 
balıqlar dəstəsi. 



519 




İKİTƏRƏFLİ 

İKİTƏRƏFLİ sif. 1 . İki tərəfi olan. İkitə- 
rəfli cisim. İkitərəfli qapı. 

2. İki istiqamətdə gedən, iki tərəfdən baş 
verən. İkitərəfli küçə hərəkəti. İkitərəfli top 
atəşi. İkitərəfli sətəlcəm. - Kişinin məhəb- 
bəti tamamilə ona keçdi, Fatma bilmərrə 
nəzərdən düşdü, hər gün ikitərəfli (z.) döyü- 
lüb söyüldü. Çəmənzəminli. Bütün yollar 
ikitərəflidir, həm qabağa gedir, həm də dala 
qayıdır. M.İbrahimov. // Hər iki tərəfə işlə- 
yən, hərəkət edən, fəaliyyət göstərən. İki- 
tərəfli rabitə xətti. 

3. Hər iki tərəfin razılığı ilə olan, hər iki 
tərəf üçün məcburi olan; qarşılıqlı. İkitərəfli 
müqavilə, ikitərəfli saziş. 

4 . İki tərəfə, iki yana. [Mıısanın nəvəsi] 
başını ikitərəfli (z.) daradı, belini düymələ- 
di. Qantəmir. 

5. B ax ikibaşlı 1 və 3-cü mənalarda. 

İKİTƏRKİBLİ sif. Tərkibi iki ünsürdən 

ibarət olan, cüttərkibli. Ikitərkibli cümlə. 

İKİTİRƏLİK is. Bir-birinə zidd iki dəs- 
təyə ayrılma; təfriqə, nifaq, çəkişmə. 
□ İkitirəlik düşmək - nifaq düşmək, ara- 
sında ədavət düşmək. O, araya ikitirəlik 
düşə biləcəyindən qorxurdu, ikitirəliyə lap 
tezliklə son qoymaq olardı. İkitirəlik sal- 
maq - nifaq salmaq, təfriqə salmaq, ziddiy- 
yət yaratmaq, araya ədavət salmaq. Eyni 
zamanda bu məsələnin İran demokratları 
arasında ikitirəlik salmaq qorxusu da var- 
dır. M. S. Ordubadi. [Allahverdi:] İkitirəlik 
salıblar, nə o yandan bu yana bir adam keçə 
bilir, nə bu yandan o yana. C. Cabbarlı. 
Kəndə ikitirəlik salıb; Pirəli etdi; İstəyincə 
paşalıq. M.Rahim. 

İKİTOXUMLULARbax ikiləpəlilər. 

İKİTONLUQ sif. 1 . İki ton ağırlığında şey 
tutan. Ikitonluq yük maşını. 

2. İki ton ağırlığında olan. Ikitonluq yük. 
-Misirli qardaş addımladı; Çiynində Xeops 
ehramının ikitoııluq daşı. O. Sarıvəlli. 

İKİ-ÜÇ say. Bir neçə, iki və ya üç. İki-üç 
arşın dərində geniş bir qazma idi. H.Nəzər- 
li. Alaçıqların yanında dizlik geymiş, belinə 
şal bağlamış iki-üç qadın tərpənirdi. 
M.İbrahimov. Qalnı duman ətrafı elə bürü- 
müşdü ki, iki-üç addımlıqda göz-gözü gör- 
mürdü. Ə.Vəliyev. 



İKMAL 

İKİÜZLÜ 1 sif. 1. Üzü ilə astarının rəngi, 
naxışı və s. bir cür olan, hər iki üzü, hər iki 
tərəfi bir cür olan. İkiüzlü parça. - Ağ çuxalı, 
ağ arxalıqlı, ikiüzlü Buxara dərisindən pa- 
paqlı, şişmaıı göbəyi üzərində gümüş kəmərli 
Mirzə Səfəri hamı tanıyırdı. Ə.Haqverdiyev. 

2. tex. İkiyanlı, ikisəthli. İkiüzlü cisim. 

İKİÜZLÜ 2 sif. Üzdə bir cür, dalda başqa 
cür danışan, hərəkət edən; riyakar, qeyri- 
səmimi. İkiüzlü adam. - Siz bağışlayın, yol- 
daş Mədəd, bu Taıırıverdi xalis ikiüzlüdür. 
S. Rəhimov. [Səmirə:] Mənim kimi bir qa- 
dın hesabla gərək Səidə xanıma nifrət edəy- 
di, onu ikiüzlü sayaydı. M.Hüseyn. // İs. 
mənasında. İkiüzlünün biridir. - İfşa edil- 
dikcə ikiüzlülər; Dünya al geyinib toy- 
bayram evlər. M Rahim. 

İKİÜZLÜLÜK is. Özünü üzdə bir cür, 
dalda isə başqa cür göstərmə; riya, riyakar- 
lıq. ikiüzlülük etmək. - Dünyada saxtalığı, 
ikiüzlülüyü, riyanı və hiyləni sevməyən tə- 
miz və səmimi bir şey varsa, o da sevgidir. 
M.S. Ordubadi. [Rəşid:] Fikirləşdim ki, bax 
bu dəqiqə başını qaldırıb hər iki tərəfə xid- 
mət göstərən Bəkiri ikiüzlülükdə və fırıldaq- 
çılıqda təqsirləndirə bilər. İ. Hüseynov. 

İKİÜZVLÜbax ikihədli. 

İKİVALENTLİ sif. kim. İki valentdən 
ibarət olan. 

İKİVERSTLİK sif 1. İki verst uzunlu- 
ğunda olan. İkiverstlik məsafə. İkiverstlik yol. 

2. İki verst miqyaslı. İkiverstlik xəritə. 

İKİYANLI sif İki yanı olan. 

İKİYARUSLU sif. İki yarusu olan. İkiya- 
ruslu teatr zalı. 

İKİYAŞAR sif. İki yaşında olan, ikiyaşlı. 
Ikiyaşar dana. - Qulaıılar böyüyüb ikiyaşar 
(z.) olmuşdular. “Koroğlu”. 

İKİYAŞLI bax ikiyaşar. 

İKİYERLİ bax ikiadamlıq. 

İKİZİRVƏLİ sif. İki zirvəsi (təpəsi, başı) 
olan. 

İKMAL is. [ər.] Tamamlama, bitirmə, 
qurtarma, mükəmməlləşdirmə. Darülədə- 
bin bilməliyiz qədrini, millət! İkmalına gös- 
tərməli olduqca həmiyyət. M. Hadi. Bu gənc 
yeddi il idi ki, Parisdə tibb fakültəsini ikmal 
üçün sevgili vətənindən ayrı düşmüşdü. 
S.S.Axundov. □ İkmal etmək - tamamla- 



520 




İKONA 

maq, axıra çatdırmaq, bitirmək, qurtarmaq. 
Təlim və tədris ana dilində icra olunan 
məktəbi-ibtidaini ikmal etdikdən sonra, şa- 
girdi rus edadivyələrinə, yəni gimnaziyaya, 
realni [məktəblərə] təbiidir ki, qəbul et- 
məzlər. Ü.Hacıbəyov. [Varis:] ..Mən varlı 
olduğum halda, orta məktəbi ikmal edib bu 
şapkanı qoya bilmədim. A.Şaiq. İkmala ye- 
tirmək -bax ikmal etmək. 

İKÖNA [yunancadari] Xristianlarda: 
Allahın, yaxud övliyaların şəkli. 

İKRAH is. [ar.] İyrənmə, çimçişmə, dik- 
sinmə, nifrət. Bu bədheybət adam xannı gö- 
zünə sataşdıqda sanki xanda ona qarşı bir 
ikrah hissi əmələ gəldi. Çəmənzəminli. O, 
üz-gözünə boya vuranda və səliqəli geyi- 
nəndə, sədrinə xoş gəldiyini bilsə də, ürə- 
yində çoxdan bəri ona qarşı qüvvətli bir ik- 
rah hissi duyur. M. Hüseyn. // İyrəndirmə, 
nifrətləndirmə. [Şeyx Sədra:] Xayır, artıq 
bu pəkfəna təhqir; Səni ikrah üçün bu bir 
tədbir.. H.Cavid. □ İkrah etdirmək - iy- 
rəndirmək, çimçişdirmək, diksindirmək, 
nifrət oyatmaq. [Sevda:] Çirkinliyim etdir- 
məsin ikrah; Könlüm səni öpmək dilər. 
H.Cavid. İkrah etmək (eyləmək, olmaq, 
qılmaq) - iyrənmək, nifrət etmək, zəhləsi 
getmək. Zahida, sən fariq ol, ahimdən ikrah 
eyləmə; Kim, mənim bağrımda çoxdur qəm- 
zələrdən yarələr. Xətayi. Gəz bir neçə gün 
mənimlə lıəmrah; İnsan deyib etmə məndən 
ikrah. Füzuli. Xah yüz döndərsən ondan, 
xah ikrah eyləsən; Axır, ey əbrukamaıı. 
Qövsi sənə qurban olur. Qövsi. İkraha gəl- 
mək - bax ikrah etmək. ..Bu hadiseyi- 
əlimənin dəhşəti bütün aləmə əsər etdi, 
hamı nifrət və ikraha gəldi. Ü.Hacıbəyov. 

İKRAM is. [ər.] Hörmət, sayğı, əzizləmə, 
ehtiram, hörmət göstərmə. Xalqın işi bizlərə 
ikram idi; Ax, necə kef çəkməli əyyam idi. 
M. Ə. Sabir. O, Hicazdan dönüb keçən ax- 
şam; Vardı Bağdadə, gördü çox ikram. 
H.Cavid. □ İkram etmək (qılmaq) - hör- 
mət etmək, sayğı göstərmək, əzizləmək, 
ehtiram etmək. Tuba görsə ikram evlər, baş 
əyər; Bu gözəl boy ilən, ilən sənə! 
M.P.Vaqif. İkram edər ol gül mənə əğyar 
yanında; Ta etsin özünü sevgili hər xar ya- 
nında. S.Ə.Şirvani. 



İQAMƏT 

İKS is. 1 . Latın əlifbasının iyirmi dördün- 
cü hərfi (X). 

2. riyaz. Məlum olmayan və “X” hərfi ilə 
işarə olunan kəmiyyət. 

3. məc. Məlum olmayan və ya adı çəkil- 
mək istənilməyən şəxsə işarə. 

İKSİR is. [ər. əsli yun.] Vaxtilə yalançı 
kimyagərlərin xariqüladə bir qüvvə və təsi- 
rə malik olduğunu zənn etdikləri mövhum 
bir maddə. [Hacı Kərim:] [Molla ibrahim- 
xəlil kimyagər] məsələn, bir zad dürüst 
edibdir ki, adına iksir deyirlər. Bir misqal 
ondan bir batman misə vurur, xalis gümüş 
olııı; M.F.Axundzadə. Halbuki ağalar bü- 
tün ömrlərini buna sərf edirlər ki, iksir va- 
sitəsilə bir şeyi döndərib özgə bir şey elə- 
sinlər. C. Məmmədquluzadə. [Xortdan:] 
..Mirzə Qoşunəli Təbrizi adında bir möhtərəm 
şəxs iksir qayırmaqla məşğuldur. Ə. Haq- 
verdiyev. // məc. Əlac, dava mənasında. 

0 Həyat iksiri - insanın ömrünü uzat- 
maq, cavanlığını mühafizə etmək üçün qə- 
dim kimyagərlərin tapmaq istədiyi sehrli içki. 

İKTİFA is. [ər.] Kifayətlənmə, qane 
olma. □ İktifa etmək (eləmək) - 1) kifa- 
yətlənmək, qane olmaq. [Hatəmxan ağa:] 
Niyə başa düşmədin, balam, çox arvad al- 
maq ibarətdir ondan ki, bir kişi bir arvada 
iktifa etməsin. M.F.Axundzadə. [Rüstəm 
bəy:] [Nemət] cəld geyinib, bir stəkan çay 
ilə iktifa edib evdən çıxdı. Çəmənzəminli. 
Kim bilir ki, Tükəzban bununla iktifa eləmə- 
yib, nərdivanın yuxan pillələrinə dırmaş- 
maq niyyətinə düşəcək. B.Talıblı; 2) kifayət 
etmək, bəs olmaq. Yoxsa ki, etməz quru söz 
iktifa; İş gərək olsun, nə əbəs iddia. A.Səhhət. 

İQAMƏT is. [ər.] Sakin olma, oturma, bir 
yerdə yaşamaq üçün qalma, qərar tutma. 
Mümkün degil, Füzuli, cahanda iqamətin ; 
Bihudə sən bu mərhələdə məskən eylədin. 
Füzuli. O, Azərbaycanın Danaqırt qəsəbə- 
sində təvəllüd edib, doqquz yaşa qədər orda 
iqamətlə, sonralar Bağdada müvasilət et- 
mişdi. C. Məmmədquluzadə. □ İqamət et- 
mək - bir yerdə sakin olmaq, məskən sal- 
maq, qərar tutmaq, oturmaq. Həmin günün 
axşamı Tiflisdə iqamət edən Zaqafqaziyanın 
şeyxülislamı rus dilində bu məzmunda bir 
teleqram aldı. E. Sultanov. ..[Mehriban] Ağ- 



521 




İQAMƏTGAH 

damda iqamət edən atasına teleqraf çəkdi- 
rib, onu Bakıya çağırmaqla çocuqlarmın 
məsələsini həll edəcəkdi. S. Hüseyn. 

İQAMƏTGAH is. [ər. iqamət və fars. 
...gah] İqamət yeri, oturulan yer, məskən. 
[Ata:] Müqəddəs qanıma görə iqamətgahı 
kim verəcək? Çəmənzəminli. // Hökımıət 
və ya dövlət başçısının, habelə yüksək və- 
zifə sahibi olan şəxslərin sakin olduqları 
yer. Prezidentin iqamətgahı. - [İbni-Salam:] 
Durmayıb birbaş mənim iqamətgahıma ça- 
pın. Ə.Məmmədxanlı. 

İQBAL is. [ər.] Bəxt, tale; bəxti gətirmə. 
Sənsən mənim ayım, günüm, hilalım; Döv- 
lətim, iqbalım, cahım, cəlalım. M.P. Vaqif. 
Tam iki aydır ki, tale, iqbal, ümid .. hər şey, 
məncə, məhv olub bitmiş.. H. Cavid. Gah 
onun, gah bunun üzünə güldü iqbal. 
B. Vahabzadə. □ İqbalı dönmək - bəxti 
gətirməmək; bəxti, taleyi dönmək. Həmdii- 
lillalı, dönüb iqbalı bizim tazələrin; Qarışıb 
yenə əhvalı bizim tazələrin. Ə.Nəzmi. İq- 
balı gətirmək - bəxti gətirmək. [Bayram:] 
Ümid yoxdur, iqbalını gətirməyəcək, Zalxa 
etdiyi vədəni bitirməyə cürət edə bilməyə- 
cək. M.F.Axıındzadə. 

İQDAM is. [ər.] Bir işə səbatla təşəbbüs 
etmə, başlama. □ İqdam etmək - təşəbbüs 
etmək, başlamaq, girişmək. [Ağa Salman:] 
Xanım, mən məhz sənin xatirin üçün bu işə 
iqdam edirəm. M.F.Axıındzadə. Seyyid, ol 
mah sənin qətlinə iqdam etdi; Gedib öz ça- 
rəni qıl, eylədim elam sənə. S.Ə.Şirvani. 
[Bəhram:] Bəhram, qorx! Qorx öz vicda- 
nından! Sən ki Saranın xatiri üçün bu işə iq- 
dam etmişdin, nə tez sovuşdun? C.Cabbarlı. 

İQDAMAT [ər. “iqdam” söz. cəmi] kit. 
bax iqdam. Belə bir iqdamatın iki qisim 
gözəl nəticəsi ola bilər. C. Məmmədquluza- 
də. Siz gərək iqdamata başlamaqdan əvvəl 
mənimlə danışaydınız. M.S.Ordubadi. 

İQLİM is. [ər.] 1. Bir ölkənin, bir yerin 
meteoroloji şəraitinin (havası, suyu və s.) 
xüsusiyyətləri, ab-havası. Kontinental iq- 
lim. Mötədil iqlim. Azərbaycanın aran yer- 
lərinin iqlimi. Soyuq iqlim. - Göyərti şərait 
yaradıldığı təqdirdə, təzə düşdüyü hər iqli- 
mə uya bilər. Ə.Əbülhəsən. Hər yer bağ- 
bağat olacaq, ölkəmizin iqlimi dəyişiləcək- 



İQRAR 

dir. Ə. Sadıq. Görürəm Mingəçevir yanır bir 
çıraq kimi; Gülür Milin, Muğanın təbiəti, 
iqlimi. Ə. Cəmil. 

2. klas. Ölkə, məmləkət. Qəmindir kön- 
lümün təxtiııdə sultan; Bir iqlimə iki sultan 
gərəkməz. Nəsimi. Ya bu iqlimdən başın al, 
get; Yoxsa başın götür, hüzuruma yet! Fü- 
zuli. İqlim-iqlim gəzməyi var; Hər havaya 
dözməyi var; İnsanın da, ürəyin də. S. Vurğun. 

İQLİMLƏŞDİRİLMƏ “İqlimləşdiril- 
mək”dən f.is. 

İQLİMLƏŞDİRİLMƏK məcli. Yeni iqlim 
şəraitinə, yeni mühitə alışdırılmaq. 

İQLİMLƏŞDİRMƏ ‘İqlimləşdirmək”dən 

f.is. Toxumdan alınan bitkilər gec meyvəyə 
düşür və müxtəlif keyfiyyətli olur. Sitrusla- 
rın bu qayda ilə çoxalmasından iqlimləşdirıııə 
(cıkklimatizasiyd) və yeni sortlar əldə etmək 
məqsədi ilə istifadə edilir. İ.Axundzadə. 

İQLİMLƏŞDİRMƏK f. Yeni iqlimə uy- 
ğunlaşdırmaq, yeni mühitə alışdırmaq (hey- 
vanları, bitkiləri). 

İQLİMLƏŞMƏ “İqlimləşmək”dən f.is. 

İQLİMLƏŞMƏK f. Yeni iqlim şəraitinə, 
yeni mühitə uyğunlaşmaq, alışmaq. 

İQNA [ər.]: iqna etmək klas. - qane et- 
mək, qənaətləndirmək, qənaətbəxş olmaq; 
razı etmək. [Qız:] [Nizamüddövlənin 
adamları] hər gün gəlib, məni iqna etmək is- 
təyir, qandırırdılar. S.Hüseyn. 

İQRAR is. [ər.] 1. Dil ilə söyləmə, ifadə 
etmə, dili ilə təsdiq etmə, etiraf. // Öz sö- 
zündə, əhdində möhkəmlik, dayanıq, səbat, 
sədaqət, vəfa. Əhdi dürüst ola, iqrarı möh- 
kəm; Fikri-zikri sənin sarı gərəkdir. Q.Zakir. 
Aşinələr ixtilafında sədaqət görmədim; 
Beyəti-iqrari-imaııi-dəyanət görmədim ? 
M.P. Vaqif. □ İqrar vermək - söz vermək, 
əhd etmək. Əvvəl mənə iqrar verib duran 
yar; Yandırdın dünyada atəşə məni. Aşıq 
Əmir. İqrarından dönmək - sözündən 
dönmək, əhdindən qaçmaq, əhdinə vəfa et- 
məmək. Gətirmədi əhdü iqrarı yerinə; Dil- 
bər iqrarından döndü, neyləyim. Aşıq Kərim. 

2. Təsdiq, etiraf, qəbul. Bilmirəm siz 
məndən nə kimi xəyanətlərimin iqrarını tə- 
ləb edirsiniz. M.S.Ordubadi. □ İqrar et- 
mək - boynuna götürmək, qəbul etmək, 
etiraf etmək, öz dili ilə təsdiq etmək. [Molla 



522 




İQRARSIZ 

İbrahimxəlil:] Camaat, bilin və agah olun 
ki, Mirzə Fətəli öz kafirliyini iqrar etdi. 
Ə.Haqverdiyev. Mən .. iqrar eləyirəm ki, 
doğrudan da, müsəlmanlar silahlanırlar.. 
C.Məmmədquluzadə. Özünün iqrar etdi- 
yinə görə tay-tuşları gecə kurslarında da 
otsa, oxuyub savadsızlıqlarını ləğv etdilər. 
Ə.Vəliyev. 

3. Qərar, qənaət, hökm. Hükəmatıın da 
iqrarı bunadır ki, başın çanağı nazikləşib 
kiçildikcə, beyin də zəifləşməyə və kiçilməyə 
başlayır. C. Məmmədquluzadə. 

İQRARSIZ sif. Dəyanətsiz, öz sözündə, 
vədində, qərarında sabit olmayan. Vaqif 
sevdi bir iqrarsız bivəfa; Badə getdi tamam 
çəkdiyi cəfa. M.P.Vaqif. 

İQREK 1. Latın əlifbasının axırıncıdan 
əvvəlki hərfi (ү). 

2. riyaz. X, Z hərfləri ilə yanaşı olaraq, 
həmin hərflə işarə olunan məchul kəmiyyət. 

3. тәс. Naməlum, yaxud adı çəkilmək 
istənilməyən şəxsə işarə. 

İQTA is. [ər.] köhn. 1. Bağışlanmış və ya 
icraya verilmiş yer. 

2. Malikanə. 

İQTİBAS is. [ər.] Bir sözü, cümləni və ya 
fikri eynilə və ya məzmunca başqasının 
əsərindən alma, götürmə. □ İqtibas etmək 
- götürmək, almaq (fikri, sözü və s). 

İQTİDAR is. [ər.] 1. Qüvvət, taqət, güc. 
Yeriməyə iqtidarı yoxdur. Danışmağa iqti- 
darı çatmır. - Bura adətən can verən əsir- 
lər, ayağı üstündə durmağa iqtidarı olma- 
yanlar gətirildiyi üçün, bu “ölüm hücrələri- 
nin ” keşiyi zəif idi. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Qüvvəsi çatma, gücü çatma, imkanı 
olma. Zeynal nəinki borclarını verib təmiz- 
ləmək və ya arvadına və çocuqlarına paltar 
və ayaqqabı almaq iqtidarında deyildi, hət- 
ta gündəlik xərcə də para yetirə bilməyirdi. 
S. Hüseyn. Baş leytenant öz bölüyü ilə hər 
vaxt hər bir əmrin öhdəsindən gəlmək iqti- 
darına malikdir. Ə.Əbülhəsən. // Güc, səla- 
hiyyət, etibar. Getdi şənimiz, etibarımız; 
Varmı rütbəmiz, iqtidarımız? M. Ə. Sabir. 
iqtidarın, malın, pulun çoxdur; Xalqa on- 
dan vəli kömək yoxdur. A.Səhhət. 

İQTİDARLI sif. 1 . İqtidarı olan, gücü ça- 
tan; güclü, qüvvətli. 



İQTİSADİYYAT 

2. Bacarıqlı, qabiliyyətli, qüvvətli. İqti- 
darlı yazıçı. - “Məktubati-Şeyda bəy" sər- 
lövhəsi ilə yazdığı “Müəllimlər iftixarı ’’ və 
“Gəlinlər həmayili” adlı kitabçalar Qəni- 
zadəııin iqtidarlı bir ədib olduğunu bildirir. 
F. Köçərli. 

İQTİDARSIZ sif. İqtidarı olmayan, gücü 
çatmayan; qüvvətsiz, gücsüz. // Bacarıqsız. 

İQTİDARSIZLIQ is. Qüvvətsizlik, güc- 
süzlük. // Bacarıqsızlıq. 

İQTİSAD is. [ər. | bax iqtisadiyyat 1-ci 
mənada. Uca mədəniyyət yüksək iqtisaddan 
asılıdır. M.S. Ordubadi. □ Siyasi iqtisad - 
bəşər cəmiyyəti inkişafının müxtəlif pillə- 
lərində ictimai istehsalı və onun paylaşdı- 
rılması qanunlarını öyrənən elm. 

İQTİSADÇI is. 1 . B a x iqtisadiyyatçı. 

2. tar. siyasi. İqtisadçılıq tərəfdarı (bax 
iqtisadçılıq). 

İQTİSADÇILIQ is. tar. siyasi. XIX əsrin 
axırlarında - XX əsrin əvvəllərində Rusiya 
sosial-demokrat hərəkatında opportunist 
cərəyan (bu cərəyan tərəfdarlarının fikrin- 
cə, fəhlə sinfi ancaq öz iqtisadi vəziyyətini 
yaxşılaşdırmaq uğrunda mübarizə aparmalı, 
mütləqiyyətlə siyasi mübarizəni isə burjua- 
ziyanın öhdəsinə buraxmalı idi). 

İQTİSADİ sif. iqtisadiyyatla bağlı olan, 
təsərrüfata aid olan. Ölkələr arasında iqti- 
sadi əlaqə. İqtisadi məsələ. İqtisadi böhran, 
iqtisadi qanunlar, iqtisadi həyat. - “Kəş- 
kiü” hər məsələdən yazırdı, iqtisadi, icti- 
mai, siyasi, ədəbi mövzuları işıqlandırırdı. 
M. İbrahimov. Xalq təsərrüfatımızın ümumi 
inkişafında yaylaqlarımızın, mədəıı-ınüalicə 
sularımızın, kurortlarımızın iqtisadi əhə- 
miyyəti böyükdür. Ə.Vəliyev. // İqtisadiy- 
yatın öyrənilməsi ilə bağlı olan. İqtisadi 
jurnal, iqtisadi coğrafiya, iqtisadi ədəbiy- 
yat. iqtisadi tədqiqat. 

0 Yeni iqtisadi siyasət iqt. - Sovet Rusi- 
yasında keçid dövründə proletar diktatura- 
sının həyata keçirdiyi təsərrüfat siyasəti 
(sosializm qurulması mənafeyinə xidmət 
edən bu siyasət dövründə hakim mövqelər 
dövlət əlində olmaqla, kapitalizmə və azad 
ticarətə yol verilirdi). 

İQTİSADİYYAT is. [ər. “iqtisad”dan] 
1 . Hər hansı bir ictimai quruluşun, cəmiy- 



523 




İQTİSADİYYATÇI 

yətin istehsal qüvvələrinin inkişafına uyğun 
olan istehsal münasibətlərinin məcmusu. 
iqtisadiyyatımızın durmadan tərəqqisi mə- 
dəniyyətimizin misilsiz yüksəlməsinə səbəb 
olmuşdur. İ.Əfəndiyev. 

2. Hər hansı bir ölkənin, rayonun və s.- 
nin təsərrüfatının vəziyyəti. Respublikamı- 
zın iqtisadiyyatı. Şimal rayonlarının iqtisa- 
diyyatı. П Təsərrüfatın hər hansı bir sahəsi- 
nin maliyyə və maddi cəhətdən quruluşu, 
vəziyyəti. Nəqliyyat iqtisadiyyatı. Ticarət 
iqtisadiyyatı. 

3. Xalq təsərrüfatının hər hansı bir sahə- 
sinin maliyyə və maddi tərəfini öyrənən 
elm. İqtisadiyyatdan dərslik. İqtisadiyyata 
dair mühazirə. 

İQTİSADİYYATÇI is. iqtisadiyyat, iqti- 
sadiyyat elmləri mütəxəssisi. 

İQTİZA is. [ar.] klas. Lüzum, lazım olma, 
zəruriyyət, vaciblik. // Ehtiyac, hacət. Hala 
məgər iqtizavi-dövran ; Oldur ki, ola o gənc 
pünhan. Füzuli. □ İqtiza etmək - 1 ) tələb 
etmək, lüzumlu etmək, vacib etmək, ehti- 
yac doğurmaq. Aciz, yazıq bəşərlərə rəhm 
etməyən qəza; Səndən məni ayırmağı da et- 
miş iqtiza. A.Səhhət; 2) müsaidə etmək, 
imkan vermək. Əgər onların gündüzləri 
vaxtları iqtiza etmir, bəs axşamlar niyə təş- 
rif gətirmirlər? C. Məmmədquluzadə. İqti- 
zasına görə -bax iqtizasınca. 

İQTİZASINCA zərf klas. Tələbinə görə, 
bacarığına görə, ehtiyacına görə. Hər bir 
şair öz qəlbinin və təbinin iqtizasınca göy 
üzündə qatar ilə uçan durnalara öz hali- 
dilini ərz qılır. F. Köçərli. 

İL is. 1. Yer kürəsinin Günəş ətrafında 
bir dəfə dövr etdiyi müddət (yanvarın 1- 
dən başlayaraq hesablanan 12 aylıq dövr). 
Yerin günəş ətrafında tam hərəkəti bir il çə- 
kir. Bir ilin uzunluğu 365 və ya 366 gündür. 
- ilin hər fəslinin bir hüsnü var, amma qışın 
ləzzəti bir özgədir. C.Məmmədquluzadə. 
// Hər hansı bir gündən başlayaraq hesabla- 
nan 12 aylıq bir müddət. Hadisədən iki il 
keçmişdir. Bir ildən sonra 10 yaşı tamam 
olacaq. Dörd il bir şəhərdə yaşamaq. Bir il 
səfərdə olmaq. - [Tapdıq:] On ildi bu fürsəti 
güdürdüm ; Ey şux, gözüm ki səndədir bil. 
C.Cabbarlı. Baratın Bakıya gəldiyi vaxtdan 
beş il keçirdi. M. Hüseyn. 



İL 

2. Cəm şəklində: tərkibdə sıra sayları ilə 
onillik müddətləri göstərir. Doxsanıncı il- 
lər. Altmışıncı illər ədəbiyyatı. 

3. Cəm şəklində: müəyyən zaman, dövr 
bildirir; dövr, zəmanə. Müharibə illəri. 
Uşaqlıq illəri. Məktəb illəri. - Yenə bahar 
gələndə; Volqada axırdı buz; Lakin illər 
ağırdı; Günlər yaman uğursuz. R.Rza. [Ən- 
tiqənin] atası qarışıqlıq illərində yatalaq- 
dan ölmüşdü. Mir Cəlal. 

4. astı; Günəş ətrafında hər hansı plane- 
tin dövr müddəti. Mars ili. 

0 İl dolanmaq - on iki ay bitmək, qurtar- 
maq, il başa çatmaq. Qış getdi, qar gəlmədi; 
Nə də bahar gəlmədi; İl dolandı, ay ötdü; 
Gözlədim, yar gəlmədi. (Bayatı). Ay keçər, 
il dolanar. Sənin adııı məğribdən məşriqə- 
tən bütün dünyada məşhur olar. “Koroğlu”. 
Günlər keçdi, .. il dolandı.. M.Rahim. İl 
gecə - qurtarmaq bilməyən, uzun (“uzun 
gecə” mənasında). Bağrımı çatlatdılar; Si- 
nəmi oxlatdılar; İl gecəni sübhə tək; Bircə 
məgər yatdılar?! M. Ə. Sabir. İl keçdikcə - 
zaman ötdükcə, bir neçə il keçdikdən sonra, 
vaxtilə. İl keçdikcə unudulacaqdır. İl keç- 
dikcə ağıllanacaqdır. İl uzunu - on iki ay 
müddətində, bütün ili, bütün il ərzində. 
[Həsən:] Gərək il uzunu işimi-güciimü, dü- 
kanımı buraxıb divana yol döyəydim. 
Ə.Haqverdiyev. İl uzunu dərdini çəkməkdə- 
yəm; Aylar ilə göz yaşı tökməkdəyəm. 
Ə.Nəzmi. İl vermək - xalq adətincə, ölən 
adam üçün ili tamam olduqda ehsan ver- 
mək. İldən-ilə, illərdən-ilə - hər il, il keç- 
dikcə, ilbəil, durmadan. Çay dediyi sözlər 
yerini aldı; Ildəıı-ih gölün suyu azaldı. 
A.Səhhət. Şəhərdən kəndə gələn çarpayıla- 
rın, çəngəl-bıçağın, stol-kürsüııün sayı ildən- 
ilə artır. İ.Əfəndiyev. Bəhəri çox verir bağ 
ildən-ilə. M. Dilbazi. İl-ildən - ildən-ilə, 
ilbəil. Azaldı il-ildən bağııı meyvəsi; Tor- 
pağın hünəri, suyun qüvvəsi. M.Dilbazi. İl- 
lər ayrısı olmaq - uzun illər bir-birindən 
ayrı düşmək, ayrı yaşamaq, bir-biri ilə gö- 
rüşməmək. Mən aşıq, ellər ayrısı ; Şanə tel- 
lər ayrısı; Bir gününə dözməzdim; Oldum 
illər ayrısı. (Bayatı). İllər ayrısıyıq, fürsət 
düşəndə; Çəkilib pünhana üzün bürümə! 
Aşıq Ələsgər. Tədris ili (akademik il) - bir 



524 




İLAC 

yay tətilinin axırından o biri yay tətilinin 
əvvəlinə qədər olan dərs məşğələləri döv- 
rü. Uzun illər - həmişə, daim, illər boyun- 
ca. Sülh carçısıyıq biz ıızun illər, bilir aləm; 
Sülh şairə, siilh fəhləyə, sülh xalqa gərəkdir. 
S. Rüstəm. Yeni il - 1 Yanvar günü. Yeni ili 
təbrik etmək. Yeni il şənliyində iştirak et- 
mək. Yeni iliniz mübarək! 

İLAC klas. bax əlac. Çak görüb köksü- 
mü, qılma Hacım, təbib; Zaye olar mərhə- 
min, məndə bitər yarə yox. Füzuli. Kimsə- 
nədən olmadı dərdinə, Seyyid, Hac; Eyləmə 
hər nakəsə halını əfsanə ərz. S.Ə.Şirvani. 
Vazeh bu ki xəstədir məzacın; Ya rəb, kim 
edər sənin Hacın? M. Ə. Sabir. 

İLACSIZLIQ bax əlacsızlıq. Güllər .. 
acı bir ilacsızlıq içində qalıb, pianinosunun 
arxasına keçirdi. İ. Əfəndiyev. [Bülənd] 
ilacsızlıqla (z.) Çimnaza və Nazlıya baxdı. 
Ə.Əbülhəsən. 

İLAHƏ is. [ ər.] Antik mifologiyada və 
bəzi dinlərdə; qadm cinsli allah. Qədim Yu- 
nanıstanda şüəra sinfi bir qissə və hekayət 
yazmaq istədikləri əsnada “Muza" adlı 
teatr ilahəsinə riicu edib ondan kömək və 
mədəd dilərdilər. F. Köçərli. [Qızlar:] Çıxar 
Olimpə şadman; Ən işvəkar ilahələr. 
H. Cavid. Biri deyir ki, sənət təbiətin səsidir; 
Biri deyir ki, sənət eşqin ilahəsidir. 
B. Vahabzadə. // Canan, məhbubə, məşuqə, 
dilbər; eşq pərisi. [İlyas] bahar möcüzələri- 
nin qolları arasına girərək bələyindən çıx- 
mış şeir ilahəsinin qolları arasında nazla- 
nırdı. M.S. Ordubadi. 

İLAHİ sif. din. [ər.] 1. Allaha mütəəlliq, 
Allaha məxsus, Allaha aid, Allah tərəfindən 
verilmiş; qeyri-bəşəri. İlahi hikmətlər xəzi- 
nəsi. - [Şeyx Sənan:] Bu ilahi sükuta qarşı. 
Xumar; Нәр mələklər olur pərəstişkar. 
H. Cavid. 

2. is. Allah. Bu dağlar ahı neylər; Başını 
kiilahı neylər; Sən ordan bax, mən burdan; 
Görək ilahi neylər. (Bayatı). O gözəllik da- 
hidən verilmiş; Əvvəldəndi gözlərinin qara- 
sı. Aşıq Əmrah. // məc. Qeyri-maddi, qeyri- 
cismani, ruhani, mənəvi. İlahi məhəbbət, 
ilahi eşqin tərənnümü. - Budur! “ Leyli 
Məcnun ” - böyük sənətdir! Nə qədər ilalıi 
bir məhəbbətdir! S. Vurğun. // məc. Təmiz, 



İLAXIR 

pak. Nə qədər ilahi bir insansınız; Mənə 
qardaşdan da mehribansınız. S.Vurğun. 

3. məc. Xariqüladə, misilsiz, tayı-bəra- 
bəri olmayan, məftunedici. İlahi gözəllik. 
İlahi səs. - [Nizami:] Dostlar, hamınızı 
inandıra bilərəm ki. Bərdənin bu ilahi gö- 
zəlliyi məni heyran etmişdir. M. Hüseyn. Bu, 
əfsanə və nağıllarda söylənən cənnət bağın- 
dan, ilahi məxluqlardan gələn səs kimi 
bakir, gözəl və xoş idi. Mir Cəlal. 

İLAHİ nida. Ey Allah, ay Allah (Allaha 
xitab, yalvarış). İlahi, bülbülə olsun həmişə 
gül həmdəm; Müdam o xəstə dilin gülşəni, 
baharı ola. S.Ə.Şirvani. Daşqəlbli insanları 
neylərdin, ilahi? M.Ə. Sabir. Qəmin əlində, 
ilahi, dönüb ürək qaııə. M. Hadi. [Ana:] 
İlahi, üç nəfər yetim balamı sənə tapşırıb 
gedirəm. C. Cabbarlı. 

İLAHİLƏŞDİRİLMƏ “İlahiləşdirilmək”- 
dən fis. 

İLAHİLƏŞDİRİLMƏK məch. Xariqüla- 
də, ilahi bir qüvvə edilmək, Allah sifəti ve- 
rilmək, Allah sayılmaq. // Allah kimi yük- 
səldilmək, təqdis edilmək, Allah kimi qar- 
şısında səcdə edilmək. Təbiət güclərinin 
ilahiləşdirilməsi. - Ilahiləşdirilmiş, mələk 
şimalı, əl çatmayacaq dərəcədə uzaq, xəyali 
gözəlin yerini sadə, təbii, həqiqi gözəllər tu- 
tur. M. İbrahimov. 

İLAHİLƏŞDİRMƏ “İlahiləşdirmək”dən 
fis. 

İLAHİLƏŞDİRMƏK / Allah saymaq, 
Allah sifəti vermək. // Allah kimi yüksəlt- 
mək, qaldırmaq, təqdis etmək, Allah kimi 
qarşısında səcdə etmək. Qədim insan odu 
ilahiləşdirir, ona tapınırdı. 

İLAHİLİK is. 1. Ülvilik, müqəddəslik, 
yüksəklik. [Yaşlı kişi:] Mən bu səslərdə bir 
ülviyyət, bir ilahilik görürəm. S. Hüseyn. 

2. məc. Son dərəcə gözəllik, füsunkarlıq. 

İLAHİYYAT is. [ər.] Dini ehkamlardan 
bəhs edən sxolastik elm; din elmləri. 

İLAHİYYATÇI is. İlahiyyatla məşğul 
olan adam, ilahiyyat alimi. 

İLAXIR [ər.] ( ixtisarı i. a.). Sıra ilə adları 
çəkilən şeylərin axırında yazılır, ya deyilir 
və onları davam etdirmək mümkün olduğu- 
nu bildirir. Həmin [kitabdakı] nümunələrin 
arasında saat, .. kəllə qənd, ağızlıq, kitab, 



525 




İLAN 

çeşmək və ilaxır kimi şeylərin də şəkilləri 
vardır. F.Köçərli. 

İLAN is. 1. Bədəni uzun və qıvrılan 
ayaqsız, adətən zəhərli dişləri olan sürünən 
heyvan. Zəhərli ilan. Xallı ilan. - İlanın 
ağına da lənət, qarasına da lənət. (Məsəl). 
..Ağabala dərviş gürzə ilanları bazar dalına 
töküb oynadırdı. Ə. Qəmküsar. [Eyvaz kişi] 
özünü itirmədi, sağ əli ilə sol qoluna dola- 
nan ilanın boğazından tutub gücü gəldikcə 
çayııı içinə atdı. Ə.Vəliyev. □ İlan çalmaq 
- ilan vurmaq. Bəziləri də deyirdilər ki, 
Qara Məliki ilaıı çalıb öldiiıiib. M.S.Ordubadi. 

2. тәс. Məkrli, xain, acıdil, kinli adam 
haqqında. [Knyaz:] Sən də dəf ol ki, hövsə- 
ləm bitdi ; ikiniz bir ilansınız, nankor! 
H.Cavid. [Sona:] Məni o qara ilan Kamran 
aldatdı. H.Nəzərli. [Vaqif:] Basma ayağını 
bizim torpağa; İlandan, əqrəbdən yar ola 
bilməz. S.Vurğun. 

3. məc. İlan kimi qıvrılan, uzanan şey 
haqqında. İlan yolu. - [Ələmdar] ilan tata- 
rısını göydə tovlavıb, adam olanın boynuna 
dolayırdı. S. Rəhimov. 

0 İlan ağzından qurtarmaq - çox təhlü- 
kəli, ağır, çətin, çıxılmaz vəziyyətdən qur- 
tarmaq. İlan ağzından qurtulan quş (qur- 
bağa) kimi - çox təhlükəli, ağır, çıxılmaz 
vəziyyətdən qurtaran adam haqqında. Rü- 
babə qapını bərk itələmiş, ilan ağzından 
qurtulan quş kimi qaçmışdı. Mir Cəlal. İlan 
çalmış kimi, elə bil ilan çaldı -bax ilan 
vurmuş kimi 2-ci mənada. ..Qara çadralı 
qız ilan çalmış kimi yerindən sıçradı. 
Ə.Məmmədxanlı. İlan dili çıxartmaq, ilan 
kimi dil çıxartmaq - acizanə yalvarmaq, 
yazıq-yazıq xahiş etmək, yalvarıb-yaxarmaq. 
[Güləndam:] Yusif bəy ilan dili çıxardır, elə 
zarıyır, elə zarıyır, adamın yazığı gəlir. 
N.Vəzirov. Həmzə .. Veysin qabağında gə- 
rək ilan kimi dil çıxarda, an>ad kimi göz 
yaşı tökə idi. Ə.Əbülhəsən. İlan əlindən 
qurtarmaq - birini zülmdən, əziyyətdən, 
istismardan azad etmək. Bir kimsə tapılmaz 
yetə savaba; Qurtara fəqiri ilan əlindən. 
Q. Zakir. İlan gözü kimi - çox az, çox zəif, 
hissedilməz. [Veys] astaca ora yaxınlaş- 
dıqda ilan gözü kimi işıq süzüldüyünü sezib, 



İLAN-QURBAĞA 

qulağını qapıya dayayaraq qulaq asdı. 
Ə.Əbülhəsən. İlan mələyən - çox isti, qu- 
raq və susuz. İlan mələyən çöllər. İlan vuran 
ala çatıdan qorxar məsəl - başına gəldiyi 
üçün çox ehtiyatlı, tədbirli hərəkət edən 
adam haqqında. [Hacı Əhməd:] O səbəbə ki 
ilan vuran ala çatıdan qorxar. C. Cabbarlı. 
İlan vurmuş kimi - 1 ) əziyyətdən, ağrıdan 
çapalayan, qovrulan adam haqqında. Ala pi- 
şik bığlarını eşərək yerin ortasında yatmışdı, 
çünki bu gecə Kosanın yuxusu ilan vurmuş 
kimi kəsilmişdi. S. Rəhimov; 2) birdən sıç- 
rayaraq, dik atılaraq, hövlnak. Yasavulbaşı 
ilan vurmuş kimi yerindən sıçradı. M.Rzaqu- 
luzadə. İlana ağı vermək - xəlvəti, əl altın- 
dan təhrik etmək, gizlindən öyrədib qızış- 
dırmaq. İlanın quyruğunu basmaq - birini 
qəzəbləndirmək, hirsləndirmək. [Hacı 
Tağı:] İndi adam vurub öldürmək vaxtı deyil, 
ilanın quyruğunu niyə basaq? Ə.Əbülhə- 
sən. Dili ilanı yuvadan çıxardır - bax 
dil 1 . Elə bil ilan qovub - çox tələsik, 
təngnəfəs, nəfəsi qaralmış halda. [Əziz] hər 
gecə səhər alaqaranlığında elə gəlir ki, elə 
bil uşağı ilan qovub. Ə.Məmmədxanlı. 

İLANBALIĞI is. zool. Dəyirmiağızlılar 
sinfindən ilanabənzər ibtidai onurğalı heyvan. 

İLANBAŞIOTU is. bot. Alp zonasında 
daşlı yamaclarda bitən boz tükcüklərlə ör- 
tülü çoxillik ot bitki. İlanbaşıotu .. bəzən zi- 
billi yerlərdə bitir. Tərkibində limon iyli ətirli 
yağ, .. “A" provitamini vardır. M.Qasımov. 

İLANCIQ 1 is. Kiçik ilan, ilan balası. 

İLANCIQ 2 is. dan. Ayaqda, qolda yara 
şəklində baş verən sümük vərəminin xalq 
arasında adı. 

İLAN-ÇAYAN top. İlan, əqrəb kimi san- 
can heyvanlar. Səfər kişi bir-bir barmaqla- 
rını qatlayaraq saydı: - Ilan-çayandan xə- 
bəriniz varmı? Mir Cəlal. [Bəkir dedi:] 
Yaxşı-yaxşı yat, ilan-çayan başınızdan çıx- 
sın. İ.Hüseynov. 

İLAN-ÇAYANLI sif. İlan və əqrəb kimi 
heyvanlar çox olan yer. Mərkəzdən uzaq, 
..kol-koslu, ilan-çayanlı bir düzdə Güllücə 
kəndi bina olmuşdu. S.S.Axundov. 

İLAN-QURBAĞA 1. top. Cürbəcür sürü- 
nən heyvanlar; həşərat. 



526 




İLANLI 

2. sif. dan. məc. Pis, oxunması mümkün 
olmayan, cızma-qara, anlaşılmaz. İçəridən 
ilan-qurbağa xətti ilə yazılmış qəribə yazı- 
lar meydana çıxdı. S. Rəhman. 

İLANLI sif. ilan çox olan, ilan yaşayan. 
İlanlı yer. - İlanlı çöllərdə şəhərlər saldıq; 
Dəyişdik dünyanın xəritəsini. S. Vurğun. 

İLANLIQ is. İlan çox olan yer. 

İLANOTU is. bot. Gövdəsi buğum-bu- 
ğum, quraqlığa davamlı çoxillik ot (yem 
bitkisi kimi istifadə olunur). 

İLANOYNADAN is. İlaııı müxtəlif üsul- 
larla özünə ram edib, onunla tamaşa göstə- 
rən adam. Dolanır bağrını ilanoynadan; Bil- 
də ki dərvişlər əlində kəşkül. M. Rahim. 

İLANSAYAĞI bax ilanvari. Ilansayağı 
yol dağların döşündən burularaq, kəmər 
kimi aşağıya doğru enir.. M. İbrahimov. 

İLANSOĞANI is. bot. Yumurtavari baş- 
lıqlı və salxımşəkilli qısa saplaqlı çiçəkləri 
olan soğanaqlı çoxillik bitki. 

İLANÜZÜMÜ is. bot. Qırmızı meyvəli 
yabanı kol bitki və onun meyvəsi. 

İLANVARİ sif. İlan kimi, ilana oxşar; 
qıvrılıb uzanan, əyri-üyrü. İlanvari boru. 
İlanvari yol. - Bir neçə gün sonra Telli bal- 
konda durub getdikcə incələşib gözdən itən 
ilanvari kənd yoluna baxırdı. S. Hüseyn. 

İLANYEYƏN is. zool. Qartallar fəsiləsin- 
dən ilan yeyən quş. 

İLANYOLU sif. Qıvrılıb uzanan, əyri- 
üyrü, dolanbac. Ilanyolu (z.) dağa çıxdıq. 

İLAŞIRI zərf Hər ildən bir. Ilaşırı istira- 
hət yerini dəyişmək. 

İLAVƏ bax əlavə. 

İLBƏİL zərf İldən-ilə, il keçdikcə. Tuf 
belə dövrana ki, bədtər olur; Seyri-fələk, 
dövri-zanıan ilbəil. M. Ə. Sabir. Dəyişir il- 
bəil mənim zahirim; Məsləkim, əqidəm də- 
yişmir ancaq. B. Vahabzadə. 

İLBİZ is. zool. 1 . Əksərən balıqqulağına 
oxşar bərk çanaq içərisində yaşayan yum- 
şaq bədənli molyusk. Tənək və sədəf ilbizlə- 
rinin öyrənilməsindən aydın oldu ki, yum- 
şaq bədənləri çanaq içərisinə alınmış hey- 
vanlara ilbiz deyilir. "Zoologiya”. Ancaq 
arabir ilbizlər bir-birinə səs verib fit çalır- 
dı. C. Cabbarlı. 

2. məc. Adamsancan, xəlvəti, əlaltından 
iş görən adam haqqında. İlbizin biridir. 



İLDIRIMLI 

İLBİZLİK is. 1. İlbiz çox olan yer. Evin 
dalı ilbizlikdir. 

2. məc. Adam sancma, əlaltından, gizlin- 
dən iş görmə. İlbizlik etmək. 

İLDƏN-İLƏ zərf Hər il keçdikcə, get- 
dikcə. Vətənimizin qüdrəti ildən-ilə artır. 

İLDIRIM is. Havada yığılmış atmosfer 
elektrikinin çox vaxt əyri-üyrü zolaq şək- 
lində ani parıltısı. İldırım çaxmaq. İldırım 
vurmaq. - [Almaz:] Bax gör, ildırım necə 
vurur! C. Cabbarlı. Eyni anda ildırım, çaxıb 
sel-su axan çölü gündüz kimi işıqlandırdı. 
İ. Əfəndiyev. 

0 İldırım kimi - çox tez, çox iti, çox 
cəld, çox sürətlə. İldırım kimi qaçmaq. - At 
qaratikanlığı yarıb, ildırım kimi süzüb, ilxı- 
çının vanında dayandı. “Koroğlu”. Tamaşa 
qorxunc bir qəhqəhə çəkərək ildırım kimi 
çaya tərəf qaçır. S.S. Axundov. Hüseyn pil- 
ləkənləri ildırım kimi yuxarı qalxdı. 
S.Rəhman. İldırım sürəti ilə - çox iti, çox 
sürətlə, çox tez, çox cəld. İldırım sürəti ilə 
hərəkət etmək. - [Çopo:] ..[Quzatayın] or- 
dunun qüvvəli bir hissəsini götürərək qarşı 
dağın arxasına çəkilməsi xəbəri ildırım 
sürəti ilə yayılmağa başladı. Çəmənzəmin- 
li. Buludlar arxasında daldalanıb .. fürsət 
gözləyən üç "M-109” birdən ildırım sürəti 
ilə şığıdı. Ə.Vəliyev. İldırım vurmuş kimi 
-bax ildırım kimi. İldırım vurmuş kimi 
yerindən sıçradı, qalxdı. H.Nəzərli. Elə bil 
ildırım (kimi, təki) vurdu - bərk, şiddətli 
təsir, sarsıtma mənasında. Şahsənəm bu 
sözü Qəribdən eşidən kimi elə bil onu ildı- 
rım vurdu. “Aşıq Qərib”. [Gülçöhrə:] [Ar- 
şmmalçmın] gözü gözümə sataşanda, elə bil 
ki, ildırım kimi məni vurur. Ü. Hacıbəyov. 
Bu söz ildırımtək onları vurdu; Bağrını 
kababdan betər qovurdu. H.K.Sanılı. İldı- 
rım sipəri - binanı, qurğunu və s.-ni ildı- 
rım zərbəsindən qorumaq üçün yerlə bir- 
ləşdirilmiş şaquli metallik mil şəklində qo- 
ruyucu. Üstünə ildırım düşsün (çaxsın) 
- qarğış, nifrin ifadəsi. [Fatma xanım:] Ay 
səni öyrədənin üstünə ildırım düşsün! 
N.Vəzirov. 

İLDIRIMLI sif. 1 . Çox vaxt ildırım çaxan. 
Ətəyində dalğalanan heyvanlar; İldırımlı 
dağlar, çöllər bizimdir! A. Şaiq. Çoban Fər- 

527 




İLDIZ 

zəlidən əli üzülən, Dəli dağuı ildırımlı gecə- 
sini xatırlayan Alagöz hıçqıra-hıçqıra ota- 
ğın küncünə çəkildi. S. Rəhimov. 

2. məc. Təşbehlərdə: parlayan, işıqsaçan, 
ehtiraslı, iti mənasında. Əsir qızın ildırımlı 
gecələri andıran qara gözlərində .. [şair] 
həyatının yeni bir məna ilə titrədiyini gördii. 
Ə.Məmmədxanlı. 

İLDIZ bax ulduz. 

İLDÖNÜMÜ is. Hər hansı bir tarixi və b. 
hadisədən daha bir il keçdiyini göstərən 
gün. Müharibənin ildönümü. Şairin ölümü- 
nün ildönümünə həsr olunmuş gecə. 

İLƏ ( ixtisarı ...la, ...lə) qoş. Qoşııldıığu 
sözlə bəzən (samitlə qurtaranda) bitişik, 
bəzən də (saitlə qurtaranda) ayrı yazılıb 
aşağıdakı mənalarda işlənir: 

a) vasitə mənası bildirir. Qarovulçu, 
kvadrat şəkilli bir taxta ilə yeraltı daxmanın 
qapısını bağlayır. M.İbrahimov. Murtuza- 
yev an'adı Yavəri barmağı ilə eyvana çağı- 
rıb tapşırıq verdi. S.Rəhimov; b) birgəlik 
bildirir. Atamla anam. Dayısı ilə xalası; c) 
işin birlikdə görüldüyünü bildirir. Qurban 
ilə Məsmə xala bir qədər söhbət elədilər; 
S. Rəhman. Eyvazla Gülşən Xanpərinin ya- 
nına getdilər. Ə. Vəliyev; ç) hərəkətin 
müəyyən məkan boyunca icra olunduğunu, 
davamını bildirir. Bağlamı arası ilə uzanan 
bir yolla gedirdim. S. Hüseyn. Qocaman pa- 
lıd meşəsinin arası ilə eşilən qarlar havaya 
dikəlir, ağacların başından yuxarılara sov- 
rulurdu. S.Rəhimov. Kim isə .. hasar dibi 
ilə irəliləyirdi. Ə.Məmmədxanlı; d) iş və 
hərəkətin tərzini bildirir. Dostum Ağabəy 
əllərini heyrətlə bir-birinə çırpdı. A.Şaiq. 
Gilasın fərəhi artır, gözləri sevinclə parla- 
yırdı. Mir Cəlal. 

İLƏLƏBƏD zərf[ər.] 1. Həmişə, daima, 
nəhayətsiz, sonsuz olaraq. 

2. Heç bir vaxt, bir daha, qətiyyən, əbə- 
dən. İlələbəd sizə ayaq basmaram. 

İLƏN “İlə” sözünün qədimi forması. Aşıq 
gəlir saz ilən; Ördək ilən qaz ilən; Yar məni 
yola saldı; Evdən ərkinaz ilən. (Bayatı). Çox 
baxdığına, qəmzə ilən bağrın əzərsən; Hər 
kimə ki baxmazsan, onunla nəzərin vaı; Fü- 
zuli. Mərdlər ilən gəz ki, vəfadar olur; Na- 
kəslərə yoldaş olan xar olur. M. V. Vidadi. 



İLĞIM 

İLƏRİ bax irəli. [Balaqardaş:] Kabab- 
dan iləri bir az çörək-pendir .. gətir, qoçaq! 
N.Vəzirov. Mən də evdən apardığını saxsı 
çanağı iləri sürdüm. M. S. Ordubadi. Bu dəfə 
köksünü vermiş iləri. S. Vurğun. 

İLGƏK is. 1 . Paltarın yaxasında, qolunda, 
cibinin ağzında və b. yerində düyməni və 
ya qarmağı keçirmək üçün sapdan, qaytan- 
dan düzəldilən balaca yarıq və ya halqa; 
düymə yeri. Fabrikdə işləyən qızlar hər 
düyməni, hər ilgəyi diqqətlə tikir, paltarın 
möhkəm olmasına çalışırlar. "Az. qad.”. 

2. Rəsmi paltarın yaxasında rəngli sırma. 
[Zəhranın] əynində boz şineli, şinelin yaxa- 
sında, yaşıl rəngli ilgəklərin üstündə qoşa 
kubiklər vardı. Ə.Vəliyev. 

3. Bax ilmə. 1-ci mənada [Səltənət] 
xalçanı açıb diqqətlə hər şəklinə, hər naxı- 
şına, hər ilgəyinə bir də baxdı. Mir Cəlal. 

İLGƏKLƏMƏ “İlgəkləmək”dən f.is. 

İLGƏKLƏMƏK f. İlgək vurmaq, ilgək 
açmaq. 

İLGƏKLƏNMƏ “İlgəklənmək”dən f.is. 

İLGƏKLƏNMƏK/ İlgək tikilmək, ilgək 
vurulmaq, ilgək açılmaq. Köynəyin yaxası 
ilgəkləııib. 

İLGƏKLİ sif. 1 . İlgəyi olan. İlgəkli yaxa. 

2. Halqa şəklində düyünlənmiş. İlgəkli 
ip. - Kapitanın yanındakı qarabuğdayı uşaq 
qayığın baş tərəfindəki ucu ilgəkli uzun və 
yoğun kəndiri kəmənd kimi atdı və dairəyə 
keçirdi. M. Hüseyn. 

İLGƏKŞƏKİLLİ sif. İlgəyə oxşar, ilgək 
kimi. 

İLGƏKVARİ bax ilgəkşəkilii. 

İLĞAR is. qəd. Ansızın hücum, basqın, 
düşmən torpağına süvari hücumu. □ İlğar 
etmək - ansızın hücum etmək, basqın et- 
mək. ..Cərrah ibni-Əbdiillah iyirmi beş min 
nəfər ləşkər ilə üzərinizə ilğar edirlər, qafil 
olmayasınız. “Dərbəndnamə”. 

İLĞIM is. məh. Quru (susuz) çöllərdə bu- 
xarın yerə yayılıb uzaqdan su kimi görün- 
məsi hadisəsi; sərab. Bizim Əmirxan da il- 
ğımlar kimi; Gah gözə görünür, gah qaçır 
gözdən. S. Vurğun. Mən ilğımın nə olduğunu 
coğrafiya dərsində oxumuşdum.. İ. Əfəndi- 
yev. Dərənin hündürlərində, yanıb bozar- 
mış güneylərdə duman kimi qatı ilğım qay- 
nayırdı. İ. Hüseynov. 



528 




İLHAQ 

İLHAQ is. [ ər .] Bitişdirmə, birləşdirilmə, 
qatma, qatılma; əlavə etmə, əlavə edilmə; 
qoşma, qoşulma. □ İlhaq etmək - birləş- 
dirmək, bitişdirmək, qatmaq. İlhaq edil- 
mək (olunmaq) - birləşdirilmək, qatılmaq. 
Xəlifə Qızıl Arslanın məhv edilməsi nəticə- 
sində Aran və Şimali Azərbaycanın Şirvana 
ilhaq olunması ilə də razılaşır. M.S. Ordubadi. 

İLHAQÇI is. Zorla bitişdirən, qəsbkar, 
qəsbkarlıq siyasəti yeridən. 

İLHAM is. [ər.] 1. Yaradıcılıq zamanı 
özünü göstərən ruhlanma halı, yaradıcı fik- 
rin yüksəlişi; ruhlanma, təb. Baxdıqca nur 
əmən bu yeni etə; Sənətin ilhanıı açar qol- 
qanad. A. Şaiq. Mən ilhamı bir dost kimi ; 
İmdadıma çağırmışam. R.Rza. Sənətimə 
can-qan gətirən, ilhamıma uçuş verən ba- 
lamla fəxr elədim. B. Bayramov. □ İlham 
almaq - bir şeydən ruhlanmaq, vəcdə gəl- 
mək, yaratmaq üçün ondan qüvvə almaq, 
təbə gəlmək. Yenə yaşıl don geyinmiş çə- 
mənlər gülür; Təbiətdən ilham alıb ötür 
qumrular. S. Vurğun. Barmağın gəzdikcə 
pərdələrdə, mən; Min ilham almışam o nəğ- 
mələrdən. Z.Xəlil. İlham vermək - ruhlan- 
dırmaq, yaratmaq üçün qüvvə vermək, vəc- 
də gətirmək, şövqləndirmək. Ey müqəddəs 
həyat! Müqəddəs insan! Sana ilham verən 
yalnız ürəkdir. S. Vurğun. Bu, Bayram kişi- 
nin şair təbinə yeni bir ilham verdi. M. Rza- 
quluzadə. İlhama gəlmək - bax ilham 
almaq. Şair öz şerinə ilhama gəlib can ver- 
sə; Şeri bir inci kimi aləmi, dünyanı gəzər. 
S. Rüstəm. Əli içdikcə ilhama gəlib danışan 
adamlardan idi. M.İbrahimov. O, yenə dü- 
şünüb ilhama gəldi; Elə bil meşələr salama 
gəldi. H.Arif. 

2. İlhamla şəklində zərf - böyük həvəs- 
lə, ruh yüksəkliyi ilə, ehtirasla, coşqun. İl- 
hamla danışmaq. - Bizim ədəbiyyatımızda 
humanizm coşqun ilhamla tərənnüm edil- 
mişdir. 

İLHAMÇI is. İlham verən, ruhlandıran, 
şövqləndirən, ruh və yaradıcılıq qüvvəsi 
verən şəxs. Odur ilhamçısı şerin, sənətin.. 
S.Vurğun. 

İLHAMLANDIRMA “İlhamlandırmaq” - 
dan fis. 

İLHAMLANDIRMAQ/ İlham vermək, il- 
ham oyatmaq, şövqləndirmək, ruhlandırmaq. 



İLIQLATMA 

İLHAMLANMA "İlhamlanmaq”dan f. is. 

İLHAMLANMAQ/ İlhama gəlmək, vəc- 
də gəlmək, ruhlanmaq. Gözəl mənzərə şairi 
ilhamlandırır. 

İLHAMLI sif. Coşqun, ehtiraslı, ilhamla 
dolu. İlhamlı şair. - S. Vurğunun dərin il- 
hamlı lirikası, xalq ruhunun əzəmətini ifadə 
edən tarixi dramları, .. epik poemaları mə- 
dəniyyətimizin qızıl fonduna daxil olmuş- 
dur. M. Hüseyn. 

İLHAMVERİCİ sif. İlham verən, ruhlan- 
dıran, şövqləndirən. İlhamverici surət. İl- 
hamverici gözəllik. 

İLXI is. At sürüsü. Alı kişi neçə illər idi 
ki, Həsən xana ilxı otarırdı. “Koroğlu”. 
Nəbi .. yal-yanıacı bürüyən sürülərə, naxır- 
lara, ilxılara .. tamaşa edirdi. S. Rəhimov. 

İLXIBAŞI bax ilxıçı. 

İLXIBAŞILIQ bax ilxıçılıq. 

İLXIÇI is. İlxı çobanı. 

İLXIÇILIQ is. İlxıçının işi, peşəsi. Alı kişi 
nə qədər ilxıçılıq eləmişdi, belə şey görmə- 
mişdi. “Koroğlu”. 

İLIQ sif. 1 . Azacıq isti, nə soyuq, nə isti, 
hərarətcə mülayim. İlıq su. - Bayırda ilıq 
bir bahar havası tənəffüs edilirdi. S.Hüseyn. 
ilıq günəş lopa-lopa buludların arasından 
üzünü göstərib, havanı qızdırmağa, yeri qu- 
rutmağa başlamışdı. Ə.Əbülhəsən. Günəşin 
ilk ilıq şüaları sularda oynaşırdı. S.Vəliyev. 

2. Tamam bişməmiş, bərk bişməmiş, ya- 
rımmaye halında bişmiş. İlıq yumurta. 

3. məc. şair. Hərarətli, oxşayıcı, nəvaziş- 
li, mehriban, xoş. Bu kəlmələrdə xalqın ilıq 
nəfəsi vardır; Qalib yeni dünyanın ölməyən 
səsi vardır. R.Rza. Bu zərbələrdən duyduğu 
ağrılar da .. [Buğaca] anasının ilıq ipək 
busələri kimi dadlı gələrdi. M. Rzaquluzadə. 
[Bəyim xalanın] ilıq təbəssümündə, yorğun 
baxışlarında bir məzəmmət duyurdum. 
İ.Hüseynov. 

İLIQLANMA “İlıqlanmaq”dan / is. 

İLIQLANMAQ bax ilıqlaşmaq. 

İLIQLAŞMA "İlıqlaşmaq”dan/w. 

İLIQLAŞMAQ / Azca qızmaq, ilıq ol- 
maq, istilənmək, soyuqluğu getmək. Dəni- 
zin suyu ilıqlaşıbdır. - Hava necə isti idisə 
də, su tamam ilıqlaşmışdı. M.Hüseyn. 

İLIQLATMA “İlıqlatmaq”dan fis. 



529 




İLIQLATMAQ 

İLIQLATMAQ/ Azca qızdırmaq, istilət- 
mək, ilıq hala gətirmək. 

İLIQLIQ is. İlıq şeyin halı; hərarətcə mü- 
layimlik, azca istilik. Yağış mövsümü hələ 
başlamamışdı, istilər çəkilmişdi, lakin ha- 
vada xoş bir ilıqlıq var idi. Çəmənzəminli. 

İLIQTƏHƏR sif. Azacıq isti, ilıq halda olan. 

İLINMA “İlmmaq”dan /is. 

İLINMAQ f. dan. 1. İlıqlaşmaq, azacıq 
qızmaq. 

2. İlıq bişmək (yumurta). 

İLITMA “İlıtmaq”dan/w. 

İLITMAQ f. dan. Azacıq qızdırmaq, ilıq 
eləmək. Maya suyu ilıtdı, dolçanı doldurdu. 
S. Rəhimov. 

İLİK is. 1 . İnsanın, həmçinin onurğalı hey- 
vanların sümüyü içərisində olan yağaoxşar 
yumşaq maddə. [Rizvanın] iliklərində buz 
kimi bir uçunma gəzməyə başladı. S.Rəhimov. 

2. məc. Təşbehlərdə: ağ, zərif, lətif. 
..Leylək də arıq dəvə kimi diz çökdü, üzüyü 
Zəriııtac xanımın ağ ilik barmaqlarının bi- 
rinə keçirdi. S.Rəhimov. Nazik əllərində ilik 
kimi ağ barmaqları görünürdü. Ə.Vəliyev. 

0 İliyinə işləmək, iliyinə-damarına 
(qədər) işləmək (keçmək) - çox dərin tə- 
sir etmək, nüfuz etmək. Soyuq hava adamın 
iliyinə işləyirdi. M.Hüseyn. Şaxta [qadının] 
iliklərinə işləyir. Ə.Məmmədxanlı. Gah na- 
rın, iliklərə işləyən bir çiskin saatlarla da- 
vam edir. M. Rzaquluzadə. İliyinə-sümü- 
yünə qədər işləmək (keçmək) -bax ili- 
yinə işləmək, iliyinə-damarına (qədər) 
işləmək (keçmək). 

İLİKLİ sif. İçində ilik olan. II ıkl i sümük. 

İLİKSİZ sif. İçində ilik olmayan, lliksiz 
sümük. 

İLİM-İLİM: ilim-ilim itmək, ilim-ilim 
getmək - tamamilə yox olmaq, yoxa çıx- 
maq, izsiz itmək. Göy üzü kilim-kilim ; Yar 
itdi ilim-ilim; Kəsin düşmən dilini; Doğra- 
yın dilim-dilim. (Bayatı). Laçın seydgaha 
qılanda güzar; ilim-ilim itər bayquş, yapa- 
laq. Q.Zakir. Alagözlü gəlin Göygölü düşü- 
nürəm; Bu yerlərdən ilim-ilim itib qaçan; 
Azarı, ölümü düşünürəm. N.Rəfibəyli. İlim- 
ilim itirmək - 1) səsi bir daha gəlməyəcək 
yerlərə, uzaqlara göndərmək, uzaqlaşdır- 
maq; sürgünə, həbsə göndərmək. O atın 



İLİŞİK 

ölümünü məndən gördün, məni ilim-ilim 
itirdin. Mir Cəlal; 2) yox etmək, yoxa çı- 
xarmaq, öldürtmək. 

İLİNMƏ “İlinmək”dən f.is. 

İLİNMƏK/ məli. Azca qızmaq, ilıq ol- 
maq. Yazda çayın suyu ilinir. 

İLİŞDİRİLMƏ “İlişdirilmək”dən/w. 

İLİŞDİRİLMƏK məch. 1. İlişik hala sa- 
lınmaq, taxılmaq, keçirilmək, bənd edilmək. 

2. məc. Bərk vurulmaq, çəkilmək. 

İLİŞDİRMƏ “İlişdirmok”dən f.is. 

İLİŞDİRMƏK f. 1 . Bir şeyi başqa bir şeyə 
keçirib bənd etmək, taxmaq; bir şeyi çən- 
gəl, mıx, düymə və s. bu kimi şeylərlə tut- 
durmaq. Hacı Aslan çuxasının ətəklərini 
qurşağına ilişdirib, qoçu dəstəsinin qaba- 
ğında o tərəf-bu tərəfə fırlandı. M. S. Ordu- 
badi. [Məmməd xan:] [Balacayev] əyninə 
ağ xalat geymiş, .. gözlərinə ağ dəmir sapb 
eynək ilişdirmişdi. S.Rəhimov. Yusif, fənəri 
al, bu biri mıxa ilişdir. P.Makulu. // Bağla- 
maq, bənd etmək. Atı bir yerə ilişdir. İpin 
ucunu ağaca ilişdirmək. H Dolaşdırmaq, 
dolaşıq salmaq. 

2. Güllələri, patronları dalbadal lüləyə 
verməmək. Yaxşı tüfəngdir, hayıfki, hərdən 
ilişdirir. 

3. məc. Bərk vurmaq, çəkmək (sillə, 
yumruq, təpik və s.). Gözünə döndüyüm, 
faytonu tərpədib bunun böyründən nə tövr 
ilişdirdisə, təpəsi üstə getdi lığın içinə, ürəyi 
getdi. Ə. Haqverdiyev. Telli bütün acığını 
[pişikdən] çıxarmaq istəyirdi. Ayağı ilə ona 
bir təpik ilişdirdi. S. Hüseyn. Qadın .. [qaro- 
vulçuya] bir neçə sərt söz söylədi və nəha- 
yət, bir yumruq ilişdirdi. Çəmənzəminli. 

4. dan. (Birisinin) işini qarışdırmaq, pis 
bir əngələ salmaq, dolaşığa salmaq, dolaş- 
dırmaq. Onu yamanca ilişdirdilər. 

İLİŞİK 1 . sif. Düyün, pırtlaşıq, ilişmiş şe- 
yin halı. İlişik ip. İlişik məftil. H Is. məna- 
sında. Bayaqdan yazıq qadın neçə dəfə məf- 
tili ilişikdən qurtarıb. Mir Cəlal. 

2. məc. Dolaşıq, qarışıq. İlişik fikirlər. 

3. is. Münasibət, əlaqə, asılılıq. Onunla 
heç bir ilişiyim yoxdur. 

4. is. Əngəl, maneə. İşimdə heç bir ilişik 
yoxdur. □ İlişiyə düşmək - əngələ düş- 
mək, pis bir işə dolaşmaq. 



530 




İLİŞİKLİ 

İLİŞİKLİ 1 . sif ilişiyi olan (bax ilişik 2-ci 
menada). İşi ilişikli (z.) qoyma. 

2. Əngelli, dolaşıqlı. İlişikli iş. 

İLİŞİKSİZ sif. 1 . İlişiyi olmayan. 

2. məc. Əngəlsiz, maneəsiz, qolay. Cab- 
barlının .. qısa yaradıcılıq yolu heç də ha- 
mar və ilişiksiz olmamışdır. M.Arif. 

İLİŞKƏN sif İlişən, dolaşan; əl-ayağa, 
paltara yapışan, sancılan. İlişkəıı cücü. İliş- 
kən ot. - Balaca Sabir sərt və ilişkən bir şe- 
yin döşündə gəzdiyini görüb gözlərini açdı. 
S. Rəhimov. 

İLİŞKƏNLİK is. İlişkən şeyin hal və xas- 
səsi, ilişmə, yapışma xasiyyəti. 

İLİŞMƏ 1. “İlişmək”dən/w. 

2. məc. Maneə, əngəl, ilişik. Səkkiz nə- 
fərlik təmir mexaniki briqadam var, harada 
bir ilişmə oldu, göndərirəm. Mir Cəlal. 

İLİŞMƏK/ 1. Taxılmaq, taxılıb qalmaq, 
bir şeyə keçib qalmaq. [İlyasın] saçlarına 
quru ot və saman çör-çöpləri ilişmişdi. 
Ə.Məmmədxanlı. I Qarmaq, mıx kimi iti bir 
şeyə keçmək. Paltarım mıxa ilişdi. - Çə- 
pərdən hoppananda dəsmal tikana ilişdi. 
Mir Cəlal. Tez geri hərləndim, amma quş 
doğrudan da kola ilişmişdi. M.Rzaquluzadə. 

2. Bir şeyə toxunmaq, dəymək, ayağı 
dolaşmaq. Ayağı daşa ilişmək. Qapıya iliş- 
mək. - Nabələd əcnəbi hündür səkilər üs- 
tündən bir ııeçə qədəm yüyürdüyündən 
ayaqları pilləkənlərə ilişdi. S.M.Qənizadə. 
Qaraca qızın sağ ayağı kola ilişib qanadı. 
S.S. Axundov. Nadir kola ilişib yıxıldı. 
İ. Əfəndiyev. 

3. Dolaşıq düşmək, dolaşmaq, qarışmaq, 
bir-birinə keçmək, ilişmiş kimi ayrılma- 
maq. Həmişə radio xətti ilişir telefon xətti- 
nə, dəstəyi qulağına götürəndə, ya son 
xəbərlər eşidirsən, ya da ki muğamat. “Kir- 
pi”. □ İlişib qalmaq - bir yerə, bir şeyə di- 
rənərək və ya toxunaraq, maneəyə rast gə- 
lərək durmaq, hərəkət etməmək. Su ilə 
üzən ağaclar daşlara ilişdi. 

4. Bir yerdə bənd olub qalmaq, ləngimək, 
ilişib qalmaq. [Mirzədadaş:] ..Sən get evə 
dəy, mən də gedim görüm, arvad süfrəni 
açıbdırmı? Bax, artıq ilişinə ha... N.Vəzi- 
rov. □ İlişib qalmaq - 1) getdiyi və ya 



İLK 

keçdiyi bir yerdə müvəqqəti olaraq qalmalı 
və ya yaşamalı olmaq. [Mirzə:] ..Elə olsun 
ki, gəlsin, görsün ki, şirni də içilib, tamam 
olub, ondan sonra ilişib burada qalasıdır. 
Ə. Haqverdiyev. İndiyə qədər də ..[Meşino- 
vun] xırda-para işlərdə ilişib qalmağı 
yalnız müvəqqəti bir haldır. S. Rəhimov; 
2) məc. maneəyə rast gələrək çıxa bilmə- 
mək, qalmaq. Qulu öskürdü. Sanki boğazın- 
da sümük ilişib qaldı. M. İbrahimov. Qarı- 
nın dodaqları titrədi. O, nə isə xəbər almaq 
istədi, amma sözləri boğazında ilişib qatdı. 
M. Hüseyn. Rəşid isə dodaqlarında ilişib 
qalmış çaşqın bir təbəssümlə gah Nərgizə, 
gah Nərminə xanıma baxaraq nə edəcəyini 
bilmirdi. Ə.Məmmədxanlı. 

5. məc. Sataşmaq, öcəşmək. Uşağa iliş- 
mək. Hər şey üçün adama ilişmə! 

6. məc. Bənd olmaq, gözü tutmaq, istə- 
mək. Bir gözələ ilişmək. 

7. məc. dan. Acgözlüklə yeməyə başla- 
maq. Qız, uşaqları ovudub getdi, ortalığa 
çörək qoydu. Şahzadə Miitalib də bir tərəf- 
dən ilişdi çörəyə. (Nağıl). Molla baqqaldan 
bu sözü eşitcək ilişir kişmiş-noxuda. 
“M.N.lətif.” 

İLİTMƏ “İlitmək”dən fis. 

İLİTMƏK/ məh. Qızdırmaq (suyu, xörə- 
yi, çayı və s.-ni). Kərim də bu uşağa yenə 
ata kimi öz qüvvətli qollarını açdı, onu öz 
komalarına gətirdi, əvvəlki kimi ocaq işıl- 
datdı, su ilitdi, onu saxladı. S.Rəhimov. 

İLK sif. 1. Birinci, əvvəlinci, ən əvvəl 
olan, ən qabaq ( son qarşılığı). İlk uşaq. İlk 
təəssürat. İlk əsər. İlk sıra. - [Səmirə:] İlk 
günlərdə öz xəstəliyimdən çox, palatada 
uzanmış yoldaşlarımın vəziyyəti ilə maraq- 
lanırdım. M.Hüseyn. Pambıq yığımının ilk 
günü tamam bir bayrama çevrilmişdi. 
I.Əfəndiyev. □ İlk bahar bax bahar. 
// Lap birinci, lap əvvəl. Onun təpəsində ilk 
gündən mənim ; Buludlar içində durur məs- 
kənim. M.Rahim. Əşrəf Nazlını ilk görən 
günü sevdi. S. Rəhman. // Əvvəl, başlanğıc, 
ibtida. Dünyada hər könül yüksəliş arar; 
Varlığın nə ilki, nə axırı var. S. Vurğun. 

2. Başlıca, əsas, ən vacib, ən mühüm. 
Elimin olsa da aslan ürəyi ; Ehtiyatdır igidin 
ilk bəzəyi. A.Şaiq. 



531 




İLKCƏ 

3. İlki şəklində - ananın ilk uşağı, övladı. 
Hər kimin ilki dursa, mülkü də durar. (Ata. 
sözü). [Diyar kişi:] İlkim oğul olsaydı, indi 
mən də kəndin ən varlı adamı idim. 
Ə.Məmmədxanlı. Bahadır ilkiydi Rüstəm 
kişinin; Qamətdə, cüssədə sanki özüydü. 
B. Vahabzadə. 

0 tik baxışda (nəzərdə) - 1) əvvəlcə. 
[Muradın] ilk baxışda gözlərinə inanmağı 
gəlmədi... "Bəlkə azmışam”, - deyə zənn 
etdi. S. Hüseyn; 2) baxan kimi, görən kimi. 
Öylə bir incə şeirsən ki, sana; Ürəyim ilk 
baxışda bağlandı. A.Şaiq. Ormanlar içində 
durur Talıstan; Ona ilk baxışda vurulur in- 
san!.. S.Vurğun. İlk baxışdan - dərhal, 
üzünə baxan kimi. Qarının yanındakı ağ- 
bəniz cavanın naxoş olduğu ilk baxışdan 
məlum idi. Mir Cəlal, tik dəfə - birinci 
dəfə, əvvəlinci dəfə. Əsmər həyatında ilk 
dəfə olaraq əsəbiləşmişdi. S. Hüseyn. Həya- 
ta ilk dəfə baxandan bəri; Göz yaşı görmə- 
miş ala gözləri. S.Vurğun. Elçinin və xüsu- 
silə, ova ilk dəfə gəlmiş Tofıqin səbri tükən- 
mişdi. M.Rzaquluzadə. İlk əldə - birinci 
növbədə, hər şeydən qabaq, dərhal. Mənim 
ilk eşqimi, ilk əldə haman; Gömdülər, bil- 
mədim amma nərəyə! Ə.Cavad. İlk öncə - ən 
birinci olaraq, əvvəlcə. Mən gurultu qopar- 
mağı ilk öncə; Alov gözlü şimşəklərdən öy- 
rəndim. M.Müşfıq. İnsanlar dəstə-dəstə kö- 
çüb Taxça-Taşa; İlk öncə düşündülər: mək- 
təbsiz şəhər olmaz. S.Rüstəm. İlk söz - giriş, 
giriş sözü, başlanğıc, müqəddimə. 

İLKCƏ sif. və zərf Ən birinci, ən əvvəl: 
hamıdan qabaq. 

İLKİN 1. zərf İlk olaraq, birinci olaraq, 
ilk dəfə, birinci dəfə. Gözümü dünyaya 
açanda ilkin; Anamı görmüşəm, səni gör- 
müşəm. S.Rüstəm. Bulağın suyundan ilkin 
içmək şərəfini qırx cavana verirlər. R.Rza. 
Elə bil ki, ilkin gördüm; Kainatda günəşi. 
N.Rəfıbəyli. 

2. sif İlk, birinci, ilkin məlumat. İlkin ta- 
nışlıq. - Ana, ana! Bu kəlnıəcik hər körpə- 
nin ən ilkin; Öyrəndiyi bir kəlmədir, əmdiyi 
süddən şirin. A.Şaiq. Etiraf edənin hər sözü 
min-min; Səhər günəşinin ilkin nurudur. 
B. Vahabzadə. 

İLKİNCİ sıra s. Birinci. 



İLLA 

İLKİNDİbax ikilidi [Molla İbrahimxə- 
lil:] Molla Həmid, Nuxadan yola düşən 
adamlar. Şeyx Salahın yazmağına görə, gə- 
rək bu gün ilkindi çağı buraya yetişsinlər. 

M. F.Axundzadə. İlkindi çağıydı. Əşrəf yol- 
daşları ilə bərabər salonda dərs hazırlarkən 
mürəbbi qapını açaraq, "Əşrəf!” - deyə 
bağırdı. A.Şaiq. Mən hər ilkindi çağı üfüq- 
lərə baxanda; Canlanırsan gözümdə, bir 
bənövşə yaxanda. R.Rza. 

İLQAR is. [ər. “iqrar”dan] 1 . Söz vermə, 
əhd, vəd, vəfa. İlqarından dönən namərd- 
dir. (Ata. sözü). [Koroğlu:] Üz tutmuşam, 
bu diyara gəlmişəm; Çənlibeldən bir ilqara 
gəlmişəm. “Koroğlu”. Biz ki ilqar keçirmi- 
şik aradan; Amin desək, tez düzəldər Yara- 
dan. Aşıq Ələsgər. Gün çıxar, əriyər dağla- 
rın qarı; Pozulmaz dostların əhdi, ilqarı.. 

N. Rəfıbəyli. □ İlqar almaq - söz almaq, 
vəd olmaq, əhd bağlamaq. Dəfələrlə bulaq 
başında onunla görüşmüş, sevişmiş və on- 
dan, öz istilahlannca, ilqar almışdı. A.Şaiq. 
İlqar vermək - söz vermək, vəd etmək, 
əhd etmək. Yüz il keçsə öz yarımdan dön- 
mərəm; ilqar verdim, ilqarımı danmaram. 
Qurbani. İlqarına düz çıxmaq - verdiyi 
sözün, əhdin üstündə durmaq, sözünə sadiq 
olmaq, vəfalı çıxmaq. Seyran ilqarına düz 
çıxıb, yoldaşını satmadı. M. Hüseyn. İlqa- 
rından dönmək - verdiyi sözə əməl etmə- 
mək, əhdini pozmaq, vəfasız çıxmaq. Abas 
ağlar zarı-zarı; Getməz könlümün qubarı; 
ilqarından dönən yarı; Tanrı tezbazar ey- 
ləsin! Aşıq Abas. 

2. məli. Hörmət mənasında. Uşağa buyu- 
ranın ilqarı olmaz. 

İLQARLI sif. İlqarında möhkəm, sözünün 
üstündə duran, əhdinə əməl edən; vəfalı. 
Gedirdim yaraq ilə; Ot biçdim oraq ilə; Bir 
Uqarlı gözəli; Gəzirəm çıraq ilə. (Bayatı). 

İLQARSIZ sif. Əhdini pozan, sözündə 
durmayan, vəfasız. Su gələr, asta gedər; 
Astabaasta gedər; Ilqarsız qız yanına; Sağ 
olan xəstə gedər. (Bayatı). Sən yaxşıya can 
de, xaini dağla; Ilqarsız adamın nitqini 
bağla. Aşıq Şəmşir. 

İLLA əd. [ər.\klas. 1 . İstisna bildirir: ...dən 
başqa, ...dən savayı. Cismində yox özgə 
dərdə tabı; İlla qəmi-eşq iztirabi. Füzuli. 



532 




İLLAH 

Əvət, hər şey para ilə əldə edilir; İlla fəzilət 
və insaniyyət! H.Cavid. □ Və illa klas. - bun- 
dan başqa. Və illa min-min illər keçər ki, bu 
murad lıasil olmaz. M.F.Axundzadə. Və Ula 
hər bir mövcudatın bir müəyyən təklifi var- 
dır.. C.Məmmədquluzadə. 

2. Yoxsa, əks halda. [Durnalar] ahəstə 
keçib getsinlər və illa, şahin və laçın duyuq 
düşüb, onların siirbəsini dağıdar və qızıl 
qana boyar. F. Köçərli. 

3. Bəzən “da” ədatı və “ki” bağlayıcısı 
ilə - xüsusən, ələlxüsus. 

İLLAH, İLLAH DA [ər. “illa”dan] dan. 
bax İlla 3 -cü mənada. [Gülşənəm:] Yaxşı 
dedin qoydun? Bizim tövlələrdə yanan 
[elektrik] adamın gözlərini qamaşdırır, 
illah da ki mənim kimisiniıı. M.Hüseyn. İllah 
da ona görə ağır oldu ki, Əııtərzadə özünü 
mərkəz adamı sayırdı. Mir Cəlal. □ İllah 
etmək (eləmək) dan. - and vermək, yal- 
varmaq, təkid etmək, çox çalışmaq. Ha illah 
elədik. Kəmalədən söz çıxara bilmədik. 
M.Hüseyn. [Əhməd:] Hacı, inadı var, xahiş 
eləyərsən oxumaz, nə illah eləyirsən oxu- 
mayanda oxumaz! İııaddı! Mir Cəlal. Hərçi 
illah elədi(lər) dan. - nə qədər çalışdılar- 
sa), səy etdi(lərsə), əlləşdi(lərsə). Vəzir, və- 
kil yığılıb münəccim çağırdılar, hərçi illah 
elədilər, yuxuııu yozub bir yana çıxarda 
bilmədilər. (Nağıl). 

İLLƏRLƏ, İLLƏRCƏ zərf Bir çox illər 
boyu, bir neçə il, illər uzunu, illər ərzində. 
İllərlə bir iş üzərində işləmək. İllərlə yol 
gözləmək. İllərlə təcrübə əldə etmək. - Hər 
kimin ağı qara isə utansın, a balam! Bəlkə 
illərcə yatanlar bir oyansın, a balam! 
M. Ə. Sabir. Bəlkə illərcə dayansan nazına; 
Sadə bir kərrə gülümsər o sana. H.Cavid. 
İllərcə dayandın arxan divarda; Hər gələn 
yolçuya dəhşətlə baxdın. M. Müşfiq. 

İLLƏT is. [ər.] 1. Xəstəlik, azar. Mən za- 
minəm ki, olmaya bir illət ilə fövt; Hər xəs- 
təyə dava edələr gər şərab ilə. S.Ə.Şirvani. 
Bu illətin Allaha qalıb bircə davası. 
Ə.Nəzmi. [Qurban:] Məsələ küləkdə deyil, 
professor, görünür, o qəndil ağaclarının 
özündə bir illət var. Ə.Məmmədxanlı. // Cis- 
mani nöqsan, qüsur. [Şeyx Mərvan:] İştə 



İLLÜSTRASİYA 

çirkinlik öylə bir illət; Ki, dəmadəm qazan- 
dırır nifrət. H.Cavid. 

2. Bir şeyə səbəb olan hal, əsil səbəb. 
Ucuzdur, var illəti; Bahadır, var hikməti. 
(Ata. sözü). Millətimizin ehtiyacı, qüsur və 
nöqsanımızın illəti, dalda qalmağımızın sə- 
bəbi nədə isə, gərəkdir dürüst təhqiq və təd- 
qiq oluna. F.Köçərli. Lakin ondan da övladı 
olmadı, buna Xədicə artıq şad idi, çünki il- 
ləti ərində görürdü. S.S.Axundov. 

3. Məqsəd, arzu, niyyət. Aşıq, nədir illə- 
tin? Ürəkdə var niyyətin; Məni heyran qo- 
yubdur; Şirin sözün, söhbətin. (Bayatı). De- 
dik, qoy yaşasın, nə minnəti var? Bəlkə çil 
toyuğun bir illəti var! S. Vurğun. 

İLLƏTLİ sif. 1. Bir illətə (xəstəliyə, aza- 
ra) mübtəla olan; xəstə. ..[İflic] azarına 
mübtəla olan bir bədənin məriz və illətli 
hissəsi salamat olan hissəsinə kömək əvəzi- 
nə ağırlıq və əziyyət yetirir.. F.Köçərli. 
// Cismani nöqsanı, qüsuru olan. 

2. Bir səbəbi, illəti olan. 

İLLƏTSİZ sif. Səbəbsiz. [Şeyx Sənan:] 
Ah, Xumar, Xumar! Niyə gəldin? Deyil bu, 
illətsiz; Məni məhv eləməkmi niyyətiniz? 
H.Cavid. 

İLLİK sif. 1 . Bir il davam edən və ya da- 
vam etmiş. İllik ezamiyyət. İllik fəaliyyət. İl- 
lik gəlir. İllik orta temperatur. II Bir il üçün 
nəzərdə tutulmuş, bir il üçün hesaba alın- 
mış. İllik hesabat. İllik tapşırıqlar yerinə 
yetirilmişdir. - Tahir bir neçə gün əvvəl illik 
planı doldurduqlarını söylədi. M.Hüseyn. 
[Usta Qəzənfər:] Dəniz neftçiləri illik planı 
vaxtından əvvəl yerinə yetiriblər. Z.Xəlil. 
// İldə bir dəfə çıxan, ildə bir dəfə olan, illik 
məcmuə. Akademiyanın illik yığıncağı. 

2. Bir yaşında. İllik bala. - Siz sərv kimi 
sərkəş olub böylə boy atdız; İllik beçətək 
banlayaraq xalqı oyatdız. M.Ə. Sabir. 

...illik - ilin sayını bildirən mürəkkəb 
sözlərin ikinci tərkib hissəsi; məs.: beşillik, 
üçillik, ikiillik. 

İLLÜMİNATOR is. [lat.] Hava və su 
nəqliyyatı vasitələrində şüşəli pəncərə. 

İLLÜSTRASİYA [lat.] Kitabın mətni ilə 
əlaqədar olan və bu mətnin izahına kömək 
edən şəkil. Jurnalın beşinci nömrəsində 
dərc olunmuş “ Məclisi-ədəb ” şəkli miisəl- 



533 




İLLÜSTRATİV 

inanlarda susmanın, mütiliyin və tam süku- 
tun nə qədər uca bir mərtəbədə tutulduğunu 
göstərən ən yaxşı illüstrasiyadır. F. Köçərli. 
Kitab illüstrasiyası janrı sərgidə olduqca 
zəif təqdim olunmuşdur. (Qəzetlərdən). 

İLLÜSTRATİV sif. [lat.] Əyani. Lüğətdə 
illüstrativ material. // illüstrasiyaya aid, il- 
lüstrasiya məqsədi daşıyan. 

İLLÜSTRÄTOR [lat.] Kitabın mətninə 
dair şəkillər çəkən rəssam; kitab rəssamı. 

İLLÜZİONİST [fr. illusion-dan] 1. İllü- 
zionizm (1-ci mənada) tərəfdarı. 

2. Müxtəlif və mürəkkəb üsul və vasitə- 
lərin köməyi ilə cürbəcür fokuslar göstərən 
sirk artisti; gözübağlıca. 

İLLÜZİONIZM is. [fr.] 1. Maddi aləmin 
illüziyadan - yanlış təsəvvürlərdən başqa 
bir şey olmadığını iddia edən, elmə zidd, 
idealist fəlsəfi görüş. 

2. Sehrbazlıq, gözbağlıcalıq. 

İLLÜZİYA \fr.] Olmayan bir şeyi həqiqi 
bir şey kimi qəbul etmə; yanlış, səhv təsəv- 
vür; xəyal. [Teatr direktoru:] Çiinki biz səh- 
nədə bəzən boyalar vasitəsilə illüziya yara- 
dırıq, alaqapı isə möhkəm materialdan dü- 
zəlir. M.Hüseyn. // Boş ümid, xam xəyal. 
Bunların hamısı illüziyadır. 

İLMƏ is. 1 . Toxunma şeylərin (xalça, co- 
rab, parça və s.-nin) ayrı-ayrı halqaşəkilli 
düyünləri. İlmə salmaq. İlmə vurmaq. - Usta- 
başı kənarda durub .. təlimat verir, qabarlı 
əllər ilmə düyürdü. Çəmənzəminli. Qız ke- 
çib dəzgcıh arxasında oturdu, barmaqları ilk 
ilmələri vurarkən gözlərində dərhal, bir za- 
man nanəli dərədə gördüyü çiçəklərin xəya- 
lı hərəkətə gəlib canlandı. Ə.Məmmədxan- 
һ. Oının hər ilməsində, hər xalında və hər 
gülündə Hikmətin ağ və möhkəm barmaq- 
ları görünürdü. Mir Cəlal. 

2. Kisə kimi şeyləri açıb-bağlamaq, 
asmaq üçün qaytan. Ondan çantanın ilməyi- 
ni qoluna taxmağı xahiş etdi. Ə.Əbülhəsən. 
//bax ilgək 1-ci mənada. Yaxamın ilməsi 
yox; Qırılıb düyməsi yox: Məni qoyub ge- 
dəli; Üzümün gülməsi yox. (Bayatı). 

İLMƏK is. 1. Asanlıqla açılan düyün. 
Mustafa bəy örtüyü götürdükdə bir dənə il- 
mək hörülmüş kəndir görür. Ə.Haqverdi- 
yev. ..Belindən qayışını açıb bir ucunu onun 



İLTİFAT 

buynuzuna ilmək kimi salıb çəkdi. M.Rza- 
quluzadə. 

2. B ax ilmə. Səltənət bu şəkillərə vurdu- 
ğu hər ilmək, hər xal üstündə əsmişdi. Mir 
Cəlal. 

İLMƏKLƏMƏ “İlməkləmək”dən f. is. 

İLMƏKLƏMƏK f. 1. İlməyə keçirmək, 
ilməyə bənd etmək. 

2. İlmək vurmaq. 

İLMƏKLƏTMƏ “İlməklətmək”dən. f.is. 

İLMƏKLƏTMƏK icb. İlməklə bağlat- 
maq, ilməyə bənd etdirmək. 

İLMƏKLİ sif. İlmək vurulmuş, ilməyi 
olan. İlməkli ip. 

İL-MÜDAM zərf Daim, həmişə. Həsrə- 
tindən sızıldaram sübhü şam; Cisin xəstə, 
gözü yaşlı il-müdam. Aşıq Nəbi. Arizdən 
Мәспипә tez yetir pəyam; Nə dolanır səhra- 
larda il-müdam. Aşiq Ariz. 

İLTİCA is. [əı:] 1. Sığınma, birinin yanı- 
na qaçıb himayə istəmə, pənah gətirmə. 
[Fərhad:] Mən ömrümdə bir kəsə yalvarma- 
dığım halda, namusum yolunda iltica dili 
açaraq sizə yalvarıram. C. Cabbarlı. [Sarı- 
köynəyin] gözlərinin dərinliklərində rica ilə 
qarışıq bir iltica xahişi var idi. S.FIüseyn. 

□ İltica etmək (eyləmək, gətirmək) - pə- 
nah gətirmək, sığınmaq, himayə istəmək. 
Dərgahına saqi eylər iltica ; Baş əyər süra- 
hi, piyalə sənə. Q.Zakir. [Xanım:] Siz bilir- 
siniz ki, mən onun xanımı deyiləm, zatəıı 
aramızda iyirmi yaş fərq var. Ancaq bir 
parça çörək üçün evinə iltica etmişəm.. 
Çəmənzəminli. 

2. ınəc. Xahiş, rica, yalvarış. Aşıq-məşuq 
olub, qəlbi yanmasa; Bir bu qədər ilticayə 
düşərini? Aşıq Ələsgər. Uzun ilticadan 
sonra Babaxan qızı inandırmışdı. Mir Cəlal. 

□ İltica etmək (eləmək) - xahiş etmək, 
rica etmək. Məşədi Əsgər təcil ən., [müsa- 
firə] tərəf yan alıb, çamadanını aparmaq 
üçün öz dili ilə ona iltica etdi. S.M.Qəniza- 
də. ..Mirzə Fətəli əziz və mehriban dayısının 
ayağına düşüb, ondan .. iltica eləyir ki, onu 
qulluğa qoysun. F. Köçərli. 

İLTİFAT is. [ər.] 1. Lütfkarlıq, lütf, mər- 
həmət, etina. Vardır şirin-şirin xoş ixtilatın: 
Nə fayda Vaqifə yox iltifatın. M.P.Vaqif. 
Kəsmə iltifatın qul Ələsgərdən; Kərəmli 



534 




İLTİFATKAR 

sultanım, getmə, amandı. Aşıq Ələsgər. 
[Eldar:] Mən ağlımı itirmişəm, mənim izti- 
rablarımı sənin ancaq belə iltifatların azal- 
da bilər. S. Hüseyn. // Hörmət, ehtiram, hüsn- 
təvəccöh, gülər üz göstərmə, xoş münasi- 
bət. Qan Aqilin ürək tərpədən iltifatına 
qarşı indi heyran-heyran baxır. S.Rəhimov. 
Cəmil utandığından cavab verə bilməyir, 
yalnız gülümsəyirdi. Sara isə müdirin iltifa- 
tından razı idi. Mir Cəlal. □ İltifat etmək 
(eləmək, göstərmək və s.) - 1) mərhəmət 
etmək, xeyirxahlıq göstərmək, yaxşılıq et- 
mək, mərhəmət edib vermək. Sən belə hər- 
gah mənə qəmxar isən; Bir qədər ip tap, 
mənə qıl iltifat. A.Səhhət; 2) xoş üz göstər- 
mək, hörmət göstərmək, lütf etmək. Nayib 
Cəfər bizə iltifat elədi və oturmağa yer gös- 
tərdi. C. Məmmədquluzadə. [Mozalan bəy:] 
Hacı mənə həqiqət artıq iltifat eylədi. 
Ə. Haqverdiyev. İltifat buyurmaq kölııı. 
-bax iltifat etmək. [Cəfər:] Bağışlayın, 
yoldaşlar. Sizdən bir ricam var. Biletiniz 
varsa, bir naharlıq iltifat buyurun. Çəmən- 
zəminli. Əgər bu növ kəşfiyyatçılardan biri 
iltifat buyurub türk qadınlığına da balaca 
bir nəzər salsa idi, .. biz də bu gün seçki za- 
manında Tükəzban xalanı meydanda tək 
qovmazdıq. B.Talıblı. 

0 İltifatın(ız) artıq olsun! - təşəkkür bil- 
dirir (bəzən kinayə yerində işlənir). [Vəli:] 
Bəy, iltifatın artıq olsun. Ü.Hacıbəyov. [Nə- 
riman:] Çox sağ ol, Qərənfil! İltifatın artıq 
olsun! İ.Əfəndiyev. [Sevinc:] İltifatın artıq 
olsun, biz sənin çörəyini yemirik. Z.Xəlil. 

İLTİFATKAR [ər. iltifat və fars. ...kar] 
bax iltifatlı. 

İLTİFATKARANƏ zərf [ər. iltifat və fars. 
karanə] köhn. İltifatla, hörmətlə, hüsn- 
təvəccöhlə, gülər üzlə, xoş üzlə. İltifatka- 
raııə qəbul etmək. 

İLTİFATKARLIQ bax Utifatlllıq. 

İLTİFATLI sifi 1 . İltifatla olunan (edilən). 
iltifatlı münasibət. 

2. İltifat edən, hüsn-təvəccöh göstərən, 
xoş sifət, lütfkar. 

İLTİFATLILIQ is. İltifatlı olma, iltifat 
göstərmə, lütfkarlıq. 

İLTİFATSIZ sif İltifatı olmayan, iltifat 
göstərməyən (etməyən), üz göstərməmə, 
xoş üz göstərməmə; hörmətsizlik. 



İLTİZAM 

İLTİFATSIZLIQ is. İltifat göstərməmə, xoş 
üz göstərməmə; hörmətsizlik, nəzakətsizlik. 

İLTİHABA, [ər.] tib. Bədənin bir yerində 
qızdırma, şiş, qızartı şəklində təzahür edən 
xəstəlik prosesi. Ağ ciyər iltihabı. İltihab 
prosesi. Boğazında iltihab var. 

İLTİHABLAŞMA tib. 1. “İltihablaşmaq”- 
dan fis. 

2. İltihab əmələ gəlmə, iltihab prosesi. 
Mədənin selikli qişası spirtin təsirindən şid- 
dətli qıcıqlandığından iltihablaşma əmələ 
gəlir ki, bu da qidanın həzmində iştirak edən 
vəzilərin işini pozur. “Az. qad.”. 

İLTİHABLAŞMAQ / tib. İltihab əmələ 
gəlmək. 

İLTİMAS is. [ər.] Xahiş, rica. Mən yiiz- 
başının iltimasına görə bu kağızı cırıram. 
C. Məmmədquluzadə. Çoxlar getdi iltima- 
sa, gəlmədin ; Vaqif öldü, neçin yasa gəlmə- 
din? M. P. Vaqif. Əslində Qədirin nə üçün 
sarınmağını bilməyən ağsaqqallar iltiması 
dərhal qəbul etdilər. Mir Cəlal. □ İltimas 
etmək (eləmək) - xahiş etmək, rica etmək, 
minnət eləmək. Koroğlu iltimas eylər; Bala, 
incitmə Qıratı! “Koroğlu”. Obanın ahıl- 
cahılı Kərəmdən bir az oxumasını iltimas 
elədilər. “Əsli və Kərəm”. İltimas evlərəm, 
gedən canlara; Dost-düşmən içində yar 
oynamasın. Aşıq Ələsgər. 

İLTİMASÇI is. İltimas edən, minnətçi. 
[Usta Zeynal Qurbana:] ..De ki, ay kafir oğlu 
kafir, burada nə bir o qədər iş var ki, sən 
mənim sözümə inanmayıb, Hacı Rəsulu ilti- 
rnasçı salırsan. C.Məmmədquluzadə. 

İLTİSAQİ [ər.\. iltisaqi dillər dilç. - sö- 
zün kökünü dəyişdirmədən, ona şəkilçilər 
artırılmaqla yeni formalar və ya yeni sözlər 
düzəldilən dilləri; məs.: türk dilləri, fin-uqor 
dilləri. Azərbaycan dili iltisaqi dillərdəndir. 

İLTİSAQİLİK is. dilç. İltisaqi dilin xüsu- 
siyyəti, keyfiyyəti. Türk dillərinin iltisaqiliyi. 

İLTİZAM is. [ər.] 1. Bir işin yerinə yeti- 
rilməsini lazım bilmə, özü üçün borc hesab 
etmə, boynuna götürmə, öhdəsinə götürmə. 

2. köhn. Qrammatikada: iş, hal və hərə- 
kətin söz söylənən vaxtdan sonra icrasının 
lazım olmasını göstərən feil forması; lazım 
forması. 

3. Bax iltizamnamə. 



535 




İLTİZAMÇI 

İLTİZAMÇI is. köhn. Bil' şeyi öhdəsinə 
götürərək, yerinə yetirəcəyi haqqında dilin- 
dən kağız vermiş adam. 

İLTİZAMNAMƏ is. [ər. iltizam və fars. 
namə] Mütləq yerinə yetirməyi tələb edən 
yazılı vəd, öhdəçilik kağızı. Iltizamnamə 
vermək (dilindən kağız vermək). - Şübhəsiz 
ki, belə bir iltizamnaməni imza etmək hər 
kəs üçün çətin idi. M.S.Ordubadi. [Səlim:] 
Sən burada idarənizin müdiri yoldaş Möh- 
siinzadəyə bir iltizamııamə yazıb verərmisən 
ki, hər ay maaşından bu pulu Mehribana 
versin? S. Hüseyn. 

İLYARASI is. Sağalması uzun sürən və 
sağalandan sonra (adətən üzdə) yeri qalan 
yara. [Bəyin] çənəsinin yanları ..yanağında 
ilyarası, qırışıqlar, çal-çarpaz cizgilər ara- 
sında bürüşmüşdü. Mir Cəlal. 

İMA is. [ər.] klas. işarə, kinayə, eyham, 
him, örtülü məna. O dalğın gözlərə baxdıq- 
ca ruhim eylər istila! O gözlər hər baxışda 
fikrə yüz min rəmz edər ima! H.Cavid. [Stu- 
dentin] yoldaşları adət üzrə ondan "Ev sa- 
hibi xanım gözəldirmi? ” - deyə ima ilə so- 
ruşduqda, ciddi cavab verdi. Çəmənzəmin- 
li. Eşqimin bir başqa iması yoxdur; Onun 
haqqa tapan imanı ayduı. Ə. Cavad. 

İMAJİNİST is. ədəb. İmajinizm tərəfdarı. 

İMAJİNİZM \fı-.] XX əsrin əvvəllərində 
rus poeziyasında ədəbi yaradıcılıqda ideya- 
lılığı rədd edən formalist cərəyanlardan biri. 

İMALƏ 1 is. [ər.] 1. Mədəni süni surətdə 
təmizləmək məqsədi ilə düz bağırsağa 
maye daxil etmə. İmalə etmək. 

2. Bu mayeni düz bağırsağa yeridən alət. 

İMALƏ 2 is. [əı;] ədəb. köhn. Əruz vəz- 
nində yazılmış şeirlərdə: qısa oxunması la- 
zım gələn hərəkənin vəznə uyması üçün 
qeyri-təbii olaraq uzadılmasından ibarət 
vəzn nöqsanı. 

İMAM is. [ər.] 1. Müsəlmanlarda: camaat 
namazına başçılıq edən, habelə bir məhəl- 
lədə nikah, ölüm və s. dini işlərə baxan ru- 
hani. İmaıııə ixtiyarın vermə, hərgiz uyma 
təkbirə: Özün kim faili-muxtarsan, biixtiyar 
olma. S.Ə.Şirvani. [Məşədi:] Bunun evini 
yıxıb, bu halətə salan imam oldu. Ə.Haqver- 
diyev. Mən sözümü qurtarmamışdım ki, 
məhəllənin imamı Şeyx Miıiıadi içəri girdi. 
Qantəmir. 



İMAN 

2. Məzhəb və ya təriqət başçısı. // Şiə 
məzhəbi başçısı sayılan Əli və onun övlad- 
larına verilən ad. İmam üçün ağlayan göz- 
dən olar. (Ata. sözü). [Molla Kazım:] De- 
yirlər, oruc nahaq, namaz nahaqdır, imam 
təziyyəsi nahaqdır. Ə. Haqverdiyev. [Molla 
Xəlil:] Sən imamların bacılarını, qızlarını 
yadına sal, səbr elə!.. S. Hüseyn. 

3. Bəzi kiçik ərəb dövlətlərində dövlət 
başçısı. 

İMAMCÜMƏ is. [ər.] din. Cümə günləri 
camaat namazına başçılıq edən ruhani. [İs- 
mayıl:] Təbriz böyük şəhərdir, savadlı 
imamcümələr var. P.Makuhı. 

İMAMƏT is. [ər.] din. imamlıq. Vaxta ki, 
ona imamət verilib, o hər şeyi bilər. Ə. Haq- 
verdiyev. 

İMAMLIQ is. din. imam vəzifəsi, imam 
rütbəsi. İmamlıq etmək. 

İMAMZADƏ is. [ər. imam və fars. ...zadə] 
İmamların, övliyaların və onların övladları- 
nın basdırıldığı yer; ziyarətgah. [Gövhərta- 
cın anası:] Dünən mən gedib imamzadədə 
şam yandırdım. Ə.Haqverdiyev. Bu on beş il 
ərzində yer qalmadı - pir, imamzadə, ocaq, 
ziyarət qalmadı ki, Müııəvvər xanım baş 
vurmasın.. Mir Cəlal. [Molla:] Bu saat ca- 
maat özündən çıxmışdır, dəstələr təşkil edə- 
rək imamzadəyə gedir. P.Makulu. 

İMAN is. [ər.] 1. İnanma, dərin inam. 
[Nüşabə:] Sənə qəlbimdə bir iman vardı; 
Könlümü şübhə, tərəddüd sardı. A.Şaiq. 
[Kərimxan:] Hələ də öz imanında möhkəm 
qalmaq istəyirdi. M. İbrahimov. // İslamiy- 
yətdə: dinə, Allahın birliyinə, peyğəmbər- 
lərə inanma və bunu dillə iqrar etmə; eti- 
qad. Dil zülfilə rüxsariivə çün qıldı təmaşa; 
Avarə qalıb küfr ilə iman arasında. Heyran 
xanım. Bu isə bəs o ləiııin də işi qullabıdır; 
Dini, inıaııı danıb, yoldan azıbdır, babıdır. 
M.Ə. Sabir. [Müridlər:] Şeyximiz atdı höknıi- 
Quranı; Şeyximiz satdı dini, imanı. H.Cavid. 
□ İman etmək (bəsləmək, gətirmək) 
- inanmaq. Beləliklə, [İldırımzadə] Dəmi- 
rova .. dərin bir iman bəslərdi. S. Rəhimov. 
İman əhli - dinə inanan, dini ehkamlara 
riayət edən, etiqadlı. Dünya görmüş adam 
( özü də iman əhlinə oxşuyurdu) yenə bir də- 
rin ah çəkib dedi.. C.Məmmədquluzadə. 



536 




İMANLI 

İmana gəlmək - 1 ) islam dinini qəbul et- 
mək, dönüb müsəlman olmaq (qeyri-mü- 
səlman haqqında). Üzünü görsə əgər gəbr- 
lər imana gələr; Küfrdən əl götürüb rahi- 
müsəlmanə gələr. Q. Zakir. Biçarə Kərimi 
salma nəzərdən; Əgərçi kafirəm, gəldim 
imana. Aşıq Kərim; 2) məc. xeyli xahişdən, 
inandırmadan, təkiddən, səydən sonra razı 
olmaq, qəbul etmək. İmana gəlmir ki, gəl- 
mir. İmana gətirmək - 1) təbliğat və s. 
yolu ilə birinə müsəlmanlığı qəbul etdir- 
mək; 2) məc. xeyli xahişdən, inandırmadan, 
təkiddən, səydən sonra razı olmasına, bir 
şeyi qəbul etməsinə nail olmaq. İmandan 
çıxmaq - dindən çıxmaq, dini ehkamları 
pozmaq. İmanı kamil olmaq - 1) imanı, 
etiqadı, əqidəsi təmiz olmaq; 2) məc. məq- 
sədinə, məramına çataraq rahat olmaq. O 
mehrabü minbər qaşlara mail; Olmayanın 
olmaz imam kamil. Q. Zakir. [Əsgər Süley- 
mana:] Hərgah bir işi də bilsən, onda ima- 
nım kamil olar. Ü.Hacıbəyov. İmanını sat- 
maq - yalandan şahidlik etməklə əqidəsini, 
məsləyini birinə qurban etmək, satılmaq. 
imanını satıb, əppəyinə qatıq eləyir. (Ata. 
sözü). [Rüstəm bəy:] ..Bax imanımı belə 
satmışam. S.S.Axundov. İmanını tərəziyə 
qoymaq - alverdə müştərini aldatmaq, çə- 
kidə aldatmaq. Baqqal qoyar tərəziyə ima- 
nın. Q.Zakir. İman-güman - şübhə, zənn, 
güman. Əntiqə Hacı Rəsulun nəyinə lazım- 
dır? Burada iman-güman çox yerə gedə bi- 
lər. Mir Cəlal. Allah imanını kamil eləsin 
- birinə xeyir-dua məqamında. [Kərbəlayı 
Xeyransa:] A. ..a.. .a... balam, Allah imanını 
kamil eləsin, ay Məşədi Püstə bacı, mənim 
heç yadımda yoxdu. H.Sarabski. Sahibi- 
iman - bax iman əhli. Yox yeni bir dinə 
yəqinim mənim; Salıibi-imanəm, a şirvan- 
lılar! M. Ə. Sabir. 

2. İmanla şəklində zərf - etiqadla, inana- 
raq. Mən sizə imanla vermişəm könül.. A.Şaiq. 

İMANLI sif. Dinə inanan, dindar. // İnsaf- 
lı. Amma bu qan çox imanlı qarı idi. “Əsli 
və Kərəm”. 

İMANSIZ sif. 1 . Dinsiz, Allahsız, etiqad- 
sız; kafir. // İs. mənasında. [Bəndalı:] Gör- 
mürsən bu imansızları, bu saqqalı qana bu- 
lanmışları! Mir Cəlal. 



İMDAD 

2. məc. Mərhəmətsiz, insafsız, qəddar. 
Dinsizin öhdəsindən imansız gələr. (Ata. 
sözü). Yaman imansız kişidir, nıaşını sax- 
latdı, dedi: - Düş yerə.. M. İbrahimov. [Yu- 
nis:] Əgər sən bilsəydin ki, xalacan, o Ya- 
qutun anası necə imansız an’addır, sənin də 
qanın qaralardı. Ə.Məmmədxanlı. 

İMANSIZCASINA zərf İnsafsızlıqla, 
mərhəmətsizcəsinə, amansızcasına, qəd- 
darcasına. 

İMANSIZLIQ is. 1 . Dinsizlik, kafirlik. 

2. məc. Mərhəmətsizlik, insafsızlıq, qəd- 
darlıq, amansızlıq. 

İMARƏT is. [ ər .] Böyük və qəşəng bina, 
ev; mülk, tikili. [Mirzə Kərim:] Gərək sizin 
hər birinizin daxmalar əvəzinə gözəl imarə- 
tiniz olsun. Ə.Haqverdiyev. Ağalıq evi təzə 
qayda ilə tikilmiş ikimərtəbə gen-bol bir 
imarət idi. S.S.Axundov. 

İMDAD is. [ər.] Kömək, yardım; darda 
qalmış bir adamın köməyinə yetişmə, dadı- 
na yetmə. Koroğlunun dəlilərdi imdadı; 
Qılınc çəkdi, hasil ola muradı. “Koroğlu”. 
Görüşdülər, öpüşdülər o qəhrəmanlar; Bir- 
birinin xilaskarı, imdadı kimi. S. Vurğun. 
[Qız] əlləri ilə oğlanın iri çiyinlərinə eh 
ilişmişdi ki, deyərdin, bundan nə isə kömək, 
imdad gözləyir. Mir Cəlal. □ İmdad etmək 
(eləmək, qılmaq) - kömək etmək, dadma 
yetmək. Könül şəhriıı çalıb yəğmaladı qəm 
ləşkəri, Zakir; Neçin imdad qılmaz, bəs de- 
yirdin padişahım var. Q.Zakir. Çün natəva- 
nii zarü zəifəm firaqdən; Bu gün də yar et- 
məsə imdad, ağlaram. X.Natəvan. Sən kö- 
nül fürsət tapıb ol yarə qurban, kim sənə; 
Gər əlimdən gəlsə, billah, mən də imdad ey- 
lərəm. S.Ə.Şirvani. İmdada qoşmaq -bax 
imdadına qoşmaq (yetmək). [İblis:] Hey- 
hat, olamaz dərdinə bir kimsədən imdad; 
İmdadə qoşar, qoşsa fəqət ah ilə fəryad. 
H.Cavid. İmdada yetirmək - köməyə çat- 
dırmaq, dada yetirmək. Çünki hicran ələmi 
saldı məni zindanə; Ey əcəl, rəhm elə, sən 
özün imdada yetir. Heyran xanım. İmdad- 
dan düşmək - gücdən düşmək, əldən düş- 
mək, qocalmaq. O, imdaddan düşüb, heç bir 
şeyə yaramır. İmdadı kəsilmək - hər şey- 
dən ümidi kəsilmək, köməksiz qalmaq. 
Oğlu öldü, imdadı kəsildi. İmdadına qoş- 

537 




İMDADSIZ 

maq (yetmək, çatmaq, gəlmək) - bərk 
ayaqda, çıxılmaz vəziyyətdə qalmış bir 
adamın dadma çatmaq, köməyinə gəlmək. 
[Gülşənəm:] Səndən başqa bizim imdadı- 
mıza yetən yoxdur. S.S. Axıındov. [Kimon:] 
Çatdı imdadına bu qız, ey xan! A.Şaiq. 

İMDADSIZ sif. Köməksiz, yardımsız. 
□ İmdadsız qalmaq - köməksiz qalmaq, 
tək qalmaq, əli heç kəsə çatmamaq. 

İMDADSIZLIQ is. Köməksizlik, çarəsizlik. 

İMDİ bax indi. Bu çərxi-fələk tərsinə 
dövran edir inıdi. M.Ə.Sabir. [Sabbah:] Saqın, 
imdi sizə verinəm sevgili Xəyyamı. H. Cavid. 

İMDİCƏ bax indicə. 

İMƏCİ is. İməcilikdə iştirak edən adam. 
Həyətdə iri palazlar döşəmiş, iməcilər ça- 
ğırmışdı. A.Şaiq. □ İməci olmaq - birinə 
kömək etmək məqsədi ilə görülən faydalı 
işdə iştirak etmək. [Ballınm] bildirə kimi 
atası kəndin naxırını otarar, anası qapılar- 
da iməci olub, onun-bunun hanasını toxu- 
yardı. Ə. Vəliyev. 

İMƏCİLİK is. Könüllü olaraq və zəhmət 
haqqı almadan ictimai-faydalı bir işi, tapşı- 
rığı kollektiv surətdə, elliklə yerinə yetir- 
mə. Bu iməcilik böyük bir əmək bayramına 
dönmüşdü. Burada hər millətdən çalışan 
vardı. B.Talıblı. Gənclərin gücü ilə bir neçə 
dəfə iməcilik keçirilib, idman meydanı dü- 
zəldi. Ə. Sadıq. Nahiyənin rəhbərləri bu 
cümə iməcilik təşkil edib, dərənin üstündən 
körpü salırdılar. Ə.Əbülhəsən. □ İməcilik 
etmək - birinə kömək məqsədi ilə bir işi 
birlikdə görmək, elliklə köməkləşib yerinə 
yetirmək. Lakin yetimin uşaqlığını camaat 
nəzərə alaraq, hər il iməcilik edib onun əki- 
ninə, biçininə kömək edərdi. Çəmənzəminli. 

İMƏK: iməyə düşmək - iməkləməyə 
başlamaq. İməyə düşən uşaq .. yəhərin qa- 
şından tutdu. S. Rəhimov. 

İMƏKLƏMƏ “İməkləmək”dən fis. 

İMƏKLƏMƏK/ Əllər və dizlər üzərində 
hərəkət etmək. Nə isə, vaxt yetişdi, gərək 
uşaq iməkləsin, yerisin, gülsün, danışsın, 
şad olsun.. N.Nərimanov. [Atakişi:] Ay sənə 
qurban inəklər ; Bu balam haçan iməklər. 
C.Cabbarlı. Əllərin qurtardı iməkləməkdən ; 
Ayağın yer tutdu, a qızım, sənin. B. Vahab- 
zadə. // Üzüqoylu sürünə-sürünə hərəkət 



İMKAN 

etmək, yerlə sürünmək. Dəyirman üstə lək- 
lər; Çırmanıb ağ biləklər ; Oğlan qızdan 
ötəri; Dizi-dizi iməklər. (Bayatı). [Döyüş- 
çülər] bəzən uşaq kimi iməkləyir, bəzən də 
şahin kimi uçurdular. Ə. Vəliyev. 

İMƏKLƏTMƏ “Iməklətmək”dən f. is. 

İMƏKLƏTMƏK f. Uşağın iməkləməsinə 
kömək etmək, iməkləməyə öyrətmək. 

İMHA is. [ər.] Məhv etmə, tələf etmə. 
Bunların içindəki miizürr mikrobların im- 
lıası üçün oralar hər gün .. dezinfeksiya olu- 
naraq, son dərəcə pak və təmiz saxlanmaq- 
dadır.. T.Ş. Simurq. 

İMİC is. [ing.] 1. Fikri surət, fikri təsəvvür. 

2. Rəmz, simvol. 

İMİR is. məh. Şah arı. 

İMİRÇİMƏ "İmirçimək”dən fis. 

İMİRÇİMƏK/ dan. İylənmək, xarab ol- 
mağa başlamaq, turşumaq, ağırlaşmaq. Qa- 
tıq imirçiyib. Pendir imirçiyib. 

İMİRÇİMİŞ f.sif. daıı. Ağırlaşmış, xarab 
olmuş, turşumuş, iylənmiş. Imirçimiş yağ. 

İMİŞ Qoşulduğu sözü keçmiş zamana 
bağlayaraq ona rəvayət mənası verən bağ- 
lama. Şəhər çox böyük imiş. Onun qisməti 
belə imiş. - Hər kəs [Zeynala] adi bir idarə 
məmuru kimi baxır imiş. S. Hüseyn. 
C. Məmmədquluzadənin təsvirinə və tarixi 
sənədlərə görə o zaman Azərbaycan dilində 
qəzet çıxarmaq çox çətin məsələ imiş. 
M.İbrahimov. Ancaq indi Kərimə əyan oldu 
ki, bura nə imiş. Mir Cəlal. 

İMİTÄSİYA [lat.] 1. Oxşatma, bənzətmə; 
bir şeyin saxtasını düzəltmə. Mərmər imi- 
tasivası (mərmərə oxşadılmış şey). Dəri 
imitasiyası (dəriyə oxşadılmış material). 

2. mııs. Musiqi motivinin bir interval yu- 
xarı və ya aşağı olaraq başqa səslə təkrarı; 
təqlid. Çox zaman əsas melodiya ardıcıl 
olaraq başqa səslərdə ya eyni ilə, ya da 
döndərmə yolla təkrar edilə bilər. Polifonik 
musiqidə çox intişar tapan bu üsula imita- 
siya ( təqlid ) deyilir. Ə.Bədəlbəyli. 

İMKAN is. [ər.] 1. Hər hansı şərait daxi- 
lində bir işin həyata keçirilə bilməsi, müm- 
künlük, mümkün olma. Nə dildə olsa olsun 
elm olsun xəlqi-aləmdə; Deyildir bir dilə 
məxsus, var hər dildə imkanı. S.Ə.Şirvani. 
..Kömək etmək imkanı əldə ikən, bu 



538 




İMKANLI 

vəzifədən boyun qaçırmaq .. insanlıq sifətini 
itirmək deməkdir. M.S. Ordubadi. ..Asanlıq- 
la odun gətirməyə imkan vardı. Ə.Əbülhə- 
sən. // Əlverişli şərait. □ İmkan gözləmək 

- bir işi həyata keçirmək üçün əlverişli 
şəraitin yaranmasını gözləmək, fürsət 
gözləmək. İmkan olmamaq - mümkün ol- 
mamaq, müyəssər olmamaq. Səni görsəm 
özüm ilə həsədimdən ölərəm; Bu səbəbdən 
mənə vəslin dəxi imkan olmaz. S.Ə.Şirvani. 
İmkan tapmaq - bir işi həyata keçirmək 
üçün əlverişli yol tapmaq, fürsət tapmaq. 
[Qaçaqlar] kütləvi talana imkan tapa bilmə- 
dilər. M.S. Ordubadi. [İnsanlar] boğazlarına 
keçmiş fəlakət zəncirini qırıb atmağa heç 
bir yol və imkan tapa bilmirdilər. Ə.Abasov. 
İmkan verməmək - mane olmaq, yol ver- 
məmək, qoymamaq. İmkan yaratmaq 
(vermək) - bir işi həyata keçirmək üçün 
əlverişli şərait yaratmaq, yol vermək. Ayıq 
ol, döyüşə yaratma imkan; Hər kiçik iş üçün 
tökülməsin qan. A.Şaiq. Qadınına gəldikdə 
onun yaşaması üçün geniş imkan yaratma- 
lısan. M.S. Ordubadi. İmkan yoxdur - müm- 
kün deyil, ola bilməz, imkan xaricindədir. 

2. Bir şeyin həyata keçməsinə kömək 
edən əlverişli şərait. Maddi imkanlar. Ya- 
şamaq, çalışmaq, oxumaq üçün hər cür im- 
kan və şərait yaranmışdır. - Təsərrüfatın 
daxili imkanlarından geniş istifadə edilir. 
(Qəzetlərdən). // İqtidar, qüvvə, vəsait. 
Mirzə Səfərin vəziyyəti mənə aydın məlum- 
dur və uşaqlarını öz xərci ilə oxutmağa 
onda imkan var. Ə.Haqverdiyev. 

0 İmkan daxilində - nə qədər imkan 
varsa, güc çatdığı qədər. ..İmkan daxilində 
bəzi ədəbi mülahizələr söyləmək istəyirəm. 
S. Rəhimov. İmkan xaricində olmaq 

- mümkün olmamaq, həyata keçirməyə 
güc, bacarıq çatmamaq, bacara bilməmək. 
„O zanıankı dünyanın ən böyük paytaxtını 
piyada gəzmək imkan xaricində idi. 
M.S. Ordubadi. 

İMKANLI sif İmkanı olan, mümkünü 
olan, iqtidarı olan. 

İMKANSIZ sif. 1 . İmkanı olmayan, müm- 
künü olmayan. İmkansız adam. 

2. İmkansızdır şəklində - mümkün de- 
yil, qeyri-mümkündür, çox çətindir. Xəstə- 



İMPERATOR 

liyin əlacı imkansızdır. Öhdəsindən gəlmək 
imkansızdır. □ İmkansız olmaq - mümkün 
olmamaq. Əhali o qədər qəzəblənmişdi ki, on- 
ların qabağını almaq imkansızdı. P.Makulu. 

İMKANSIZLIQ is. Qeyri-mümkünlük, 
mümkün olmama, imkan olmama, çox çətin 
olma; bir işin yerinə yetirilməsi üçün imkan 
və şərait olmadığı hal. Gözəl Təliə, insanı bu 
qədər düşünməyə məcbur edən yeganə bir şey 
vardısa, o da imkansızlıqdır. M.S. Ordubadi. 

İMLA is. [ əı -.] 1. Hər bir ədəbi dil üçün 
qəbul edilmiş vahid və düzgün yazı sistemi; 
orfoqrafıya. □ İmla qaydaları - hər hansı 
bir dildə düzgün yazma qayda və üsulları. 
İmla dərsi. İmla xatası. - Möhtərəm ədibi- 
miz ingilislərin imlasının adını qoyur “əcib ”, 
amma bizim imlaya heç olmasa ‘‘bir az 
əcib ” də demək istəmir. C.Məmmədquluzadə. 

2. Şagirdlərə orfoqrafıya vərdişlərini və 
savadlı yazmağı öyrətmək məqsədi ilə on- 
lara deyib yazdırma işi. □ İmla demək - de- 
yib yazdırmaq, diktə etmək. Müəllim imla 
deyir, uşaqlar da qələmlərini mürəkkəbə ba- 
tırıb başlarını yana əyərək yazırdılar. M. Arif. 

İMMANENT sif. [latıncadan\ kit. Bir şe- 
yin və ya hadisənin daxilən öz təbiətinə xas 
olan, ondan doğan; daxili. Kapitalist isteh- 
salının immanent qanunları. 

İMMİQRÄNT is. [lat.] Mühacir, bil- 
ölkədən köçüb başqa ölkədə yaşayan. 

İMMÜN is. [ latıncadan \ tib. biol. Yolu- 
xan xəstəliklərə və müəyyən zəhərlərə 
qarşı qorunma qabiliyyəti olan. İnsanın 
ömrü ərzində keçirdiyi müxtəlif xəstəliklərin 
nəticəsində onun qanında həmin xəstəlik 
törədən mikroblara qarşı xüsusi immun - bio- 
loji maddələr əmələ gəlir ki, bunlar da or- 
qanizmi eyni bir xəstəliklə ikinci dəfə xəs- 
tələnməkdən qoruyur. H.Tağıyev. 

İMMUNİTET [i latıncadan ] tib. biol. Or- 
qanizmin yoluxma xəstəliyinə tutulmamaq 
qabiliyyəti. 

İMMUNİZÄSİYA [lat.] tib. biol. immuni- 
tet yaratma (bax immunitet). 

İMMUNLUQ is. tib. biol. Yoluxucu xəs- 
təliklərə və bəzi zəhərlərə qarşı qoruna bil- 
mə qabiliyyəti. 

İMPERATOR [lat.] Padşahın, hökmdarın 
ən yüksək titulu və bu titulu daşıyan şəxs; 



539 




İMPERATORLUQ 

padşah. [Bağır xan:] Siz imperator zabitini 
soymaqmı istəyirsiniz? E. Sultanov. 

İMPERATORLUQ is. 1. İmperatorun ti- 
tulu, adı. // İmperatorun hökmdarlıq etdiyi 
dövr, müddət. 

2. Bir imperatorun idarəsi altında olan 
dövlət, ölkə; hökmdarı imperator titulu da- 
şıyan dövlət. Roma imperatorluğu. - III 
Dövlət duması çar imperatorluğunun tərki- 
binə daxil olan millətlərin ən ibtidai hüqu- 
qunu daha artıq məhdud edən bir sıra qa- 
nunlar keçirtdi. “SSRİ tarixi”. 

İMPERATRİÇƏ is. 1 . İmperatorun arvadı. 

2. Qadın imperator. 

İMPERİAL [lat.] köhn. 10 manatlıq rus 
qızıl pulu (1755-ci ildən); 1897-ci ildən 
sonra (inqilaba qədər) 15 manat dəyərində 
olan qızıl pul. Pinəçilər bafta taxar boynu- 
na; İmperial tökər vərəq oynuna. Q.Zakir. 
[Xonça qabının] içinə oğlan evi bir əlbəsəlik 
ipək parça, iki imperial və onun əmsalı bir 
şey qoyub qaytaracaqlar. R. Əfəndiyev. 
[Muzdur] iki yüz imperialın neçə manat ol- 
duğunu ha çalışdısa, hesab edə bilmədi. 
S.M.Qənizadə. 

İMPERİALİST \fr.\ 1. İmperializm və tə- 
cavüz siyasəti yürüdən inhisarçı kapitalın 
nümayəndəsi olan iri kapitalist. Müharibə 
qızışdıran imperialistlər. 

2. İmperialist monopoliyalar. 

İMPERİALİZM [fr.] Kapitalizmin XIX 
əsrin axırında və XX əsrin əvvəlində daxil 
olduğu ən yüksək və axırıncı mərhələsi; iri 
inhisarlarla səciyyələndirilən xammal mən- 
bələri və xarici bazarlar uğrunda özgə ölkə- 
ləri tutmaq, özgə xalqları istismar etmək, 
dünyanı yenidən bölüşdürmək üçün böyük 
kapitalist ölkələri arasındakı müharibə 
siyasəti. 

İMPERİYA [lat.] 1. Başında imperator 
duran monarxist dövlət. 

2. İri imperialist müstəmləkəçi dövlət. 
Britaniya imperiyası. - 1905-ci il inqilabı 
Rusiya imperiyasında yaşayan bütün xalq- 
ların həyatında yeni dövr açdı. M. İbrahimov. 

İMPİÇMENT is. [ing.] 1. Vəzifəsindən 
kənarlaşdırma. 

2. Mühakimə etmək. 

İMPORT [ing. əsli lat.] bax idxalat. 



İMRİKLƏTMƏ 

İMPOTENSİYA is. [lat.] Cinsi gücsüzlük. 

İMPRESSARİO is. [ital.] Konsert, tama- 
şa, qastrollar təşkil edən işbaz. 

İMPRESSİONİST [fr.] 1. İmpressionizm 
tərəfdarı olan rəssam, musiqiçi, yazıçı. 

2. İmpressionizm mahiyyətində olan, im- 
pressionizm üçün səciyyəvi olan; şəxsi tə- 
əssürat və əhval-ruhiyyəyə əsaslanan. Im- 
pressionist əsər. Impressionist musiqi. Ədə- 
biyyatda impressionist meyillər. 

İMPRESSİONİZM [fr.] XIX əsrin ikinci 
yarısında burjua incəsənətində meydana 
gəlmiş cərəyan (bu cərəyan tərəfdarları 
realizmi rədd edir, ictimai məsələlərdən 
qaçır, əsərlərində şəxsi əhval-ruhiyyə və 
təəssüratlarını verməyə çalışır və məz- 
munun zərərinə olaraq formaya həddindən 
artıq fikir verirdilər). 

İMPROVİZASİYA [lat.] Hazırlaşmadan 
şeir, ya nitq söyləmə, hava oxuma və ya 
musiqi çalma; irtical. Vəzıısiz musiqiyə bun- 
lar daxildir: ladlar üzərində vokal və çalğı 
gəzişməsi ( improvizasiya ). Ü.Hacıbəyov. 

İMPROVİZÄTOR [lat.] İmprovizasiya 
qabiliyyəti olan adam: hazırlaşmadan şeir 
və ya nitq söyləmək, musiqi yaradıb çalmaq 
qabiliyyəti olan adam. Mahir improvizator. 

İMPROVİZATORLUQ is. İmprovizasiya 
qabiliyyəti; hazırlaşmadan döşdən şeir, nitq 
söyləmək, musiqi yaradıb çalmaq. 

İMPULS [lat.] kit. 1. Hər hansı bir hərə- 
kəti doğuran daxili səbəb, təkan. Yaradıcı- 
lıq impulsu. iradə impulsu. 

2. fiz. Cismin kütləsi ilə sürətinin hasilinə 
bərabər olan hərəkət miqdarı. 

İMRƏNDİRMƏ “İmrəndirmək”dən/w. 

İMRƏNDİRMƏK/ Həvəsləndirmək, ta- 
maha salmaq, tamahsılandırmaq. 

İMRƏNMƏ "İmrənmək”dən fis. 

İMRƏNMƏK f. Həvəslənmək, tamaha 
düşmək, iştahaya gəlmək, ağzı sulanmaq; 
arzu və həvəs oyanmaq. 

İMRİK is. məh. Əzilmiş, döyülmüş şeyin 
içində qalan iri dənəsi. Imrik duz. 

İMRİKLƏMƏ "İmrikləmək”dən fis. 

İMRİKLƏMƏK/ məh. Buğda, duz və bu 
kimi şeyləri tam döyməmək, narın etmə- 
mək. Duzu imrikləmək. Arpanı imrikləmək. 

İMRİKLƏTMƏ “İmriklotmək”don fis. 



540 




İMRİKLƏTMƏK 

İMRİKLƏTMƏK bax imriklətdirmək. 

Yarma xəşili bişirmək üçün buğdam imrik- 
lətmək. 

İMSİK sif. Iy bilən, iyi tez duyan. Imsik 
adam. 

İMSİLƏMƏ “İmsiləmək” dən/w. 

İMSİLƏMƏK f. məh. İyləmək, qoxula- 
maq, iy almaq. Külək də ac it kimi vurnuxur 
o küçədən bu küçəyə; Qapıları, divarları 
imsiləyir. R.Rza. İmsilədi o, havanı ; Buynu- 
zunu sürtdü daşa. Z.Xəlil. 

İMSİLƏNMƏ “İmsilənmək”don f.is. 

İMSİLƏNMƏK f. İy duymuş kimi ora- 
buram iyləmək. Sallayıb başını imsilənərək; 
Qapının ağzında gərnəşir köpək. S. Vurğun. 

İMTAHAN is. [ər.] 1. Hər hansı bir fənn 
üzrə keçirilən yoxlama sınağı. Yaz-yay im- 
tahanları. imtahana hazırlaşmaq, imtahan 
komissiyası. - imtahan məclisi qurulmuşdur; 
Zalda skamyalar qoyulmuşdur. A.Səhhət. 
İmtahan söhbəti indi hər yerdə ən şirin söh- 
bətdir. Mir Cəlal. ..Səhər saat doqquzda 
riyaziyyatdan yazılı imtahan başlandı. 
İ.Əfəndiyev. □ İmtahan eləmək (etmək) 
- hər hansı bir fənn üzrə tələbənin, şagirdin 
biliyini yoxlamaq. Tələbələri imtahan et- 
mək. - Dərs demək istəyirəm; İnıtahan edin 
məni. B. Vahabzadə. İmtahan vermək 
(tutmaq) - hər hansı fənn üzrə yoxlama sı- 
nağından keçmək. Elm öyrən, imtahan ver; 
Öz fəzlini nişan ver. M.Ə. Sabir. "Həbliil- 
mətin ” yazır ki, Firəngistanda birisi ki istə- 
yir alim ola, gərək gecələr yatmayıb zəhmət 
çəkə, elm oxuya, bir klasdan o biri klasa 
keçə, axırda imtahan tuta və şəhadətnamə 
ala. C.Məmmədquluzadə. [Qəhrəman] im- 
tahan verib təzə açılan darülmüəlliminə 
daxil oldu. S. Rəhimov. 

2. məc. Sınaq, sınama, yoxlama, sınaqdan 
keçirmə. Məni zıııdıq oxurlar cümlə aləm 
əhli, lakin mən; Mücərrəd cövhərəm kim, 
imtahana ehtiyacım yox. S.Ə.Şirvani. 
□ İmtahan ayağında - gərgin zamanda, 
çətin vəziyyətdə, bərk ayaqda, sınaqda. El- 
lərin qarşısında imtahan ayağında; Rəva- 
mıdır mən solum açılmamış çiçək kimi. 
S. Rüstəm. İmtahan eləmək - sınamaq, 
yoxlamaq, sınaqdan keçirmək, təcrübə elə- 
mək. Eşq əhli məhəbbət etsə izhar; Əvvəl 



İMTİNA 

onu imtahan edər yar. Füzuli. Varımdı sinə- 
də dərdii qəmi-nihan, ölürəm; Fəda olum 
sənə, gəl, eylə imtahan, ölürəm. X.Natəvan. 
[Qətibə:] Mən bu gözəllik vasitəsilə iqbalı- 
mı bir daha imtahan edəcəyəm. M. S. Ordu- 
badi. İmtahana çəkmək - bax imtahan 
eləmək. Sən demə, əmisi doğrudan da İbra- 
himi imtahana çəkmək istəyirmiş ki, görsün 
İbrahim nə deyəcək. (Nağıl). Qədim əyyam- 
da bir qıza elçi gəlsəydi, o qızı bir neçə im- 
tahana çəkərdilər. R.Əfəndiyev. [Hacı Mu- 
rad:] Yaxşısı budur ki, elə bu saat imtahana 
çəkim. S.S.Axundov. İmtahana düşmək 
-yoxlanmaq, sınanmaq, sınaqdan keçiril- 
mək. Eldən yana düşmüşəm; Nahaq qana 
düşmüşəm; Yar məni bərkə çəkib; İmtahana 
düşmüşəm. (Bayatı). İmtahandan çıxmaq 
- sınaqdan yaxşı çıxmaq, yoxlamadan keç- 
mək. Qorxub çəkilmədik ölümdən, qandan; 
Çıxdıq illər boyu çox imtahandan. S. Vurğun. 
Dostluq var ki, zamanın imtahanından çıxa 
bilmir. R.Rza. Hər şeyə qadir insan; Yer 
üzündə beləcə; Çıxdı min imtahandan. 
B.Vahabzadə. // məc. Həyati çətinliklər, ağır 
günlər. İrəlidə hələ böyük imtahanlar var. 
S. Vəliyev. 

İMTAHANEDİCİ sif. 1. İmtahan edən, 
imtahan qəbul edən. Imtahanedici komissiya. 

2. məc. Sınayıcı, yoxlayıcı, sualedici. Po- 
lad bir dəqiqə Məşədi bəyə imtahanedici 
gözlərlə baxdı, sonra ətrafına boylanaraq, 
otaqda özlərindən başqa heç kim olmadığını 
görüb dedi.. M. Hüseyn. 

İMTAHANQABAĞI sif. İmtahan qarşısın- 
da olan, imtahan başlanmamış. Imtahanqa- 
bağı hazırlıq. İmtahanqabağı mühazirələr. 

İMTAHANSIZ zərf İmtahan vermədən, 
imtahan olmadan. Imtahansız qəbul olun- 
maq. İmtahansız siııifdən-sinfə keçmək. 

İMTİNA [ər.]: imtina etmək - boyun qa- 
çırmaq, çəkinmək, istəməmək, rədd etmək. 
Yeməkdən imtina etmək. Qonaqlıqdan imti- 
na etmək. - Rzaqulu xan səfarət ümurunda 
təcrübəm yox deyə, səfarətdən büsbütün im- 
tina edirdi. M.S.Ordubadi. Mehriban açıqdan- 
açığa çocuqlarından imtina edirdi. S.Hüseyn. 
Bir neçə gün sonra Ulduza müalicə və isti- 
rahət üçün arxaya getmək təklif edildikdə, o 
imtina etdi. Ə.Məmmədxanlı. // Könüllü 



541 




İMTİYAZ 

olaraq əl çəkmək. Bu xəzinədən imtina et- 
mək üçün azını cəsarət lazım idi? S.Vəliyev. 

İMTİYAZ is. [ər.] 1. Müstəsna hüquq. 
// Üstünlük, güzəşt. Müharibə əlillərinə ve- 
rilən imtiyazlar. - Məsmə, bir ittifaq üzvü- 
nün istifadə edə bitəcəyi bütün hüquq və im- 
tiyazlardan istifadəyə çalışır. S. Hüseyn. 

2. iqt. Ölkə daxilində sənaye müəssisələri 
yaratmaq, onları işlətmək, mədən çıxarmaq 
və s. üçün dövlət tərəfindən ayrı-ayrı şəxs- 
lərə, şirkətlərə və ya xarici firmalara veri- 
lən hüquq. Dəmiryolu çəkmək üçün imtiyaz. 

İMTİYAZLI sif. 1. imtiyazdan istifadə 
edən, imtiyazı olan, müstəsna hüququ olan 
(bax imtiyaz 1-ci mənada). ..Əgər Qafqaz 
[Finlandiya] kimi imtiyazlı və həm müstəqil 
bir ölkə olsaydı, ana dilində açılmış mək- 
təblərdən arzu olunan [nəticə] və məhsulatı 
bilatərəddüd gözləmək olardı. Ü.Hacıbəyov. 

2. Güzəştli. İmtiyazlı şərtlər. İmtiyazlı 
dəmiryol bileti. 

3. Müstəsna hüquqlardan istifadə edən, 
yuxarı siniflərə mənsub olan; seçilmiş. Bü- 
tün imtiyazlı təbəqələrin ləğvi. - Kasıbın to- 
yuna seçilmiş, imtiyazlı mənsəb, səri’ət sa- 
hibləri çağırılmazdı. H.Sarabski. 

İMTİYAZNAMƏ is. [ər. imtiyaz və fars. 
namə] İmtiyaz kağızı, imtiyaz müqaviləna- 
məsi (bax imtiyaz 2-ci mənada). 

İMTİYAZSIZ sif. Heç bir imtiyazı, xüsusi 
və müstəsna hüququ olmayan. 

İMTİZAC [ər.] 1. Qarışma, qarışa bilmə, 
bir neçə maddənin qarışıb bir maddə əmələ 
gətirməsi. Kimyəvi imtizac. 

2. Bir-birinə uyğun gəlmə, bir-biri ilə 
tutma, bir-biri ilə qaynayıb-qarışma; uy- 
ğunluq, ahəng. Rənglərin imtizacı. 

3. məc. köhn. Bir-biri ilə uyuşma, yola 
getmə, keçinmə. Aralarında imtizac yoxdur. 

İMZA is. [ər.] 1. Bir məktubun, sənədin 
və s.-nin altında öz dəst-xətti ilə adını və 
ya familiyasını yazma, qol çəkmə, qol qoy- 
ma; qol. Fəxrəddinin və Ələddinin imzası 
ilə şəhərə belə bir bəyannamə buraxılmışdı. 
M. S. Ordubadi. [Gəldiyev] direktor gələndə 
kağızları kargüzara verdi, imza üçün gön- 
dərdi. Mir Cəlal. □ İmza etmək (atmaq) 
- imzalamaq. Sənədləri imza etmək. Çeki imza 
etmək. - [Musa:] İmza da atmıram, pul da 



İNAD 

almayacağam. S. Rəhman. Elmar kağıza 
imza ataraq Laləyə verir. İ. Əfəndiyev. 

2. Təxəllüs, ləqəb mənasında. C.Məmməd- 
quluzadə “ Molla Nəsrəddin ” imzası ilə 
müntəzəm surətdə felyetonlar, baş məqalə- 
lər dərc edirdi. M. İbrahimov. 

İMZALAMA “İmzalamaq”dan fis. 

İMZALAMAQ f Altında öz familiyasını 
(ya adını) yazmaq, öz imzasını qoymaq, qol 
çəkmək. Kərbəlayı Xəlil .. teleqrafçmın 
verdiyi kağızı türkcə imzaladı və teleqrafçıya 
qaytararaq iki şahı da pul verdi. T.Ş. Simurq. 
Sərvərov əmri götürüb imzaladı. Mir Cəlal. 
[Bənövşə:] Komissiya aktı imzaladı. Tez 
köçün. S.Rəhman. 

İMZALANMA “İmzalanmaq”dan fis. 

İMZALANMAQ ıııəch. İmza edilmək, qol 
çəkilmək, qol qoyulmaq. Müqavilə imza- 
landı. - Ənırnamə yazılmış və Balacayev 
tərəfindən imzalanmışdı. S.Rəhimov. 

İMZALANMIŞ fis. İmza edilmiş, qol qo- 
yulmuş, qol çəkilmiş. İmzalanmış qərar. 
İmzalanmış kağızlar. - [Sabirin] sabiqdə bəzi 
miistəar adlar ilə imzalanmış abdar, xoş- 
məzmwı və mövzun kəlamları “Molla Nəs- 
rəddin ’’ səhifələrində dərc olunub. F.KöçəıIi. 

İMZALATDIRMA "İmzalatdırmaq”dan 
fis- 

İMZALATDIRMAQ bax imzalatmaq. 

İMZALATMA "İmzalatmaq”dan f. is. 

İMZALATMAQ icb. Qol çəkdirmək, imza 
etdirmək. Baş mühasib .. içəri girdi, əlində- 
ki sənədləri idarə müdirinə imzalatdırıb qa- 
pıya yaxınlaşırdı ki, Surxay soruşdu.. 
M. Süleymanov. 

İMZALI sif. Qol çəkilmiş, imzalanmış, 
imza ilə təsdiq edilmiş. Imzalı məktub. İmza- 
lı sənəd. 

İMZASIZ sif. Altında imza olmayan, imza 
edilməmiş, qol çəkilməmiş. İmzasız mək- 
tublar. 

İNABƏT is. [ər.] köhn. Tövbə, tövbə etmə. 

İNAD 1 . sif. Əsassız olaraq dediyini yerit- 
məyə çalışan, heç bir güzəştə getmək istə- 
məyən; tərs, höcət. İnad adam. İnad xasiy- 
yət. - [Qulu] xəsis, tamahkar, heç bir şeyə 
güzəştə getməyən, tərs və inad bir adam idi. 
A.Şaiq. [Böyükxanım:] Bax, özün bil, teleq- 
ram edərəm gəlsinlər! Amma Qulam xan da 



542 




İNADCIL 



İNAUQURASİYA 



inadın birisidir. M.S. Ordubadi. □ İnad et- 
mək (eləmək) - 1) sözünün üstündə dur- 
maq, israr etmək, sözündən geri çəkilməmək; 
2) tərslik etmək, höcət göstərmək, öz dediyi- 
ni yeritməyə çalışmaq. Gülsəhər inad eləyir. 
Dildar isə hədə-qorxu gəlirdi. Ə.Vəliyev. 
İnad göstərmək - əzmli olmaq, dəyanət 
göstərmək, əzmindən dönməmək, sözünün 
üstündə durmaq, dediyindən əl çəkməmək. 
Doktor Qəbzi bəy yay zamanı Xansaray 
yaylağına gəlməməkdə elə bir inad göstərdi 
ki, hətta onun öz yavuq qohum-əqrəbası da 
bu işə məəttəl qalmışdılar. C.Məmmədqu- 
luzadə. İnad yeritmək -bax inad etmək. 
[Həmzə:] [Səriyyə] də bizim ilə inad yeritsə, 
onda gərək bizə papaq haram olsun. C. Cab- 
barlı. İnada durmaq - bax inad etmək. 
İnada düşmək - acığa düşmək, tərslik et- 
mək, tərsliyi tutmaq. ..Əgər mənim uşaqla- 
rımın biri inada diişiib, məni qəsd ilə incit- 
mək istəyir, qoy burada bir söz deməyim.. 
C.Məmmədquluzadə. İnadı yerə qoymaq 

- inadından, tərsliyindən əl çəkmək, razı 
olmaq. [Hacı:] Sən olasan Allah, ay Sərdar, 

- dedi, - bu inadı yerə qoy, bu işlərə bir ən- 
cam çək! P.Makulu. // İs. mənasında. İnad 
adam, tərs adam, höcət adam. Gülsabahın 
atası çox inad adamdı. Ə.Vəliyev. [Əh- 
məd:] Hacı, inadı var, xahiş eləyərsən, oxu- 
maz. Nə illah eləyirsən, oxumayanda oxu- 
maz! İnaddı! Mir Cəlal. 

2. is. Əzm, dəyanət, səbat; əzmindən 
dönməmə. Belə hadisələr bizim inadımızı 
daha da artırmalıdır. H.Nəzərli. Yerli əha- 
linin inadından .. qəzəblənmiş şah vəziri 
Tavgöz Yusifi çağırıb kimsəyə aman vermə- 
məyi ona əmr etdi. İ. Əfəndiyev. 

3. İnadla şəklində zərf - mətanətlə, 
əzmlə, səbatla. İnadla mübarizə etmək. - O 
deyir: - Mənimdir bu ana torpaq ; Vuruşur 
inadla əlində yaraq. M.Rahim. ..Məhsuldar 
çöllər yorulmadan və inadla çalışan insan- 
larla doludur. M. İbrahimov. Tez-tez çay 
keçmək nə qədər yorucu olsa da, onlar 
inadla irəliləyirdilər. Ə.Vəliyev. 

İNADCIL bax inadkar. Hər şeydə möh- 
kəm, sözünün üstə duran, inadcıl, amansız 
olan Baxış bəyin bir zəif cəhəti vardı: çox 
şorgöz idi. Ə.Abasov. 



İNADCILLIQ bax inadkarlıq. 

İNADÇI bax inadkar. [Mehribanın] 

nöqsanı yalnız savadsızlığı, eyni zamanda 
inadçı əsəbiliyi idi. S. Hüseyn. 

İNADÇILIQ bax inadkarlıq. Qaraca qı- 
zın təbiətində inadçılıq vardı.. Yusifdən nə 
qədər kötək yeyirdisə də, yenə tərsliyindən 
əl götürməzdi. S.S.Axundov. 

İNADEDİCİ bax inadkar. 

İNADKAR sif. [ər. inad və fars. ...kar] 
İnad, inadcıl, tərs, dediyindən əl çəkməyən. 
Polis və qoşunun təzyiqinə baxmayaraq, 
qəhrəman və inadkar fəhlələr mədən dairə- 
sindən çıxmadılar. M.S. Ordubadi. Şair ən 
inadkar bir çocuq kimi ; Endi xəyalının də- 
rinliyinə. S. Vurğun. Səlimnaz aı-vad [oğlu- 
nun] inadkar olduğunu çoxdan bildiyi üçün, 
daha təkid eləmədi, gəlib oğlu ilə yanaşı ye- 
riməyə başladı. M. Hüseyn. 

İNADKARCASINA zərf Tərslik edərək, 
inad göstərərək, dediyindən əl çəkməyə- 
rək. hıadkarcasına demək. - Həbib Mədə- 
din fikri ilə razı idi. Ancaq hıadkarcasına öz 
sözlərini təkrar edirdi.. Ə.Vəliyev. 

İNADKARLIQ is. 1 . İnadkar adamın xasiy- 
yəti; tərslik, inad. İnadkarlıq etmək. - Qızın 
inadkarlığı ; Çox ağır gəldi ona. B. Vahabzadə. 

2. Sözünün üstündə durma, əzmindən 
dönməmə; dəyanət, səbat. 

İNADLI sif. 1. Tərs, höcət, kəc, inadcıl, 
dediyindən əl çəkməyən. Mehriban inadlı 
bir qız idi. S.Hüseyn. Çoxlarının bezdiyi və 
uzaq qaçdığı inadlı, şıltaqçı və ağlağan 
uşaqları Nazimə sanki əfsun ilə ələ alır(dı). 
Mir Cəlal. 

2. Əzmli, dəyanətli, səbatlı, qətiyyətli. 
inadlı mübarizə, inadlı müqavimət. 

İNADLILIQ is. 1. İnadlı adamın hal və 
keyfiyyəti; inadcıllıq. 

2. İşində və ya sözündə dəyanət, möh- 
kəmlik, dayanıqlıq, əzm. 

İNAQ is. tib. Uşaqlarda qırtlağın iltihabı. 
İnaq olmaq. □ İnaq(ını) vurmaq - keç- 
mişdə xalq arasında: inaq olmuş uşağın ba- 
şını yüngülcə çərtmək. 

İNAQLI sif. İnaq xəstəliyinə tutulmuş. 
Iııaqlı uşaq. 

İNAUQURASİYA is. [ing.] Prezidentin 
rəsmən öz vəzifəsinə başlaması münasibəti 
ilə bağlı keçirilən mərasim. 



543 




inam inanmaq 



İNAM 1 is. 1 . İnanma, etibar, inam olma- 
yan yerdə iman olmaz. (Ata. sözü). İlk mü- 
vəffəqiyyət məndə inam və ruh yüksəkliyi 
doğurdu. A. Şaiq. 

2. İnamla şəklində zərf - bir şeyə ürək- 
dən inanaraq, özünə inanaraq, özünə güvə- 
nərək, əzmlə, mətanətlə, qətiyyətlə, dön- 
mədən. İnamla cavab vermək. İnamla irəli- 
ləmək. - O, sözlərini böyük bir inamla deyib 
qurtararkən sakit gözləri parıldadı. 
M.Hüseyn. Qəhrəman məktəbdə dərin bil- 
inamla çalışır. S.Rəhimov. Mən inamla irə- 
liləyən Rəşidi addım-addım izləyirdim. 
M.Rzaquluzadə. 

İNAM 2 [ər.] bax ənam. [Məstəli şah:] 
Xanım, divlərin əlmuzdunu, inamını kərəm 
edin! M.F.Axundzadə. □ İnam etmək (ey- 
ləmək) - bax ənam eləmək (“ənam”da). 
İnam edibən ona bəsi mal; Leyli tələbinə 
qaldı irsal. Füzuli. O ki bizə meyvə inam 
eyləmiş; Vaqif ona peşkəş sərin göndərmiş. 
M.P.Vaqif. Söylədilər bəs ona inam edək; 
Tölıf eyi-layiq ona ikram edək. S.Ə.Şirvani. 

İNAMLI sif. İnamı olan, qətiyyətli, əmin, 
arxayın, xatircəm. Onun ilıq səsi, inamlı 
səsi; Şəfəqi, şöləsi, məhrəm nəfəsi; Mənə 
qüvvə verdi, gəzdim, dolandım.. Ə. Cavad. 
[Fərhadoğlu] ağır və inamlı addımla gəzib 
əlini yenə Əmiraslan babanın çiyninə qoy- 
du. S.Rəhimov. İnamlı və şad bir nəzərlə 
dostumun üzünə baxdım. M.Rzaquluzadə. 

İNAMSIZ sif. İnamı olmayan, inanmayan, 
etibar etməyən. 

İNAMSIZLIQ is. İnam olmama, etibar ol- 
mama; inam, etibar yoxluğu. 

İNANDIRICI sif. və zərf İnandıran, qane- 
edici, sübutlu, əsaslı, tutarlı. İnandırıcı də- 
lillər. inandırıcı sübut. - C. Məmmədqulu- 
zadə Novruzəlilərin ürəkdağlaycın, yazıq, 
ağır və köməksiz həyatlarını çox təbii və 
inandırıcı təsvir edir. M.İbrahimov. Şeydanın 
həm elmi əsaslan, həm də fərziyyələri [Qə- 
dirə] çox inandırıcı görünürdü. M.Hüseyn. 

İNANDIRICILIQ is. Qaneedicilik, sübut- 
luluq, əsaslılıq, tutarlılıq. Dəlillərin inandı- 
rıcılığı. Faktların inandırıcılığı. 

İNANDIRILMA “İnandırılmaq”dan f.is. 

İNANDIRILMAQ "İnandırmaq”dan məcli. 

İNANDIRMA “İnandırmaq”dan/w. 



İNANDIRMAQ / inanmasına nail olmaq, 
inanmasına çalışmaq, birində bir şey haq- 
qında inam yaratmaq; qane etmək. Haqlı 
olduğuna inandırmaq. Vəziyyətin düzələcə- 
yinə inandırmaq - Füzuli, eşqə mühlik der- 
dim, ol məhvəş inanmazdı; Bihəmdüllah ki, 
can vermək təriqilə inandırdım. Füzuli. Mən 
məzarında şəm yandırıram; Yarımın ruhunu 
inandırıram. S.Ə.Şirvani. Aıvad məni inan- 
dırır ki, bir çox ac itlər və heyvanlar öz 
rizqlərini zibildə tapırlar, onları doydurmaq 
da savabdır. C.Məmmədquluzadə. 

İNANIQLI bax inandırıcı. 

İNANILACAQ sif. İnanıla bilən, doğru 
şey kimi qəbul edilə bilən; etibar edilə bilən. 
inanılacaq adam deyil. 

İNANILMA “İnanılmaq” danfis. 

İNANILMAQ məcli. Etibar edilmək; doğru 
deyə qəbul olunmaq, doğru nəzəri ilə ba- 
xılmaq. 

İNANILMAZ sif. İnanılması mümkün ol- 
mayan, etibar edilməz, ağlabatmaz. Bu söz- 
lər əvvəlcə mənə inanılmaz (z.) göründii. 
M.Rzaquluzadə. 

İNANILMAZLIQ is. İnanılması mümkün 
olmama, etibar edilə bilməmə. 

İNANILMIŞ f.sif. Etibarlı, etibar edilə bi- 
lən, etibara layiq. İnanılmış adam. 

İNANMA “ İn an m aq ” dan / и. 

İNANMAQ/ 1. Bir işin, sözün və s.-nin 
yəqinliyinə, doğruluğuna qəti əmin olmaq, 
arxayın olmaq, yəqin etmək. Gülnaz çölə 
həmişə Laçınla yanaşı gedər, onun əlli- 
ayaqlı olduğunu görüb, bacarığına ürəkdən 
inanardı. M.Hüseyn. Qapı döyənin Firidun 
olduğuna inanan Giilnaz onun sözlərini 
eşitmədi. M.İbrahimov. Bu sözdən sonra 
Nisə xala inandı. Mir Cəlal. □ İnanmağı 
gəlməmək - bir şeyin doğruluğuna, yəqin- 
liyinə şübhə etmək, inana bilməmək. Hatə- 
min inanmağı gəlmədi. Mir Cəlal. 

2. Həqiqət bilmək, doğru bilmək, gerçək 
bilmək. Adam hər deyilənə inanmaz. Hər 
cür şayiəyə inanma! Mən onun hər sözünə 
inanırdım. - Dəhəııin dilbərimin çeşməyi- 
heyvan dedilər; Kim inanır bu sözə, gözgörə 
böhtan dedilər. S.Ə.Şirvani. [Süleyman 
bəy:] ..Təvəqqe edirəm ki, mənə etibar edib 
sözümə inanasan. Ü.Hacıbəyov. [İmamver- 



544 




İNANMALI 

di Nurəddinə:] ..İndi get, mən də görüm, nə 
çarə tapıram, ancaq sərvaxt ol, Əmirasla- 
nın sözünə əsla inanma. S.S. Axundov. 

3. Etibar etmək, bel bağlamaq. Ona çox 
da inanmaq olmaz. Xalqa inanmaq tazım- 
dır. Dənizin sakitliyinə inanma. 

4. Ümid etmək, ümidvar olmaq, yəqin et- 
mək, əmin olmaq. Kəsiləcək yer üzündən, 
inanıram mən; Müsibətin, fəlakətin ilan nə- 
fəsi. S. Vurğun. 

5. din. Etiqad etmək, iman gətirmək. 
Dinə inanmaq. // Mövcud olduğuna qane 
olmaq. Taleyə inanmaq. Yuxuya inanmaq. 

6. İnanmıram şəklində - şübhə bildirir. 
İnanmıram, o, bu gün gələ. İnanmıram, ya- 
ğış yağsın. 

İNANMALI sif. İnanılacaq, etibarlı, bel 
bağlamalı olan, sədaqətli. O, inanmalı adam- 
dır. □ İnanmalı olmaq - inanmağa, qane 
olmağa, yəqin etməyə məcbur olmaq. Keç- 
diyimiz yerlərdəki vəziyyəti göz önünə gə- 
tirib bunlara inanmalı oldum. M.Rzaquluzadə. 

İNANMAZ sif. Heç bir şeyə inanmayan, 
inandırıla bilməyən. İnanmaz adam. 

İNAYƏT is. [ər.] klas. Mərhəmət, rəhm, 
iltifat, şəfqət, yaxşılıq. Az eyləmə inayətini 
əhli-dərddəıı; Yəni ki çox bəlalərə qıl müb- 
təla məni! Füzuli. [Mələk:] Yarəb, azacıq 
lütfü inayət! Qəhr olmada artıq bəşəriyyət. 
H. Cavid. // Səy, qeyrət, cəhd, hümmət. 
□ İnayət etmək (qılmaq) - kömək etmək, 
qayğı göstərmək, iltifat göstərmək. Bizə çox 
kişvər, vilayətlər; Etdilər lütflər, inayətlər. 
M. Ə. Sabir. [Kəndli:] Çox sağ ol, Həsən 
əmi, böyük inayət elədin. Ə.Haqverdiyev. 
[Səlma:] İnayət qıl, yox başqa bir havadar; 
Yalnız varım-yoxum tək bir oğlum var. 
H. Cavid. 

İNCƏ sif. 1 . Zərif işlənmiş, nəfis, qəşəng. 
İncə qolbaq. İncə naxış. - Stolun kənarında 
krovatların yanında kifayət qədər incə 
sandalyalar düzülmüşdü. C.Məmmədqulu- 
zadə. Tacirin iddiasına görə, o günə qədər 
Bağdada bu qədər incə xələt gəlməmişdi. 
M. S. Ordubadi. // Nazik, zərif. İncə bar- 
maqlar. Üzdə incə cizgilər, incə qaşlar. 
- Gözəllərin gərək incə belləri; Qənddən, 
nabatdan şirin dilləri. Qurbani. Əcəb qur- 
şaıııbdı incə belinə; Gümüş kəmər, qəddi- 



İNCƏLƏŞMƏK 

dala yaraşır. Aşıq Ələsgər. // Çox kiçik, 
çox xırda, zorla seçilən, fərqləndirilən. İncə 
fərq. Sözün incə məna çatarları. İncə təfərrüat. 

2. məc. Mehriban, mülayim, həssas, riq- 
qətli. İncə xasiyyət. İncə ürək. İncə ruh. - 
Həyatda yaranan hisslərdən ən incəsi, ən 
kəskini analıq hissidir. S. Rəhman. O qa- 
nadlı gəncin sadə; Təmiz, incə ruhu vardı. 
N.Rəfıbəyli. 

3. məc. Üstüörtülü, pərdəli, tez sezilməyən, 
gizli. İncə mətləb. İncə istehza. - Sualın 
ahəngində incə bir istehza oxunurdu. 
M. Hüseyn. 

4. məc. Ən incəlikləri duyan, qavrayan, 
dərk edən, dəqiq. İncə ağıl. İncə zehin. 

incə-incə sif və zərf Zərif, qəşəng, incə. 
İncə-incə çiçəklər. İncə-incə əllər. - İncə- 
incə yarpağı var; Kölgələrdə bitib açar; 
Bənövşənin ətir dolu; Dəstəsini kim unu- 
dar? M. Dilbazi. // Kiçik, xırda. Mirzağa 
ortaya düşərək incə-incə addımlarla boy- 
nunu, çiynini büzüb özünü süzərək oynayır. 

S. Hüseyn. 

İNCƏBEL(Lİ) sif. Beli nazik, zərif. İncə- 
bel qız. - Nigar xanım qabaqda, qırx incə- 
bel qız da dalda dükana tərəf gəlirdi. “Kor- 
oğlu”. Böyük qız ucaboylu, incəbelli .. bir 
gözəl olduğunu sübut edirdi. S.S.Axundov. 
Bir azdan xurmayı saçlı, incəbel, yaraşıqlı bir 
qız olan Səriyyə .. gəlib çıxdı. İ.Əfəndiyev. 

İNCƏDƏN-İNCƏYƏ zərf Bütün təfərrüa- 
tı ilə, hərtərəfli, nöqtəsinə qədər. İncədən- 
incəyə öyrənmək. - ..Bizim xalq dilini, xalq 
şerini dərindən duymuşdu, sevmişdi, aşıq 
şerinin qayda-qanunlarını incədən-incəyə 
m ən inıs əmişdi. M . İbrahimov. 

İNCƏLƏNMƏ “İncələnmək”dən f.is. 

İNCƏLƏNMƏK bax incələşmək. 

İNCƏLƏŞDİRİLMƏ "İncələşdirilmək”- 
don f.is. 

İNCƏLƏŞDİRİLMƏK məcli. Daha incə, 
daha zərif edilmək; nazikləşdirilmək. 

İNCƏLƏŞDİRMƏ “İncələşdirmək”dən 
f.is. 

İNCƏLƏŞDİRMƏK / Daha incə, daha 
zərif etmək; nazikləşdirmək. 

İNCƏLƏŞMƏ “İncələşmək”dən f.is. 

İNCƏLƏŞMƏK f. 1. Get-gedə incə ol- 
maq, zərifləşmək. Qız böyüdükcə incələşirdi. 



545 




İNCƏLƏTDİRMƏ 

- Mənalı səslərinlə, şerim, incələş; Bir ka- 
man kimi. M. Müşfiq. 

2. Getdikcə nazikləşmək, daralmaq. Bir- 
neçə gündən sonra Telli balkonda durub 
getdikcə incələşib gözdən itən ilanvari kənd 
yoluna baxırdı. S.Hüseyn. 

İNCƏLƏTDİRMƏ “İncələtdirmək”dən 
f.is. 

İNCƏLƏTDİRMƏK bax incələtmək. 

İNCƏLƏTMƏ “İncələ tmək”dən f.is. 

İNCƏLƏTMƏK icb. Daha da incə, zərif 
etmək; naziklətmək. 

İNCƏLİK is. 1. Zəriflik, nəfislik, qə- 
şənglik, gözəllik. Dərinin incəliyi. Naxışın 
incəliyi. - Bu sənətdə işlənilən incəlik; Yal- 
nız qadınlara məxsus nemətdir. A.Şaiq. Səni 
kim yaratdı böylə alyanaq; Kiçik yarpağın- 
da incəliyə bax! N.Rəfibəyli. // Naziklik. 
Belin incəliyi. Parçanın incəliyi. 

2. Ən xırda təfərrüat, bir şeyin ən spesifik 
cəhəti və ya cəhətləri (bu mənada çox vaxt 
cəm şəklində işlənir). Riyaziyyatın incəlik- 
ləri. - Qorki insan qəlbinin incəliklərini bö- 
yük həssaslıqla duyub, məharətlə ifadə et- 
məyi bacaran bir sənətkar idi. R.Rza. Onlar 
Teymurun xasiyyətindəki bütün incəliklərə 
bələd olmuşdular. H.Seyidbəyli. 

3. Riqqət, şəfqət. Bir şeylər söyləyir, 
onun sözündə; Könül bir incəlik duyar ax- 
şamlar. Ə. Cavad. İcazə versəniz danışaram 
mən; O qız xəyalının incəliyindən. S. Vurğun. 

İNCƏLMƏ "İncəlmək” dən/w. 

İNCƏLMƏK f. 1 . Arıqlamaq, zəifləmək, 
üzülmək. Füzuli zülfünə bağlandı, əmma 
öndə incəldi; Ki, guya zəf onu həm zülfünə 
bir tari-mu eylər. Füzuli. Jurnal, qəzetə, 
hərzəvü hədyan oxumaqdan; incəldi uşa- 
ğını. M. Ə. Sabir. // Nazikləşmək, zərifləş- 
mək, daha incə olmaq. Çəltiklər dirçəlibdir; 
Sünbüllər incəlibdir; Bu gün qəribə toy var; 
Bizə gəlin gəlibdir. (Bayatı). Elyar oxuduq- 
ca incəlir səsi; Məclis sükut edir ona hör- 
mətlə. S.Vurğun. 

2. Kövrəkləşmək, yumşalmaq. [Elxan:] 
Ürəyim çocuq kimi incəlmiş; Nəhayət, səni 
tapdım. C. Cabbarlı. 

İNCƏLTMƏ “ İ n cə I tm ək ” don /, is 

İNCƏLTMƏK f. 1 . Daha incə bir hala 
salmaq. 



İNCİ 

2. Arıqlatmaq, zəiflətmək, üzmək, incəl- 
məsinə səbəb olmaq. Az qala ki, sənin həs- 
rətin bizi; Iııcəldibən üzə, qurban olduğum. 
M.P. Vaqif. Ay nazənin, dərdin mənim canı- 
mı; Az qalıb incəldə, ay üzə-üzə. Aşıq Ələs- 
gər. Eşqə düşənləri axırda bu dərd; Əridər, 
incəldər, natəvan eylər. Aşıq Bəyim. 

3. Bir şeyi yonub, rəndələyib incə etmək, 
naziklətmək, nazikləşdirmək. Taxtanı 
incəltnıək. 

İNCƏSƏNƏT is. Obyektiv varlığın bədii 
surətlərdə yaradıcı surətdə əks etdirilməsi, 
bədii yaradıcılıq fəaliyyəti, gözəl sənətlər, 
nəfis sənətlər. İncəsənət əsərləri. XIX əsr 
incəsənəti. İncəsənət muzeyi. İncəsənət xa- 
dimləri. İncəsənət ongünlüyü. H Bədii yara- 
dıcılıq sahələrindən biri. Təsviri incəsənət. 
Kino incəsənətlərin ən kütləvi formasıdır. - 
Mən bu gün bir daha qadının incəsənət iş- 
lərində kişilərdən daha yüksəkdə durduğunu 
gözümlə gördüm. M. S. Ordubadi. 

İNCƏVARA ara s. тәһ. Yaxşı ki, xoş- 
bəxtlikdən. Dedim ki, pristava xəbər verə- 
cək, .. incəvara, olmadı. S. Rəhimov. Bu hiy- 
ləgər hərif, incəvara, köhnə adamları alda- 
da bilirdi.. E. Sultanov. 

İNCİ is. 1. Bəzi molyuskların balıq-qu- 
laqlarmdan çıxarılan ağ və ya çəhrayı (nadir 
hallarda qara) rəngli dənələr şəklində qiy- 
mətli sədəf maddəsi; mirvari, dürr. // Hə- 
min maddədən hazırlanan qiymətli qadın 
bəzəyi (muncuq). Nə göyçək yaraşır, nə xoş 
görünür; Mina, inci kəmər bel arasında. 
Q.Zakir. [Qətibə] baş örtüsünün qarşısına 
almaz, yaqut və incilərdən düzülmüş bir 
cıqqa taxmışdı. M.S. Ordubadi. Ləpələrin qu- 
cağında dolaşdım axşam-səhər; Gözlərimi 
qamaşdırdı dibindəki incilər. B. Vahabzadə. 

2. məc. Çox qiymətli şey haqqında. Yığır 
öz əliylə torpaq altından; Yerdə gizlədilmiş 
o inciləri. S.Vurğun. 

3. məc. Təşbehlərdə: saflıq, təmizlik par- 
laqlıq mənasında. İnci tər. - Sıçrayarkən 
işıldayar damcılar; San saçılar mirvaridlər, 
incilər. A. Səhhət. Yenə ay işığında qumlar 
sanki incidir. N.Rəfibəyli. ..Məxmər otların 
arasından büllur sular süzülür, qönçələrə, 
düyməçələrə parlaq incilər düzülürdü. 
M.Rzaquluzadə. // Eyni mənada dişlər haq- 



546 




İNCİB ALIĞI 

qında. Dəhanırı sədəfdir, dişlərin inci; Sa- 
nasan ağzın püstədir, ay qız! M.P.Vaqif. Bir 
xoş yerişlinin, inci dişlinin; incə baxışlının, 
tər qumaşlının; Bir allı, güllünün dağı mən- 
dədir. Aşıq Rəcəb. Rozanın dodaqları qaç- 
dı, qaranlıqda onun ağ, inci dişləri parılda- 
dı. S. Rəhimov. 

0 İnci kimi (təki) - kiçik, təmiz və düz- 
gün. Aygün oxuduqca nəzər saldı ki; İncitək 
düzülmüş sözlər yanaşı. S. Vurğun. ..Çoba- 
nın təkcə gözləri, bir də inci kimi düzülmüş 
saf dişləri ağarırdı. İ. Hüseynov. 

İNCİBALIĞI is. zool. Sazan fəsiləsindən 
pullu kiçik balıq. 

İNCİÇİÇƏYİ is. bot. Xırda ağ çiçəkləri 
olan ətirli çoxillik bitki (dərman bitkisi kimi 
istifadə olunur). 

İNCİDİLMƏ “İncidilmək”dən fis. 

İNCİDİLMƏK məch. 1. Əziyyət veril- 
mək, əzab verilmək. 

2. Küsdürülmək, ürəyi sındırılmaq. [Aqil] 
Gülnazın kimin tərəfindən isə incidildiyini 
güman edib dalınca yüyürdü. Q.İlkin. 

İNCİK sif. İncimiş, küsmüş, rəncidə, ürə- 
yi sınmış, incik baxış. İncik sual. - Tiikəz 
qarı incik səsini ucaltdı. S. Rəhimov. // Zərf 
mənasında. Şirzad Pərşanm belə incik ayrı- 
lıb getməsindən qorxdu. M. İbrahimov. 
[Maral və Kəyan] incik ayrılmışdılar. 
Ə.Əbiilhəsən. Şahpərinin son ümidi də puça 
çıxdı. O, incik halda dilləndi. B. Bayramov. 
□ İncik olmaq - incimək, küsmək, könlü 
sınmaq. Əzizim, gülşən olmaz; Bir gililə 
gülşən olmaz; Dost dostdan incik olsa; İnci- 
yər, düşmən olmaz. (Bayatı). [Teymur ağa:] 
..Xııb, mən vəzirə nə eləmişəm ki, məndən 
incik olubdur? M.F.Axundzadə. İncik sal- 
maq - incitmək, küsdürmək, qəlbini qırmaq. 

İNCİKLİ bax incik. Zinhar, şikayət etmə 
məndən ; İncikli hekayət etmə məndən! Füzuli. 

İNCİKLİK is. İncimə, küsü, aradəymə, 
küsüşmə, narazılıq. [Dəlilər] yedilər, içdi- 
lər, keflər kökəldi, damağlar cağ oldu, in- 
ciklik yaddan çıxdı. “Koroğlu”. Mirzə Sü- 
leyman atasını çox sevirdi və sağ olan vax- 
tında nə qədər inciklik vardısa, indi hamı- 
sını əfi’ edərdi.. B.Talıblı. Səttarzadə ailədə 
söz-sov, ovqattəlxlik görmüşdü, hətta bərk 
inciklik də xatırlayırdı. Mir Cəlal. □ Araya 



İNCİNARLIQ 

inciklik salmaq - bir-birindən incitmək, 
küsüşdürmək, narazılıq salmaq. [Hacı Mu- 
rad:] Onlar istəyir ki, ata-oğul arasına in- 
ciklik salıb nəfbərdar olsunlar. S.S. Axun- 
dov. İnciklik düşmək, araya inciklik düş- 
mək - bir-birindən incimək, narazılıq düş- 
mək. [Salman:] Yoxsa neçə ilin ayrılığından 
sonra istəyirsən, aramıza inciklik düşsün? 
Ə. Haqverdiyev. // İnciməyə səbəb olan hal, 
iş. [Vəzir:] Bu gün mənə hər tərəfdən incik- 
lik üz verir. M.F.Axundzadə. 

İNCİL is. [ər.] Bibliyanın, İsanın həyat və 
təlimi haqqındakı əfsanələrdən bəhs eləyən 
və xristian dininin əsasını təşkil edən 
hissəsi. Bu əməl harda yazılıb? İncilə, Qu- 
rana baxın! Aşıq Ələsgər. [Dərviş Şeyx 
Sənana:] Əvət, Quran, Zəbıır, Incilü Tövrat; 
Birər röya ki, zor təfsiri, heyhat! H. Cavid. 

İNCİLMƏK bax incəlmək. Əzizim, ay 
incilər; Yox sizə tay, incilər; Sənə baxan 
gözlərim; Günü-gündən incilər. (Bayatı). 

İNCİMƏ “İncimok”dən fis. 

İNCİMƏK/ 1. Əziyyət çəkmək, ağrı hiss 
etmək. Eşqin yolunda qəm verə üz, aşiq 
inciməz. S.Ə.Şirvani. [Şeyx Səlim] ..varlığı- 
nı hiss etmirdi, çünki ona daş dəydikdə belə, 
deyəsən, incimir və qırçınmırdı. M. S. Ordu- 
badi. İncimiş, yorulmuş Giilara artıq hara- 
yının heç bir yerə çatmayacağını görüb ala 
gözlərindən yaş ələməyə başladı. Ə. Vəliyev. 

2. Küsmək, qəlbi qırılmaq, sınmaq. Ney- 
ləmişəm inciyibsən; Yenə, ey gülbədən, 
məndən? Q. Zakir. [Hacı Əhməd Almaza:] 
Ancaq bacıqızı, uzun sözün qısası, biz sən- 
dən incimişik. C. Cabbarlı. ..Həmyerlisi [Sə- 
məddən] qonaqlıq vermədiyinə görə inci- 
mədi. İ. Hüseynov. 

İNCİNAR [rus. injener sözünün canlı dil- 
də təhrif edilmiş forması] bax mühəndis. 
İncinar oldu Qasım bəy, bizə çox verdi 
əzab; Həq evin yıxsın onun, etdi bizi xaııə- 
xərab. S.Ə.Şirvani. [Sultan bəy:] Yoxsa bu 
incinar-miııcinar, doxtur-moxtur, vəkil- 
məkil, uçitel-muçitellərlə mənim işim olmaz. 
Ü.Hacıbəyov. [İmran:] [Suğra] qoy gedib 
iııcinardan, ağranomdan olsun. M.Hüseyn. 

İNCİNARLIQ [“injener” sözündən] bax 
mühəndislik. Incinarlıq özü bir elmdi, bi- 
həddii hesab. S.Ə.Şirvani. 



547 




İNCİNMƏK 

İNCİNMƏK klas. bax incimək. Gerçək 
möhiibbə cövrü cəfa çünki yar edər; Neyçün 
cəfadan incinə, qəmdən məlul ola. Nəsimi. 
Incinmə ki, səndən oldu təqsir. Məsihi. 
Məndən incinibdir ol üzü alım; Heç bilmə- 
nəm könlün ta nə ilə alım. Aşıq Maqsud. 

İNCİŞMƏ “İncişmək’’dən /и. 

İNCİŞMƏK qarş. Bir-birindən incimək, 
küsüşmək, araları dəymək. 

İNCİTMƏ “İncitmək”dən fis. 

İNCİTMƏK f 1 . Əziyyət vermək, əzab 
vermək, işgəncə etmək. Nəbi özündən son- 
ra Mehdini incidəcəklərini düşünür. "Qaçaq 
Nəbi”. // Yormaq, əldən salmaq, üzmək. 
Koroğlu iltimas eylər; Bala, incitmə Qıratı! 
"Koroğlu”. 

2. Ağrıtmaq, əziyyət vermək. [Haınn:] 
incidir yaralarım, yoxdur ümidim özümə. 
Ü. Hacıbəyov. ..Ayaqlarım yalın olduğuna 
görə yolıın quru kəsəkləri məni incitdi və 
mən də üst tərəfdə tapdalanmamış bir cığıra 
düşdüm. A.Divanbəyoğlu. 

3. Narahat etmək, narahatlığına səbəb ol- 
maq. Bundan savayı, Bahadırı incidən o 
oldu ki, vaxtında gedib Tiflisə çatmayacaq- 
dır. N.Nərimanov. Hava sakit olduğundan 
təyyarəmiz süzüb gedir, heç kəsi incitmirdi. 
M.İbrahimov. [Körpənin] ağlaması da Gii- 
laranı darıxdırır, incidirdi. Ə.Vəliyev. 

4. Küsdürmək, xatirini qırmaq, qəlbinə 
toxunmaq, narazı salmaq. Şəkilləri çəkmək 
cəhətindən min doqquz yüz doxsan doqquz 
mollanı özümüzdən incitmişik. C. Məmməd- 
quluzadə. Fəqət səni burada yalnız bir kəl- 
mə ilə incidəcəyəm.. H.Nəzərli. Osa ömrü 
boyunca incitmədi bir kəsi. B.Vahabzadə. 

İNDEKS [lat.] 1. Bir şeyin adları yazılmış 
siyahısı; adlar siyahısı. Çıxmış kitabların 
indeksi. Malların indeksi. 

2. iqt. Hər hansı bir iqtisadi hadisənin ar- 
dıcıl dəyişmələrini faizlə ifadə edən rəqəm 
göstəricisi. Əmək məhsuldarlığı indeksi. 
Əmək haqqı indeksi. Qiymət indeksi. 

3. riyaz. Riyazi ifadəyə daxil olan hərfin 
sağ tərəfində (adətən altında) yazılan rə- 
qəm və ya hərf; məs.: A 2 , X p 

4. xı 'is. Kitabxana təsnffində: kitab qisim- 
lərini göstərən, adətən rəqəmlər və ya 
hərflər şəklində olan şərti işarə. 



İNDİ 

İNDEKSLİ sif. indeksi olan. 

İNDETERMİNİST [lat.] fəls. İndetermi- 
nizm tərəfdarı. 

İNDETERMİNİZM [lat.] fəls. Təbiət və 
cəmiyyətdə baş verən hadisələrin qanuna- 
uyğunluğunu və səbəbiyyətini inkar, insan 
iradəsinin mütləq “azadlığını”, yəni onun 
heç bir şeydən asılı olmadığını iddia edən 
idealist görüş. 

İNDƏN: indən belə, indən sonra - bu 

andan etibarən, bundan sonra. İndən belə 
ayıq ol! - Yolun çox gözlədim, axır gəlmə- 
din; Yoxdur indən belə etibar sənə. Aşıq 
Pəri. // Daha, artıq. Yetişibsən, indən belə 
yaraşmaz; Yadlar ilə deyib-danışmaq sənə. 
Q.Zakir. 

İNDİ zərf 1. Hazırda, bu anda, hazırkı 
vaxtda, bu saat, əlan. İndi gəldi. İndi gedə- 
cəyəm. Görəsən, indi o haradadır? - Dağ- 
lar, sənin ilə həmdəm olmadım; Əsirgərsən 
indi qarı da məndən. Qurbani. Dedi xatun 
ki: - Söylə, ey fərzənd; Noldu kim, olduq 
indi dövlətmənd? M. Ə. Sabir. // Bu saat, tez. 
Sel axar, mələr gələr; Dağ-daşı dələr gələr; 
Düşmən gəldi, indi gör; Başıma nələr gələr. 
(Bayatı). [Əsgər Gülçöhrəyə:] ..İndi sən get 
evə, yoxsa bizi görərlər, xudahafiz. Ü.Hacı- 
bəyov. Iııdi nazirlər qarşı-qarşıya oturmuş- 
du. S. Hüseyn. // Əvvəlki vəziyyətə, şəraitə, 
keyfiyyətə qarşılıq mənasında, indi mən o 
adam deyiləm, indi o çox ağıllanmışdır, indi 
adam lazımdır ki, bu işi boynuna götürsün. 

2. Başqa mətləbə, mövzuya, məsələyə 
keçdikdə işlənir, indi o biri söhbətə keçək, 
indi mən sizi yeni əsərlərlə tanış edəcəyəm. 

0 İndi də - T) hələ də. [Səmirə:] Bu zəif- 
liyim üçün indi də özümü danlayıram. 
M.Hüseyn; 2) indi, bu dəfə. İndi də onun 
sözlərində elə bir məna görməyən qızlar ca- 
vab qaytarmadılar. İ. Hüseynov. İndi ki 

- bir halda ki, madam ki, əgər. İndi ki sən 
gedirsən, mən getmirəm. - [Yaşlı kişi:] indi 
ki sən sözündə israr edirsən, get, özünü 
imamın qəbrinə bağlayıb. Çopur üçün ağla, 

- dedim. S.Hüseyn. [Gülçöhrə:] Ay ata, indi 
ki sən istəyirsən mən ərə gedim, qoy onda öz 
istədiyimə gedim. Ü.Hacıbəyov. 

indi-indi zərf Yenicə, təzəcə, lap bu 
saat. Tamaşaçılar indi-indi zala yığılmağa 



548 




İNDİCƏ 



İNDUKSİYA 



başlamışlar. - Məryəm indi-indi oxumuş, 
irəliləmiş bir cəmiyyət qızı idi. C. Cabbarlı. 
Camaat indi-indi dağdan-daşdan qayıdır. 
Ə.Məmmədxanlı. İndi-indi atasının təklifi 
.. [Rübabəni] odlandırır, təhqir edirdi. Mir 
Cəlal. 

İNDİCƏ zərf Bu saat, bu dəqiqə, bu anda. 
İndicə getdi. İndicə gələr. İndicə yola sal- 
dım. - [Cəlal:] Yox, canım, - dedi, - kişinin 
babalın yumayın, indicə küçədə rast gəldik. 
Çəmənzəminli. Biçarə muzdurun damarları 
qurudu ki, indicə yaranalın buyuruğu ilə 
Həsənəli bəy onu tııtııb qazamata göndərə- 
cəkdir. S.M.Qənizadə. Günün şöləsindən 
parladıqca qar; Deyirsən: - İndicə əriyə- 
cəkdir. H.Arif. 

indicə-indicə zərf İndi-indi, təzə-təzə, 
təzəcə, yenicə. At ovun goru üçün, boşla bu 
tifli başına; İndicə-indicə ancaq yetir on bir 
yaşına. M. Ə. Sabir. 

İNDİDƏN zərf 1 . Bu vaxtdan, bu andan, 
bu gündən, bu dəqiqədən, qabaqcadan. 
indidən hazırlıq görmək lazımdır. - Rüstəm 
kişi elə indidən müavini itaətdə saxlamağı 
qərara aldı. M.İbrahimov. // Fürsət varkən, 
imkan varkən, nə qədər ki gec deyil. Hər 
kəs dünyanın təqazasına bir az bələddirsə, 
indidən gərək yəqin eliyə ki, Ordubad cəha- 
ləti Əvlis mədəniyyətinin qabağında dayana 
bilməz. C.Məmmədquluzadə. 

2. Tezdən, ertədən, vaxtından əvvəl. 
İndidən niyə gəlmisən? 

İNDİFERENT sif. [lat.) 1. Qeyri-müəyyən, 
laqeyd, etinasız. 

2. Boş, əhəmiyyətsiz. 

3 . fiz. Neytral. 

İNDİKATOR [lat.] 1. tex. Fiziki kəmiy- 
yətləri (təzyiqi, yükü və i. a.) təyin etmək 
üçün işlədilən bir sıra cihazların adı. Elek- 
trik ehtizazları indikatoru. 

2. Kimyəvi reaksiyanın sonunu (rəngin 
dəyişməsi, çöküntü və s. üzrə) bildirən mad- 
də (reaktiv). Reaksiyaların sonunu bildir- 
mək üçün əlavə edilən maddəyə indikator 
(yəni göstərici) deyilir. H. Şahtaxtinski. 

İNDİKİ sif. Flazırkı, hazırda mövcud olan, 
hazırkı zamana aid olan; müasir. İndiki 
insanlar, indiki dövr, indiki ədəbiyyat, indi- 
ki şərait. H Budəfəki. Cəbi həmişə anasına 



baxırdı, fəqət indiki baxışda bir atəş, bir 
elektrik qüvvəsi var idi. N.Nərimanov. Heç 
zaman qəm-qüssə indiki qədər ürəyimi sıx- 
mamışdı. İ.Əfəndiyev. 

İNDİQO [isp.] 1. Kimyəvi üsulla əldə 
edilən tünd-sürməyi boya maddəsi (keç- 
mişdə bitkilərin şirəsindən hasil edilirdi). 

2. dan. Tünd-sürməyi yun parça. Katibin 
.. indiqodan tikdirdiyi üst köynəyi çəkilib, 
dal tərəfdən bir yerə yığıldığı üçün, enli 
toqqanın sarı dəmiri üzərindəki beşgıışə 
ulduz açıq görünürdü. Ə.Vəliyev. 

İNDİLİK zərf 1. Hələlik, indiki halda, 
indiki vaxt üçün, hazırkı zamana görə. İndi- 
lik bu bəsdir. - İndilik hamı lazım deyil. 
Bir-iki nəfər öhdəsinə götürsə kifayətdir.. 
T.Ş. Simurq. İndilik bu danışıqları buraxsaq 
yaxşıdır. H.Nəzərli. İndilik tikintidə giinə- 
nıuzd işləmək olar. Mir Cəlal. 

2. İs. mənasında. İndiki hal, hazırkı və- 
ziyyət. [Kərim baba:] [Qızıl itin] bir qardaş 
qədər mənə yaxşılığı keçmişdir. Sən bunun 
iııdiliyini görürsən. A.Şaiq. 

İNDİLİKDƏ zərf İndiki vaxtda, indiki 
şəraitdə, hələlikdə, hal-hazırda, hələlik. 
Möhtərəm “Rəhbər”in bu təvəqqeini biz 
indilikdə əmələ gətirə bilmərik.. C.Məmməd- 
quluzadə. [İsmayıl:] ..İndilikdə klubun mü- 
dirliyini Yusif yoldaşa tapşırırıq. Mir Cəlal. 

İNDİYƏDƏK, İNDİYƏCƏN zərf Bu ana 
qədər, bu vaxta qədər, bu günə kimi. ..Ke- 
çən il Bakıda yığılan qırx beş min manatdan 
indiyədək bircə nəfər müsəlman acının qar- 
nı doymayıb. C.Məmmədquluzadə. Giilba- 
dam uşaqlıqdan indiyədək tamam başından 
keçəni göz qabağına gətirib, indi əri Məşədi 
Allahverənin yuxusuna öz yanında gülərdi. 
N.Nərimanov. İndiyəcən göydən gurultudan 
başqa bir kəsə bir cavab gəlməmişdi ki, 
Miinəvvərə də gələ idi. Mir Cəlal. 

İNDONEZİYALI is. İndoneziya əhli, ma- 
lay xalqına mənsub adam. 

İNDUİZM [saııskr. ] Hindistanda: eramı- 
zın V əsrində brəhmənizm və buddizm əsa- 
sında təşəkkül tapmış hakim din. 

İNDÜKSİYA [ lat.] 1. mənt. Ayrı-ayrı, xü- 
susi təsadüflərdən ümumi nəticələr çıxarma 
üsulu. 

2. fiz. Maqnit sahəsinin təsiri ilə və ya 
yüklü elektrik cisminin yaxınlaşması ilə hər 



549 




İNDUKSİYALANMA 

hansı bir keçiricidə elektrik və maqnit ener- 
jisinin əmələ gəlməsi. 

3 .fiziol. Sinir sistemində oyanma ilə lən- 
gimə (tormozlama) prosesləri arasındakı 
əlaqə, birinin digərindən asılı olaraq mey- 
dana gəlməsi prosesi. 

İNDUKSİYALANMA "İnduksiyalanmaq”- 
dan f.is. 

İNDUKSİYALANMAQ f. xüs. İnduksiya- 
ya çevrilmək, induksiya əmələ gəlmək. 

İNERSİYA [lat.] fiz. Düz xətt üzrə hərə- 
kətdə olan cismin öz müntəzəm hərəkətini, 
sükunətdə olan cismin isə öz sükunətini xa- 
rici bir qüvvə müdaxilə etmədikcə mühafi- 
zə etmə xassəsi; ətalət. İnersiya qüvvəsi. 

İNƏK is. 1 . Süd verən iri ev heyvanı, ökü- 
zün dişisi. Südlü inək. Qısır inək. İnək qatı- 
ğı, qaynı ağı (inək südündən hazırlanan qa- 
tıq, qaymaq). - Rəna dərhal qollarını çır- 
mayıb inəyi sağmaq üçün getdi. M. S. Ordu- 
badi. ..Evin sağındakı qocaman qoz ağacı 
yanında inək mələdi. M. Hüseyn. 

2. vulq. Çox kök, yöndəmsiz qadın, ya- 
xud qorxaq və ya küt adam haqqında. 

0 İnək kimi sağmaq - özü üçün gəlir 
mənbəyi etmək, müntəzəm surətdə birinin 
pulunu, varını əlindən almaq, sorub çək- 
mək, istismar etmək. Bir sözlə. Molla Qa- 
sım Güllücə kəndini inək kimi sağıb yeyirdi. 
S.S.Axundov. // İstismar etmək. Hər il inək 
kimi sağılan torpaq gücdən düşmüşdü. 
(Qəzetlərdən). 

İNƏKÇİ is. İnək saxlayan; inəyəbaxan. 

İNƏKÇİLİK is. İnək yetişdirib saxlama. 
Iııəkçiliyi inkişaf etdirmək. 

İNƏKƏMCƏYİ is. İri, uzunsov, qırmızıya 
çalar gilələri olan üzüm növü. 

İNƏKLİ sif. İnəyi olan. Qonşunu iki inək- 
li istə ki, özün də bir inəkli olasan. (Ata. sözü). 

İNƏKNOXUDU is. bot. Paxlalılar fəsilə- 
sindən birillik və ya çoxillik ot bitkisi (yem 
bitkisi kimi istifadə olunur). 

İNƏKOTARAN bax naxırçı. 

İNƏKOTU is. bot. Xalq təbabətində isti- 
fadə edilən çoxillik bitki. İnəkotıı çoxillik 
bitki olub, təxminən bir metr hündürlüyündə 
qol-budaqlı gövdəyə malikdir. Laləyə oxşar 
çılpaq, tüııd-yaşıl və böyük yarpaqları uzun 
saplaqlar üzərində yerləşmişdir. R.Əliyev. 



İNHALYASİYA 

İNƏKSAĞAN sif. İnəkləri sağan və onla- 
ra qulluq edən işçi; sağıcı. 

İNƏKSİZ sif. İnəyi olmayan, inək saxla- 
mayan. İnəksiz kəndlilər. 

İNƏYƏBAXAN bax inəkçi. 

İNFARKT [lat.] tib. Spazma və ya başqa 
səbəblər üzündən damarlarda qan cərəya- 
nının kəsilməsi nəticəsində bədənin hər 
hansı bir üzvünün toxumalarında əmələ gə- 
lən ölgünlük. İnfarkt olmaq. Ürək damarla- 
rı infarktı. 

İNFEKSİÖN sif. [lat. ] İnfeksiyanın törət- 
diyi, yoluxucu. İnfeksion xəstəliklər. 

İNFEKSİYA [lat.] tib. Yoluxucu xəstəlik 
törədən mikroorqanizmin orqanizmə gir- 
məsi, yoluxma; mikrob. 

İNFİNİTİV [lat.] bax məsdər. 

İNFLYASİYA [lat.] iqt. Kağız pulların 
əmtəə tədavülü tələbindən artıq buraxılma- 
sı nəticəsində qiymətdən düşməsi. 

İNFORMASİYA is. [lat.] 1. Məlumatlar 
məcmusu. 

2. İnformasiya anlayışlarından biri. 

İNFRAQIRMIZI [lat. infra və qırmızı]: 
infraqırmızı şüalar fiz. - spektrin göıünən 
qırmızı kənarından daha uzağa yayılan göz- 
lə görünməyən hissəsi. Raketdə .. Yerin və 
Yer atmosferinin infraqırmızı şüalarını 
müəyyən etmək üçün cihazlar qoyulmuşdur. 
(Qəzetlərdən). 

İNFRASƏS [lat. infra və səs] fiz. Havada 
və başqa mühitdə olub, insan qulağının 
qavraya bilmədiyi alçaq tezlikli titrəyişlər. 

İNGİLİS is. İngiltərənin əsas əhalisini 
təşkil edən. Hind- Avropa dillərindən birin- 
də danışan xalq və bu xalqa mənsub adam. 

İNGİLİSCƏ 1 . sif. və zərf İngilis dilində. 
İngiliscə kitab. İngiliscə danışır. İngiliscə- 
azərbaycanca lüğət. 

2. is. İngilis dili. İngiliscəni yaxşı bilir. 

İNGİLİSPƏRƏST is. İngilis millətini, 
onun mədəniyyətini, adət və üsullarını se- 
vən adam; İngiltərəyə və ingilislərə hüsn- 
rəğbət bəsləyən adam. 

İNGİLİSPƏRƏSTLİK is. İngiltərəyə, in- 
gilis millətinə, onun mədəniyyət və adətlə- 
rinə pərəstiş etmə; ingilis pərəstişkarlığı. 

İNHALYASİYA [lat.] tib. Buxar, qaz və 
ya toz halına salınmış dərman maddələri ilə 



550 




İNHALYATOR 

nəfəs alma vasitəsilə yuxarı nəfəs yolları- 
nın müalicəsi. Təbabətdə ətirli yağlardan 
müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir. 
Bunların bəzisi boğaz-burım xəstəliklərində 
inhalyasiya məqsədi ilə işlədilir. R.Əliyev. 

İNHALYATOR [lat.] tib. 1 . inhalyasiya 
cihazı. 

2. İnhalyasiya otağı. 

İNHALYATÖRİ [lat.] tib. İnhalyasiya ota- 
ğı; inhalyasiya üçün xüsusi yer. 

İNHİLAL is. [ər.] köhn. 1 . Açılma (düyün). 

2. Dağılma, bir-birindən ayrılma. 

İNHİRAF is. [ər. ] 1 . klas. Dönmə, sapma, 
kənara qaçma, başqa tərəfə meyiletmə, 
qaçma. Gər doğru isə vəfadə lafın; Məndən 
nə üçündür inlıirafm? Füzuli. 

2. xüs. Bir tərəfə meyil, istiqamətini də- 
yişmə, meyillənmə. Maqnit əqrəbinin inhi- 
rafi. Milin inhirafı. - Ağırlıq mərkəzindən 
asılmış bir maqnit əqrəbi götürsək, əqrəb 
bir qədər titrədikdən sonra maqnit meridia- 
nı müstəvisində yerləşəcək və eyni zamanda 
üfüqi səth ilə bucaq təşkil edəcəkdir. Buna 
maqnit inlıirafı və ya sadəcə olaraq inhiraf 
deyilir. “Ümumi fiziki coğrafiya”. 

İNHİSAR is. [ər.] iqt. 1 . Bir mah istehsal 
etmək və ya satmaq, yaxud ondan istifadə 
etmək hüququnun bir şəxsə, müəssisəyə, 
dövlətə məxsus olması; monopoliya. Xarici 
ticarət inhisarı. Neft inhisarı. Dövlət inhisarı. 

2. İqtisadiyyatın hər hansı bir sahəsində 
hakim mövqeləri tutmaq və ən çox qazanc 
əldə etmək məqsədi ilə kapitalın təmərküz- 
ləşdirilməsi əsasında yaradılan iri kapitalist 
birləşməsi; monopoliya. İnhisar birləşmələri. 

İNHİSARÇI 1 . sif. Təsərrüfatın hər hansı 
bir sahəsində inhisar hüququndan istifadə 
edən. İnhisarçı şirkətlər. İnhisarçı trestlər. 

2. is. İnhisarçı kapital nümayəndəsi olan 
iri kapitalist. 

İNHİTAT is. [ər.] kit. 1 . Düşmə, aşağı 
enmə, alçalma. 

2. Geri getmə, tənəzzül, düşkünlük. Bir 
müəyyən qanun üzrədir həyat; Bir doğuş, 
bir təkamül, bir inhitat. A. Səhhət. Ənisə is- 
lam mədəniyyətinin inhitatı səbəblərini 
araşdırıb izah edirdi. S. Hüseyn. 

İNİKAS is. [ər.] 1. Bir yerə dəyib geri qa- 
yıtma, əksetmə; surətin şüşəyə, suya və ya 



İNİLTİ 

başqa parlaq bir şeyə dəyib orada əks olun- 
ması. Ayııı dənizdə inikası. H Səsin dağa, 
qayaya və ya başqa bir maneəyə çarpıb 
oradan çıxmış kimi geri qayıtması. Səsin 
inikası. □ İnikas etdirmək - əks etdirmək, 
göstərmək. İnikas etmək - əks etmək. 

2. fəls. Xarici aləmin surətlər şəklində 
xəyalımızda canlanması. 

İNİLDƏMƏ "İnildəmək”dən fis. 

İNİLDƏMƏK f. 1. Bərk ağrı, əziyyət, 
ruhi iztirab və s. nəticəsində yavaşca, ağlar 
kimi həzin səs çıxarmaq; zarımaq, sızılda- 
maq. Yaralı inildəyir. - Yatır, inildəyir, du- 
rub boylanır; Bir neçə yerindən yaralı gör- 
düm. Aşıq Ələsgər. Bir əllərimi al-qırnıızı 
boyayan qana, bir də otlar üstündə inildəyə- 
inildəyə (z.) sürünən o kiçik heyvana bax- 
dım. A. Şaiq. 

2. ınəc. Məruz qaldığı bir hadisənin və ya 
vəziyyətin ağırlığından sızıldayıb şikayət- 
lənmək; ruhdan düşmək, bədbinlik göstər- 
mək. ..Rüstəm həmişə əllərinə güvənmiş və 
inildəməmişdi. S. Rəhimov. 

3. ınəc. Həzin, yanıqlı musiqi, nəğmə səsi 
haqqında; ümumiyyətlə, insanda hüzn və 
kədər oyadan səs haqqında. Kaman inildə- 
yir. H Yazıq-yazıq mələmək. Dağda maral 
xoş mələr; Xoş inildər, xoş mələr; Sənsiz bir 
ah çəkərəm; Dağ inildər, daş mələr. (Ba- 
yatı). [Dərviş:] Könlüm yaralı maral kimi 
inildəyirdi. A.Divanbəyoğlu. 

İNİLDƏŞMƏ “İnildəşmək”dən fis. 

İNİLDƏŞMƏK qarş. İnildəmək, inilti 
səsi çıxarmaq, yazıq-yazıq mələmək (çox- 
ları haqqında). Qoyunlar da toplaşıb iııil- 
dəşdi, mələşdi, sanki əlibıçaqlı qəssabı gö- 
rüb ağlaşdı. S.Rəhimov. 

İNİLDƏTMƏ "İnildətmək” dən /«. 

İNİLDƏTMƏK icb. İnildəməsinə səbəb 
olmaq, zarıtmaq. // Çox əziyyət vermək. 

İNİLTİ is. İnləmə səsi, həzin, yanıqlı səs; 
zarıltı, sızıltı. Çinarlıqda yalnız başıma gəz- 
dim; Bu halda incə bir inilti sezdim. H. Cavid. 
Qulaqlarımda Qonçanın iniltiləri, çığır- 
tıları, yalvarışları eşidilirdi. S. Hüseyn. Bu 
ağlayış və inilti səslərindən çəkilən sədlər 
onları saxlamağa qadir deyildir. Ə.Məm- 
mədxanlı. // тәс. Ümumiyyətlə, təsirli, ya- 
nıqlı, həzin, şikayətli səs. Bülbülün səsi də 



551 




İNİLTİLİ 

anasım körpəlikdə itirmiş bir uşağın iniltisi 
qədər qəmgin və kədərlidir. M.S. Ordubadi. 
Uşaqların bağırtısı, qızların, gəlinlərin çal- 
ğısı, yastıbalabanların həzin iniltisi bir-bi- 
rinə qarışmışdı. C. Cabbarlı. Oradan-bura- 
dan gecəquşularının iniltiyə bənzər ulama- 
ları eşidilirdi. M. Rzaquluzadə. 

İNİLTİLİ sif. İnilti ilə dolu, şikayətli. 
Nəhayət, nənəsinin ardı-arası kəsilməyən 
iniltili çağırışı Cəmili yuxudan ayıltdı. 
S. Rəhimov. 

İNİR-İNİR: inir-inir inləmək - inilti 

səsi çıxarmaq, inildəmək. ..Ağaclar inir- 
inir inləyir, külək qarşısında ta kötüklərinə 
qədər əyilir, doğrulurdu. A.Şaiq. 

İNİŞİL zərf Keçən ildən qabaqkı il. İnişil 
Aşqabada getmişdim. İnişil vayı kənddə 
keçirmişdik. - [Qərənfil:] İnişil təşəbbüs 
qaldırdınız ki, hamam tikək, hələ hörgüsü bir 
arşın qalxmayıb. İ. Əfəndiyev. [Minayə:] 
inişil biz hər qutudan iyirmi səkkiz kilo ba- 
rama verməliydik. İ. Hüseynov. 

İNİŞİLKİ sif. Keçən ildən qabaqkı il olan, 
inişil baş vermiş. İnişilki hadisə. - Xüsusən 
inişilki dağ köçü biitün təfərrüatı ilə [Laçı- 
nın] xəyalında canlandı. M. Hüseyn. 

İNJEKTOR is. [fr.] Su vurmaq üçün şır- 
naqlı nasos. 

İNJENER [fr.] bax mühəndis. 

İNJENERLİK bax mühəndislik. 

İNKAR is. [a; - .] Tanımama, rədd etmə, 
qəbul və təsdiq etməmə, danma. İkidir gər- 
çi pəriçöhrələrin güftarı; Bir imiş bunların 
iqrarı ilə inkarı. Qövsi. □ İnkar etmək 
(eləmək, qdmaq) - bir şeyin varlığını, doğ- 
ruluğunu və s.-ni qəbul və təsdiq etməmək, 
rədd etmək, danmaq. Nainsaf köhnəpərəst- 
lər mədəniyyətin və maarifin mənfəətlərini 
inkar edirlər. C.Məmmədquluzadə. Sən ol- 
masan verməzdim mən eşqə bir məna ; Bu 
yolda sən mana rəhbərsən, eyləməm inkar. 
H. Cavid. Güldəstə Güldəstə olduğunu bir 
daha inkar elədi. H.Seyidbəyli. // lıiiq. Özü- 
nə qarşı irəli sürülən və isnad edilən bir 
şeyi qəbul etməyib rədd etmək, danmaq. 
Günahını inkar etmək. 

0 İnkarı inkar fəls. - təbiətin, cəmiyyə- 
tin və təfəkkürün dialektik inkişafı prose- 
sində yeninin törənməsi ilə tarixi ardıcıllıq 



İNKİŞAF 

arasındakı vəhdəti ifadə edən əsas qanun- 
lardan biri. 

İNKAREDİCİ sif. İnkar edən, rədd edən, 
danan, qəbul və təsdiq etməyən. İnkaredici 
dəlillər. - “ Molla Nəsrəddin ” realizmi və 
satirası yenə də öz inkaredici, ifşaedici xü- 
susiyyətlərini saxlayır. M. İbrahimov. 

İNKAREDİLMƏZ sif. inkar edilə bilmə- 
yən, rədd edilə bilməyən, inandırıcı, şəksiz. 
İnkaredilməz həqiqət. İnkaredilməz fakt. 

İNKAREDİLMƏZLİK is. İnkar edilə bil- 
məmə, inandırıcılıq, şəksizlik. Faktların 
inkaredilməzliyi. 

İNKASSÄTOR [ital.] Əsasən idarə, müəs- 
sisə xaricində kassalarda toplanmış pulu 
sənədlər üzrə qəbul etməklə və pul vermək- 
lə məşğul olan kassir. [Cinayətkarlar] həmin 
əmanət kassasından pul aparmağa gətən 
inkassatoru oğurlamışdılar. H.Seyidbəyli. 

İNKASSATORLUQ is. İnkassatorun işi, 
vəzifəsi. İnkassatorluq etmək. 

İNKİR-MİNKİR is. [ər.\ Dini etiqadlara 
görə, qəbirdə ölünü sorğu-sual edən iki 
mələk. Çox zaman qurduğum cələdəki quş- 
lar yerinə gözlərimə anamın dəhşətli təsvir- 
etdiyi, əllərində odlu kösövlər olan inkir- 
minkir görünürdü. M. İbrahimov. [Beşaçı- 
lanlı adam:] Vaxtı keçirməyin, inkir-minkir 
özü soruşacaq. Mir Cəlal. 

İNKİSAR is. [ər.] 1. Qırılma, sınma. H fiz. 
köhıı. İşıq şüalarının şəffaf bir şeyin içindən 
keçərkən sınması, istiqamətini dəyişməsi. 

2. məc. Qəlbi qırılma, ürəyi sınma, inci- 
mə, xatirinə dəymə. 

0 İnkisari-xatir (qəlb) - könlü sınma 
(qırılma), ürəyi sınma. İnkisari-xəyal - 
gözlədiyi ümidlərin, arzuların boşa çıxması 
dolayısı ilə insanda doğan məmnuniyyət- 
sizlik hissi; məyusluq, ümidsizlik. Görünür 
ki, Fərhadı irıkisari-xəyala salan ən əsas 
fakt rəiyyətin halı deyil, özünün çıxılmaz və- 
ziyyəti, gücsüzlüyü, əmisinin arzularına 
oyuncaq olmasıdır. Ə. Haqverdiyev. ..Paşa 
atasını inkisari-xəvala uğratmamaq üçün 
onun sözlərini ucadan təsdiqlədi. M.Hüseyn. 
Küçəyə çıxdıqda, zülmət içində addımladıq- 
da ani bir inkisari-xəyal məni aldı. Mir Cəlal. 

İNKİŞAF is. [ər.] irəliyə doğru tərəqqi 
etmə, artma, yüksəlmə; tərəqqi, yüksəliş. 



552 




İNKİŞAFSIZ 

Ölkənin inkişafı. Sənayenin inkişafı. Kənd 
təsərrüfatının inkişafı. - Həsən bəy Zərdabi 
Azərbaycanı feodal geriliyindən qurtarıb 
yeni yola, Avropa inkişafı yoluna çıxarmaq 
istəyirdi. M. İbrahimov. □ İnkişaf etdir- 
mək - 1) irəlilətmək, tərəqqi etdirmək, 
yüksəltmək. Kütlələrin yaradıcılıq fəaliyyə- 
tini inkişaf etdirmək. Respublikada üzümçü- 
lüyü inkişaf etdirmək; 2) kamilləşdirmək, 
təkmilləşdirmək, daha da artırmaq, daha da 
yaxşılaşdırmaq, möhkəmləndirmək, qüv- 
vətləndirmək. Səsini inkişaf etdirmək. Əzə- 
lələri inkişaf etdirmək. Hafizəni inkişaf et- 
dirmək. İnkişaf etmək - 1) tərəqqi etmək, 
irəliləmək, artmaq, yüksəlmək, genişlən- 
mək. İncəsənətimiz olduqca inkişaf etmiş- 
dir; 2) kamilləşmək, yetkinləşmək, artmaq. 
Axır zamanlar o, xeyli inkişaf etmişdir; 
3) böyümək, yetişmək, möhkəmlənmək, 
qüvvətlənmək. İdman nəticəsində əzələləri 
olduqca inkişaf etmişdir. İnkişaf etmiş - 
1) yüksək səviyyəyə çatmış, sənaye, mə- 
dəniyyət və s. cəhətdən çox irəli getmiş, 
tərəqqi etmiş. İnkişaf etmiş ölkələr; 2) yet- 
kinləşmiş, yetişmiş, kamilləşmiş, görüş 
dairəsi geniş, geniş məlumatlı; mədəni, hər 
cəhətdən yetkin. İnkişaf etmiş adam. 

İNKİŞAFSIZ sif. Oldıığu kimi qalan, art- 
mayan, irəliləməyən, kamilləşməyən, inki- 
şaf etməyən. İnkişafsız (z.) qalmaq. 

İNKUBÄSİYA [lat.] 1. tib. Xəstəliyin yo- 
luxucu andan birinci əlamətlərinin görün- 
məsinə qədər çəkən gizli dövrü. 

2. k.t. İnkubatorda süni cücə çıxarılması. 

İNKUBATOR is. [lat.] Yumurtadan süni 
surətdə (külli miqdarda və ilin istənilən 
fəslində) cücə çıxarmaq üçün cihaz. - İnku- 
bator elə bir cihazdır ki, bu cihaz içərisində 
yumurta rüşeyminin inkişafı üçün lazım 
olan biitün şərait vardır. “Zoologiya”. 

İNKVİZİSİYA [lat.] tar. 1. Düşmənləri ilə 
ən vəhşi və amansız üsullarla mübarizə et- 
mək üçün katolik kilsəsinin XIII əsrin əv- 
vəlində təşkil etdiyi məhkəmə-polis təşki- 
latı. Orta əsrin bir çox məşhur alimləri in- 
kvizisiya tonqallarında yandırılmışdır, ink- 
vizisiya qurbanları. 

2. məc. işgəncə, əzab, zülm. 



İNQİLABÇI 

İNKVİZİTOR [lat.] 1. tar. inkvizisiya 
məhkəməsinin üzvü (bax inkvizisiya 1 -ci 
mənada). 

2. məc. Zalım, cəllad. 

İNKVİZİTORLUQ is. Zalımlıq, cəlladlıq, 
amansızlıq, zülmkarlıq. 

İNQA, İNQA-İNQA təql. Körpə uşaqların 
ağlamaq səsi. İnqa-inqa deyib sevinir çağa; 
Bir ana qəlbində gülür kainat. S. Vurğun. 
Çağanın ilk İnqasından Giilsənəm ağrı və 
qorxunu unudaraq, nazlı bir təbəssümlə 
üzünü o tərəfə çevirib gizlətdi. S. Rəhimov. 

İNQİLAB is. [ər.] 1. Zorakı ictimai çev- 
riliş; dövlət hakimiyyətinin hakim sinfin 
əlindən başqa sinfin əlinə keçməsi. 1905-ci 
il inqilabı. Burjua inqilabları, inqilab illəri. 
- Rusiya inqilabının bərəkətindən törəyən 
azadlıqların biri də vicdan azadlığıdır. 
C. Məmmədquluzadə. [Yaşlı kişi:] Dünya 
hadisələri ilə, iranda başlayan inqilab 
hərəkatı ilə maraqlanırdım. S. Hüseyn. 

2. Hər hansı bir elm sahəsində, texnikada, 
incəsənət və s. sahəsində əsaslı dəyişiklik. 
Mədəni inqilab. - Sonra bir həkim çıxdı, yaş 
dəsmal üsulunun elm aləmində bir inqilab 
olduğunu söylədi. Mir Cəlal. 

3. klas. Dəyişiklik, dəyişkənlik. Şahiddir 
ona bu inqilabın; Kim, aşiqisən bir afitcıbın. 
Füzuli. Yarəb, bugünkü məclisimiz xoş keçir 
bizim; Bu məclisi-məhəbbətə göstərmə 
inqilab. S.Ə.Şirvani. 

İNQİLABBAZ sif. və is. [ər. inqilab və 
fars. ...baz] kin. Yalandan özünü inqilabçı 
göstərən, inqilabla oynayan, inqilabdan öz 
məqsədləri üçün istifadə edən. Eserlər, 
menşeviklər; İnqilabbaz vəzirlər; Hər tərəf- 
də .. gəzirlər. R.Rza. 

İNQİLABBAZLIQ is. kin. Inqilabbazın işi, 
hərəkəti. 

İNQİLABÇI 1. is. inqilab hərəkatı işti- 
rakçısı, inqilab xadimi. 

2. İnqilabi ideyalar daşıyan, inqilabi ruh- 
da olan. Arazla bir gündə həbsxanadan 80-ə 
yaxın inqilabçı fəhlə azad edilmişdi. A.Şaiq. 
Altı aydan artıq idi ki, Puan Qav Kaııtoıı 
inqilabçı ordusunda şücaətlə dava edirdi. 
S.S.Axundov. Üsyan alovları inqilabçı işçi- 
kəndlilər qanı ilə söndürüldü. H.Nəzərli. 



553 




İNQİLABÇILIQ 



İNNERVASİYA 



3. məc. Hər hansı bir elm sahəsində, tex- 
nikada və s.-də yenilik, çevriliş yaradan şəxs. 

İNQİLABÇILIQ is. İnqilabi ruhda olma, 
inqilabi hərəkatda iştirak etmə; inqilabçının 
fəaliyyəti, işi, peşəsi. Fəhlə sinfinin iııqi- 
labçılığı. 

İNQİLABİ sif. 1 . İnqilaba aid olan, inqilab 
mahiyyəti daşıyan, inqilab ruhlu. İnqilabi 
bayram. İnqilabi himn. İnqilabi mahnılar. 
- “ Molla Nəsrəddin ” inqilabi demokratiz- 
min ifadəçisi və mərkəzi idi. M. İbrahimov. 
Texnoloji institutda çoxdan bəri inqilabi 
əhval-ruhiyyə kök salmağa başlamışdı. 
M.Hüseyn. 

2. İnqilab ideyalarını ifadə edən; inqilab- 
çı. inqilabi sinif, inqilabi xadim, inqilabi 
ordu. İnqilabi qüvvələr. // İnqilabı həyata 
keçirməyə doğru yönəldilmiş, inqilab ya- 
ratmaq məqsədini daşıyan. İnqilabi müba- 
rizə. İnqilabi çıxış. İnqilabi çevriliş. - İnqi- 
labi hərəkatın getdikcə güclənməsi çar müt- 
ləqiyyətini qorxutmuşdu. A.Şaiq. // İnqilab 
nəticəsində meydana gəlmiş, inqilabın ya- 
ratmış olduğu. Fəhlə sinfinin inqilabi dikta- 
turası. inqilabi qanunlar, inqilabi təşkilat- 
lar. İnqilabi hökumət. 

İNQİLABİLƏŞDİRİCİ sif. İnqilab mahiy- 
yəti, inqilab ruhu verən, inqilabiləşdirən. 
Fəhlə hərəkatının inqilabiləşdirici qüvvəsi. 

İNQİLABİLƏŞDİRİLMƏ "İnqilabiləşdi- 
rilmək”don/.7,s. 

İNQİLABİLƏŞDİRİLMƏK məch. İnqilabi 
ruhda dəyişdirilmək, inqilabi mahiyyət 
verilmək. 

İNQİLABİLƏŞDİRMƏ "İnqilabiləşdir- 

mok”dən f.is. 

İNQİLABİLƏŞDİRMƏK/ İnqilabi ruhda 
hazırlamaq, inqilabi hərəkata çevirmək, in- 
qilabi xarakter vermək, inqilabi ideyaları 
yaymaq, inqilabi ruhda tərbiyələndirmək. 

İNQİLABİLƏŞMƏ "İnqilabiləşmək” dən 
f.is. 

İNQİLABİLƏŞMƏK f. İnqilabi ideyaları 
dərindən dərk etmək, mənimsəmək. 

İNQİRAZ is. [ar.] Sonu kəsilmə, bitmə, 
sömnə, məhv olma. □ İnqiraz etmək - sonu 
kəsilmək, bitmək, məhv olmaq. İnqirazi- 
aləm klas. - qiyamət. [Əhməd:] ..Heç fikir 
eyləmə, kişi, Allah qoysa, ona tövbələmə 



verdirəcəyəm ki, inqirazi-aləmə kimi dadı 
damağından getməsin. N.Vəzirov. 

İNQREDİYENT is. [lat.] Mürəkkəb bir- 
ləşmənin və ya qarışığın tərkib hissəsi. 

İNQUŞ is. Çeçenlərə yaxın olan Şimali 
Qafqaz xalqlarından biri və bu xalqa mən- 
sub adam. Inquş dili. Inquş mahnıları. 

İNQUŞCA zərf və sif İnquş dilində. İn- 
quşca öyrənmək. Inquşca danışmaq. 

İNLƏMƏ “İnləmok”don f.is. 

İNLƏMƏK bax inildəmək. [Ərən:] Gü- 
nəş çıxandan batana qədər ağır işdən in- 
ləyən qullar Mariqerini sevinclə qarşıladı- 
lar. Çəmənzəminli. İnlədikcə azalmır ; Dərd- 
lərimiz daha da; Ürəkdə göz-göz olur. 
B .V ahabzadə. İlk eşqim yuxutək çəkildi göyə; 
Könlümün sazında inlədi bir sini. H.Arif. 

İNLƏTMƏ "İnlətmək”dən f.is. 

İNLƏTMƏK bax inildətmək, [inci:] 
..Köksümün içində çarpan ürəkdir; Məni də 
inlədən tək bir diləkdir. A.Şaiq. [Elxan:] Bu 
səs bir xatirat mizrabı kimi qəlbimin bütün 
tellərini inlətdi. C.Cabbarlı. Vermişlər səs- 
səsə xanəndə və tar; İnlədir dağları şikəstə, 
qatar. H.K.Sanılı. 

İNLƏYİŞ is. inilti, inləmə. İnləyirsən, o 
iııləyiş nə üçündür, qafilsən; Bilmədinmi han- 
sı sinfin mədfəııidir o məskən? M.S.Ordubadi. 

İNNAB is. [ər.] 1. Açıq-sarı çiçəkləri olan, 
quraqlığa davamlı ağac və bu ağacın qırmızı 
qabıqlı, bərk çəyirdəkli xırda, şirin meyvəsi. 

2. Klassik şeirdə qırmızılıq mənasında 
tərkiblərdə işlənir; məs.: şərbəti-innab 
(qırmızı şərbət), ləbi-innab (qırmızı do- 
daq). ..Dərdi-eşqdə butıunçun ləbi-innab 
gərək; Bir belə dərdi nə Loğman, nə Əflatun 
istər. Aciz. Mən öziim bilirəm şərbəti-in- 
ııab; Dəfi-lıərarəti-cigərdir mənə. Q.Zakir. 

İNNABI 1 sif. innab rəngində, qırmızı. İn- 
nabı parça. - Simi-zəııəxdandı, mirvari- 
dəndan; İnnabı ləbləri can dərmanıdı. Aşıq 
Ələsgər. [Buğacın] ayağında gen innabı 
şalvar .. var idi. M. Rzaquluzadə. 

İNNABI 2 is. mus. Azərbaycan xalq oyun 
havalarından birinin adı. 

İNNABLIQ is. İnnab ağacları əkilmiş yer. 
Bağ başdan-başa innablıqdır. 

İNNERVASİYA is. [lat.] anat. Bədənin 
və ya toxumanın qeyri-bərabər elementlər- 
lə təchizi. 



554 




İNSAF 

İNSAF is. [ər.] 1. İnsanda vicdan və əda- 
lət hissi, öz hərəkətləri üçün mənəvi məsu- 
liyyət hissi; vicdana müvafiq hərəkət. İnsaf 
dinin yarısıdır. (Ata. sözü). Bəylərin bəyi- 
sən. xanların xanı; Unutma insafı, satma 
inıanı.. Aşıq Ələsgər. İnsafımın və vicdanı- 
mın yanında məsul olaram, əgər yalan de- 
səm ki, təqribən yarım saat mənim təamım 
çəkdi.. C.Məmmədqulıızadə. // Rəhm, mü- 
rüvvət, şəfqət, ədalət. İnsaf xoşdur, ey eşq, 
ancaq məni zəbuııi et; Ha bövlə möhnət ilə 
keçsinmi ruzigarım? Füzuli. Könlündə 
qalmadı insaf əsəri; Dürdanənin qəlbi sal 
bııza döndü. M. Rahim. Məsməııin qəlbini 
dağlayan fələkin “çəıxi çevrilmiş ”, fələkin 
zərrə qədər insafı, mürüvvəti yoxmuş! Mir 
Cəlal. □ İnsaf deyil - rəva deyil, insafa 
müğayirdir. [Məmməd:] Yox, bu insaf deyil 
ki, bu cür nəcib heyvanın leşini mən bu çöl- 
də dəfn etməmiş gedim.. E. Sultanov. İnsaf 
etmək (eləmək) - rəhm etmək, mərhəmət 
göstərmək, ədalətlə yanaşmaq. Ömiir keçdi, 
insaf elə, sevdiyim; Nə miiddətdi dərdii 
möhnət çəkirəm. Q. Zakir. Vəfa rəsmin tııtub 
gəl ey pəri, cövrü cəfadan keç; Əgər adəm- 
sən, insaf et, bu vəzi-narəvadəıı keç. 
S.Ə.Şirvani. İnsaf görmək - vicdanı qəbul 
etmək, rəva görmək. İnsafa gəlmək 
(düşmək) - rəhmə gəlmək, insaf eləmək; 
haqsızlıq etməkdən vaz keçmək, mərhəmət 
etmək. Eləmi qaldı səbir; Qovğadı, qaldı 
səbir; Nə yar insafa gəldi; Nə məndə qaldı 
səbir. (Bayatı). İnsafa gəl, aman! Məni məhv 
etdi intizar; Səbrim tükəndi, yox qəmi- 
lıicranə taqətim. H. Cavid. İnsafa gətirmək 
- rəhmə gətirmək, ürəyində mərhəmət 
oyatmaq. İnsafdan çıxmaq - haqsızlıq, 
ədalətsizlik etmək, birinin haqqını pozmaq, 
insaf və vicdana müğayir hərəkət etmək. 
İnsafı itirmək - bax insafdan çıxmaq. 
İnsafı yol verməmək - insafı, vicdanı rəva 
görməmək, insaf görməmək, rəva görmə- 
mək. Doğrusu, belə bir nazənin sənəmin 
sumkasının boş olmasına insafım yol ver- 
mədi. Ə.Haqverdiyev. [Dəmirçi Rzaya:] 
..Səni beş qrana işlətməyə insafım yol ver- 
mir, artığa da gücüm çatmaz.. M. İbrahi- 
mov. Allah ... insaf versin - ədalətli, insaflı 
olmağa dəvət. [Qurban:] Allah Zərnigar 
qarıya insaf versin. Ə.Haqverdiyev. 



İNSAFSIZLIQ 

2. İnsafla şəklində - düzlüklə, ədalətlə, 
vicdanla. Dünyada hər nə cür və xariqüladə 
bir məsələ bəsirət və insafla müzakirə olunsa, 
şəksiz, həqiqət tərəfi axtarılar. C. Məmməd- 
quluzadə. 

3. İnsafdır(mı) şəklində - rəvadırmı, in- 
safa, vicdana, ədalətə uyan şeydirmi? İnsaf- 
dırmı, Bəlli Əhnıəd tutula; Qolac qolu dal 
gərdənə çatıla. “Koroğlu”. 

İNSAFƏN zərf [ər.] İnsafla deyilsə, düzü 
deyilsə, həqiqətdə (təsdiq bildirir). İnsafən 
o, yaxşı işçidir. İnsafən yaxşı uşaqdır. - İn- 
safən [Murad bəydə] padşah cəlalı vardı. 
Qantəmir. ..Giilər insafən ən gözəl bir qız 
idi. C. Cabbarlı. Bu gözəllik ki sənin var, gö- 
zəlim, insafən; Nə mələkdə, nə pəridə, nə bir 
iıısandə olur. Ə.Vahid. 

İNSAFLI sif. İnsafı olan, insafla iş görən. 
İnsaflı adam. - [Vəli bəy:] Çox insaflı 
adamsan, mən çalışmağımı hesab etmirəm, 
çünki dost dost yolunda canını da qoyar. 
S.S.Axundov. Qoy Mehribanın Zeynal ilə 
Naşada verdiyi bu sualı hər bir insaflı kişi 
özünə versin. S. Hüseyn. 

İNSAFSIZ sif. 1 . İnsaflı olmayan, mürüv- 
vətsiz; zalım, qəddar, rəhmsiz. İnsafsız gü- 
nəş də ki batmaq bilmirdi. E. Sultanov. 
insafsız, avam bir adam olan əmim arvadı 
iri mis səhəngi çiynimə verib səhərdən ax- 
şama qədər mənə ayaqyalın, başıaçıq su 
daşıtdırardı. İ.Əfəndiyev. // Zərf mənasın- 
da. [Orxan:] Məndə artıq can qalmamış, 
Mərhəmət; Mərhəmət qıl, insafsız olma, İs- 
mət! H.Cavid. 

2. Vicdansız, şərəfsiz. Zeynəbin özü Mə- 
cidə xəbər verdiyini Nadir indi güman etdi 
və hər ikisi tərəfindən belə insafsız (z.) bir 
tərzdə aldandığına acıdı. B.Talıblı. // İs. 
mənasında. Bilmirəm bu yanlış məlumatı 
gözəl qıza haıısı bir insafsız xəbər vermişdir. 
M. S. Ordubadi. Sərt oldu rəftarı o insafsızın; 
Dərslərinə vaxtı qalmadı qızın. M. Rahim. 

İNSAFSIZCA(SINA) zərf Rəhmsizcəsi- 
nə, amansızcasına, vəhşicəsinə. [Ərəblin- 
skini] insafsızcasına döymüşdülər. S.Rəhi- 
mov. // Vicdansızcasına, haqsızcasma, hə- 
yasızcasına. Onu insafsızcasına aldatmışlar. 

İNSAFSIZLIQ is. Rəhmsizlik, mürüvvət- 
sizlik; zalımlıq, qəddarlıq. // Vicdansızlıq, 



555 




İNSAN 

ədalətsizlik, haqsızlıq; vicdansız, haqsız 
hərəkət. □ İnsafsızlıq etmək - ədalətsiz, 
vicdansız hərəkət etmək, haqsızlıq etmək. 
Veys haqqında insafsızlıq etdiyi başqa bir 
tərəfdən də Çimnaza ağır gəlirdi. Ə.Əbül- 
həsən. 

İNSAN is. [ər.] 1 . Adam, bəşər. Ey mələk- 
sima ki səndən özgə heyrandır sana; Həq 
bilir, insan deməz, hər kim ki insandır, sana. 
Füzuli. Ancaq onu da bilməmiş deyilsən ki, 
insan mələk deyil. M.Hüseyn. İnsan özü 
qocalsa da; Ürəyi yüz yaşında da qocalma- 
yır. B.Vahabzadə. 

2. İnsaniyyətli, vicdanlı adam. Çox insan 
adamdır. - Murad kişi bağbandır; Çox 
mehriban insandır. M. Rahim. 

0 İnsan oğlu - adam, insan. İnsan oğlu, 
uzaqlaşma, gəl yaxın; Başqa yerdən alın- 
masın sorağın. M. Müşfiq. 

İNSANABƏNZƏR sif. İnsana oxşayan, 
adama oxşayan, insanı xatırladan. 

0 İnsanabənzər meymunlar zool. - qo- 
rilla, gibbon, oranqutanq və şimpanzenin 
mənsub olduğu meymunlar fəsiləsinin adı. 
Qədim insanabənzər meymunlar hələ meşə- 
lərdə yaşadıqları dövrdə onların əlləri və 
ayaqları ağac həyatına əlverişli surətdə uy- 
ğunlaşmışdı. M.Axundov. 

İNSANCASINA zərf və sif. İnsana yaraşan 
tərzdə, insana layiq, insan kimi. Insancası- 
na rəftar. İnsancasına münasibət. İnsanca- 
sına hərəkət etmək. 

İNSANDANQAÇAN b a x adamdanqaçan. 

İNSANGİRİZ [ər. insan və fars. ...giriz] 

bax insandanqaçan. 

İNSANİ sif. [ər.] İnsana xas olan, insana 
aid olan; bəşəri. Yüksək insani ləyaqət. - Cab- 
barlının qəhrəmanları nəcib insani hisslərə 
malikdirlər. M. Arif. Veysin yaxşı evdə rahat 
və gözəl yaşamaq meyli ən insani meyildir. 
Ə.Əbülhəsən. 

İNSANİYYƏT is. [ər.] 1. top. Bütün in- 
sanlar, bəşəriyyət, insan övladı, insan cə- 
miyyəti. [Abdulla bəy Asi və S.Ə.Şirvani- 
nin] də məslək və əqidəsi və baş arzuları 
ümumi bəşərin və insaniyyət aləminin səa- 
dətidir. F. Köçərli. [Əli:] Din bir əmri-vaqe 
olaraq, insaniyyətlə bərabər doğmuş və əsr- 



İNSANLIQ 

lərdəıı bəri dolanbac tarix yollarında onu 
təqib edir. Çəmənzəminli. 

2. İnsanpərvərlik, insanlıq, insana yara- 
şan sifət və fəzilətlər, mürüvvət. Bu zəh- 
mətlər şərh olunmaz, uzundur: insaniyyət 
həp bunlara mədyundur. A.Səhhət. Həbib 
Gözəlin evində hərarət, körpələrində ünsiy- 
yət, özündə mərhəmət gördüyü kimi, Gözəl 
də Həbibdə insaniyyət, mehribanlıq hiss 
edirdi. Ə. Vəliyev. 

İNSANİYYƏTPƏRVƏR [ər. insaniyyət 
və fars. ...pərvər] bax insanpərvər. ..Fər- 
had oxumuş olduğu üçün [Aslan] onu özün- 
dən daha mərhəmətli, insaniyyətpərvər və 
safdil ədd edirdi. C. Cabbarlı. 

İNSANİYYƏTPƏRVƏRLİK bax insan- 
pərvərlik. [Məktubda belə yazılmışdı] 
"..Daima insaniyyətpən’ərlikdə və qan qar- 
daşlığına himmət göstərmənizi arzu edi- 
rik.. ”. Ə.Əbülhəsən. 

İNSANİYYƏTSİZ sif. İnsaniyyəti, insan- 
lığı olmayan, insanlıq sifət və fəzilətlərin- 
dən məhrum; mürüvvətsiz, vicdansız. İnsa- 
ııivyətsiz adamdı. 

İNSANİYYƏTSİZLİK is. İnsaniyyəti, in- 
sanlığı olmayan adamın hal və sifəti; mü- 
rüwətsizlik, vicdansızlıq. 

İNSANLIQ is. 1. top. Bəşəriyyət, insan- 
lar. Sən mükafatını insanlığa xidmətdə ara; 
Əbədi zövqü, təsəllini həqiqətdə ara. 
A.Səhhət. Dünyada səfalət və fəlakət yalnız 
insanlığın yoxsul qisminə nəsib imiş. A.Şaiq. 
İnsanlığa Tusilər, Səbuhilər verdik biz; Şe- 
rimizin qüdrəti bir dənizdir, bir dəniz. R.Rza. 
Qoy bütün insanlıq səcdənə gəlsin; Ey şəhid 
qanından qızaran bayraq! B.Vahabzadə. 

2. məc. İnsanpərvərlik, əsil insana xas 
olan sifət və fəzilətlər; mürüvvət. Kim ki 
insanı sevər, aşiqi-hürriyyət olur; Bəli, 
hürriyyət olan yerdə də insanlıq olur. 
M.Ə. Sabir. Yox kimsədə mərhəmətlə vic- 
dan; İnsanlığı həp unutdu insan. H. Cavid. 
Rəşidin bu insanlığını və hümmətini hər kəs 
bildi. İ.Musabəyov. □ İnsanlıq sifətini 
itirmək - ədalətsiz, qeyri-vicdani iş gör- 
mək, insan adma layiq olmayan hərəkətlərə 
yol vermək. Kömək etmək imkanı əldə ikən 
bu vəzifədən boyun qaçırmaq insanlıq 
sifətini itirmək deməkdir. M. S. Ordubadi. 



556 




İNSANPƏRVƏR 



İNSTRUMENTAL 



İNSANPƏRVƏR sif. [ər. insan və fars. 
...pərvər] insanları sevən, insanlara məhəb- 
bət bəsləyən; humanist. İki ağıllı, aydın 
fikirli, nəcib və mədəni gəncin ..faciəsində 
böyük demokrat və insanpərvər ədibin icti- 
mai ədalətsizliyə qarşı qüvvətli etirazı mey- 
dana çıxır. M.Arif. 

İNSANPƏRVƏRCƏSİNƏ bax insanca- 
sına. 

İNSANPƏRVƏRLİK is. İnsanları sevmə, 
insanlara məhəbbət bəsləmə, onlara kömək 
etməyə hazır olma; humanizm. ..Azərbay- 
can xalqının müqəddəs insanpərvərlik duy- 
ğuları həmişə ətirli bir çiçəyi andıran 
“Əsli-Kərəm ” dastanında öz ifadəsini tap- 
mışdır. M. İbrahimov. Səməd Vurğunun 
insanpərvərliyi .. yeni və yüksək idealların 
ifadəsidir. M.Arif. 

İNSANSEVƏN, İNSANSEVƏR bax in- 
sanpərvər. 

İNSANSEVƏRLİK bax insanpərvərlik. 

İNSANSEVMƏZ sif. Adamdanqaçan, in- 
sanlara məhəbbəti olmayan, adamları sev- 
məyən. 

İNSANSEVMƏZLİK is. İnsanlara qarşı 
nifrət, adamlara qarşı kin; insanları sevməmə. 

İNSANSIZ sif. İnsan olmayan, insan 
yaşamayan; adamsız. İnsansız yerlər. - ..İn- 
sansız təbiət Mirzəyə sanki həmlə edirdi. 
S. Rəhimov. // Zərf mənasında. Bilirsən ki, 
sən; Günəşsiz, insansız yaşamadım mən!.. 
Z.Xəlil. 

İNS-CİNS is. [ar.] "Üns” (insan) və “cins” 
sözlərinin dəyişilmiş şəkli olub, “bəşər, 
insan, canlı” mənasında işlənir. Məlıbusi 
hələ bu vaxta qədər .. [Tehranda] qapıçıdan 
başqa bir ins-cinsə rast gəlməmişdi. 
M.İbrahimov. ..Əjdər ətrafa nəzər saldı, ins- 
cins yox idi. S. Rəhman. 

İNSOLYÄSİYA is. [lat.] Günəş radiasiyası. 

İNSPEKTOR is. [lat.] 1. Hər hansı bir sa- 
hədə işlərin düzgün aparılması və qanun- 
lara düzgün əməl edilməsi üzərində nəzarət 
edən vəzifəli şəxs; nəzarətçi. Maliyyə iııs- 
pektoru. Sanitar iııspektoru. Maarif şöbəsi- 
nin inspektoru. - Bir gün dərs zanıanı dərs- 
lərimizin gedişini yoxlamaq üçün Tiflisdən 
məktəbə nəzarət etməyə gəlmiş Qafqaz Maa- 
rif Dairəsi baş inspektoru Slaviııski sinfə 



daxil oldu. T.Ş. Simurq. Qəhrəman istəyirdi 
ki, bütün məktəb iııspektorun nəzərində yax- 
şı çıxsın. S. Rəhimov. [Müəllim:] Görürsü- 
nüz, balam, odur, yamacdan aşağı düşən 
inspektordur. Mir Cəlal. 

2. Bolşevik inqilabından əvvəl məktəb 
direktorunun tərbiyə və tədris işlərinə ba- 
xan müavini. Hər bir şeydən əvvəl, cənab 
iııspektor bunu özünə vacib gördü ki, realnı 
şkolada müsəlman uşaqlarının arasına 
“siinni-şiə ” ədavəti salsın. C.Məmmədqu- 
luzadə. 

İNSPEKTORLUQ is. İnspektor vəzifəsi. 
Inspektorhıq etmək. Inspektorluğa təyin 
olunmaq. 

İNSTANSİYA is. [lat.] Vəzifə pillələri. 

İNSTINKT [lat.] 1. biol. Canlıların, daxi- 
li və ya xarici mühitin dəyişməsinə cavab 
olaraq anadangəlmə, qeyri-şüuri və qeyri- 
iradi məqsədəuyğun hərəkət etmə və ya iş 
görmə qabiliyyəti; sövqi-təbiyyə. Özünü 
mühafizə instinkti. 

2. Qeyri-şüuri, qeyri-iradi, önüalmmaz 
həvəs, hiss, duyğu. [Əhməd] instinktlə qan 
ləkəsi olub-olmadığını bilmək üçün əlinə və 
üst-başıııa diqqət etdi. Ə.Əbiilhəsən. 

İNSTİNKTİV sif. [lat.] 1. biol. Instinktə 
aid olan, instinktdən törəyən (bax instinkt 
1-ci mənada). Arıların şan və ya quşların 
yuva tikməsi, quşların isti ölkələrə köçmələ- 
ri instinktiv hərəkətlərə misal ola bilər. 
“Psixologiya”. 

2. Qeyri-iradi, qeyri-şüuri. İnstinktiv hə- 
rəkət. 

İNSTİTÜT [lat.] 1. Bəzi elmi-tədqiqat 
idarələrinin adı. Dilçilik institutu. Elmi təd- 
qiqat institutu. 

2. Bolşevik inqilabından əvvəl: imtiyazlı 
siniflərdən olan qızlar üçün qapalı orta 
məktəb. Dünən cənab şeyxülislam “insti- 
tut” məktəbində müsəlman qızlarının birin- 
dən soruşub ki: “ Pəs niyə anan bu gün mək- 
təbə gəlmədi? ” C.Məmmədquluzadə. 

3. hiiq. İctimai münasibəti, yaxud biri- 
biri ilə bağlı olan münasibətləri nizama sa- 
lan hüquq normalarının məcmusu. // İctimai 
quruluşun bu və ya başqa forması. 

İNSTRUMENTAL sif. [lat.] Müxtəlif mu- 
siqi alətlərində ifa olunan musiqi alətlərin- 



557 




İNSTRUMENTALÇI 

də çalınmaq üçün yazılmış. İnstrumental 
musiqi. - Sonata miisyyən ideya və məzmun 
əsasında bəstələnən mürəkkəb instrumental 
musiqi əsəridir. Ə.Bədəlbəyli. 

İNSTRUMENTALÇI is. mus. Hər hansı 
bir musiqi alətində çalan çalğıçı. Xanəndə 
və instrumentalçılardan ibarət ansambl. - 
Qurban Pirimov bir instrumentalçı olmaqla 
bərabər, Azərbaycan vokal musiqisinin bü- 
tün incəliklərini çox yaxşı bilən bir sənətkar 
[idi]. Ə.Bədəlbəyli. 

İNSTRUMENTÖVKA [rus.] mus. 1. Bir 
musiqi əsərinin orkestr və ya instrumental 
ansambl tərəfindən çalınmaq üçün uyğun- 
laşdırılınası. İnstrumentovkadcı orkestrovka 

- orkestr üçün yazılan əsərdə səslərin ayrı- 
ayrı musiqi alətləri arasında bölüşdürülərək 
tərtib edilməsi{dir). Ə.Bədəlbəyli. 

2. Musiqi nəzəriyyəsinin, ayrı-ayrı musi- 
qi alətlərinin xüsusiyyətlərindən və orkestr- 
də onların bir-birinə uyması prinsiplərin- 
dən bəhs edən şöbəsi. 

İNSULİN [lat.] əcz. Heyvanların mədəaltı 
vəzilərindən alman hormon (orqanizmdə 
karbohidrat mübadiləsində iştirak edir). 
[Həkim:] Diabetsən; Özünlə insulin götür; 
Hara getsən. R.Rza. 

İNSULT is. [lat.] Beyin qan damarlarının 
kəskin pozulması. 

İNŞA is. [ər.] köhn. 1. Qayırma, yaratma, 
qurma, vücuda gətirmə, tikmə. Gəmi inşası. 
Mədən inşası. -Xəndəkdə qazıntı işləri qur- 
tarandan sonra, dörd iri borunun inşasına 
başlanacaqdı. Ə. Sadıq. □ İnşa etmək - 
qurmaq, yaratmaq, quraşdırmaq, qayırmaq. 
Fərdi evlər birtipli layihələr üzrə inşa edi- 
lir. (Qəzetlərdən). Sadıq ilə Rəhilə bir kö- 
mürçü çocuqları idilər. Ormanda .. inşa 
edilmiş bir kiilbədə sakin olurlardı. C.Cab- 
barlı. [Qulam müəllim:] ..Qoy bu qızlardan 
birisi xəstələrimizə şəfa versin, .. o birisi də 
bizim bu dağlı məhəlləsində yeni-yeni bina- 
lar inşa etsin. S.Rəhimov. 

2. Qələmə alma, bir mətləbi ədəbi şəkil- 
də ifadə etmə, yazma. [Bahadır:] İnşa ya- 
zanlarımıza baxırsan, “əlfazlar” o qədər 
gözlərini kor edib ki, əsli məqsudıı yaddan 
unudublar. N.Nərimanov. □ İnşa etmək 

- qələmə almaq, bir mətləbi ədəbi şəkildə 



İNŞAD 

ifadə etmək, əsər yazmaq. Vanıberi ismində 
bir [alman] ki müsəlman vilayətlərində sə- 
yahət edib, indi "İslam” adlı bir kitab inşa 
edib. “Əkinçi”. [Vaqif] Ağa Məhəmməd şa- 
hın Şuşa qələsində qətlə yetişməyi barəsində 
bu şeirləri inşa edib. Molla Vəliyə göndər- 
mişdi. F. Köçərli. Şair cənabları da Münəv- 
vər xanımın gözəlliyinə dair bir yaxşı qəzəl 
inşa etdi. M. S. Ordubadi. // Şagirdlərin tə- 
fəkkürünü və yaradıcılıq təsəvvürlərini, 
yazmaq qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək 
məqsədi ilə aparılan sərbəst yazı işi. [Zəki 
əfəndi:] Biz sənə burada bir tema verərik və 
burada bizim gözümüzün qabağında haman 
temaya bir inşa yazarsan. C. Məmmədquluza- 
də. Diktə və inşa kimi yazı qisimlərini köhnə 
məktəb bilməzdi. F.Ağazadə. [C. Cabbarlı] 
nəinki imlanı, hətta inşanı da səhvsiz yazır- 
dı, müəllimlər də onu tərifləyirdilər. M. Arif. 

3. Keçmişdə: məktublaşma üsullarını öy- 
rətmək üçün müxtəlif məktub, təbriknamə, 
təziyənamə, ərizə, müqavilənamə və s. nü- 
munələri olan kitab, məcmuə. 

İNŞAAT is. [ər. “inşa” söz. cəmi] Tikinti, 
tikinti işləri. İnşaat materialı. İnşaat mü- 
həndisi. İnşaat idarələri. - [Rüstəm kişi:] 
..Dağılışın hərə öz işinə. Biz də elə yaxın- 
dakı inşaatdan başlayaq, mədəniyyət evi 
tikirik. M. İbrahimov. İnşaat briqadasının 
üzvləri də, .. Imanovla Tahir də bu qayığa 
minib yola düşdülər. M.Hüseyn. 

İNŞAATÇI is. inşaat işləri ilə məşğul 
olan adam, bina və s. tikən. Əməkdar inşa- 
atçı (fəxri adı). // inşaat işçisi. O gün dün- 
yanı bürüyən, bu göyün üst qatlarına qalxan 
şənlik və sevinc səslərini .. inşaatçılar, me- 
talçılar şəhərində də eşitmək olardı. Mir 
Cəlal, inşaatçıların çoxu mövsüm işçilərin- 
dən: torpaqqazanlar, bənnalar və dülgər- 
lərdən ibarət idi. Ə. Sadıq. // Sif. mənasında. 
İnşaatçı mühəndis. 

İNŞAD is. [ər.] şair. Bir ədəbi parçanı 
yüksək səslə və gözəl bir əda ilə oxuma; 
deklamasiya. □ İnşad etmək (eləmək) - şeir 
demək, şeir yazmaq. Şairim! Seyr elə ətrafı, 
təbiət nə gözəl; Bax mənim hüsnümə, inşad 
elə bir dadlı qəzəl. A. Səhhət. Hər kəs inşad 
eyləmişdir bir kitab; Ta ki izhar eyləsin bir 
inqilab. H. Cavid. Şair deyiləm, vəzn ilə şeir 



558 




İNŞALLAH 

eyləyim inşad ; Ancaq yazıram, xalq arasın- 
da qazanım ad. C. Cabbarlı. 

İNŞALLAH ara s. [ər.] “Allah qoysa”, 
“Allah deyən olsa”, “Allah istəsə”, “Allahın 
iradəsi olsa” mənalarında xeyir-dua, dilək 
təbiri. [Mozalan bəy:] Sabah saat xoşdur, 
inşallah, günorta maşını ilə yola düşərsiniz. 
Ə.Haqverdiyev. [Ocaqqulu:] Ağa, - dedi, 
- Tiflis pis deyil, inşallah, daha da yaxşı olar. 
Çəmənzəminli. [Səfər bəy:] Heç qorxma, 
inşallah, salamat qurtararıq. Qənbərqulu, 
get, qızı gətir, aparaq. B.Talıblı. // Bəzən 
istehza məqamında işlənir. [Məşədi İbad:] 
Görəsən, bunların hamısının hamam pulu- 
nu, inşallah, mən verəcəyəm? Ü.Hacıbəyov. 

İNTEQRAL [lat.] riyaz. İntəhasız dərə- 
cədə kiçik hissələrin məcmusıı kimi götü- 
rülən tam kəmiyyət. 

İNTEQRALLAMA “İnteqrallamaq”dan/w. 

İNTEQRALLAMAQ f riyaz. Verilmiş 
kəmiyyətin inteqralını tapmaq. 

İNTEQRALLAYICI bax inteqrator. 

İNTEQRASİYA is. [lat.] Əlahiddə hissə- 
lərin tamda birləşməsi haqqında sistemlər 
nəzəriyyəsi anlayışı və bu nəzəriyyənin 
obyekti olan təbii və ya ictimai proseslər. 

İNTEQRATOR xüs. Avtomatik hesabla- 
ma aparatı. 

İNTEL(L)İGENT [lat.] Ziyalı təbəqəsinə 
mənsub adam (bəzən istehza yerində işlə- 
nir). Bu inteligentlərin sözün gətirmə heç 
aralığa; Oları görmək istəsən, şərabı gör, 
qumarı gör! M.Ə. Sabir. [Rüstəm bəy Mə- 
şədi İbada:] ..Birisi qəzetəçi Rzadır ki, tanı- 
yırsan. Biri də .. iııteligent Həsəndir ki, onu 
tanımazsan. Ü.Hacıbəyov. 

İNTEL(L)İGENTLİK is. Ziyalılıq. [Musa- 
nın nəvəsi] gedib Qori seminariyasına girdi. 
Bir il də orada oxudu, onun əsil iııtelligentlik 
həyatı da bu tarixdən başladı. Qantəmir. 

İNTENDÄNT [fr.] hərb. Orduda və ya qo- 
şun hissələrində təsərrüfat işlərinə baxan 
hərbi qulluqçu. İntendant vəzifəsi. 

0 İntendant xidməti - silahlı qüvvələrin 
təsərrüfat və təchizat işlərinə baxan ida- 
rələr sistemi. 

İNTENDANTLIQ is. 1 . Ordunun təchizat 
və təsərrüfat işlərinə baxan hərbi idarə. 

2. İntendant vəzifəsi. İntendantlıq etmək. 



İNTERMESSO 

İNTENSİV sif. [lat.] Gərgin, güclü, qız- 
ğın. İntensiv iş. - Üçpərli balta ilə işlərkən 
quyuda gilli məhlulun cərəyanı da nisbətən 
intensiv (z.) olmalıdır ki, külli miqdarda qa- 
zılmış süxur tamamilə qaldırılsın və quyu- 
nun dibi təmiz olsun. S. Quliyev. 

2. Daha böyük səmərə verən, daha məh- 
suldar. İntensiv üsul. □ İntensiv kənd tə- 
sərrüfatı - istifadə olunan torpaq sahəsinin 
hər bir vahidinə böyük xərc və səy qoyma 
əsasında qurulmuş kənd təsərrüfatı istehsalı 
sistemi. 

İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏ “İntensivləşdi- 
rilmək”dən f.is. İş üsullarının intensivləşdi- 
rilməsi. 

İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏK məcli. Daha 
intensiv (məhsuldar, səmərəli) edilmək, in- 
tensivliyi daha da artırılmaq. 

İNTENSİVLƏŞDİRMƏ "İntensivləşdir- 
mək”dən f.is. 

İNTENSİVLƏŞDİRMƏK/ Daha intensiv 
etmək, intensivliyini artırmaq, daha məh- 
suldar, daha səmərəli etmək. Kənd təsərrü- 
fatını intensivləşdirmək. İstehsal proses- 
lərini intensivləşdirmək. 

İNTENSİVLİK is. 1. Səmərəlilik, məh- 
suldarlıq. Əməyin intensivliyi. 

2. Gərginlik, qızğın fəaliyyət. 

İNTERES [lat.] dan. bax mənafe. Bu 
işdə onun heç bir interesi yoxdur. - [Əli- 
səfa:] Mənim bunda bir iııteresim yoxdur. 
S. Hüseyn. 

İNTERLÜDİYA [/to/.] mus. Bir musiqi 
əsərinin hissələri arasında çalınan və onları 
bir-birinə bağlayan başqa kiçik musiqi 
pyesi və ya parçası. 

İNTERMEDİYA [/to/.] 1. Dram və ya 
opera tamaşasının pərdələri arasında göstə- 
rilən kiçik konıik səhnə və ya pyes. 

2. mus. bax interlüdiya. 

İNTERMESSO [/to/.] mıts. Sərbəst for- 
malı kiçik instrumental pyes, bəzən opera- 
nın ortasında orkestr tərəfindən çalınan ki- 
çik müstəqil musiqi pyesi. Sevgilisi Aşıq 
Qəribdən ayrı düşmüş Şahsənəmin hicran 
kədərləri, R.Qliyerin “Şahsənəm" operası- 
nın üçüncü pərdəsində orkestrin müşayiəti 
ilə skripkanın çaldığı solo ( çargah ) ilə ifadə 
edilir. Bu da intermesso formasıdır. 
Ə.Bədəlbəyli. 



559 




İNTERNASİONBL 

İNTERNASİONAL [fr.] 1. Bax beynəl- 
miləl. [Tofiq:] A kişi, eşqin nə ruscası, nə 
azərbaycancası! Eşq internasionaldır. 
M.İbrahimov. 

2. tar. Beynəlmiləl proletar himninin və 
Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası himni- 
nin adı. 

İNTERNASİONALİST [fransızcadan ] 

bax beynəlmiləlçi. 

İNTERNASİONALİZM [ fr.] bax bey- 
nəlmiləlçilik. Humanizm, xəlqilik, interna- 
sionalizm C. Məmmədquluzadənin yaradıcı- 
lığının ana xəttidir, canıdır. M.İbrahimov. 

İNTERNAT [lat.] 1. Məktəb yanında şa- 
girdlər üçün ümıımi yataqxana. 

2. Şagirdlərin oxuyub yaşadıqları qapalı 
məktəb. Cari dərs ilindən etibarən şəhərdə 
internat təşkil edilmişdir. (Qəzetlərdən). 

İNTERNET [lat. inter - ...arasında və ing. 
net - şəbəkə] Bütün dünyada milyonlarla 
kompyuter vahid informasiya sisteminə bir- 
ləşdirilən, elmi bilgilərin, işgüzar, əyləncəli 
və b. məlumatların azad mübadiləsi üçün ən 
geniş imkanlara malik olan qlobal kompyu- 
ter şəbəkəsi. İnternet səhifələrində yer alan 
materiallar. İnternetə qoşulmaq. İnternet 
vasitəsilə məktublaşmaq. 

İNTERVÄL [lat.] 1. Bir şeyi digərindən 
ayıran ara, aralıq, məsafə. Intervalı gözləmək. 

2. mus.fiz. Eyni zamanda və ya bir-birinin 
ardınca çıxarılan iki səs arasındakı yüksək- 
likcə fərq. Əgər əsas not ilə yardımçı böyük 
sekımda inten’alı əmələ gətirirsə, o zaman 
daha yaxşı təsir yaratmaq üçün yardımçı 
not yarım ton alçaldılır. Ü.Hacıbəyov. 

İNTERYER [fr.] 1. arxit. Binanın, mənzi- 
lin memarlıq və bədii cəhətdən tərtiblənmiş 
daxili hissəsi. Metro stansiyasının interyeri. 
Yaşayış mənzilinin interyeri. 

2. sənət. Binanın, mənzilin daxili sahəsini 
təsvir edən şəkil, rəsm. 

İNTƏHA is. [ər.] Son, axır, nəhayət, qur- 
taracaq. Məndən ötrü bu şadlığın intəha və 
əvəzi yox idi. T.Ş. Simurq. 

İNTƏHASI ara s. Axırı, qurtaranı, nəha- 
yət, xülasə. ..İntəhası, iki-üç saat vaxt kifa- 
yətdir. C. Məmmədquluzadə. İntəhası, dava 
var uzun olur, qısa olur, sənə yaxın, ya uzaq 
olur. Mir Cəlal. [Daşdəmir:] Allah eləmə- 



İNTİHA 

sin, ay Sərvinaz nənə, intəhası, mən burda 
az oluram, yaylaqdan yeni gəlmişəm. 
B.Bayramov. 

İNTƏHASIZ sif. Sonu, axırı olmayan, nə- 
hayətsiz, sonsuz. Bir gecə azarın intəhasız 
şiddətində şeyx gördü ki, qapı açıldı və Gül- 
süm daxil olub qapının arasında dayandı. 
Ə.Haqverdiyev. [Qarı:] Əhməd qızını intə- 
hasız, hədsiz-hesabsız sevibdir. A.Divan- 
bəyoğlu. Şirvan düzü intəhasız bir dəniz 
kimi görünürdü. Ə.Vəliyev. 

İNTƏHASIZLIQ is. Sonsuzluq, nəhayət- 
sizlik; sonu, axırı olmama. [Nuriyyəyə] elə 
gəlirdi ki, dünyada zaman, məkan deyilən 
şey yoxdur, bizim əqlimiziıı dərkedə biləcə- 
yi əbədi bir boşluq, bir intəhasızlıq var. 
İ.Əfəndiyev. 

İNTİBA is. [ər.] Bir şeyin zehində burax- 
dığı iz, təəssürat. Məryəm Bakıdan gəldiyi 
bir ııeçə gün müddətində gəzib tanış olduğu 
yerlərdən aldığı ilk intibaları xatırlayır(dı). 
M.Hüseyn. Cabbarlının əsərlərini oxuyar- 
kən və ya onlara tamaşa edərkən bizdə nə 
qədər xoş və gözəl hisslər, fikirlər, yeni inti- 
balar artır. M. Arif. 

İNTİBAH is. [ər.] Oyanış, oyanma, can- 
lanma, dirçəlmə, yenidən yüksəliş. Azər- 
baycan ədəbiyyatının intibah dövrü. Milli 
intibah yola. 

0 İntibah dövrü tar. - XV-XVI əsrlərdə 
Avropada elm və incəsənətin çiçəklənməsi 
dövrü. XVI əsrin axırıncı on ilində, intibah 
dövrünün sonunda İtaliyada meydana gəl- 
miş ilk opera əsərləri üçün müəlliflər xüsusi 
instrumental müqəddimə bəstələməzdilər. 
Ə.Bədəlbəyli. 

İNTİBAHNAMƏ is. [ər. intibah və fars. 
namə] Təbliği məzmunda olub, əksərən 
gizli çap edilərək kütlələr arasında yayılan 
vərəqə; bəyannamə. İnqilabi intibahnamə. 
- Nəsir .. bolşevik intibahnaməsi çap etdiyi 
üçün həbsxanada yatırdı. S. Hüseyn. ..İnti- 
bahnamələr .. çar hakimiyyətinə, burjuazi- 
yaya qarşı mübarizəyə qalxmış fəhlə sinfi- 
nin iradəsini .. möhkəmlədirdi. M.Hüseyn. 
[Dəmir Ataşa:] Gətirdiyim intibahnamələri 
.. yayaq, camaat öz firqəsinin səsini eşitsin. 
Ə.Vəliyev. 

İNTİHA bax intəha. Əmaninin dilrü- 
bası; Əzəldən rəhniiması; Intihayi-müddəası; 



560 




İNTİHAR 

Sənsən canımın cananı. Əmani. [Хасө] qə- 
ziyyəni ibtidadan iııtihayədək Yusif şaha 
nəql etdi. M.F.Axundzadə. 

İNTİHAR is. [ər.] Özünü öldürmə. [Zə- 
manə] ..o qədər o biçarəni əzdi ki, axırda 
onu ya intihara, ya qara torpaq altına gir- 
məyə məcbur etdi. C.Cabbarlı. İndi onun si- 
masında intihara qərar vermiş kimi küt bir 
durğunluq vardı. Mir Cəlal. □ İntihar et- 
mək - özünü öldürmək. Yar-yoldaşların- 
dan ar edəcək ; Bəlkə axırda intihar edəcək. 
A.Səhhət. [Zeynal:] Mən intihar etmək ərə- 
fəsindəyəm. S.Hüseyn. [Münəwər:] Mənim 
əməlim yarımçıq qaldığı üçiin dünyada qal- 
mağı istəmirəm, bu dərdlər məni öldürəcək- 
dir, yainki intihar edəcəyəm. M. S. Ordubadi. 

İNTİXAB is. [ər.] Seçmə, seçib ayırma. 
[Qoca:] ..Hökmdar intixabında da atanın 
iştirakı və meyli təqdis olunardı. Çəmənzə- 
minli. [Səmirə:] Məni bıı saat ən çox həyə- 
canlandıran başqa bir şeydir: müvazinətini 
itirib, intixabında yanılmayasan. M.Hüseyn. 
□ İntixab etmək (eləmək) - seçmək. [Cə- 
milə] özünə həyat yoldaşı intixab etmək 
ərəfəsində idi. S.Hüseyn. C.Məmmədqulu- 
zadə böyük rus komedioqrafım şüurlu ola- 
raq özünə müəllim intixab etmişdi. M. İbra- 
himov. İntixab olunmaq (edilmək) - se- 
çilmək. Bəzi də, heç bir sənətin sahibi ol- 
mayıb, camaat arasında gəzən və camaat 
içində bəzi məmuriyyətlərə intixab olunmaq 
axtaran şəxslərdir. C. Məmmədquluzadə. 
Nümayəndələr intixab olunduğu zaman 
Fəxrəddin də nümayəndə heyətinin sədri 
seçildi. M. S. Ordubadi. 

İNTİQAL is. [ər.] 1. Bir yerdən başqa 
yerə keçmə, yerini dəyişmə. □ İntiqal et- 
mək - köçmək, başqa yerə keçmək, yerini 
dəyişmək. [Çopo:] Zatən ənənə nəsillərdən 
intiqal etnıiş kollektiv bir ağıl deyilmi? 
Çəmənzəminli. 

2. Mexanizmlərdə: açma əməliyyatını 
yerinə yetirən xüsusi qurğu. 

İNTİQAM is. [ər.] Özünə pislik edənə 
pislik etmə arzusu və işi; qisas, qisas alma, 
heyif alma, əvəzə əvəz; öc. [İsmət:] Ah, fə- 
qət intiqam dilərsə Orxan; İsmət xoşbəxt 
ikən olur bağrı qan. H.Cavid. Eşqin intiqa- 
mı yaşar hər zaman.. S. Vurğun. Bu ki faciə- 



İNTİZAM 

dir... faciəmizi; Niyə çevirmirik intiqama 
biz? B. Vahabzadə. □ İntiqam almaq 
(çəkmək) - heyfini almaq. [Molla Xəlil] 
aradığını bulmuş, müəllimdən yaxşı intiqam 
alacaqdı. S.Hüseyn. [Şeyda:] İnan ki, əfv 
etmək intiqam almaqdan daha müdhişdir. 
H.Cavid. [Ovçu anasına:] Mövhumat çən- 
gəlində mənə olan sevgilimin intiqamını al- 
malıyam. Ə.Məmmədxanlı. İntiqamını yer- 
də qoymamaq - intiqamını almaq, əvəzini 
çıxmaq. 

İNTİM [/r.] kit. 1. Dəruni, içdən gələn, 
səmimi. İntim lirika yenə qüvvətli vətənpər- 
vərlik motivləri ilə çarpazlaşır. M.Hüseyn. 
Füzulinin intim duyğuları tərənnüm edən 
şeirlərində də, lirikasında da zəmanəsinin 
ruhu, fəlsəfəsi, əxlaqi görüşü və təsəvvürləri 
əks etmişdir. M. İbrahimov. 

2. Gizli, məhrəmanə. [Tahirə] elə gəlirdi 
ki, sevgilisi öz narazılığını yalnız intim bir 
şəraitdə söyləyəcək və Tahirdən ciddi bir 
haqq-lıesab almamış əl çəkməyəcək. 
M.Hüseyn. 

İNTİŞAR is. [ər.] Yayma, yayılma. Anıma 
[nə] hasil mənim bu yazdığını mətalibdəıı ki, 
onların intişarı mümkün deyil. M.F.Axund- 
zadə. // Nəşr olunma, çıxma, çap edilmə. 
"Molla Nəsrəddin ” məcmuəsi 1906-cı ildən 
intişara başladı. □ İntişar etdirmək - yay- 
maq. Əjdərlə .. bu çap olunmuş ədəbiyyatı 
intişar etdirmək işində əsas rolu oynayırdı. 
S. Rəhman. İntişar etmək - yayılmaq. Əziz 
balalar! ..Məktəb vasitəsilə övrəndigimiz 
elmləri, fənləri insanlar arasında intişar et- 
mək fikrində bulunduq. N.Nərimanov. Onun 
[akasiyanın] açmış ağ çiçəklərindən xoş bir 
iy intişar edirdi. S.Hüseyn. Xalq musiqi ya- 
radıcılığının ən çox intişar edən janrı mah- 
nılardır. Ə.Bədəlbəyli. 

İNTİZAM is. [ər.] 1 . Nizam və qayda, sə- 
liqə, tərtib. [Yemək odasında] evini və ailə- 
sini sevən bir qadın intizam və səliqəsi mü- 
şahidə edilirdi. S.Hüseyn. [Oğlan:] Bizim 
evimizdə intizam və ölçü altına girə biləcək 
heç bir şey yoxdur. M.S. Ordubadi. □ İnti- 
zama salmaq - nizama salmaq, qaydaya sal- 
maq, səliqəyə salmaq. 

2. Hər hansı bir kollektivin bütün üzvlə- 
rinin tabe olması məcburi olan möhkəm 



561 




İNTİZAMLI 

qayda, qanun; nizam. Əmək intizamı. Hərbi 
intizam. Şüurlu intizam tərbiyəsində inan- 
dırma üsulu böyük rol oynayır. - ..Məktəb 
öz intizamı, dərs keyfiyyəti, ictimai, faydalı 
işləri ilə şöhrət qazanmağa başladı. S.Rəhi- 
mov. [Müəllim Fərmana dedi:] Əgər or- 
duya alınan gənclər sizin kimi düşünsə, or- 
duda intizam ola bilərmi? Ə. Sadıq. □ İn- 
tizama salmaq - nizam və intizama tabe 
etmək. [Çopo:] Bunları [iskitləri] yalnız 
igid bir sərkərdə intizama sala bilər. Çəmən- 
zəminli. 

İNTİZAMLI sif. İntizama ciddi surətdə 
riayət edən, qayda və qanuna əməl edən. 
Iııtizamlı şagird. Intizamlı işçi. Intizamlı 
döyüşçü. 

İNTİZAMLILIQ is. Intizamlı olma, nizam 
və intizamı gözləmə. 

İNTİZAMSIZ sif. 1 . İntizama, qayda-qa- 
nuna riayət etməyən. İntizamsız işçi. İnti- 
zamsız şagird. - [Qoşqar:] Bilirsiniz ki, mən 
intizamsız adam deyiləm.. İ.Hüseynov. 

2. Qayda-qanunsuz, tərtibsiz, nizamsız, 
pozuq, qarmaqarışıq. İntizamsız qoşun. 

İNTİZAMSIZLIQ is. 1. Nizam və intiza- 
mın olmadığı hal, nizam və intizama riayət 
etməmə. Ən geridə qalan bu bölüyün zəif 
cəhətləri intizamsızlıq, qeyri-mütəşəkkillikdir. 

2. Qarmaqarışıqlıq, tərtibsizlik, səliqə- 
sizlik, nizam və qayda olmaması. 

İNTİZAR is. [ar.] Həsrət içərisində göz- 
ləmə, səbirsizliklə gözləmə. Neçə rəfiqi- 
müvafıqlə əlləşib içə mey; Nə kəsri-məclisi- 
meydən, nə intizarı ola. S.Ə.Şirvani. On beş 
gün ayrılıq on beş il keçdi ; Öldürdü intizar, 
gözüm yoldadır. Ə.Cavad. İntizar və səbir- 
sizlik yenidən başlandı. Qantəmir. Qurtardı 
həsrət də, xoş intizar da. B. Vahabzadə. 
□ İntizar çəkmək bax intizar qalmaq. 
Aşıq saza nə qaldı? Ərzəm yazana qaldı; 
Bülbül intizar çəkər; Görək yaza nə qaldı? 
(Bayatı). Tiilui-mahtab üçün çəkərdim; Də- 
ıncıdəmdən gecə çox intizarı. Əmani. Adam- 
lar bu saat nəsə bir şey olacaq gümanı ilə 
intizar çəkirdilər. Mir Cəlal. // Gözləmək. 
Dağlara çıxmağa həkim qoymayır; intizar 
çəkməsin dağ çiçəkləri. N.Rəfibəyli. İnti- 
zar qalmaq - nigaran olmaq, nigarançılıqla 
gözləmək. [Sara Bəhrama:] Bilmirsənmi ki, 



İNTRİQA 

əmin qızı sənsiz darıxır, həm də intizar qal- 
mışdım. C. Cabbarlı. İntizar qoymaq - göz- 
ləməyə məcbur etmək, nigaran qoymaq, 
gözlətmək. Zülfün tök belə, dilbər; Tumar 
çək telə, dilbər; Yetər intizar qoydun; Dolan 
gəl belə, dilbər. (Bayatı). Dedin ki, qoyma- 
ram aləmdə intizar səni. S.Ə.Şirvani. İnti- 
zar olmaq - bax intizar qalmaq. Oldular 
intizar bir saat yarım. H.K.Sanılı. İntizara 
yetməmək - intizarını çəkdiyini görə bil- 
məmək. Ölürəm qəlbimdə yar nişanası; 
Gözüm yolda intizara yetmədi. Aşıq Ələs- 
gər. İntizardan qurtarmaq - nigarançılıq- 
dan qurtarmaq, arzusu yerinə yetmək, ra- 
hatlanmaq. Bayatı səsi içəri dolanda Pərşaıı 
intizardan qurtarmış kimi dərindən sinəsini 
ötürdü. M.İbrahimov. İntizarında qalmaq, 
intizarını çəkmək - birini həsrətlə, yaxud 
nigarançılıqla gözləmək. [Leyla:] Bütün 
gün intizarında, gözüm həsrətdə qalmışdım. 
Ü.Hacıbəyov. [Sultan:] Dünyada şad xəbə- 
rin intizarını çəkməkdən böyük zövq ola bil- 
məz, qardaşoğlu! İ.Hüseynov. 

İNTİZARÇILIQ is. daıı. Səbirsizliklə 
gözləmə, intizar çəkmə, gözü yolda qalma; 
nigarançılıq. 

İNTİZARLI sif şair. Həsrətli, nigaran, 
intizarla dolu, intizar ifadə edən. Göyərib 
bağça, nanə; Bağ nanə, bağça nanə; İııti- 
zarlı gözlərim; Doyunca bax caııanə! (Ba- 
yatı). Məsmə arvadın başında intizarlı fikir- 
lər bir-birini təqib edirdi. Mir Cəlal, inti- 
zar lı dəqiqələr zindandan ağır, illərdən 
uzun olsa da, başa çatırdı. B. Bayramov. 

İNTONASİYA is. [lat.] dilç. 1. Səs tonunun 
ucalıb-alçalması; ton, tələffüz xüsusiyyəti. 

2. Musiqi alətində çalarkən, yaxud oxuyar- 
kən tonun düzgün və ya yanlış səslənməsi. 

İNTRİQA [/r.] 1. Bir məqsədə (adətən pis 
məqsədə) yetmək üçün əlaltından görülən 
iş; hiylə, fitnə. İntriqa aparmaq. İntriqa 
qurbanı. - ..Təbriz şəhəri irticanın və siyasi 
intriqaların mərkəzinə çevrildi. M.S.Orduba- 
di. [Tələbə:] Bir də, mən intriqa bilən adam 
deyiləm.. Qantəmir. [Yusif:] Deyirlər, səd- 
rin əleyhinə intriqa düzəldirsən. B.Bayramov. 

2. ədəb. Roman və ya dramda əsas hadi- 
sələrin çox dolaşıqlığı və gərginliyi cəhət- 
dən fərqlənən süjet xətti, mövzunun düyünü. 



562 




İNTRİQAN 

İNTRİQAN, İNTRİQAÇI is. İntriqa ilə 
məşğul olan adam. İntriqanın biridir. 

İNTUİSİYA [lat.] 1. Bir şeyin mahiyyə- 
tini incədən-incəyə duyma qabiliyyəti; 
duyğu. 

2. Fəlsəfədə: varlığı təcrübə və məntiqi 
nəticələrin köməyi ilə deyil, bilavasitə anla- 
ma, dərk etmə qabiliyyəti. İntuisiyanın psi- 
xoloji mexanizmi. Spinozamn fəlsəfəsində 
intuisiya böyiik yer tutur. 

İNVALİD [lat.] bax əlil. Invalidlərin nü- 
mayəndəsi bilib ona tribunada yer vermiş- 
dilər. Mir Cəlal. 

İNVAR is. [ing.] Dəmir xəlitəsi. 

İNVARİÄNT is. [lat.] Düşdüyü mühitdən 
asılı olmayan. 

İNVENTAR [lat.] 1. Bir müəssisəyə, ida- 
rəyə, təşkilata məxsus olan avadanlığın, lə- 
vazimatın və s.-nin məcmusu. Kənd təsər- 
rüfatı inventarı. Xəstəxana inventarı. Zavod 
inventarı. 

2. Həmin ləvazimatın, avadanlığın siya- 
hısı. İnventar tərtib etmək. Kitabları inven- 
tara daxil etmək. 

0 Canlı inventar - mal-qara. Cansız in- 
ventar - alətlər, nəqliyyat vasitələri, ava- 
danlıq və s. 

İNVENTARİZÄSİYA [lat.] Siyahıyaalma, 
siyahıyaalınma, inventara daxil etmə (edil- 
mə). İnventarizasiya siyahısı. İnventari- 
zasiva komissiyası. // Hər hansı müəssisəyə, 
idarəyə, təşkilata məxsus olan şeylərin 
yerində olub-olmadığını hesablama və 
siyahısını tutma yolu ilə yoxlanması. Kitab- 
xana fondunun inventarizasiyası. 

İNVERSİYA [lat.] dilç. ədəb. Qrammatik 
hadisə və ya üslubi üsul olaraq, cümlədə 
sözlərin adi sırasının dəyişdirilməsi. 

İNYEKSİYA [lat.] tib. Dəri altına iynə ilə 
dərman yeritmə. 

İNZİBATÇI is. idarə edən, idarə başçısı; 
özünə tabe olan idarə və ya müəssisədə 
yaxşı nizam və intizam yaratmış müdir. Nə- 
riman onu inzibatçı kimi tanımışdı. Mir Cə- 
lal. [Zakir] yaxşı bir mühəndis olmaqla bə- 
rabər, yaxşı da inzibatçıdır. H.Seyidbəyli. 
inzibatçı Qulam müəllimin xahişinə əməl 
etdi. S. Rəhimov. // Məsul sərəncamçı. 

İNZİBATÇILIQ is. Konkret rəhbərlik 
əvəzinə quru əmr və sərəncam verməklə 



İONLAŞMA 

idarə etmə. [Qəhrəman:] Qəti surətdə inzi- 
batçılığa, hay-küyə yol vermək olmaz. 
Ə. Vəliyev. 

İNZİBATİ sif. 1. Nizam-intizama aid 
olan, nizam və intizamı nəzərdə tutan qa- 
nunlara uyğun olan, bir idarənin intizam qa- 
nunlarına tabe edilən. İnzibati tədbirlər. 
İnzibati cəza. □ İnzibati yolla hüq. - icra 
orqanlarının sərəncamı ilə. İnzibati yolla 
cəzalandırmaq, inzibati yolla sürgün etmək. 
İnzibati yolla cərimələndirmək. 

2. idarə sisteminə, icraedici hökumət or- 
qanlarına aid olan. İnzibati idarələr. İnzibati 
mərkəz. İnzibati xəritə. İnzibati vahid. - Şərur 
və İrəvan qəzaları inzibati idarələri şika- 
yətlə dolu idi. E. Sultanov. 

0 inzibati hüquq - daxili idarə sahəsin- 
də dövlət fəaliyyətinin qayda və üsullarını 
müəyyən edən hüquq normaları. 

İNZİVA is. [ər.] klas. Xəlvət bir yerə çə- 
kilib adamlardan uzaqlaşma, xarici aləmlə 
əlaqəsini kəsmə. □ İnzivaya çəkilmək - 
bir guşəyə çəkilib, dünya ilə əlaqəsini kəs- 
mək. [Süleyman] deyərdi ki, rəvayətə görə, 
.. onun övladından biri başını götürüb qaç- 
mış.. Bu Abşeronda, sahildə, qayalıqlarda 
inzivaya çəkilmiş. Hər kəsdən uzaq həyat 
sürmüş və ölmüşdür. Ə.Məmmədxanlı. Onun 
sonsuz dərdləri yetişmədi davaya; O qayı- 
dıb evinə çəkildi inzivaya. B.Vahabzadə. 

İÖN is. [}’un.] fiz. Elektriklə yüklənmiş 
atom və ya atom qrupu. 

İONİZÄSİYA [yun.] bax ionlaşma və 
ionlaşdırma. 

İONLAŞDIRICI sif. fiz. ion əmələ gəti- 
rən, ionun meydana gəlməsinə səbəb olan. 
Ionlaşdırıcı amil. 

İONLAŞDIRILMA "İonlaşdırılmaq”dan 
f.is. ..Havanın süni ionlaşdırılmasına, on- 
dan profilaktika və müalicə məqsədləri üçün 
istifadə olunmasına maraq artmışdı. (Qə- 
zetlərdən). 

İONLAŞDIRILMAQ məcli, fiz. İon əmələ 
gətirilmək. 

İONLAŞDIRMA "İonlaşdırmaq”dan /«. 

İONLAŞDIRMAQ f. fiz. ion əmələ gətir- 
mək, ion doğurmaq, ion törətmək. Qazı 
ionlaşdırmaq. Havanı ioıılaşdırmaq. 

İONLAŞMA is. fiz. Hər hansı mühitdə ion- 
ların meydana gəlməsi. Qazların ionlaşması. 



563 




İONLU 

İONLU sif. fiz. İonu olan. Ionlu reaksiya. 

İP is. 1. Uzun pambıq, kətan, yun və s. 
liflərindən eşilib hazırlanan və əsasən bağ 
kimi işlədilən məmul. İplə bağlamaq. Tay- 
lan iplə sarımaq. - [Ağa:] Gördüm yeşiyin 
ipi qmlıb. Molla Nəbiqulu yeşiklə bərabər 
ağacdan uçub, düşüb Qasımın otağının 
üstünə. Ə.Haqverdiyev. // məc. Buxov, cidar, 
əl-ayağı bağlayan şey mənasında. [Koroğlu 
dedi:] Qırılar zəncirlər, iplər; Nər atılar 
meydana indi. “Koroğlu”. 

2. Pambıq iplikdən toxunmuş. Çarıq 
bağlarından, uzunboğaz rəngli ip corabla- 
rından bəlli idi ki, ananın əzizidir. Mir 
Cəlal. □ İp vurmaq - toxumaq (iplə). To- 
run ipini vurmaq. Corab ipi vurmaq. - Öm- 
rünü susmaq və başını aşağı salaraq məkik 
atmaqla, ip vurmaqla keçirən şərbaflar və 
muzdurlar yavaş-yavaş səsini qaldırıb “ur- 
reyy ” çığırdı. Ə.Əbülhəsən. 

0 İpə (ipə-sapa) yatmamaq (gəlmə- 
mək) - heç bir nəsihət götürməyən, söz 
eşitməyən, yaxud heç bir nizam və intizama 
uyuşmayan adam haqqında. Padşah nə qə- 
dər dəlil-dəlalət elədi, Qəmər ipə-sapa gəl- 
mədi ki, gəlmədi. (Nağıl). Uşaq oynayar, 
gülər; Xəstə deyilsə əgər; Bəzisi sakit olar; 
Bəzisi ipə yatmaz. R.Rza. İpə-sapa düz- 
mək (düzülmək) - fikrin, sözlərin düzgün, 
səlis, rəvan ifadə edilməsi haqqında. Fikir- 
lər cərgə-cərgə ipə-sapa düzüldü; O, izti- 
rab əlində üzüldükcə, üzüldü. B. Vahabzadə. 
İpə-sapa yatmaq (gəlmək) - yola gəlmək, 
söz eşitmək, nəsihət qəbul etmək. [Hüm- 
mətyar:] [Xanpəri] ancaq iki ildir daha o 
adam deyildir. İndi, necə deyərlər, ipə-sapa 
yatır. Ə.Vəliyev. ...ipinə (ipinin üstünə) 
odun yığmaq olmaz - etibarsız, sözünün 
üstündə durmayan, mütərəddid adam haq- 
qında. Xan Fətəlinin adını eşitcək təkrar 
qəzəbləndi: - Onun sözünü danışma! - dedi, 
- onun ipinin üstünə odun yığmaq olmaz! 
Çəmənzəminli. İpini boşaltmaq (burax- 
maq) - sərbəstlik vermək, pis hərəkətləri- 
nə göz yummaq, qabağını almamaq, başlı- 
başına buraxmaq. Uşağın ipini lap boşalt- 
mısan ha. İpini çəkmək (yığmaq, yığışdır- 
maq) - pis yoldan, pis əməldən qaytarmaq, 
qabağını almaq, həddini göstərmək, intiza- 



İPƏKÇİLİK 

ma çağırmaq, [imamzadə:] Sən bunların 
ipini yığışdıra bilməsən, hər cür xata baş verə 
bilər. Q. İlkin. Boğazına ip salmaq - boğub 
öldürmək. İslamın fikrinə gəlmişdi ki, Tel- 
lini xoş dillə alıb qışlağa gətirsin, sonra bir 
gecə boğazına ip salıb boğsun. S. Hüseyn. 

İPÇİN bax ifçin. 

İPƏK 1. is. Tut yarpaqları ilə bəslənən 
barama qurdlarının əmələ gətirdiyi çox incə 
və parlaq tellər və bu tellərdən toxunan 
qiymətli parçalar. [Əsgər:] Çit, ipək, məx- 
mər, bafta, tafta - hər şeyim var. Ü.Hacıbə- 
yov. Bir yığın tüllərə və ipəklərə bürünmüş 
qızlar gələr, oynarlar. H. Cavid. Buranın 
[Çalusun] bollu düyüsü və məşhur ipəyi 
vardır. M.İbrahimov. 

2. Sif. mənasında. İpəkdən hazırlanmış, 
ipəkdən tikilmiş (toxunmuş). İpək paltar. 
İpək köynək. İpək pərdə. - Onlar ipək xal- 
çalar döşənmiş aynalı pilləkənlərdən yuxarı 
çıxıb .. böyük salona girdilər. M. S. Orduba- 
di. Nazlı əynindəki tiind-şabalıd rəngli ipək 
köynəyini çıxartdı.. S. Rəhman. 

0 İpək kimi - 1) çox incə, parlaq, yum- 
şaq. ipək kimi saçları var. - Tüklərindir ipək 
kimi parlaq; Bədnəzərdən vücudun olsun 
İraq! M. Ə. Sabir. Of, nə yamandır o süzgün 
baxışlar; Ey ipək telləri zərəfşan gəlin! 
H. Cavid; 2) məc. mülayim, xoşrəftarlı, 
yumşaq. İpək kimi xasiyyət. - Deyir Məşədi 
bəy, alnında vüqar; Onun ipək kimi təbiəti 
var! S. Vurğun. 

İPƏKAÇAN bax ipəkəyirən. İpəkaçan 
zavodlarda əvvəlcə baramaların üzərində 
olan tiftikləri, sonra isə nazik ucları ayırır- 
lar. “Əmtəəşünaslıq”. [Qonça:] Rəştdə 
ipəkaçan dəzgahımız vardı. S. Hüseyn. 

İPƏKÇİ 1. is. İpəkçilik mütəxəssisi, ba- 
ramaçılıq mütəxəssisi; baramaçı. 

2. köhn. İpək satan, ipək taciri. Bakıda iri 
ticarətlə məşğul olan düyiiçülər, xalçaçılar, 
ipəkçilər .. də az deyildi. H. Sarabski. 

3. Sif mənasında. Barama yetişdirməklə 
məşğul olan, baramaçı. İpəkçi təsərrüfat. 

İPƏKÇİLİK is. 1 . Barama qurdundan ipək 
hasil etmə işi; baramaçılıq. İpəkçiliklə məş- 
ğul olmaq. - [Qonça:] [Ataş] ipəkçiliklə 
məşğul olurdu. S. Hüseyn. Burada [Rəştdə] 
ipəkçilik geniş yayılmışdır. M.İbrahimov. 



564 




İPƏKƏYİRƏN 



İRADƏ 



2. Bu işlə məşğul olan təsərrüfat. İpək- 
çilik təsərrüfatı. 

İPƏKƏYİRƏN sif. İpəyi açan, ayıran, tə- 
mizləyən. İpəkəyirən maşın. 

İPƏKXANA is. köhn. İpək karxanası, 
ipək emalatxanası. 

İPƏKQURDU bax baramaqurdu. İpək- 
qurduları böyüyüb yaşa çatdıqdan sonra, 
ipək sarımaq üçün tel buraxmağa başlayır- 
lar. A. Quliyev. 

İPƏKLİ sif. İpək qarışığı olan, içərisində 
ipək olan. İpəkli parça. 

İPƏKTOXUYAN sif. İpəkdən parça toxu- 
yan. İpəktoxuyan maşın. - ..İpəktoxuyan 
kombinatda yüzlərlə ixtisaslı fəhlə çalışır. 
S. Rəhman. 

İPƏYATMAZ sif. və is. Heç bir üsul və 
qaydaya, nizam və intizama uyuşmayan, 
heç bir nəsihət və söz qəbul etməyən (adam), 
tərs (adam). 

İPƏY ATMA(MA)ZLIQ is. İpəyatmaz 
adamın hal və keyfiyyəti; tərslik. 

İPƏYİRƏN sif. İpi açıb təmizləyən və 
əyirən. İpəyirən maşın. 

İPLƏMƏ 1. is. dan. Dəlisov, dəlibaş, dəli. 
Ipləməııin biridir. O, lap ipləmə imiş. H Sif. 
mənasında. Zəncirlə, iplə bağlanmalı olan; 
zəncirləmə. İpləmə dəli. 

2. “İpləmək”dən/w. 

İPLƏMƏK f. İplə bağlamaq, iplə sarı- 
maq. Yükü ipləmək. Yeşiyi ipləmək. 

İPLİK is. 1. Pambıq lifindən hazırlanan 
möhkəm, davamlı sap. Pambıq iplik. - Uşa- 
ğın iki əlinin baş barmaqlarını iplik ilə bir- 
birinə bağlayıb sonra ipliyi kəsirlər. 
Ə.Haqverdiyev. [Ayna:] Budur, boyatmaq 
üçüıı iplik aparıram. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Sif mənasında. Həmin sapdan toxun- 
muş, hazırlanmış. İplik tor. - Ala iplik çu- 
valları heç kəs tanımır, hamı mat qalıb çiy- 
nini çəkirdi. B. Bayramov. 

0 İplik kimi dolaşmaq - qarışmaq, bir- 
birinin içinə keçmək. Hatəm dayı .. təpələr 
arasında iplik kimi dolaşıq düşən cığırlara 
baxırdı. Mir Cəlal. 

İPLİKXANA is. İplik karxanası, iplik 
fabriki. 

İPLİKLİ sif. Xalis yun deyil, iplik qarışığı 
olan, iplik qarışıq toxunmuş. İplikli parça. 



İPOTEKA is. Müavinət, girov qoyulmuş 
əmlak. 

İPPODRÖM is. \yun.] Cıdır meydanı. 

İPRƏNMƏK /.’ İyrənmək, kiməsə, nəyəsə 
nifrət etmə. 

İPRİT [Belçikada İprit şəhərinin adından] 
kim. Xardal qoxuyan zəhərli qaz; dəridə 
irinli yara əmələ gətirən və orqanizmi bü- 
tünlüklə zəhərləyən davamlı zəhərləyici 
maddələrdən biri. 

İPSİZ sif. 1. Başına ip salınmamış, başı 
iplə bağlanmamış, açıq buraxılmış. 

2. məc. dan. Öz hərəkətlərində hədd- 
hüdud bilməyən qaba, qanmaz adam haq- 
qında. İpsizin biridir. 

İPVARİ sif. İpə oxşar, ip kimi. 

İRAD 1 is. [ar.] Söyləmə, demə, danışma. 

□ İrad eləmək (etmək) - demək, söylə- 
mək. İngiltərə vaizi Ser Deterdinq öz 
moizələrinin birində irad edirmiş ki, dün- 
yada neft iki qisimdir. C. Məmmədquluza- 
də. [Xarrat:] Əfəndim, irad etdiyim bu söz- 
lər xilafı-həqiqət ki deyildir? T.Ş. Simurq. 
[Kərəmov:] Orada nitq irad elədi, qəzetə 
düşdü, indi də budur, qayıdır, deməli, təzə- 
dən düşəcəyik işə. S. Rəhman. 

İRAD 2 is. [ər.] Nöqsan, kəsir, eyib, qüsur. 

□ İrad eləmək (tutmaq, saymaq) - nöq- 
san tutmaq, kəsrini, eybini demək. Hicran 
edibdi könlümü bərbad, ağlaram; Çoxlar 
tutar bu halıma irad, ağlaram. X.Natəvan. 
..Böyüklərə irad tutmaq özü bir xatadır. 
C. Məmmədquluzadə. Dilara .. gülə-gülə 
anasına irad tutmuşdu.. M.İbrahimov. 

İRADCIL sif. Hər şeyə irad tutmağı, irad 
tapmağı sevən. İradcıl adam. 

İRADÇI sif. Hər şeyə irad tutan, hər 
şeydə bir nöqsan, eyib, qüsur tapmağa çalı- 
şan. İradçı adam. 

İRADÇILIQ is. Hər şeydə irad tutma, hər 
şeydə bir nöqsan, eyib, qüsur tapmağa 
çalışma. 

İRADƏ is. [ər.] 1. İnsan psixikasının, in- 
sanın öz qarşısına qoyduğu məqsədə nail 
olmaq, arzu və istəklərini həyata keçirmək 
qabiliyyətində təzahür edən xüsusiyyət- 
lərindən biri. İradə qüvvəsi. İradə zəifliyi. 
- [Doktor:] ..Hər çətinliyi ortadan qaldıran 
iradədir. A. Şaiq. Min bir əzaba dözdün, 



565 




İRADƏLİ 

iradən sarsılmadı; Qəlbindən hicran yükü 
daş kimi asılmadı. S. Rüstəm. Əjdər Mirzə 
Hüseynin sözlərində böyük iradə və inam 
olduğunu hiss edirdi. S. Rəhman. // Bir şeyi 
əldə etmək üçün göstərilən səy, cəhd, 
qeyrət, inad. [Səbirə:] Birdən zərfi əlimdə 
gördüm. Qaytarmağa iradəm çatmadı. 
M.Hüseyn. 

2. İstək, arzu, könül, tələb. İradəsini 
yeriııə yetirmək. 

3. köhn. Əmr, hökm, fərman. // Niyyət, 
məram. [Vəzir:] A kişi, padşahın iradəsi 
budur ki, sənin qızını alsııı, razısanmı? 
Ü. Hacıbəyov. □ İradə etmək (buyurmaq) 
köhn. - əmr vermək, hökm etmək, buyurmaq. 
Pəs o biri rəfiq iradə etdi ki, daxil olsun, onun 
da halı bu qərar ilə oldu. M.F.Axundzadə. 

İRADƏLİ sif. Möhkəm iradəyə, xarak- 
terə sahib olan (bax iradə 1-ci mənada). 
İradəli oğlan. - [Günəş] nəzakətli, ciddi və 
iradəli bir qadın olmuşdu. A.Şaiq. Zeynəb .. 
ədəbiyyatımızda yaranmış iradəli qadın su- 
rətlərindəndir. M.İbrahimov. Həcər qızının 
möhkəm iradəli olduğunu bilirdi. Ə. Vəliyev. 

İRADƏLİLİK is. Möhkəm iradəyə malik 
olma, iradəcə möhkəmlik; səbatlılıq. 

İRADƏSİZ sif. İradəsi olmayan, iradəsi 
zəif, qətiyyətsiz. Zeynal iradəsiz bir gəncdi. 
S. Hüseyn. 

İRADƏSİZLİK is. İradəsi olmayan ada- 
mın hal və keyfiyyəti; iradə zəifliyi, qətiy- 
yətsizlik. Toğrul artıq hökumət işlərindəki 
dəyərsizliyini və həddindən artıq zəiflik və 
iradəsizliyini göstərdi. M. S. Ordubadi. 
[Mahmud] iradəsizlik etsə, özünü məhv edə 
bilər. Z.Xəlil. 

İRADƏT [ər.] klas. Arzu, istək, könüldən 
gələn razılıq. Öz iradəti ilə (öz razılığı ilə). 
- Hüsn afəti-eşq olub dəmadəm; Gəldikcə 
iradət oldu möhkəm. Füzuli. Durmuşam 
eyni iradətlə yenə; Baxıram kuyiııə həsrətlə 
yenə. M. Ə. Sabir. [Mirzə Bəylər:] Bir az 
məhəbbətə sədaqətim var; Şövq ilə həvəsə 
iradətim var. Aşıq Ələsgər. 

İRADİ sif. İradəyə aid, iradədən asılı olan, 
iradə ilə bağlı olan; ixtiyari. İradi hərəkət. 

İRADSIZ sif. Heç bir iradı, nöqsanı olma- 
yan; nöqsansız, qüsursuz, eyibsiz. İradsız iş. 
İradsız əsər. İradsız adam olmaz. 



İRANŞÜNAS 

İRADSIZLIQ is. Nöqsansızlıq, qüsursuz- 
luq, eyibsizlik. 

İRAQ zərf Uzaq, uzaqda. İraq olmaq. 
İraq durmaq. - Gül əkdim, şaxta vurdu; Nə 
yaman vaxtda vurdu; Bimün’ət ovçu məni; 
Yardan İraqda vurdu. (Bayatı). Mürği-ru- 
hunı getməz səndən irağa. Aşıq Ələsgər. 
□ İraq düşmək - uzaq düşmək, ayrılmaq, 
uzaqda olmaq. [Bahadır] gördü ki, Sonadan 
xeyli İraq düşübdür. N.Nərimanov. İraq 
eləmək - uzaqlaşdırmaq, uzaq eləmək. Çı- 
xardaq məmləkətdən; Ölkədən iraq eyləyək! 
Aşıq Ələsgər. İraq olmaq - uzaq olmaq, 
uzaq düşmək. Elə bilsin padşahi-zamandır; 
Hər kim iraq olur, müxtəsər, səndən. 
Q.Zakir. Miiddətdi gözümdən olubdu iraq; 
Əridib ürəyim dərdii qəm, fəraq. Aşıq 
Ələsgər. Gözümdən bir an da iraq olmadın; 
Mən sənə hər yerdə Vətən deyirəm. 
S. Rüstəm. // sif. Uzaq. Uzaq ölkələrə, iraq 
ellərə; Axışan buludlar, axan buludlar! 
N.Rəfıbəyli. // İs. mənasında. Uzaq yer. Yo- 
lum oldu iraqlar; Çiynim kəsdi yaraqlar; 
Ayrılıq məlum oldu; Mən ağlaram, yar 
ağlar. (Bayatı). İraq, iraq candan, iraq ol- 
sun - uzaq olsun, Allah göstərməsin (qor- 
xulu, zərərli, arzuedilməz bir şey, hadisə 
haqqında deyilir). [Gülsüm xala:] Buy, bu 
nə sözdür deyirsən, a qadasın aldığım, iraq 
canından, Allah eləməsin ki. Şirin qiyamətə 
kiıııi yatsın.. E. Sultanov. [Səriyyə xala:] 
İraq candan, [uşaqlar] dilənçiyə oxşayırdı- 
lar. M.İbrahimov. [Kiçikxanım:] Allah elə- 
məsin, iraq candan! - deyə onun əlini sıxdı 
və tələsirmiş kimi ayrılıb getdi. Mir Cəlal. 

İRAQLAŞDIRILMA "İraqlaşdırılmaq”- 
dan fis. 

İRAQLAŞDIRILMAQ ıııəch. Uzaqlaşdı- 
rılmaq. 

İRAQLAŞDIRMA "İraqlaşdırmaq”dan/ is. 

İRAQLAŞDIRMAQ/ Uzaqlaşdırmaq. 

İRAQLAŞMA “ İ raq 1 aşm aq ” dan /.7.s\ 

İRAQLAŞMAQ/ Uzaqlaşmaq. 

İRAQLIQ is. Uzaqlıq, uzaqda olma. Mə- 
nim qanıma girmə, ey pəri, kim; Iraqlıqdan 
gözüm qan ağlar oldu. Kişvəri. 

İRANLI is. və sif. İran əhalisindən olan; 
İran vətəndaşı, İran təbəəsi. 

İRANŞÜNAS is. [fars.] İranşünaslıq mü- 
təxəssisi. 



566 




İRAN ŞÜNASLIQ 

İRANŞÜNASLIQ is. İran dilləri və mədə- 
niyyətini öyrənən elmlərin məcmusu; İran 
filologiyası. 

İRBİS is. zool. Qar bəbiri, pişikkimilər 
fəsiləsindən məməli yırtıcı heyvan. 

İRÇAL dan. bax riçal. Armud irçalı .. 
indi istədiyin qədər taparsan. Ə.Əbülhəsən. 

İRÇƏ is. məh. Qəlib. Zərgər irçəyi. 

İRDƏLƏMƏK/ məh. Təmizləmək, arıt- 
maq. Taxılı irdələnıək. Meyvəni irdələmək. 

İRƏLİ zərf 1 . Hərəkətin istiqamətinə görə 
qabağa, qabaq tərəfə ( geri əksi). İrəli yeri- 
mək. İrəliyə addımlamaq. İrəli çıxmaq. İrəli 
sürmək. - Qaraca qız isə irəli gəlib öz dos- 
tunun zəhərlənmiş qanmı sorur. S.S.Axun- 
dov. Kəhər yerindən dördnala sıçrayıb dır- 
nağının altından palçıq topaları səpələyə- 
səpələyə irəli cumdu. M. İbrahimov. □ İrəli 
vermək - 1) qabağa vermək, qabağa uzat- 
maq. Tüfəngi irəli vermək ; 2) qabağa itələ- 
mək, qabağa çıxartmaq. Uşağı irəli verdim. 
H Sif. mənasında. Qabaq, ön. Məktəbin irəli 
tərəfi güllükdür. II İrəlidəki şəklində - öndə 
olan, qabaqda olan. İrəlidəki dəstə sürətlə 
qaçırdı. H Qabaq tərəfə, qabağa (bəzən irə- 
liyə şəklində). Ürkə tövşüyə-tövşüyə su iç- 
mək üçün başını irəli uzadanda silah səsin- 
dən diksinib qulaqlarını şəklədi. M.Hüseyn. 
Sal daşının dibindən irəliyə bir qoşalülə 
çıxmışdı.. M.İbrahimov. Qırmızı alov irəli 
hücum edir, pəncələıımiş buğda dərzlərini 
yandırıb məhv edirdi. Ə.Vəliyev. // İrəli- 
dən şəklində - qabaqdan, öndən, qarşıdan. 
İrəlidən arıq tülküyə bənzəyən ahş-verişçi- 
lər qaban kimi gümrahlanıb don-don don- 
quldanırdılar. E. Sultanov. 

2. Əvvəl, qabaq. Fərəhimdən ölərəm gər 
səni birdən görsəm ; Gəlməyindən irəli eylə 
xəbərdar məni. S.Ə.Şirvani. [Allahqulu:] O 
məndən bir-iki saat irəli gəlibdir. N. Vəzirov. 
// Tez. Hamıdan irəli gəldi. □ Bundan irəli 
- T) ...əvvəl, ...qabaq. Yetmiş il bundan irəli 
bina olunan Naxçıvan hamamlarının xəzi- 
nəsinin suyu yeddi ildə bir dəyişilir. 
C.Məmmədquluzadə. İndiki işləri görəndə 
on bir il bundan irəli olan bu əhvalat yadıma 
düşiir.. Qantəmir; 2) keçmişdə, keçmiş za- 
manda, əvvəllər, qabaqlar. Bundan irəli ar- 
vadlar ərləri ilə fəxr edirdilər. Ə.Vəliyev. 



İRƏLİ 

// İrəlilər, irəlilərdə şəklində - keçmişdə, 
qabaqlar, əvvəllər. [Qurban:] Qarı nənə, 
bayaq dedim, irəlilər ar eləyirdim. Ə. Haq- 
verdiyev. [Cahangir ağa:] İrəlilərdə mən də 
sənin kimi eşitmişdim. S.S.Axundov. 

3. İrəlini şəklində - gələcəyi, sonranı, 
qabağı, gələcək zamanı (dövrü, şəraiti və 
s.-ni). irəlini nəzərə almaq, irəlini düşün- 
mək. Rəhbərlik etmək üçün irəlini görmək 
lazımdır. II İrəlidə şəklində - 1) qabaqda, 
öndə, qarşıda; 2) qabaqda, sonra. Bu xüsus- 
da söhbət irəlidə gedəcəkdir. - İrəlidə Mər- 
dəkaııın işıqları fərq edilirdi. S. Hüseyn. 
Birinci gün olduğu kimi yenə də Cavad 
irəlidə gedir, döyüşçüləri ruhlandırırdı. 
Ə.Vəliyev. // Gələcəkdə, qarşıda. İrəlidə 
Səmədi tamamilə yeni bir həyat, yeni işlər, 
yeni qayğılar gözləyirdi. 

0 İrəli atmaq - ortalığa atmaq, irəli sür- 
mək, müzakirəyə qoymaq. Onu gözəl tanı- 
yır və həmişə qabaqda getdiyini, yeni təşəb- 
büslər irəli atdığını yaxşı bilirdilər. İrəli 
düşmək - 1 ) bir işdən qazanc əldə etmək, 
xeyir görmək, mənfəət götürmək. Hacı 
Sultan isə yalnız daşgərdişindəıı gündə 
qırx-əlli pud irəli düşürdü. S. Hüseyn; 
2) başqasından daha tez hərəkət etmək, mü- 
vəffəqiyyət əldə etmək, qabaqlamaq. O, 
məndən irəli düşdü. İrəli çəkilmək - baş- 
qalarının arasından seçilib daha məsul işə, 
vəzifəyə təyin edilmək. [Sara] xalq məhkə- 
məsində bir il qulluq etdi, irəli çəkildi. Mir 
Cəlal. İrəli çəkmək - 1) başqalarının ara- 
sından seçib daha məsul işə, vəzifəyə qoy- 
maq. Onu məktəb müdiri vəzifəsinə irəli 
çəkmişdilər ; 2) ortaya atmaq, irəli atmaq. 
Müəllim Tellinin irəli çəkdiyi şəriət məsələ- 
sini təhlil etmək istəyirdi. S. Hüseyn. İrəli 
getmək - 1) irəliləmək; 2) daha mütərəqqi 
fikirlər irəli sürmək. C.Məmmədquluzadə 
bəzi ictimai hadisələrin anlayışında çox irə- 
li gedir. M.İbrahimov; 3) inkişaf etmək, tə- 
rəqqi etmək, artmaq. [Bədirnisə:] Bu, çox 
yaxşı qızdır. Kənddə qadınların irəli getmə- 
yinə çox can yandırandır. Mir Cəlal. 
[Məmməd:] Sən təsəvvür edirsənmi, beş-on 
ilin içərisində elm nə qədər irəli gedib? 
Ə.Əbülhəsən. İrəli gəlmək - 1) əmələ gəl- 
mək, yaxşılaşmaq, düzəlmək. Uşaq günbə- 



567 




İRƏLİCƏ 



İRƏM 



gün irəli gəlir. - [Baloğlan:] Daha bal da 
yesə, irəli gəlməz. C. Cabbarlı; 2) törəmək, 
doğmaq, meydana çıxmaq, baş vermək. 
Nöqsanlar diqqətsizlikdən irəli gəlmişdir. - 
[Bəypolad:] Cəsarətimin əfv ediləcəyinə 
əminəm, çünki səmimiyyətdən irəli gələn 
qüsurlar əfv edilir. H. Cavid. İrəli sürmək - 
müzakirə, məlumat və s. üçün təklif etmək, 
ortaya atmaq. İttiham irəli sürmək. Tezis 
irəli sürmək. Namizədlər irəli sürmək. İrə- 
lidə getmək - 1) qabaqcıl olmaq, birinci yeri 
tutmaq, başqalarını ötüb keçmək. Yarışda 
irəlidə getmək ; 2) yol göstərmək, başçılıq 
etmək, qabaqda getmək. Birinci gün olduğu 
kimi yenə də Cavad irəlidə gedir, döyüşçü- 
ləri ruhlandırırdı. Ə.Vəliyev. 

İRƏLİCƏ zərf Qabaqca, öncə; irəlicə- 
dən. İrəlicə kim dedi? 

İRƏLİCƏDƏN zərf Qabaqcadan, əvvəl- 
cədən. Gəlməyəcəyini irəlicədən bildirdi. 
İclas gününü irəlicədən bildirmək. 

İRƏLİDƏKİ zərf 1 . Qabaqda olan, öndə 
olan; qabaqdakı, öndəki. İrəlidəki yol. İrəli- 
dəki ev. İrəlidəki adam. - Keşlə yaxınlığın- 
da qatarımız dayanmağa məcbur oldu; irə- 
lidəki qatar qəzaya uğramışdı.. S. Hüseyn. 

2. Sonra gələcək, növbəti. İrəlidəki daya- 
nacaqda sərnişinlərdən çoxu düşdü. Q. ilkin. 

İRƏLİDƏN zəif 1 . Qabaqdan, qabaq tərəf- 
dən, öndən, qarşıdan. İrəlidən bir atlı çıxdı. 

2. Qabaqcadan, irəlicədən. İrəlidən xəbər 
vermək lazımdır. 

İRƏLİ-GERİ zərf 1 . Bir tərəfdən o biri 
tərəfə, bu başdan o başa və əksinə; dala- 
qabağa. Qaldırıcı maşınların yüz metr hün- 
dürlüyündə polad vışkaları .. irəli-geri 
hərəkət edir. (Qəzetlərdən). 

2. Başlanğıc-son, əvvəl-son. Kitabı irəli- 
geri vərəqləmək. 

0 İrəlisini-gerisini düşünmək (işin və s.- 
nin) - bir məsələni, işi və s.-ni hərtərəfli 
təhlil etmək, ətraflı düşünmək, götür-qoy 
etmək, nə kimi nəticələr verəcəyini nəzərə 
almaq. [İbrahim xan:] Bu adam [Fətəli xan] 
işin irəlisini-gerisini düşünmür? - deyə Va- 
qifə müraciət etdi. Çəmənzəminli. 

İRƏLİKİ sif. Qabaqkı, (bundan) əvvəlki, 
...əvvəl olmuş; keçmiş. İrəliki məqalələri- 
mizdən “Tərəqqi "nin hörmətli oxucuları 



gördülər ki, əsillərindən o dərəcədə uzaqda 
və kənarda durmayıblar. F. Köçərli. [Hafizə 
xanım:] De görüm bəy irəliki arvadına 
puldan-zaddan göndərir, yoxsa yox? 
Ə.Haqverdiyev. [Hacı Murad:] ..Amma irə- 
lidəki arvaddan beş oğlu var, dörd də ay 
kimi qızı. S.S.Axundov. 

İRƏLİLƏMƏ 1. “irəliləmək” dən /is. 

2. İrəliləyiş, yüksəliş, tərəqqi, inkişaf. 
Xalq ədəbiyyatının dilində də böyük bir irə- 
liləmə görünürdü. M.lbrahimov. 

İRƏLİLƏMƏK/ 1. Qabağa doğru hərə- 
kət etmək, irəli getmək, yerimək. Maşın evə 
doğru irəliləyirdi. O, yoldaşına tərəf irəlilə- 
di. - [Ceyran] ağır və yorğun addımlarla 
irəliləyirdi. S. Hüseyn. [Qəhrəman:] Bizim- 
kilər irəliləyəndə mən yoldaşlarında bir az 
asudə nəfəs alırdıq. H.Nəzərli. Tahir evlər- 
dən bir az kənar yol tutub, taııış həyətlərə 
göz gəzdirir, qohum-əqrəbaya rast gələcə- 
yini düşünə-düşünə irəliləyirdi. M. Hüseyn. 

2. Tərəqqi etmək, inkişaf etmək, müvəf- 
fəqiyyət qazanmaq, artmaq. ..Tənqid rea- 
lizm .. metodu ilə irəliləməyimizdə günəş 
kimi zəruridir. S.Rəhimov. 

İRƏLİLƏTMƏ “lrəlilətmək”dən f. is. 

İRƏLİLƏTMƏK/ 1 . Durduğu yerdən bir 
qədər qabağa itələmək, qabağa çəkmək. 
Stulu bir az irəlilətmək. 

2 . inkişaf etdirmək, tərəqqisini sürətlən- 
dirmək. “Molla Nəsrəddin” nəinki Azər- 
baycan ədəbiyyatını, həm də Azərbaycan 
jurnalistikasını böyük bir təkanla irəlilətdi. 
M.lbrahimov. 

İRƏLİLƏYİŞ is. irəliləmə, tərəqqi, inki- 
şaf, irəliyə doğru hərəkət, nailiyyət, yüksə- 
liş. Bu tayda isə müqayisəolutımaz dərəcədə 
böyük irəliləyiş olmuşdur. M. İbrahimov. 
Altı ay çəkmədi, məktəbdə böyük bir irəlilə- 
yiş göründü. Mir Cəlal. 

İRƏLİLİK is. Hər hansı bir işdə irəlidə 
olma, irəlidə getmə; qabaqcıllıq, tərəqqi, 
inkişaf. 

İRƏM is. [ər.] Şamda, yaxud Yəməndə 
olduğu rəvayət edilən əfsanəvi bir bağçanın 
adı olub klassik ədəbiyyatda və folklorda 
“behişt, cənnət” mənasında işlənmişdir. 
Xoş nəğmələnib bülbüli-şeyda ötər oldu; 
Açıldı irəmlər. M.V.Vidadi. 



568 




İRƏMƏ 



İRİLƏNMƏK 



İRƏMƏ is. Yer səthindən azacıq hündür 
olan yer; təpə, dikdir. İrəmələr, ay irəmələr; 
Qoynunda kəkliklər mələr. (Mahnı). ..İrə- 
mələrdəki kəklik, taxılların içindəki turac və 
bildirçin .. nadir quşlardır. Ə.Vəliyev. Do- 
luxsunmuş buludlara qan çilənir elə bil; Da- 
lır axşam sükutuna o irəmə, o sahil. Ə.Cəmil. 

İRƏŞ məh. bax anac 1-ci mənada. İrəş 
toyuq. 

İRƏŞMƏ, İRƏŞT is. Atın başına bağlanan 
nazik ip. Bir az gedəndən sonra Süleyman 
atmın irəştini düzəltmək bəhanəsi ilə düşüb 
geridə qaldı və quldur getdi qabağa. 
Ə.Haqverdiyev. Oğlan yəhərin qaşına bağ- 
lanmış uzun irəşməni açdı, atı yedəkləyib 
dəyədən uzaqlaşdı. M.Hüseyn. 

İRFAN is. [ər.] 1. Bilik, məlumat; oxumaq 
və zehin işlətmək nəticəsində hasil olan 
yetkinlik, kamillik. 

2. Mədəniyyət, maarif. İndidən tərbiyə qıl 
baği-dili; Bitsin ol bağçada irfan güli. 
M. Hadi. Qanan kim, qandıran kim, ııəşri- 
irfan eyləyən kimdir. M.Ə.Sabir. Bir söylə gö- 
rüm, nıəktəbi-irfan nəyə lazım? Təhsili-ədəb, 
dərsi-dəbistaıı nəyə lazım? M.S. Ordubadi. 

İRFİDƏ is. Açılmış kündəni təndirə 
yapmaq üçün alət. 

İRGƏNCİ sif. iyrənc. 

İRİ sif. 1 . Həcmcə, ölçücə, cüssəcə böyük, 
yekə; cüssəli, həcmli. İri qazan. İri bədən. 
İri əl. İri uşaq. İri fındıq. - [Xanım] uzun, 
mütənasib boylu, sağlam bədənli, iri qara 
gözlü bir qadın idi. H.Nəzərli. [izzət qarı və 
Qumru] obaya çatarkən çobanlar ayağa 
qalxıb iki iri daş gətirdilər. Ə.Məmmədxanlı. 
// Böyük, geniş, vüsətli. İri zal. İri həyət. 

2. Sayca çoxlu, külli miqdarda olan. İri 
dəstə. İri qoşun birləşməsi. □ İri addım - 
geniş addım. İri bloklar xüs. - bina tikili- 
şində istifadə edilən çox böyük həcmli be- 
ton daşlar. İri kapital - 1 ) böyük müəssisə- 
lərin sahibləri və inhisarları; 2) çox külli 
miqdarda pul. İri məbləğ - çoxlu pul. İri 
mülkədar (sənayeçi, tacir və i. a.) - böyük 
ölçüdə xüsusi mülkiyyətə sahib olan mül- 
kədar (sənayeçi, tacir və i.a.). İri pul - üs- 
tündə böyük dəyər yazılmış pul. 

İRİBAŞ(LI) sif Başı iri olan. İribaşlı 
adam. İribaş soğan {turp). 



İRİBAŞLILIQ is. Başı iri adamın, ya hey- 
vanın halı. 

İRİBƏDƏNLİ sif. Bədəni iri olan, bədən- 
cə yekə. İribədənli adam. 

İRİBURUN(LU) sif. Bumu iri olan. 

İRİBUYNUZLU sif. Buynuzları iri olan. 

iribuynuzlu camış. 

İRİCƏ sif. Çox iri, yaxud nisbətən iri. 
İricə ağac. İricə daş. 

İRİÇİÇƏK(Lİ) sif. Çiçəkləri iri olan. İri- 
çiçək iiskiikotu. 

İRİDANƏLİ sif. Danələri iri olan. İrida- 
nəli mirvari. - Qətibə .. iridanəli inci çıxa- 
rıb, Səba xanımın boynuna salaraq: - Bunu 
Bağdadda sənin adına almışam, - dedi. 
M.S.Ordubadi. 

İRİDƏNLİ sif. Dənləri iri olan. İridənli 
darı. İridənli buğda. 

İRİDIRNAQLI sif. Dırnaqları iri olan. 

İRİDİŞ(Lİ) sif. Dişləri iri olan. Iridişli çarx. 
Iridiş daraq. 

İRİDODAQLAR is. zool. Xanıbalığıkimi- 
lər dəstəsindən əlvan rəngli dəniz balıqları 
fəsiləsi. 

İRİGÖVDƏLİ sif Gövdəsi iri olan. İri- 
gövdəli ağac. - Meşənin ətəyindən, təkəm- 
seyrək kolların arasından qara paltarlı, iri- 
gövdəli bir arvad çıxdı. İ. Hüseynov. 

İRİGÖZ(LÜ) sif. Gözləri iri olan. İrigöz 
qız. İrigöz oğlan. - Bunların [əcnəbilərin] 
arasında ucaboylu, irigözlü, buğdavısifət bir 
gənc vardı. Çəmənzəminli. İrigöz, yastıbu- 
run Validəniıı görüşü hamıya mane olur. 
H.Seyidbəyli. 

İRİGÖZLÜLÜK is. irigözlü adamın halı. 

İRİ-XIRDA sif. Hər cür, hər boyda, hər 
ölçüdə, hər həcmdə. Ağacda iri-xırda nə 
meyvə vardısa, töküldü. 

İRİKALİBRLİ sif. xüs. Kalibri adi kalibr- 
dən böyük olan; çapı, ölçüsü böyük olan. 
İrikalibrli pulemyot. 

İRİKÖK(LÜ) sif Kökü iri olan. İrikök çu- 
ğundur. 

İRİLƏMƏ “İrilomok”dən /.7,s. 

İRİLƏMƏK f. Həcmcə, ölçücə böyüt- 
mək, iri eləmək. Kündələri iriləmək. 

İRİLƏNMƏ "İrilənmək” dən/w. 

İRİLƏNMƏK/ 1. Həcmcə, ölçücə, cüs- 
səcə böyümək, yekələşmək. Meyvələr iri- 
lənib. Ağaclar irilənib. 



569 




İRİLƏŞDİRİLMƏ 

2. Böyümək, boya-başa çatmaq. Uşaq 
daha irilənib. - [Ağanın] başı üçün, o irilə- 
nəndə qoymaz ki, bu dünyada bir canlı-cinli 
də yel olub Soltan ağanın vanından belə öt- 
sün. S. Rəhimov. 

3. məc. Geniş açılmaq (göz haqqında). 
Məşədinin alışan balaca gözləri irilənib pər- 
pər çaldı. S.Rəhimov. Sultanın iri gözləri elə 
bil bir az da iriləndi. İ.Hüseynov. 

İRİLƏŞDİRİLMƏ “İriləşdirilmək”dən/ is. 

İRİLƏŞDİRİLMƏK məch. İri hala salın- 
maq, həcmcə, ölçücə böyükləşdirilmək. 

İRİLƏŞDİRMƏ "İriləşdirmək”dən fis. 

İRİLƏŞDİRMƏK / Həcmcə, ölçücə iri 
hala salmaq, irilətmək, böyütmək. 

İRİLƏŞMƏ “İriloşmək”don fis. 

İRİLƏŞMƏK/ Daha iri olmaq; həcmcə, 
ölçücə, cüssəcə daha da böyümək; yekə- 
lənmək, irilənmək. Meyvələr gündən-günə 
yetişib iriləşir. - [Fərmanın] ortabovlu nazik 
vücudu getdikcə iriləşir, bədənindəki uşaq 
kövrəkliyi daha az hiss olunurdu. Ə. Sadıq. 
Göy yerə töküləcəkmiş kimi müdhiş bir gu- 
rultu qopdu. Əvvəl xırda, get-gedə iriləşən 
quşbaşı dolu yağdı. M.Rzaqulıızadə. 

İRİLƏTMƏ “İrilətmək”dən/«. 

İRİLƏTMƏK bax iriləşdirmək. 

İRİLİ-XIRDALI sif. 1 . Böyüklü-kiçikli, hər 
yaşda, böyük və kiçik. Körpünün üstü cır- 
cındıra bürünmüş irili-xırdalı uşaqlarla 
dolu idi. M.Rzaqulıızadə. 

2. Həm iri, həm xırda; həm böyük, həm 
kiçik. Səhər tezdən yola çıxdıq. Nügədinin 
kölgəlik yollarını aşıb irili-xırdalı kəndlər- 
dən keçdik. R.Rza. ..Bir səhər Qumru yuxu- 
dan ayılarkən, artıq dəzgalıını bir yığın 
irili-xırdalı yumaqlarla bəzənmiş gördü. 
Ə.Məmmədxanlı. 

İRİLİK is. İri şeyin hal və keyfiyyəti; 
böyüklük, yekəlik. Dənin iriliyi. Başın iriliyi. 
Bu irilikdə qoz görməmişəm. - [Hacı Murad:] 
Bu irilikdə mirvari .. heç Xəta padşahının 
xəzinəsində də tapılmaz. S.S.Axundov. 

İRİN is. [ər.] tib. Bədənin hər hansı bir 
yerində toxumaların iltihabı nəticəsində 
əmələ gələn yaşıl və sarıya çalan pis qoxu- 
lu qəliz maddə; yara çirki. Yaradan irin 
axmaq. Çibaıı irini. 



İRİŞMƏK 

İRİNLƏDİCİ sif. İrin əmələ gəlməsinə 
səbəb olan, irin törədici. İrinlədici maddə. 
Irinlədici bcıkteriya. 

İRİNLƏMƏ “İrinləmək”dən fis. 

İRİNLƏMƏK f. İrin əmələ gəlmək. Yara 
irinləyib. 

İRİNLƏTMƏ "İrinlə tmək”dən fis. 

İRİNLƏTMƏK/ İrinləməsinə səbəb ol- 
maq, irin törətmək. 

İRİNLİ sif. İrini olan, irin yığılmış, irin 
axan, irinli yara, irinli çiban. 

İRİNLİLİK is. İrinli yaranın halı. 

İRİNVERƏN sif. İrinli. Irinverən yara. 

İRİS [ушЈ.] Şokolad rəngli kubiklər şək- 
lində konfet növü. 

İRİSİFƏT(Lİ) sif. Sifəti, üzü iri olan. İri- 
sifət oğlan. 

İRİŞDİRİLMƏ “İrişdirilmək”dən fis. 

İRİŞDİRİLMƏK məch. Bir-birinə çatdı- 
rılmaq, bir-biri ilə qovuşdurulmaq, yetişdi- 
rilmək. 

İRİŞDİRMƏ “İrişdirmək”dən fis. 

İRİŞDİRMƏK/ Yetişdirmək, çatdırmaq, 
qovuşdurmaq. 

İRİŞİLMƏZ sif. Yetmək, çatmaq, müm- 
kün olmayan; əlçatmaz. Mən ağ bir göyər- 
çin olsaydım; Əngin, irişilməz üfüqlərdə 
yaşardım. H. Cavid. [Güllər] pianinosu ar- 
xasında .. irişilməz xəyallara dalaraq saat- 
larla çalırdı. İ. Əfəndiyev. Planetlər, uçulub 
dağılan o dəhşətli uzaqlıqlar daima mənə 
qədim bir əfsanə kimi gözəl və irişilməz gö- 
rünürdü. Ə.Məmmədxanlı. 

İRİŞMƏ 1 "İrişmək” 1 dən fis. 

İRİŞMƏ 2 “İri şmok” 2 don/7,s. 

İRİŞMƏK 1 f. Çatmaq, yetişmək. Bahar 
oldu, açıldı yüzündən pərdə gülzarın; irişdi 
qönçənin dövrü, zamanı qahııadı xarın. Nə- 
simi. Doğulduğu gecədən irişincə bu günə; 
Yollarda yonca kimi böyüdü öz-özünə. 
Ə. Cavad. 

İRİŞMƏK 2 / dan. Boş-boş gülmək, hırıl- 
damaq; dişlərini ağartmaq. Ramazanov 
mənə yaxınlaşdı, məni tanıyıb, yalandan 
irişdi. S.Rəhman. Fərman Əhmədin üzünə 
mənalı-mənalı baxıb irişdi: - Ay lopabığ, 
yəqin oğurluq ətidir. Ə.Abasov. Mən də 
malları gündə dörd dəfə suya gətirəcəyəm, 
-deyə Yusif irişdi. B. Bayramov. 



570 




İRİYANAQ(LI) 

irişə-irişə zərf Dişlərini ağardıb gülə- 
gülə, boş-boş gülə-gülə. [Vəli irişə-irişə:] 
Mən bilirəm, sən nə istəyirsən.. Ü.Hacıbə- 
yov. Molla Qurban salam verəndə Fərrux 
diksinib başını qaldırdı və irişə-irişə dedi.. 
Ə.Vəliyev. Cılız, gödəkboy Əliqulu xoşa 
getmək üçün irişə-irişə dedi.. M. Süleymanov. 

İRİYANAQ(LI) sif. Yanaqları iri olan. İri- 
yanaqlı uşaq. 

İRİYARPAQ(LI) sif. Yarpaqları iri olan. 
Iriyarpaqlı ağac. 

İRKİLMƏK/ тәһ. Ürkmək. Dəmirqaya 
əvvəl baxışda irkildi. H.Nəzərli. 

İRQ is. [ər.] Mənşə və bəzi irsi xüsusiy- 
yətlərinə (saçlarının, dərilərinin rənginə, 
başlarının quruluşuna və s.) görə bir olan 
tarixən təşəkkül tapmış insanlar qrupu. Bu- 
rada ağ irqdən qızlar var idi, yaşları çox az 
idi, ən çox yaşlı olanları 10 yaşdan artıq ol- 
mazdı. M. S. Ordubadi. // Heyvan və bitki 
təsnifatını bildirmək üçün bir termin kimi 
də işlənir. 

İRQA is. bot. Qızılgül fəsiləsindən dağlıq 
və qayalıq yerlərdə bitən kol bitki. Irqa 2 
metrə qədər hündürlükdə, qışda yarpağı 
tökülən koldur. May ayında çiçəkləyir. Əv- 
vəl qırmızı, sonra qara rəngli olan meyvəsi 
avqust ayında yetişir. H.Qədirov. 

İRQÇİ is. İrqçilik tərəfdarı. 

İRQÇİLİK is. “Yüksək” və “aşağı”, “ka- 
mil” və “qeyri-kamil” insan irqləri olması 
fikrinə əsaslanan ifrat mürtəce, elmə zidd 
nəzəriyyə və siyasət; irqlər (xalqlar) ara- 
sında nifaq və ədavət salma. İrqçilik siyasəti. 

İRQİ sif. İrqə aid olan, irqi əlamətlər. İrqi 
ayrı-seçkilik (müstəmləkəçilərin ağ irqə 
mənsub olmayan xalqların hüququnu tap- 
dalaması). 

İRLANDİYALI is. İrlandiya əhalisindən 
olan, İrlandiya vətəndaşı. 

İRMAQ is. Çay. Onda ki ağ omuzlara 
töküldü saçlar; Əsdi yarpaq, coşdu irmaq, 
güllər oynadı. C. Cabbarlı. Qatıldım bu yer- 
də əyləncələrə; Anlamış hər irmaq, bilmiş hər 
dərə. M.Müşfiq. Siz hey könlüm kimi coşan 
irmaqlar; Günahsız göz yaşım sel kimi axar. 
S. Rüstəm. 

İRMƏK 1 f. Çatmaq, yetişmək, irişmək. 
Mən Cüməyəm, bir murada irmədim; Ha ki 



İRS 

cəfa çəkdim, səfa sürmədim. Molla Cümə. 
Kənd həyatının qoyduğu və mənim indi də 
ağlım irmədivi bu adətə istər-istəməz tabe 
olmağa məcbur idik.. Qantəmir. Füzuli ka- 
mına qəlbən innədi ; Sevdiyi telləri öpüb 
hörmədi. M.Rahim. 

İRMƏK 2 is. Adətən mal-qaraya verilən 
iri və yaxşı əzilməyən buğda, arpa unu. 
// Narın kəpək. 

İRPƏ bax ürpə. □ İrpə getmək - ür- 
pərmək. ..Bir qoca qcırı öz gəliııi ilə bulaq- 
da mənə rast gəldi, gəlin mən tərəfə baxma- 
dı, baxmağı o yana dursun, hələ bədəni irpə 
getdi. A.Divanbəyoğlu. 

İRRASİONÄL sif. [lat.] l.fəls. Fəlsəfədə: 
ağılla dərk edilə bilməyən, məntiqə uyma- 
yan, məntiqcə izah edilə bilməyən. 

2. riyaz. Nə tam, nə də kəsr ədədlərlə 
ifadə oluna bilməyən, vahidlə ölçülə bil- 
məyən. Sıfır, müsbət və mənfi kəsr və tam 
olmayan ədədlərə riyaziyyatda irrasional 
ədədlər deyilir. Z.Xəlilov. 

İRRASİONALİZM [lat.] Fəlsəfədə: ob- 
yektiv varlığı irrasional hesab edən və elmi, 
məntiqi idrakı inkar edən cərəyan. 

İRRASİONALLIQ is. Ağılla dərk edilə 
bilməmə, məntiqə uymama, məntiqcə izah 
edilə bilməmə. 

İRRİQÄSİYA [lat.] k.t. Rütubəti az olan 
torpaqların məhsuldarlığını artırmaq üçün 
onların süni surətdə suvarılması. Irriqasiya 
qurğuları. 

İRS is. [ər.] 1. Sahibinin ölümündən sonra 
başqasının (övladın və ya yaxın qohumla- 
rın) ixtiyarına keçən mal, mülk və s. miras. 
İrs almaq. İrs çatmaq. - [Gülsabah:] Xanım, 
qardaşın arvadının məgər irsdə payı var? 
M.F.Axundzadə. ..Məlum oldu ki, bir qədər 
pul, bir ev atasından və on iki manatlıq ca- 
vahirat və ev şeyi də anasından Nıırəddinə 
irs qalıb. S.S.Axundov. // Valideyndən öv- 
lada keçən cismani və ya ruhi keyfiyyət, 
hal. [Hacı Nuru şair:] Kamal ata kürkü deyil 
ki, irs ilə övlada yetişə. M.F.Axundzadə. 

2. Əvvəlki dövrlərdən, əsrlərdən, böyük 
şəxsiyyətlərdən qalmış mədəniyyət əsəri. 
Nizaminin ədəbi irsi. Cabbarlı irsi. - Fəx- 
rəddin .. xələtin yalnız nəfis və incə olması ilə 
deyil, onun tarixi bir irs olduğu ilə maraq- 
landı. M. S. Ordubadi. Azərbaycan .. ədəbiy- 



571 




İRS AL 

yatşünaslığı Molla Nəsrəddinin ədəbi irsinə 
daha dərindən yanaşmalıdır. M. İbrahimov. 

İRSAL is. [ər.] klas. Göndərmə, yollama. 
□ İrsal etmək (qılmaq) göndərmək, 
yollamaq. Ənam edibən ona bəsi mal; Leyli 
tələbinə qıldı irsal. Füzuli. Alıb irsal qıllam 
nəqdi-can ilə nə əmr etsən ; Bııyıır, hər xid- 
mətin vardır bizə nisbət, xudahafiz! Q.Zakir. 
Bu yerdən ötəri bir para əhval xidmətinə 
yazıb etmişəm irsal. M.F.Axundzadə. 

İRSAL-MƏRSUL [ər.] köhn. Yazışma, 
məktublaşma, bir-birinə məktub göndər- 
mə. □ İrsal-mərsul etmək, irsal-mərsula 
girmək - yazışmaq, məktublaşmaq, mək- 
tub göndərmək. [Ağa Məhəmməd xan:] 
Gürcüstan valisi lrakli bir yandan Rusiya 
dövləti ilə irsal-mərsulə girib, istəyir müs- 
təqil padşah olsun. Ə.Flaqverdiyev. 

İRSƏN zərf [ər.] İrsi olaraq, irs yolu ilə, 
ata-anadan keçərək. Lamarka görə, həyat 
şəraitinin təsiri ilə baş verən dəyişmələr 
irsən ııəslə keçir. M. Axundov. 

İRSİ sif. [ər.] 1. Miras olaraq qalan, miras 
yolu ilə keçən. İrsi torpaq. İrsi mülk. 

2. İrs olaraq ata-anadan keçən, nəslən 
keçən. İrsi xasiyyət. İrsi xəstəliklər. - Tərbiyə 
işi nəsli və irsi bir iş deyildir. M.S. Orduba- 
di. [Müəllim:] Bəlkə, dedim, qadının bu xa- 
siyyəti irsidir, nəsildən gəlmədir. Mir Cəlal. 

İRSİLİK is. İrs olma, irsdən gəlmə, irsi hal. 

İRSİYYƏT is. [ər.] 1. Orqanizmin öz əc- 
dadından almış olduğu təbii xüsusiyyətlərin 
məcmusu. 

2. Canlı orqanizmin öz fiziki və psixi xü- 
susiyyətlərini nəslinə keçirmə hadisəsi. Ir- 
siyyət haqqında nəzəriyyə. - Cürbəcür bio- 
loqlar cinsiyyət və irsiyyət haqqında cild- 
cild elmi əsərlər yazmışlar. M.Rzaquluzadə. 

İRŞAD is. [ər.] klas. Doğru yol göstərmə, 
doğru yola çəkmə, qəflətdən oyatma. İrşa- 
dını bilmədim qənimət; Yüz vay ki, fövt 
olundu fürsət. Füzuli. Döydülər, söydülər, əl 
çəkmədim irşadımdan. A. Səhhət. □ İrşad 
qılmaq klas. - doğru yola gəlmək, qəflətən 
oyanmaq. Firqətin dövründə çəkdim möh- 
ııətü cövrü cəfa; İmdi vəslin yoluna irşad 
qılmaq vaxtıdır. Xətayi. İrşad etmək klas. 
- doğru yola çəkmək, qəflətdən oyatmaq. 
Sən onların dinini bir tərəfə qoy və onların 
batil olması haqqında heç bir söz söyləmə 



İRTİHAL 

və beləliklə, onları irşad etməyə başla. 
M.F.Axundzadə. ..Kənarda durmaqla mil- 
lətin ehtiyacını və dərdü halını bilmək olmaz 
və .. ona kömək vermək, dərdinə əlac tap- 
maq və onu haqqa irşad etmək qeyri- 
mümkündür. F. Köçərli. 

İRTİBAT is. [ər.] Rabitə, əlaqə, bağlılıq. 
..Bizim səadətimizlə yoldaşımızın səadəti 
arasında böyük bir irtibat vardır. Ü.Hacı- 
bəyov. ..Məruf bir zat Azərbaycana gəldi, 
qeyri-rəsmi bir irtibat yaratdı. M.İbrahimov. 

İRTİBATÇI is. hərb. Rabitəçi, rabitə əs- 
gəri. ..Arcıda bir irtibatçısıııdaıı öyrəndi ki, 
.. top da hələ yaxşı müqavimət göstərmək- 
dədir. Ə.Əbiilhəsən. 

İRTİBATSIZ sif. Rabitəsiz, rabitəsi, əla- 
qəsi olmayan, bir-birinə uyğun gəlməyən, 
bir-biri ilə bağlı olmayan. [Gülzarın] sözləri 
irtibatsız və nizamsız olduğu üçün, bəlkə 
məntiqsiz yerləri də var idi. C. Cabbarlı. 

İRTİCA is. [ər.] Dövrü keçmiş hakim 
siniflərin ictimai tərəqqiyə qarşı siyasi, 
iqtisadi və ideoloji müqaviməti; cəmiyyətin 
inkişafına mane olan keçmiş köhnə üsul və 
qaydaları mühafizə və ya bərpa etmək 
cəhdləri. Təbriz şəhəri irticanın və siyasi 
intriqaların mərkəzinə çevrildi. M.S. Ordu- 
badi. Qara və amansız irtica qaııh intiqam 
şənlikləri yapdı. H.Nəzərli. Çarizm və .. ir- 
tica meydan sulasa da, müvəqqəti məğlu- 
biyyət inqilabçıları ruhdan salmadı. 
M.İbrahimov. 

İRTİCAÇI is. Siyasi irtica tərəfdarı, 
mədəniyyət və tərəqqi düşməni. 

İRTİCAÇILIQ is. İrtica tərəfdarlığı, irtica 
siyasəti yeritmə, ictimai tərəqqiyə və mə- 
dəniyyətə düşmənlik. 

İRTİCAL is. [ər.] Qabaqcadan düşünmə- 
dən sinədən şeir və ya söz söyləmə; bədahət. 

İRTİCALƏN zərf [ər.] Qabaqcadan dü- 
şünmədən, sinədən; bədahətən. [Çopo:] 
İrticalən söylədiyi şeirdən [Milnirin] şair 
olduğu meydana çıxdı. Çəmənzəminli. 

İRTİCAPƏRƏST [ər. irtica və fars. ...рө- 
rəst] bax irticaçı. 

İRTİCAPƏRƏSTLİK bax irticaçılıq. 

İRTİHAL is. [ər.] köhn. 1. Yüksəlmə, yu- 
xarı qalxma. 

2. Tərəqqi etmə, inkişaf etmə. 

3. Yüksəklik. 



572 




İRTİKAB 

İRTİKAB is. [ər.] köhn. Günah iş görmə, 
günaha batma, pis və ya qadağan edilmiş bir 
iş görmə. □ İrtikab etmək - günah iş gör- 
mək, qadağan edilmiş pis bir iş görmək. 
Niyə verdin fənayə doğruluğu ; İrtikab eylə- 
din bu oğruluğu? M. Ə. Sabir. 

İRTMƏK is. Heyvanların quyruqlarının 
dibindəki sümük və bunun buğumu. // Quy- 
ruq. At irtməyini əyri tutur. -Keşnişlə, yem- 
liklə bəzənib təpə; Ağ irtmək ceyranı edərdi 
qonaq. H.K. Sanılı. Dizlərini yerə qoyub ni- 
məklərini oynada-oynada, analarının döşü- 
nü dümsükləyə-dümsiikləyə əmişən quzular 
göy otun üstünə səpələnmişdilər. R.Rza. 

İRTMƏKLƏMƏ " t r tin ө k 1 o m ə k ' ' d o ıı/. is . 

İRTMƏKLƏMƏK f Heyvanın irtməyin- 
dən yapışmaq. Dananı irtməkləmək. Atı irt- 
məkləmək. 

İRZ is. [ər.] Namus, ismət, iffət, şərəf 
(çox vaxt namus sözü ilə birgə işlənir). Xain 
olsaq əgər bu dünyadə; Irzü namusumuz 
gedər badə. M.Ə.Sabir. [Piri baba:] Hansı 
bir rəiyyət qızının irz və namusuna ağalar 
toxunmamışdır. S.S. Axundov. 

İRZSİZ sif Irzi, namusu olmayan; abırsız. 
Irzsiz adam. 

İSABƏT is. [ər.] 1. Hədəfə çatma, hədə- 
fə dəymə, hədəfə yetişmə. □ İsabət etmək 
- dəymək, çatmaq. Tapança bir daha part- 
lat; [güllə] Əşrəflə Musanın arasında duran 
Rozanın köksünə isabət edər. H.Cavid. 

İSA(Q)-MUSA(Q) is. Yaz, yay gecələrin- 
də həzin səslə oxuyan bir quş. Uzaqlarda 
isa-musa quşunun səsi eşidilirdi. Ə.Vəliyev. 
Yalnız isaq-musaq yorulmadan səslənir. 
Ə.Əbülhəsən. Haradasa isaq-musaq quşla- 
rı bir-birini səsləyir, yerinə girən kimi dərin 
yuxuya getmiş Aşıq Cəlal rahat-rahat nəfəs 
alırdı. Ə.Məmmədxanlı. 

İSBAT is. [ər.] Sübut; əsaslandırma, sü- 
but etmə. Ey Füzuli, mən qənaət mülkünün 
sultanıyam; Səltənət isbatı əyninidə pəlasi- 
fəqr bəs. Füzuli. Tez verəsən bu sözlərin is- 
batın: Nədəndi binası abi-həyatın? Aşıq 
Ələsgər. □ İsbat etmək (eləmək) - sübut 
etmək. Yalanı kürsüyə mindirir qəni; Ac ey- 
ləyə bilməz doğrunu isbat. Q. Zakir. İndi 
cəmi qəzetlər başlayıblar sultanın vətəninə 
göstərdiyi düşmənçiliyi isbat eləməyə. 



İSƏ 

C. Məmmədquluzadə. Çox ömr eləyib, çox 
da hünər etmişəm isbat; Bu dari-cahaııda. 
M.Ə.Sabir. İsbat olmaq - sübut olmaq, sü- 
buta yetmək. İsbat olunmaq - sübut olun- 
maq. İsbata yetirmək - sübut etmək, qəbul 
etdirməyə çalışmaq. ..[Xanpəri] dəlil-sübut 
gətirir, dediklərini isbata yetirir, sözlərini 
doğruluğa çıxarırdı. Ə.Vəliyev. İsbata 
keçməmək - sübuta yetməmək, sübut edilə 
bilməmək, qəbul olunmamaq. Ərzə verdik 
keçən qubernatə; Keçmədi, heyf, ərzə isbatə. 
S.Ə.Şirvani. İsbati-vücud köhn. - varlıq, 
varlığını göstərmə, mövcud olduğunu gös- 
tərmək üçün bir yerdə görünmə. [Fərhad:] 
Bəli, doğrudan da sizin isbati-vücudunuzla 
daha da gözəlləşən təbiət mütləq nıəııi ah 
çəkməyə məcbur etdi. C.Cabbarlı. İsbati- 
vücud etmək kölın. - şəxsən olmaq, iştirak 
etmək. Hər bir ziyafətdə Mirzə Səfər isbati- 
vücud edərdi. Ə. Haqverdiyev. Qarabağ 
pambıq bəylərinin, demək olar ki, hamısı bu 
məclisdə isbati-vücud edirdi. Ə.Vəliyev. 

İSBATLI sif dan. 1 . Sübutlu, sübut olun- 
muş, dəlilli. 

2. Layiqli, görkəmli, yararlı. İsbatlı 
adam. İsbatlı paltar. □ İsbatlı olmaq - la- 
yiqli olmaq, yaramaq. Çoxları da yüngül, 
isbatlı otsun deyə, ilyasa tikməli ipək yay- 
lıqlar hazırlamışdılar.. Mir Cəlal. 

İSBATSIZ sif. dan. Layiqsiz, görkəmsiz, 
yararsız. İsbatsız pay. İsbatsız geyim. 

İSBİRƏ is. Xırda sızaqlar şəklində səpgi. 
Ağız isbirəsi. Boğaz isbirəsi. 

İSBİRƏLİ sif. İsbirəsi olan. 

İSƏ bağl. 1. Qarşılıq bildirən bağlayıcı- 
lardan olub, əksərən tabesiz mürəkkəb 
cümlə tərkibindəki cümlələri və bəzən 
həmcins üzvləri bağlayır. Onlardan biri hə- 
kim, o birisi isə mühəndisdir. Onun işi çox, 
vaxtı isə azdır. - Xoruzlar banlaşır, [Turab] 
isə yata bilmirdi. M.Hüseyn. ..Sədr ilə Ey- 
vaz stolun bir tərəfində, Gülşən isə o biri 
tərəfində oturmuşdu. Ə.Vəliyev. 

2. “Əgər”, “hərgah” mənasında ədat ye- 
rində işlənir. [Cəllad:] P ək suçlu isəm, gör- 
məli məzur; Aclıq məni etmiş buna məcbur. 
H.Cavid. // Qeyri-müəyyənlik bildirir. Bu 
sözləri harada isə oxumuşam. Onu harada 
isə görmüşəm. - Ara-sıra haradan isə valıi- 



573 




isəvi 



İSİNMƏ 



məli bayquş səsi gəlirdi. M. İbrahimov. Yol- 
daşım göy otun üzərində uzanıb əlindəki 
tüfənglə haranı isə nişan almaq istəyirdi. 
S.Şamilov. // Halbuki. Biz onu burada göz- 
ləyirik, o isə çıxıb gedib. - Yusif isə ancaq 
bu görüşməyin barəsində fikir edirdi. 
N.Nərimanov. 

İSƏVİ is. və sif. [ər.] köhn. İsa dininə 
mənsub adam; xristian, xaçpərəst. [Papas 
Şeyx Sənana:] Heç bu mümkünmü isəvi bir 
qız; Bir müsəlmana varsın. Anladınız!.. 
H.Cavid. 

İSƏVİLİK is. köhn. İsa dininə mənsub 
olma; xristianlıq, xaçpərəstlik. 

İSFAHAN is. [xüs. A. -dən.] mus. Azər- 
baycan klassik muğamlarından birinin adı. 
12 əsas muğam bunlar idi: iişşaq, nəva, busə- 
lik, rast, əraq, İsfahan, zirəfkənd, büzürg, zən- 
gulə, rəhavi, hüseyni və hicaz. Ü.Hacıbəyov. 

İSFƏNDAN is. Ağcaqayın. 

İSHAL is. [ər.] tib. Mədə pozğunluğu, 
qamı işləmə, ayaqyoluna düşmə. İnsanlar 
bəzi bitkilərin ishal törətdiyini, bəzilərinin 
isə qusduruculuğunu görür və sonradan 
bundan istifadə edirdilər. M.Əfəndiyev. 

İSHALOTU bax əzvay 1-ci mənada. 
Parklarda, bağçalarda, bağlarda, mənzil- 
lərimizin pəncərələrində aloe bitkisinə tez- 
tez rast gəlirik. Bu bitkiyə xalq arasında 
“əzvay", “ishalotu”, bəzən isə “yüzildən- 
bir” deyirlər. (Qəzetlərdən). 

İSIRQA is. tib. Boğazda, qulaq ardında 
səpgili dəri xəstəliyi. 

İSİM is. [ər.] 1. köhn. Ad. Hökmün Malik 
Əjdər, ismindir Ədhəm: Didələrim qan-yaş 
tökər dəmadəm. Aşıq Abas. [Rəcəbli:] İs- 
miniz nədir? [Mirzə Heydər:] İsmim Hey- 
dərdir. Ə. Haqverdiyev. [Zabit:] Orada 
isimləri yazılı məhbusları bənə təslim etmə- 
lisən. H. Nəzərli. 

2. Qrammatikadan: canlı və cansız əşya- 
ların adlarını bildirən nitq hissəsi. □ İsmi- 
cəm köhn. - toplu mənalı isim. İsmi-xas 
köhn. - xüsusi isim. 

0 İsmi-əzəm - nağıllarda: sehirli dua adı, 
tilsim duası. Qız Məlikməmmədə dedi: - O 
səni bu günə salan adamdı. Düz qırx gündü 
ki, mən onnaıı çırpışıram. Axırda mən ismi- 
əzəm oxuyub onu yatırtmışam. (Nağıl). 



İsmi-şəb - hərbi xidmətdə, yaxud gizli 
şəraitdə öz adamlarını tanımaq üçün tətbiq 
edilən və ancaq əlaqədar şəxslərin bildiyi 
gizli şərti söz, ya ifadə; parol. Şeypur çalı- 
nandan sonra küçələrə ancaq ismi-şəb 
bilən adamlar çıxa bilərdi. P.Makulu. İsmi- 
şərif köhn. - əsil mənası “şərəfli ad” olub, 
keçmişdə birinin adını soruşduqda hörmət 
üçün işlənərdi, indi çox vaxt zarafat və ya 
kinayə ilə deyilir. İsmi-şərifiniz nədir? - 
..iki il keçmiş kənddə şura seçkisi başlanan- 
da, şura sədrliyinə qoyulan namizədlərin 
siyahısında Tiikəzbaıı xalanın da ismi-şərifi 
yad olunmuşdu. B.Talıblı. 

İSİMLƏŞMƏ “İsimləşmək”dən /w. 

İSİMLƏŞMƏK f. İsim kimi işlənmək, 
isim yerini tutmaq, əşyalaşmaq. 

İSİNDİRMƏ “İsindirmək”dən fis. 

İSİNDİRMƏK f. 1 . Qızdırmaq. Suyu isin- 
dirmək. Evi isindirmək. // Məc. mənada. 
Mən səni ürəyimdə; isindirən bir qızam. 
M.Rahim. 

2. məc. Özünə öyrətmək, özünə alışdır- 
maq, isinişdirmək, bağlamaq. Dursun birin- 
ci gündən yalnız Güllüsünü özünə isindir- 
mək, onu özünə ram etməkdən başqa bir şey 
düşiinməyirdi. A.Şaiq. 

İSİNİKLİ sif. Tez isinişən, tez alışan, tez 
öyrəşən, istiqanlı. İsinikli uşaq. - [Bənöv- 
şə:] İsinikli adamsan, səndən incimək ol- 
maz. M.İbrahimov. 

İSİNİŞDİRİLMƏ “İsinişdirilmək”dən fis. 

İSİNİŞDİRİLMƏK тәсһ. Özünə alışdırıl- 
maq, özünə öyrədilmək. 

İSİNİŞDİRMƏ “İsini şdirmok”don/.7,s. 

İSİNİŞDİRMƏK bax isindirmək 2-ci 
mənada. Qız uşağını da öyrətmək, isinişdir- 
mək olar. Mir Cəlal. 

İSİNİŞMƏ “İsinişmək”dən fis. 

İSİNİŞMƏK 1. qarş. Bir-birinə alışmaq, 
bir-birinə öyrəşmək, bir-birinə bağlanmaq. 

2. f Öyrəşmək, alışmaq, bağlanmaq. 
..Zira ki [Əzim] hər kəsdən qaçır, kimsəyə 
isinişmək istəmirdi. A.Şaiq. [Dərviş:] Dayı, 
bir az da qal, şəhər məişətinə isinişərsən. 
A.Divanbəyoğlu. Bəli, anamız kimi isiniş- 
mişik biz ona. B. Vahabzadə. 

3. / Hamı bir yerdə qızınmaq. 

İSİNMƏ "isinmək” dən /A. 



574 




İSİNMƏK 



İSKƏNƏLƏNMƏK 



İSİNMƏK/ 1. Qızmaq, hərarəti artmaq. 
Gün çıxdı, hava isindi. - Axır o ola bilər ki, 
dəmir isinər, isinər, axırda yavaş-yavaş 
başlar qızarmağa. C. Məmmədquluzadə. 
Birdən [Cavadın] keçə çəkməli ayağı isindi. 
O, ayağına baxdı. Yaralanmışdı. Ə.Vəliyev. 
Qış çıxır və havalar yavaş-yavaş isinməyə 
başlayırdı. S.Şamilov. 

2. Qızınmaq, istilənmək. Sobanın qaba- 
ğında isinmək. - Keçək, bir az içəridə isi- 
nək. H.Seyidbəyli. O, əvvəl çay qoydu, isin- 
sin deyə; Sonra da baxaraq bir az güzgüyə; 
Seyrək saçlarını daradı yana. Z.Xəlil. 

3. məc. Nəvaziş görmək, oxşanmaq. 
..[Firiduna] elə gəlirdi ki, qadın nəvaziş və 
məhəbbəti ilə isinməyən bir qəlb səadətdən 
məhrumdur. M. İbrahimov. Ana qucağında 
isinərkən, mehriban əllərlə oxşanarkəıı .. 
heç bir şey sənin üçün qorxulu deyil. Mir 
Cəlal. Qüvvətimiz, ümidimiz, arzularımız bu 
məhəbbətlə isinmişdir - bu məhəbbət ana- 
larımızın ilk öpüşündən ürəyimizə axmışdır. 
Ə.Məmmədxanlı. 

4. məc. İsinişmək. Əvvəlləri [Arazgil] dok- 
tor Şamilə bir o qədər isinə bilmirdi. A.Şaiq. 
Polkovnik bizə tez isinmişdi. M.Hüseyn. Ax- 
şamdan bəri [müəllimlə] xeyli söhbət etmiş 
və iki köhnə dost kimi bir-birimizə isinmiş- 
dik. M. Rzaquluzadə. 

İSİTMƏ 1. “İsitmok”don/.7,s. 

2. Qızdırma, titrətmə-qızdırma, malyari- 
ya. Ağcaqanadın müxtəlif növləri isitmə tö- 
rədicilərini insana keçirir. 

İSİTMƏK/ 1 . isti eləmək, isti hala gətir- 
mək, qızdırmaq. Suyu isitmək. Xörəyi isit- 
mək. - Toxta, balacığım, qoy donmuş canını 
bir isidim. S.S. Axundov. Tahir motoru isi- 
dib işə salanda [qızı] bir də səsləməyə məcbur 
oldu.. M.Hüseyn. // istilik vermək, öz hə- 
rarətini vermək, qızdırmaq. [Günəş] şüaları 
insana xoş gəlir, canını isidirdi. M. İbrahi- 
mov. İlıq may günəşi .. tarlaları isitmişdi. 
Ə.Vəliyev. // Məc. mənada. [Qızın] atəşli 
gözləri məni yenidən isitdi. Çəmənzəminli. 
Acizdir önündə qoca təbiət; isidir qəlbini 
mehrii məhəbbət. M.Rahim. İsitsin dostları 
ilıq nəfəsim; Könül rübabını min teldən ça- 
lır. N.Rəfıbəyli. 

2. Bədənin hərarəti artmaq (xəstəlik nə- 
ticəsində). Xəstə isidib. Bərk isitmişəm. 



H dan. İsitmə xəstəliyi keçirmək, titrədib- 
qızdırmaq. Uşaq isidir. 

3. məc. Möhkəmlətmək mənasında. Mölı- 
lətov öz yerini isidəndən sonra, şəxsi plan- 
larını həyata keçirmək vaxtının çatdığını 
yəqin etdi. Mir Cəlal. 

İSİTMƏLİ sif. 1. İsitmə xəstəliyi olan, 
isitmə çəkən, titrədib-qızdıran. İsitməli 
adam. II İs. mənasında. Isitməlilərə kinə iy- 
nəsi vurmaq. İsitməlilərə məxsus palata. 

2. İsitmə xəstəliyi yayılmış. İsitməli yerlər. 

isitməli-isitməli zərf Qızdırmalı halda, 
qızdırma içində. 

İSKAMYA, İSKƏMLƏ [fr. “escabelle”- 
dən] köhn. bax skamya. Bəli, Frebel üsulu 
ilə qayrılan məktəb iskamyalarını bir-iki də- 
qiqənin ərzində çəkdilər kənara. C.Məmməd- 
quluzadə. Bir səhər bir müəllim məktəbin 
həyətində olan iskamyanııı üstündə oturub 
hər iki tərəfinə almalar düzmüşdü. “Mək- 
təb”. Tələbələr yarımişıq daxmada rast gə- 
lən ilk iskəmlədə uzanıb yuxuya getdilər. 
Çəmənzəminli. 

İSKƏLƏ is. [ ital .] Dənizdə, göldə gəmi- 
lərin yanaşması üçün körpü. Qaraşəlıər 
iskələsiııdə yan-yana durmuş qayıqlar dolur, 
boşalırdı. A.Şaiq. Paroxodun hərəkətinə 
yarım saat qalmış [Sarıköynəyi] evdən alıb 
iskələyə gətirdim. S. Hüseyn. // Bu cür kör- 
püləri olan şəhər. ..Murmansk yalnız iskələ 
deyil, o, balıq və meşə sənayesi, dəri emalı, 
gübrə istehsalı ilə .. dünyada məşhurdur. 
Mir Cəlal. 

İSKƏNCƏ is. Xışı boyunduruqla birləş- 
dirən ağac. 

İSKƏNCƏBİ is. fars. ] Şirni ilə sirkənin 
qarışdırılmasmdan hazırlanan şərbət. Hətta 
namaz vaxtı da mömin müsəlmanın fikri və 
zikri dolu olar iskəııcəbi ilə, lumulu çay ilə. 
C. Məmmədquluzadə. Buzlu şərbət, iskəncəbi 
qonaqların sevimli içkiləri idi. M.S. Ordubadi. 

İSKƏNƏ is. Dayaz oyuqlar açmaq, kəsmək, 
yonmaq və təmizləmək üçün yastı polad alət. 

İSKƏNƏLƏMƏ “İskənə ləmək” dən / is . 

İSKƏNƏLƏMƏK / İskənə ilə oyuq aç- 
maq, yaxud yonmaq. 

İSKƏNƏLƏNMƏ “İskənələnmək”dən f.is. 

İSKƏNƏLƏNMƏK məch. İskənə ilə oyuq 
açılmaq. 



575 




İSKİTLƏR 

İSKİTLƏR bax skiflər. [Çopo:] ..Sər- 
kərdəs iz iskitlər qoyun sürüsü kimidir. Çə- 
mənzəminli. 

İSLADILMA “İsladılmaq”dan fis. 

İSLADILMAQ məch. islaq hala gətiril- 
mək, yaş edilmək. 

İSLADILMIŞ /sı/ islaq hala salınmış, yaş 
edilmiş. // Canına su və ya başqa maye hop- 
durulmuş. 

İSLAH is. [ər.] Qüsur və nöqsanlarını ara- 
dan qaldıraraq yaxşı hala salma, yaxşılaş- 
dırma, düzəltmə, yaxşılaşdırılma, düzəldil- 
mə, düzəlmə. Həzrət Əşrəf bilir ki, maarif, 
nəqliyyat, ziraət, ticarət və sair işlərimizin 
islaha böyük ehtiyacı vardır. M.S. Ordubadi. 
Iııdi ki sən gördün özün-özünü ; islah yolun- 
dasan, oğlan, sən demək. B.Vahabzadə. □ İs- 
lah etmək - düzəltmək. [Qüdrət:] Məncə, 
şərtlərdə qüsur yoxdur, qüsuru şəxsən özü- 
nüzdə axtarıb tapsanız və onu tezliklə islah 
etsəniz, həm biz qazanarıq, həm də siz. 
M.Hüseyn. Müəllimə fikrə gedir; Şagirdinə 
"iki” yazıb; Nöqsanını islah edir. M.Dilba- 
zi. İslah qılmaq kölın. - bax islah etmək. 
Bari xudaya, özün islah qıl; Ta edələr pirü 
cavan sülh, sülh. M.Ə. Sabir. 

0 İslah evi - cinayətkarları islah etmək 
üçün xüsusi yer; dustaqxana. Bu danışıqdan 
sonra hökumət məmurları şəhərə döndülər, 
dustağı da şəhər islah evinə keçirdilər. E. Sul- 
tanov. İslah evi şəhərin bir kənarında, rayon 
milis idarəsinin yaxınlığında idi. S. Rəhimov. 

İSLAHAT is. [ər. “islah” söz. cəmi] Bir 
şeyi yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə edilən əsas- 
lı dəyişiklik. Əlifba islahatı. Pul islahatı. 
- ..Biz camaat işlərinə qatışıb islahat əmələ 
gətirmək istədikdə iki məqsədin daluıa dü- 
şürük.. Ü.Hacıbəyov. Rzaquhı xaııın İranda 
başlamaq istədiyi islahat ən əvvəl öz atasın- 
dan qalmış 60 para kəndlərindən başlandı. 
M.S. Ordubadi. Artıq burada biz bütün isla- 
hat və tərəqqi planlarında Azərbaycanın 
yad edildiyini görürdük. M. İbrahimov. 

0 İslahatdan düşmək dan. - yararsız 
hala düşmək; kardan düşmək: yıpranmaq. 
Ayaqqabı islahatdan düşüb. Pencək islahat- 
dan düşiib. Əlcək islahatdan düşüb. İsla- 
hatdan salmaq dan. - tamam korlamaq, 
yararsız hala salmaq, əldən salmaq. Paltarı- 
nı islahatdan salıb. 



İSLAMİYYƏT 

İSLAHATÇI is. 1. islahat aparan adam; 
reformator. [Rüstəm bəy:] Liiter və Kalviıı 
kimi din islahatçıları olmuş. Yeni din uyduran 
olmamışdır. Çəmənzəminli. [Nərimanov] 
Nadirin simasında öz dövrünün islahatçı 
qəhrəmanını yaratmağa çalışmışdır. M. Arif. 

2. İslahatçılıq (reformizm) tərəfdarı; re- 
formist. İslahatçılar qanadı. 

İSLAHATÇILIQ is. İnqilabi, sinfi, siyasi 
mübarizəni inkar edərək, xırda islahatla ki- 
fayətlənmə siyasəti; reformizm. 

İSLAHEDİCİ sif. Düzəldən, yaxşılaşdı- 
ran, yaxşı hala salan. İslahedici tədbirlər. 
İslahedici gülüş. 

İSLAHEDİLMƏZ bax islaholunmaz. 

İSLAHEDİLMƏZLİK bax islaholun- 
m azlıq. 

İSLAHXANA [ər. islah və fars, xanə] 
bax islah evi (“islah”da). 

İSLAHOLUNMAZ sif. İslah edilə bilməyən, 
düzəlməsi çətin olan. İslaholunmaz adam. 

İSLAHOLUNM AZLIQ is. İslah edilə bil- 
məmə, düzəldilə bilməmə; islah oluna bil- 
məyən adamın hal və keyfiyyəti. 

İSLAHPƏZİR sif. [ər. islah vo fars. ...рө- 
zir] köhıı. İslah oluna bilən, düzəlməsi 
mümkün olan. 

İSLAQ sif. Yaş, sulu, nəm, suda qalıb və ya 
üstünə su tökülüb islanmış. İslaq paltar. İs- 
laq torpaq. İslaq yarpaqlar. - Şən qəhqəhə- 
lərlə islaq otların arasından [Aslan bəylə 
Qəmər] çiyələk dərib yeyirdilər. A. Şaiq. Ayna 
islaq başını Ayazın döşünə qoydu. Ə.Məm- 
mədxanlı. // Suda qalıb yumşalmış. İslaq gön. 
Gönü islağa qoymaq. Düyü islağa qaldı. 

İSLAQLIQ is. İslaq şeyin halı; yaşlıq, 
nəmlik, rütubətlilik. 

İSLAM is. [ər.] VII əsrdə Məhəmməd 
peyğəmbər tərəfindən təsis edilmiş din; 
müsəlmanlıq. ..İslam dininin aydnı əsas 
mətni olan Quraııi-Məcid .. həm də tanın- 
mış peyğəmbərlərin və kəramət başçılarının 
əhvalatını əhatə edir. A.Ə.Axundzadə. 
// Müsəlman. İslam aləmi. 

İSLAMİYYƏT is. [ər.] İslam dini; müsəl- 
manlıq. Azərbaycanlılar hələ islamiyyətdən 
daha əvvəl .. öz azadlıq yollarında bitən 
maneələri məhv etməklə məşğul olmuş- 
dular). M.S. Ordubadi. [Naşad:] Bu, böyük 



576 




İSLAMLIQ 

bir ixtiyardır ki, islamiyyət biz kişilərə ver- 
mişdi. S. Hüseyn. 

İSLAMLIQ is. islam dininə mənsub olma; 
müsəlmanlıq. [Sönməz:] [Ərəblər] xalqı .. 
islamlığa çevirir, iman gətirməyənin dilini 
kəsirlər. C. Cabbarlı. 

İSLAND, İSLANDİYALI is. İslandiya 
əhalisini təşkil edən xalq və bıı xalqa mən- 
sub adam. Danimarka ağalığı islandların 
milli inkişafını xeyli ləngitdi. Islandiyalılar 
Norveçdən köçüb gəlmiş qədim skandinavi- 
yalıların nəsilləridir. 

İSLANDCA sif. və zərf Island dilində. Is- 
landca danışmaq, tslandca kitab. 

İSLANMA “Islanmaq”dan fis. 

İSLANMAQ / islaq hala gəlmək. Yağışa 
düşüb islanmaq. Suya düşüb islanmaq. - Əzi- 
zim, gülüstana ; Şeh düşüb gülüstana; Qor- 
xuram göz yaşımdan; Qoynunda gül islana. 
(Bayatı). Az keçdi, yenə güclü yağış başladı 
başdan; Bir anda bahar paltarım islandı 
yağışdan. S.Rüstəm. Saman və ot tayaları, 
qalın kol-kos, yaşıl ağaclar islandıqca, ha- 
vanı xoş bir ətirlə doldururdu. M. İbrahi- 
mov. // Suyun və ya başqa bir mayenin tə- 
siri ilə yumşalmaq, sərtliyini, diriliyini itir- 
mək, canına hopmaq. Gəldivev gələn kimi 
düyü islanar, qazan asılardı. Mir Cəlal. 

İSLANMIŞ f.sif. islaq hala gəlmiş. Anam 
gecəki yağışdan islanmış şeyləri Ayrını 
qızının köməyi ilə alaçıqdan çıxara-çıxara: 
- Allah kəssin belə yaylağı. A.Şaiq. Şehli 
çəmənlərdə qaçdığını anlar; Yadınıa islan- 
mış tellərim gəlir. M. Dilbazi. İsgəndər kişi 
tərdən islanmış dəsmalını dizinə sərmişdi. 

I. Hüseynov. // Is. mənasında, məc. Islanmı- 
şın sudan nə qorxusu?! (Məsəl). 

0 islanmış cücə kimi bütün su içində 
olan, üst-başı başdan-başa islanmış adam 
haqqında. ..Arıq adam islanmış cücə kimi 
büzüşüb danışdığına peşman oldu. M.Hiiseyn. 

İSLATMA “İslatmaq”dan fis. 

İSLATMAQ/ 1. Yaş eləmək, islaq hala 
gətirmək. İndi [Xədicənin] gözlərindən sa- 
kitcə axan yaşlar yanaqlarını isladıb axır... 
axır... bir dürlü bitmək bilməyirdi. S. Hüseyn. 
Çatıldı qaşların, darıldın mənə; islatdı jalə- 
lər nazik bədəni. Ə.Cavad. Gözlərindən tö- 
külən isti yaşlar isə onun açıq sinəsini islat- 
dı. H.Nəzərli. 



İSMƏT 

2. Su çiləyib, su vurub yaşlatmaq, nəm- 
lətmək. Kərbəlayı Qulu usta Ağabalanın uzun 
papağını çıxartdı və başını su ilə islatdıqda 
bir neçə suallar elədi. Çəmənzəminli. 

3. İslanmaq üçün suya (və s. məhlula) 
qoymaq, suda saxlamaq. Düyü islatmaq. 
Paltar islatmaq. - Böyük tabaqlara buğda 
töküb isladardılar. H.Sarabski. Qərənfil ilə 
Yasəmən çiyid islatmaq üçün kənddə qal- 
mışdı. Ə. Vəliyev. 

4. məc. dan. Döymək, kötəkləmək, əziş- 
dirmək. Sair şeyxlər duyuq düşüb haman 
maralı lazımınca islatdılar. Ə. Haqverdiyev. 
Bir neçə dəfə biçarəni bu sayaq isladıb döy- 
dülər və döydükcə deyirdilər: - Əl çəkəcək- 
sən bizim yaxamızdan? E. Sultanov. 

0 Boğazını islatmaq - bax boğaz 1 . 

İSLIQ is. Fit, fışqırıq. Ancaq .. gəmilərin 
son islıqları .. eşidilirdi. M.S. Ordubadi. 
Düşmən tərəfdən gələn güllələr islıq çala- 
çala başı üzərindən uçuşur. H.Nəzərli. Hər 
baxışda bir sevinc; Hər dodaqda bir islıq. 
M. Müşfiq. Birdən şəhərli papağının dalını 
qaldıraraq islıqda “Çobanı ” çalmağa baş- 
ladı. I. Əfəndiyev. 

İSMARIŞ is. Tapşırıq. Aşıq sazla dediyi 
kimi, sözlə də Məhbub xanımın ismarışını 
Koroğluya yetirdi. “Koroğlu”. Padşah zə- 
nəııiııə ismarış göndərir ki, hələ bir ııeçə 
vaxt qalsın orda, uşağın bir sümüyü bərki- 
sin, gətər, gənə bir qəzavüı qədər üz verər. 
(Nağıl). // Sifariş. 

İSMARLAMA ‘İsmarlamaq”dan fis. 

İSMARLAMAQ/ 1. Tapşırmaq. Dəvənin 
dizini bağla, Allaha ismarla. (Ata. sözü). Rəh- 
mətlik son nəfəsində əllərimi tutub dedi: - 
Gülcahan, Əşrəfi sənə, səni də Allaha ismar- 
ladım.. A.Şaiq. Bir söz ismarlamış bəlkə yar 
eli; Nədən anlaşılmaz quşların dili? Ə.Cavad. 

2. Sifariş etmək, bir şey etməyi tapşırmaq. 
Dərziyə bir palto ismarladım. - Həsən qulluq- 
çunu çağırdı, çay ismarladı. Çəmənzəminli. 

İSMARLANMA “Ismarlanmaq”dan/;'s. 

İSMARLANMAQ məcli. Tapşırılmaq. 
// Sifariş edilmək. 

İSMARLATMAQ “İsmarlamaq”dan icb. 

İSMƏT is. [ər.] Namus, irz, həya, abır, 
pərdə. Arvadın isməti, ərin izzəti. (Ata. sözü). 
Qorxum bu ki ismət ola pamal; Fərmanə 
müvafiq olmaya hal. Füzuli. [Gövhər xa- 



577 




İSMƏTLİ 

nım:] ..İndiyədək abır, ismət saxladıb məni.. 
N.Vəzirov. [Hatəmxan ağa:] Heç sənə mü- 
səlmanın ismətinə toxunmaq yaraşırmı? 
Ə. Haqverdiyev. // Məsumluq, təmizlik. 

İSMƏTLİ sif. Namuslu, həyalı, abırlı, əx- 
laqlı, təmiz, məsum. - Gülzarın namuslu və 
ismətli (z.) olduğu xüsusi bir tərzdə dillərdə 
dolaşırdı. C.Cabbarlı. Zəmanənin xarab bir 
vaxtında nəcib, gözəl, həyalı, iffət və ismətli 
bir qız tapmaq çox da asan deyildi. S.Hüseyn. 
Hakim təbəqələr pul və dövlət gücünə ha- 
rınlıq edərək nə qədər ismətli və həyalı ailə- 
ləri dağıtmışlar. M. İbrahimov. 

İSMƏTLİLİK is. Namusluluq, həyalılıq, 
abırlılıq, əxlaqlılıq, əxlaq təmizliyi. // Mə- 
sumluluq, günahsızlıq. 

İSMƏTSİZ sif. İsmətini itirmiş, namus- 
suz, abırsız, həyasız, şərəfsiz, üzündə pərdə 
olmayan. ..Mənim sözüm budur ki, ümumiy- 
yətlə, heç bir millətin barəsində demək ol- 
maz ki, filan millətin övrətləri bietibar və is- 
mətsizdir. “Mol. Nəsr.”. 

İSMƏTSİZLİK is. İsməti, abırı, həyası 
olmama; abırsızlıq, həyasızlıq. 

İSNAD [ər.]: isnad etmək (vermək) - bir 
şeyi bir şəxsə və ya bir yerə və s.-yə aid et- 
mək, nisbət vermək, bağlamaq; üstünə at- 
maq mənalarını bildirir. Zülji-müşkininə dil 
verdim, o, qanım tökdü; Bu xəta düşdü özün- 
dən, mənə isnad etdin. S.Ə.Şirvani. iki tərəf 
bir-birinə olmazın böhtan və iftirasını, ol- 
mazın həyasız hərəkətlərini isnad verirdilər. 
Çəmənzəminli. 

İSNADƏN [ər.] kölın. ...əsasən, ...görə, 
isnad edilərək. Alman xəbərlərə isnadən... 
Əldəki sənədlərə isnadən demək olar ki... 

İSPAN is. İspaniyanın əsas əhalisini təş- 
kil edən, roman dillərindən birində danışan 
xalq və bu xalqa mənsub adam. İspan musi- 
qisinin janr xüsusiyyətləri, ispan ədəbiyya- 
tının görkəmli nümayəndələri, ispan dilinin 
ilk qrammatikası 1492-ci ildə yaradılmışdır. 

İSPANAQ is. bot. Qısa yeməli yarpaqları 
olan birillik tərəvəz bitkisi. İspanaq iki növ- 
dür: ev və vəhşi {çöl) halda bitən ispanaq. 
İspanaqları ətə qatıb, müxtəlif xörək bişir- 
məyə sərf edirlər. A.Quliyev. 

İSPANCA sif və zərf İspan dilində. İs- 
panca kitab. İspanca-latınca lüğət. İspanca 
danışmaq. 



İSRAFÇILIQ 

İSPANİYALI is. İspaniya əhalisindən 
olan, İspaniya vətəndaşı. 

İSPÄNKA [rus. ] tib. 1918-1919-cu illərdə 
əvvəlcə İspaniyada baş verib, sonralar başqa 
ölkələrə yayılmış qrip xəstəliyinin bir növü. 

İSPOLKÖM [rus. исполнителвныи ко- 
митет söz. ixtisarı] tar. dan. İcraiyyə komi- 
təsi (canlı dildə bəzən həmin komitənin 
sədri mənasında). [Qızyetər:] A Fatmanisə, 
nə olar gedib bir ispolkoma xəbər verib, on- 
lardan bir səhih əhval alasan. Ə. Haqverdi- 
yev. [Kəndli:] Dedim heç belə bir iş olmaz, 
getdim nahiyəyə, ispolkoma dedim, dedi 
ərizə ver. T.Ş. Simurq. 

İSRAF is. [ər.] Artıq və lazımsız yerə 
xərcləmə, sərf etmə, işlətmə, dağıtma, puç 
etmə, israf haramdır. (Ata. sözü). Atasının 
bu qədər yersiz israfı və belə faciəli ölümü 
Əşrəfi çox düşündürürdü. A. Şaiq. Yoxlama 
zamanı Toğrulun xəzinədən israf xərclədiyi 
və qiymətli şeyləri mənimsədiyi meydana çıx- 
dı. M.S. Ordubadi. // İsrafla, israf ilə şək- 
lində - artıqlaması ilə, artıq olaraq. Sərf etdi 
ciyər qanını israf ilə çeşmim; Bilməz ki, bu 
gün qanla pərişan olacaqdır. Qövsi. □ İs- 
raf etmək (eləmək) - 1 ) artıq və lazımsız 
yerə sərf etmək, xərcləmək, işlətmək, da- 
ğıtmaq. Belə məlum olur ki, israf eləyirsiniz. 
Yoxsa mən heç vaxt inana bilmənəm ki, bir 
boçka su əlli iki nəfər fəhləyə kifayət elə- 
məyə. C. Məmmədquluzadə; 2) özünə ina- 
nılıb tapşırılmış pulu, malı və s.-ni qanun- 
suz olaraq öz şəxsi məqsədləri üçün xərclə- 
mək, sərf etmək. 

İSRAFÇIL bax israfçı 1-ci mənada. 

İSRAFCILLIQ bax israfçılıq 1-ci mə- 
nada. 

İSRAFÇI is. 1 . İsraf edən, israfa yol ve- 
rən; bədxərc. 

2. Özünə inanılıb tapşırılmış pulu, mah 
və s.-ni israf edən adam. 

İSRAFÇILIQ is. 1 . İsrafa yol vermə, artıq 
və lazımsız yerə xərcləmə, dağıtma. İsraf- 
çılıq etmək. 

2. Özünə inanılıb tapşırılan pulu, malı və 
s.-ni israf etmə, öz məqsədləri üçün xərc- 
ləmə, sərf etmə. Balacayevi böyük bir dəh- 
şət bürüdü. Onun boynuna üç təqsir sarın- 
mışdı - “ saxtakarlıq , israfçılıq və qatillik! ” 
S. Rəhimov. 



578 




İSRAĞAGÜN 



İSTEFALI 



İSRAĞAGÜN zərf Srağagün. [Şəhrəbanı 
xanım:] İsrağagün aşnası zərdablı Qurban 
bəyə kağız yazırdı ki, Şamaxı cəngilərinin 
vədəsini alsın, toya göndərsin. M.F.Axund- 
zadə. [Ana:] İsrağagün də alənıi gəzdim, bir 
çimdik çay tapa bilmədim. S.Rəhman. 

İSRAĞAGÜNKÜ sif Srağagün olmuş 
(baş vermiş). İsrağagüııkii hadisə. 

İSRAİLLİLƏR is. tar. 1. Qədim yəhudi 
tayfalarının ümumi adı. İsraillilərin çoxıı 
Assuriyanın uzaq əyalətlərinə köçürülmüş- 
dü. - [Xanburabi:] İsraillilər .. Yeqovu .. ya- 
radılışın ağası zənn edirlər. Çəmənzəminli. 

2. İsrail dövlətinin əhalisi. 

İSRAR [ər.] 1. is. Dediyi sözün, tələb et- 
diyi şeyin, irəli sürdüyü fikir və ya iddianın 
üstündə durma, təkid göstərmə, dediyindən 
dönməmə; inad, təkid. Bəsdir, dəxi millət 
qəmini eyləmə təkrar ; Olmaz belə israr! 
M. Ə. Sabir. Rəmziyyə nə qədər danışdısa, 
Əhnıəd qəbul etməyib israrında davam etdi. 
A.Şaiq. Məhkəmənin israrına görə Molla 
Xəlil etiraf etdi ki, qadını gözü ilə görmə- 
miş, fəqət qulağı ilə eşitmişdir. S.Hüseyn. 
□ İsrar etmək - dediyi sözün, tələb etdiyi 
şeyin, irəli sürdüyü fikir və ya iddianın üs- 
tündə durmaq, dediyindən dönməmək, tə- 
kid göstərmək. [Bəhram:] Pəri!.. Elə bil ki, 
bir qulluqçudur, evdə saxlamısınız, fəqət is- 
rar edirsənsə, əlbət ki, sözünü sındırmıram. 
C.Cabbarlı. Qadınlar eylədi sözündə israr; 
Töküb göz yaşını, qıldı ah-zar. H.K.Samlı. 

2. İsrarla şəklində zərf - təkidlə, inadla. 
Kinidən şübhələnirsiniz? - deyə jandarm 
zabiti israrla soruşdu. M.Hüseyn. 

İSRARLI sif. Sözünün üstündə israr edən, 
dediyindən dönməyən; inadlı. 

İSRİF is. тәһ. Qənaətçilik, haqq-hesabını 
bilmək. 

İSSIZ sif Heç bir insan yaşamayan, əha- 
lisiz, boş, xali, şenliksiz. [Knyaz:] Həp düşün- 
dükcə boğar ruhu soyuq; Qaba, issız və dərin 
bir boşluq. H.Cavid. Səhərə yaxın issız və səs- 
siz aləm oyanmağa başlayır. M.S. Ordubadi. 

İSSIZCA bax issız. [Gənc çadırçı:] O par- 
laq möhtəşəm kaşanələrdən; Bu gün issızca 
bir viranə qaldı. H.Cavid. 

İSSIZLIQ is. Boşluq, xalilik, adamsızlıq, 
tənhalıq. 



İSSİLIQ is. məh. Yayda istinin təsirindən 
bədəndə əmələ gələn qırmızı səpgi, qızartı. 
Issilıq tutmaq. 

İSTEDAD is. [ər.] 1. Fitri qabiliyyət, bir 
şeyi tez mənimsəmə qabiliyyəti; zəka, ta- 
lant. Şairlik istedadı. - Ey Füzuli, müttəsil 
dövran müxalifdir mana; Qaliba ərbabi-is- 
tedadı dövran istəməz. Füzuli. [Fitnə:] Dün- 
yada istedad, hər böyük hünər; Daima vər- 
dişlə inkişaf edər. A.Şaiq. 

2. İstedadlı adam, istedad sahibi. Bəşərin 
ən böyük istedadları elmdə Tanrının yarat- 
dıqlarının ifadəsini görmüşlər. - [Aydın:] 
Ancaq Vurğunun bir misrasını yazmaq üçün 
gərək onun kimi nadir istedad olasan. 
M.Hüseyn. 

3. Bir şeyi etmək imkanı, bacarığı; qabi- 
liyyət. İstedadı çatmamaq. - Sanki [Murad] 
vətəndaşlıq hüququnu itirmiş, yaşamaq is- 
tedadını qeyb etmişdi. S.Hüseyn. 

İSTEDADLI sif. İstedadı, fitri qabiliyyəti 
olan; talantlı. İstedadlı bəstəkar. - Azərbay- 
can mətbuatı tarixində [C. Məmmədquluza- 
də] böyük və istedadlı bir jurnalistdir. 
M. İbrahimov. [Direktor:] İstedadlı gəncləri 
yetişdirmək lazımdır. İ. Əfəndiyev. // Hər şeyi 
tez qavrayan, tez əxz edən. İstedadlı uşaq. 
- Varis aşağı siniflərdə ciddi və istedadlı 
bir şagird kimi görünürdü. A.Şaiq. 

İSTEDADLILIQ is. İstedadlı adamın hal 
və keyfiyyəti. Onun istedadlılığına söz ola 
bilməz. 

İSTEDADSIZ sif. İstedadı olmayan. İste- 
dadsız adamlar onsuz da özlərinə yol tapırlar. 

İSTEDADSIZLIQ is. İstedadı, qabiliyyəti, 
bacarığı olmama; qabiliyyətsizlik, bacarıq- 
sızlıq. 

İSTEFA is. [ər.] Öz xoşu ilə vəzifəsin- 
dən, işindən çıxma, əl çəkmə. Mitinqçilər 
istefa tələb edirlər. □ İstefa vermək, iste- 
faya çıxmaq - öz xoşu ilə vəzifəsindən, 
qulluğundan əl çəkmək, çıxmaq. [Almaz:] 
Mən deyərdim ki, bir vətəndaş kimi [Baloğ- 
lan] öz nöqsanlarını bilib istefa versin. 
C.Cabbarlı. iblisi cəhənnəm əhli bir növ ca- 
na gətirmişdi ki, binəva az qalmışdı, istefa 
verib qulluqdan çıxsın... Ə. Haqverdiyev. 

İSTEFALI sif. İstefada olan, istefa vermiş. 
İstefalı general. 



579 




İSTEHKAM 

İSTEHKAM is. [ər.] hərb. Düşməndən qo- 
runmaq məqsədi ilə düzəldilən səngər, sədd, 
qala, divar və s. müdafiə tikintiləri. Sahil 
istehkamları. İstehkamda gizlənmək. -Ay 
buludun arxasında gizlənmiş, istehkam 
boyu bir çox kölgələr səssiz-səmirsiz gəzi- 
nirlər.. H.Nəzərli. [Naçalnik:] Dostum, qoy 
səııiııtək vuruşsun hamı; Əldən buraxmayın 
bu istehkamı! S. Rüstəm. □ İstehkam his- 
səsi - istehkamçılardan ibarət hərbi hissə. 
istehkam hissəsi səngər qazırdı. - istehkam 
hissələrinin əlində kifayət qədər vəsait ol- 
murdu. Mir Cəlal. 

İSTEHKAMÇI is. hərb. İstehkam hissə- 
lərində qulluq edən hərbi xidmətçi; isteh- 
kam qurma mütəxəssisi. // İstehkam işləri 
ilə məşğul olan, istehkam hissəsində qulluq 
edən. .. İstehkamçı zabitin, nəsə inşaat mü- 
təxəssisi olduğunu zənn edir, öz yanına işə 
çağırmağa çalışırdı. Mir Cəlal. 

İSTEHKAMLI sif. Müdafiə üçün isteh- 
kamları, lazımi hərbi tikintiləri olan. İstelı- 
kamlı yer. Istehkamlı sahil. 

İSTEHLAK is. [ər.] Tələbatı, ehtiyacı tə- 
min etmək üçün işlətmə, sərf etmə, istifadə 
etmə, işlədərək sərf etmə, yox etmə. İcti- 
mai istelılak fondları. □ İstehlak etmək 
- ehtiyacı, tələbatı təmin etmək üçün işlət- 
mək, sərf etmək, istifadə etmək. 

0 Əmtəənin istehlak dəyəri iqt. - əmtəə- 
nin alıcının bu və ya digər ehtiyacını ödəmə 
qabiliyyəti. İstehlak kooperasiyası - isteh- 
lak ehtiyaclarını təmin edən kooperasiya. 

İSTEHLAKÇI is. iqt. 1 . Hər hansı isteh- 
salatın məhsulundan istifadə edən, bu məh- 
sulatı işlədən şəxs və ya təşkilat. 

2. Alıcı. Geniş istehlakçı kütləsi. 

İSTEHSAL is. [ər.] Hasil etmə, hazırla- 
ma, əldə etmə. Elektrik enerjisi istehsalı. 
Çuqun istehsalı. Maddi nemətlər istehsalı. 
İstehsalın ictimai xarakteri. □ İstehsal et- 
mək - hasil etmək, hazırlamaq. İstehsal 
qüvvələri - maddi nemətlərin istehsalına 
xidmət edən alətlər, istehsal alətlərini hə- 
rəkətə gətirən və maddi nemətlərin istehsa- 
lını həyata keçirən insanlar. İstehsal müəs- 
sisəsi - zavod, fabrik, karxana. Mən də bir 
ağacın kölgəsində oturub, o böyük istehsal 
müəssisəsinə baxır, onun keçmiş halı ilə in- 



İSTEHZA 

diki halını müqayisə edirdim. S.Hüseyn. İs- 
tehsal münasibətləri - maddi nemətlərin 
ictimai istehsalı prosesində insanlar arasın- 
da əmələ gələn münasibət və əlaqələr. İs- 
tehsal vasitələri - istehsal prosesində işlə- 
dilən, onun maddi əsasını təşkil edən vasi- 
tələr. [Almaz:] ..Buna görə də əmək kollek- 
tivləşməli və istehsal vasitələri kollektivin 
əlində olmalıdır. C. Cabbarlı. 

İSTEHSALATA, [ər.] 1. Sənaye müəssi- 
səsi, fabrik, zavod, karxana və s. İstehsalat- 
da çalışmaq. İstehsalat qabaqcılları. - İsteh- 
salatda usta sözü kəsərli sözdür. Mir Cəlal. 
// İstehsalatla bağlı olan. İstehsalat təlimi. 
İstehsalat təcrübəsi. İstehsalat müşavirəsi. 

2. İstehsal olunan şeylər, hasil edilən 
mallar, məhsullar, məhsulat. 

İSTEHSALATÇI is. İstehsalatda işləyən 
şəxs. Yaxşı istehsalatçı. İnstitutun axşam şö- 
bəsinə xeyli istehsalatçı qəbul edilmişdir. 

İSTEHSALÇI is. İstehsal edən, hazırlayan 
adam. 

İSTEHZA is. [ər.] 1. Ələ salma, rişxənd 
etmə, masqaraya qoyma; masqara. Tövsiyə- 
nin son cümləsində qürurdan çox incə bir 
istehza duyulurdu. M. Hüseyn. Talıirzadənin 
üzündə istehzanı andıran bir təbəssüm oy- 
nadı. Mir Cəlal. Qoca sanki öz acı istehza- 
sından özü kövrələrək yaşarmış gözlərini 
kənara çevirdi. Ə.Məmmədxanlı. □ İsteh- 
za etmək - ələ salmaq, masqara, rişxənd 
etmək. Ona elə gəldi ki, məktəbə götürmək 
əvəzinə bu adamlar ona və onun anasına is- 
tehza edirlər. S. Rəhman. İstehzaya qoy- 
maq - bax istehza etmək. Tahir .. briqa- 
danı bir həftədən çox işsiz gəzməyə məcbur 
eləyənləri istehzaya qoyurdu. M. Hüseyn. 
İstehzaya salmaq - istehza üçün hədəf et- 
mək. Rzaqulu xan Böyükxanıma acıqlanıb 
deyirdi: - Məni bıı firəng uşaqlarının isteh- 
zasına salma. M. S. Ordubadi. 

2. “ilə” qoşması ilə - ələ salaraq, riş- 
xəndlə, masqara ilə. İstehza ilə gülmək. İs- 
tehza ilə cavab vermək. - [Rəşid:] Mən isteh- 
za ilə danışmaq fikrində deyiləm. H.Nəzərli. 
[Zabit] kibrit sönən kimi balıqçı paltarında 
olan adamları bir də istehza ilə süzərək əli 
ilə işarə etdi. Q. İlkin. Sultan acığını güclə 
boğaraq istehza ilə qımışdı. İ. Hüseynov. 



580 




İSTEHZAEDİCİ 



İSTƏMƏK 



İSTEHZAEDİCİ bax istehzalı. 

İSTEHZALI sif. istehza bildirən, istehza 
ifadə edən. İstehzalı söz. İstehzalı gülüş. 
— Kənardan iblisin mənalı və istehzalı qəh- 
qəhələri eşidilir. H.Cavid. ..Dodaqları ucunda 
istehzalı bir təbəssüm göründü. H.Seyidbəyli. 

İSTEHZAYANA bax istehzalı. Sitarə .. 
hələ bir qədər istehzayana nazlarla Mansu- 
run yaralarına duz səpirdi. C.Cabbarlı. 

İSTEMAL is. [ər.] işlətmə, istifadə etmə, 
tətbiq etmə. [Mirzə:] On gün ki siz dərman 
istemalına məşğul olacaqsınız, o gərək gecə 
və gündüz sizin yanınızda olsun. Ə. Haqver- 
diyev. □ Istemal etmək - işlətmək, istifa- 
də etmək, tətbiq etmək. [Mirzə:] Sabah dər- 
manı özünüzlə götürüb apara bilərsiniz və 
orada axundAğa mollanın təhti-tərbiyəsində 
istemal etməyə məşğul olarsınız. Ə. Haqver- 
diyev. İstemal olunmaq (edilmək) - işlə- 
dilmək, istifadə edilmək, tətbiq edilmək. O 
yerdə ki söz düşəndə gərək “millət” sözü 
danışıla, orada “əşxas ” ləfzi istenıa! olunur. 
C.Məmmədquluzadə. 

İSTERİK [yun.] bax isteriyalı. İsterik 
boğulma. İsterik pozğunluqlar. 

İSTERİKA [yun.] Qıc olma, bəzən gah 
gülmə, gah ağlama şəklində təzahür edən 
ürəkkeçmə. 

İSTERİYA [yun. hystera - uşaqlıq] tib. 
Psixika, hərəkət sferası, həssasiyyət və s. 
cəhətdən bir sıra müxtəlif pozğunluqlar 
şəklində təzahür edən funksional əsəb xəs- 
təliyi. İsteriyada hərəki, senzor, vegetativ və 
psixi pozğunluqlar qeyd olunur. 

İSTERİYALI sif. isteriya xəstəliyi olan. 
isteriyalı adamlar əmək fəaliyyətini itirmirlər. 

İSTƏDİKCƏ zərf Doyunca, ürəyi istəyən 
qədər. 

İSTƏK is. Arzu, dilək, murad; yerinə ye- 
tirilməsi (başqası tərəfindən) arzu edilən 
şey. İstək gözdə olar. (Məsəl). [Şeyx Sə- 
nan:] İstəyim yalnız iştə bir şəfqət ; Bir tə- 
bəssüm o hiisni-dilbərdən. H.Cavid. İstəyim 
xalqıma hər an ucalıqdır, ucalıq; Mənə 
yaddır qocalıq. S. Rüstəm. Sanki cavanlaşdı 
yüz il bədənim; Gözümdə qalmadı istəyim 
mənim. Z.Xəlil. □ İstəyinə çatmaq - arzu- 
suna, muradına çatmaq, istədiyinə, arzu et- 
diyinə nail olmaq. Öz istəyi ilə - öz arzusu 
ilə, öz xoşu ilə, öz könlü ilə. 



İSTƏKAN [rus.] Stəkan. Dərviş bir-iki 
istəkaıı çay içəndən sonra mənim sualıma 
cavab verdi. A.Divanbəyoğlu. Böyiikxamm 
şad və xürrəm gümüş podnos içində iki istə- 
kan kəmrəng çay gətirmişdi. M. S. Ordubadi. 
Mahirə istəkanı irəli çəkdi, çayım içdi. 
M. Hüseyn. 

İSTƏKLİ 1. is. Sevgili. [Fərman:] Ata, mənə 
dövlət lazım deyil, .. mənə ancaq öz istəklim 
lazımdır. Ə. Haqverdiyev. [Səriyyə:] Neçə 
illər idi ümid edir idim ki, gələcəkdə Rüstəm 
əmim oğlu istəklim ilə bəxtiyar yaşayaca- 
ğam. C.Cabbarlı. Gül ey doğma Vətənimin; 
İstəklisi, yetirməsi; Oyna, sevin, biz dinlə- 
yib; Fərəhlənək bu şən səsi. M. Dilbazi. 

2. sif. Əziz, sevimli, mehriban, ən çox is- 
tənilən. İstəkli adam. İstəkli övlad. - Qaşla- 
rın qarasından; Xal düşüb arasından; Adam 
da əl çəkərmi; İstəkli balasından? (Bayatı). 
Yazıq qızcığaz istəkli dostu Qaraca qızla 
görüşə bilmədi. S.S. Axundov. Varaz istəkli 
oğlunun çox ağıllı bir gənc olduğunu yaxşı 
bilirdi. M. Hüseyn. 

İSTƏKLİLİK is. istənilmə, sevilmə; sevgi 
münasibəti. 

İSTƏKSİZ zərf 1 . Könülsüz, istəmədən, 
həvəssiz. İstəksiz getmək. İstəksiz danışmaq. 

2. Məhəbbətsiz. 

İSTƏKSİZLİK is. Könülsüzlük, könüldə 
istək olmaması; məhəbbətsizlik. 

İSTƏMƏ “Istəmək”dən fis. 

İSTƏMƏDƏN zərf istəmədiyi, arzu et- 
mədiyi halda; ürəksiz, könülsüz. İstəmədən 
almaq. İstəmədən getmək. II Qeyri-iradi, özü 
istəmədən, istəməyərək. 

İSTƏMƏK f. 1 . Arzu etmək, ürəyindən 
keçirmək, bir şeyin qəsd və niyyətində ol- 
maq, ürəyində bir istək duymaq. - Bala, 
mən gördüm ki, sən bir yeniyetmə yaxşı oğ- 
lansan, istədim sənə maya verəm.. “Kor- 
oğlu”. İstəyir cənnəti zahid bu qədər hiylə 
ilə; Əbləhin fikrini gör, dildə təmənnasına 
bax! S.Ə.Şirvani. [Süleyman:] Əsgərin de- 
diyi odur ki, səninlə qohum olmaq istəyir. 
Ü.Hacıbəyov. // Bir şeyə ehtiyac hiss et- 
mək. Ürəyim yaman su istəyir. Bir məqalə 
yazmaq istəyirəm. Ondan bir xoş söz eşit- 
mək istəyirəm. □ İstədiyi kimi - özü bildiyi 
kimi (həm müsbət, həm mənfi mənada iş- 
lənir). İstədiyi kimi hərəkət etmək. 



581 




İSTƏMƏK 



İSTƏYƏ-İSTƏMƏYƏ 



2. Sevmək, məhəbbət yetirmək, əzizlə- 
mək. Ana oğlunu çox istəyir. [Nazlı:] Ana, 
axı sən bilirsən, mən Sara bacımı nə qədər 
istəyirəm. C. Məmmədquluzadə. Deyə bilə- 
rəm, Usta Ağabala Axund Ələsgər ağanı 
dünyada hamıdan çox istəyirdi. Çəmənzə- 
minli. Gözəl Bayramı istəyib gəlmişdi. O, 
kasıb olsa da, namuslu oğlandı. M. Hüseyn. 
// Ummaq. Könül istər, əl çatmaz. П Qeydi- 
nə qalmaq, sevmək. Məsləkini istəyən öz 
canından keçməli; Öz canını istəyən vicda- 
nından keçməli. B. Vahabzadə. 

3. Xahiş etmək, rica etmək, təmənna et- 
mək. Novruz gözlərini ovuşdura-ovuşdura 
açıb: - Nə var, nə istəyirsiniz? - deyib sual 
etdi. N.Nərimanov. [Əsgər:] Deyin görüm, 
gözəl xanımlar, nə istəyirsiniz. Ü.Hacıbə- 
yov. // Özünə verilməsini və ya bir işin gö- 
rülməsini söyləmək; tələb və ya xahiş et- 
mək. Ondan bir şey istədik, vermədi. - Hə- 
kim Cinavətov haqq-hesab dəftərçəsini is- 
tədi. Mir Cəlal. // Möhtac olmaq, lüzum və 
ehtiyac hiss etmək, tələb etmək. Əkin su 
istəyir. II Diləmək. İmdad istəmək. Yardım 
istəmək. — Kimə kim, dərdimi izhar qıldım, 
istəyib dərman; Özümdən həm bətər bir 
dərdə onu mübtəla gördüm. Füzuli. 

4. Çağırmaq, çağırtdırmaq. Yusif şah ba- 
xıcdan hüzuruna istəyib dedi ki: — Hakimi- 
vilayətlərə mənim tərəfimdən elan edərsiniz ki, 
.. xalqı talayıb-dağıtmasınlar. M.F.Axund- 
zadə. [Xudayar bəy:] Məhəmmədhəsən əmi, 
tez oğlanı göndər, pəyədən eşşəyi çıxartsın, 
.. minəcəyəm şəhərə, nəçərnik istəyibdir. 
C. Məmmədquluzadə. // Aramaq, axtarmaq, 
soruşmaq. Kimi istəyirsiniz? Telefonla sizi 
istəyirlər. 

5. Öz adamına almaq, evləndirmək üçün 
(yaxud özü üçün) xahişlə birinə müraciət 
etmək. Qohumdan qız istəmək. Ana oğlu 
üçün qız istəyir. - [Ağcaxanım:] Qədeşl.. 
Bizim qızı Hacı Abtalıbııı oğlu üçün istəyir- 
lər. H. Sarabski. 

6. “Bir” sözü və şəxs sonluqları ilə tə- 
rəddüd, qətiyyətsizlik bildirir. Bir istədim 
durub gedəm. Bir istədim durub ona cavab 
verəm. - [Mehriban] bir istədi ki, [Zeynalı] 
çəkib irəli sürüsün, gücü çatmadı. S. Hüseyn. 

7. İstəməz şəklində - hacət yoxdur, lü- 
zumu yoxdur, ehtiyac yoxdur, bəsdir, kifa- 



yətdir. [Səlimə:] - Ay Qurban, gəlsənə bir 
az su gətirim, ayaqlarını yuyum. - istəməz, 
lazım deyil. Ə. Haqverdiyev. [Səlim:] İstə- 
məz başqa laf! Söylə, açıq söylə, hər nə var, 
söylə. H. Cavid. 

0 ...istər ki... - 1) istərsə, fərqi yoxdur, 
qoy lap... İstər ki çölə töksüıı...\ 2) ...gərək- 
dir, ...haradadır. Oğul istər ki... istəməz ki... 
- heç olmasa... 

İSTƏMƏLİ sif. istənilməyə, sevilməyə 
layiq; xoşqılıq, mehriban, üzügülər; qanışi- 
rin. İstəməli qız. İstəməli uşaq. - Lap iiç- 
dörd yaşından bu şirindilli, istəməli qızın 
ayağı karxanaya açılmış, usta ilə dostlaş- 
mağa başlamışdı. Ə.Əbülhəsən. 

İSTƏNİLMƏ “İstənilmək”dən /и. 

İSTƏNİLMƏK “İstəmək”dən məch. 

İSTƏNMƏ “istənmək” dən f. is. 

İSTƏNMƏK bax istənilmək. 

İSTƏR bağl. Sintaktik vəzifəsinə görə 
həm həmcins üzvləri, həm də cümlələri bir- 
birinə bağlayır - gərək, həm. [Səlim:] Or- 
xan, istər xan olsun, istər sultan; Haqsızlıq 
əfv olunmaz heç bir zaman. H.Cavid. [Zey- 
nal] istər evdə, istər tanış-bilişlərin məclis- 
lərində tar çalar, eyni zamanda özünün yaz- 
dığı şeirləri oxuyardı. S. Hüseyn. İstər “ Əh- 
valatlar ”, istərsə “Poçt qutusu" dərin ide- 
yalı, yüksək sənət əsərləridir. M.İbrahimov. 
istəyirdim ki, birisi ilə oturub dərdləşəm, is- 
təyirdim ki, - istər tcınış olsun, istər qeyri- 
taııış, - hamıya söz deyib söz eşidəm... 
Ə.Məmmədxanlı. // “Fərqi yoxdur” məna- 
sında. İstər gəlsin, istər gəlməsin. 

İSTƏR-İSTƏMƏZ zərf Yanmkönül, ürək- 
siz, könülsüz, özü istəmədiyi halda, istəmə- 
dən. [Gülbadam] ağ donunu geyindi, əsnədi, 
istər-istəməz ayağa durdu. N.Nərimanov. 
Fatma .. istər-istəməz uşaqlara izin verdi. 
S.S.Axundov. Mehriban istər-istəməz ayağa 
qalxıb yerini Cəmdəyə verdi. H.Seyidbəyli. 

İSTƏTMƏ “Istətmək”dən f.is. 

İSTƏTMƏK icb. Bu və ya başqa bir vasi- 
tə ilə bir şeyi başqasına sevdirməyə çalış- 
maq; birinin hüsn-rəğbətini, sevgisini qa- 
zanmağa çalışmaq. Güclə özünü istədə bil- 
məzsən. 

İSTƏYƏ-İSTƏMƏYƏ bax istər-istə- 
məz. İstəyə-istəməyə getməli oldu. - Meh- 
riban istəyə-istəməyə razı oldu. S.Hüseyn. 



582 




İSTİ 

İSTİ 1. sif Qızdırılmış, isidilmiş, hərarəti 
artırılmış (soyuq qarşılığı). İsti otaq. İsti ütü. 
İsti süd. - Hənifə bir əlində tas, o biri əlində 
isti su ilə dolu vedrə və dolça, tövşüyə-töv- 
şüyə içəri girdi. İ. Hüseynov. 

2. is. Xəstəlik halında bədəndə yaranan 
hərarət, istilik. Xəstənin istisi qalxmışdır. 
- İstisini ölçüb dərhal; Ana deyir: - Dincəl 
bir az. M.Dilbazi. [Salama] elə gəldi ki, si- 
nəsindən isti qalxır.. Mir Cəlal. 

3. sif. İstilik verən, yandırıcı, qızğın, isti 
günəş, isti şüa. - ..Turab Xəzər dənizindən 
qalxan od kimi isti günəşdən yorğun gözlə- 
rini açdı. M.Hüseyn. Əsla məni döyməsin; 
İsti günəş, sərt külək. Z.Xəlil. // Hava haq- 
qında. İsti gün. İsti hava. - Nə gözəldir do- 
laşmaq isti yay fəsilləri; Bu sərin sahilləri. 
M. Müşfiq. Avqustun ortaları olduğundan 
hava çox isti idi. İ. Əfəndiyev. İsti yay gün- 
ləri də Tapdığın intizarını anlayıb tez gəlib 
keçdi. Ə.Vəliyev. // Mülayim iqlimi olan. 
İsti ölkələr (cənub ölkələri). // is. Bərk qız- 
mış hava; hərarət, istilik. Heç kəs nə qapıda, 
nə küçənin bir yanında görünmür. Yəqin ki, 
istinin zərbindən hərə bir kölgə yerə pənah 
gətirib. C. Məmmədquluzadə. [Məşədi Qə- 
zənfər:] Yazın istisində harada səriııl əy ə 
bilərsən? Ü.Hacıbəyov. Dözülməz isti in- 
sanı taqətdən salırdı. Ə. Sadıq. // Cəm ha- 
lında: istilər - havanın qızmağa başlaması. 
İstilər düşdü. İstilərin başlanmasına az qa- 
lıb. - İstilər düşdükcə başını qaldırıb can- 
lanmış cürbəcür həşərat və milçəklər bu 
gecə sanki qəsdən daha çox fəaliyyət göstə- 
rirdi. M. İbrahimov. 

4. sif. Bədəni soyuqdan yaxşı qoruyan; 
yun. İsti köynək. İsti paltar. İsti corab. - Ge- 
cələr yatmayıb hər bir qoçağa; İsti paltar 
tikdi gəliıılər, qızlar. S. Vurğun. [Zəhranın] 
ayağında dizdən əsgər çəkməsi, başında isti 
papağı vardı. Ə.Vəliyev. 

5. sif. məc. Hərarətli, mehriban, nəvazişli, 
oxşayıcı, səmimi. Şııx səslərlə dolu isti yu- 
valar; Daşqın çaylar, durğun göllər bizim- 
dir.. A.Şaiq. Bircə nöqsan tapmayaraq öv- 
ladının varlığında; Bir can kimi bəsləmişdir 
məni isti qucağında. S. Rüstəm. [Gülcamal:] 
Mənimədin səsinə oxşayır bu səs; Onun nə- 
fəsidir bu isti nəfəs! Z.Xəlil. 



İstİcə 

0 İsti basmaq - bir işdən, sözdən, hadi- 
sədən və s.-dən çox mütəəssir olub özünü 
istilənmiş kimi hiss etmək. İsti çalmaq 
-bax isti basmaq. Bu səsdən məni bir isti 
çaldı, hərarət bütün bədənimi mum kimi 
yumşaltdı. Mir Cəlal. İsti vurmaq - günə- 
şin şiddətli təsirindən süstləşmək, əzgin və 
ya bayğın hala gəlmək. Gorııs dağının qa- 
şında Nəbini isti vurur, bir kölgəlik tapıb 
uzanır. "Qaçaq Nəbi". İsti yer - sakit, ra- 
hat, qazandı, gəlirli iş, vəzifə, mənasında. 
O gah getmək istədi, gah da isti yerini so- 
yutmaqdan qorxdu. Mir Cəlal. İsti-soyuq 
dadmaq (görmək, bilmək və s.) - bax 
bərkə-boşa düşmək (“bərk-boş”da). 
[Məsum kişi:] ..Oxuyanda nə olar, - deyirdi, 
- uşağın birisidir. Dünyanın işlərini nə qa- 
nır. İsti-soyuq dadmayıb. Mir Cəlal. Durna 
bacı dünyanın isti-soyuğunu yaxşı bilən 
adamlardan idi. Ə. Sadıq. 

İSTİARƏ is. [ar.] ədəb. Sözlərin, ifadələ- 
rin hər hansı bir təşbeh, bənzəyiş, müqayisə 
əsasında məcazi mənada işlənməsindən, 
yəni bir şeyə (hadisəyə) başqa bir şeyin 
(hadisənin) səciyyəvi əlamətinin keçiril- 
məsindən ibarət bədii tərz; metafora; mə- 
sələn, şücaətli adama - aslan, şir; hiyləgər 
adama - tülkü deyilməsi kimi. Sadə istiarə. 
Mürəkkəb istiarə. Fikrin istiarə yolu ilə ifa- 
dəsi. - Yazıçıların sənətkarlıq xüsusiyyətlə- 
rindən asılı olaraq istiarə müxtəlif, rənga- 
rəng şəkillərdə yaradılır. Ə.Mirəhmədov. 

İSTİBDAD is. [ar.] 1. Özbaşınalığa və zo- 
rakılığa əsaslanan idarə üsulu. Çar zamanı 
idi, istibdadın ən şiddətli, ən qızğın vaxtı idi. 
E.Sultanov. Beşinci il; Qanlı bazar; İstib- 
dadın mənhus əli; Hər tərəfdə iz buraxır. 
R.Rza. 

2. Zülm. Artıq bu rəzalət çəkilməz; Bu is- 
tibdada təhəmmül edilməz. H. Cavid. Yol- 
daşlar, istibdad pəncəsində inləyən yüz 
minlərcə işçilər baş qaldırmadadır. Çəmən- 
zəminli. İstibdad dünyasından..; Odların, 
alovların üstündən addadıq biz. S. Rüstəm. 

İSTİBDADÇI is. Zalım, qəddar, qaniçən. 

İSTİCƏ sif. 1. İsti, lazımınca isti. İsticə 
otaq. İsticə paltar. - İsticə lavaşım var; Hər 
gecəyə aşmı var; Demə, dədəm yerdəsən; 
Ancaq əlli yaşım var. M.Ə. Sabir. Var isticə 



583 




İSTİFADƏ 

ölkələr; Qışda bizə xoş gələr. A. Səhhət. 
Qorodovoy qış günəşinin isticə şiiası altında 
laqevdanə xoruldayırdı. Çəmənzəminli. 

2. nıəc. Rahat, əlverişli, mənfəətli. Elm və 
maarif kəsb edənlərimizin iimdə arzusu öz- 
lərini şəhərə salıb, isticə və mənfəətli qulluq 
tapmaqdır. F. Köçərli. 

İSTİFADƏ is. [ər.] Faydalanma, fayda 
götürmə. // Faydalı (səmərəli) surətdə iş- 
lətmə. □ İstifadə etmək - faydalanmaq. 
Vəqtdən daim istifadə edin; Elm təhsilini 
iradə edin. M.Ə. Sabir. Ağca xanım atasının 
belə mehriban rəftarından istifadə edərək .. 
divanın altına baxdı və Qaraca qızı orada 
görməyib mat qaldı. S.S.Axundov. Azadlı- 
ğın nemətlərindən istifadə etməyi, bərabər- 
liyin imtiyazlarından bəhrəyab olmağı ba- 
carmaq lazımdır. M.İbrahimov 

İSTİFADƏLƏNMƏ "İstifadələnmək”dən 
fis. 

İSTİFADƏLƏNMƏK / Faydalanmaq, 
fayda götürmək, qazanmaq, mənfəətbərdar 
olmaq. 

İSTİFADƏLİ sif. İstifadə olunan (oluna 
bilən), istifadəyə yararlı. İstifadəli yerlər. 

İSTİFADƏLİK sif. İstifadə etmək (işlət- 
mək, tətbiq edilmək) üçün olan, istifadəyə 
(işlənilməyə, tətbiq edilməyə) yarar. 

İSTİFADƏSİZ sif. və zərf İstifadə olun- 
mayan, işləksiz qalmış, fayda götürülməyən. 
istifadəsiz toı-paqlar. istifadəsiz qalmaq. 

İSTİĞFAR is. [ər.] din. Allaha yalvararaq 
günahlarının bağışlanmasını istəmə, “əs- 
təğfürullah” deyərək peşmanlığını bildir- 
mə, tövbə etmə. □ İstiğfar etmək (qıl- 
maq) - Allaha yalvararaq günahlarının ba- 
ğışlanmasını istəmək, “əstəğfürullah” de- 
yərək tövbə etmək. [Molla Zaman:] İstiğfar 
elə, arvad, istiğfar elə, günaha batdın. 
Ə.Haqverdiyev. Bu minval ilə günahkar muz- 
dur özünün bəd əməlindən peşman olub, is- 
tiğfar edə-edə yerindən qalxdı. S.M.Qəni- 
zadə. istiğfar eylə, adam ağzına gələni da- 
nışmaz. Fl.Nəzərli. 

İSTİHALƏ is. [ər.] Bir haldan başqa hala 
keçmə. 

İSTİXARƏ is. [ər.] din. Görüləcək bir işin 
uğurlu olub-olmayacağını qabaqcadan bil- 
mək üçün Quran və ya təsbehlə yoxlama 



İSTİQAMƏTLƏNDİRİCİLİK 

ayini. □ İstixarə etmək (etdirmək) - isti- 
xarə ayini icra etmək (etdirmək). [Məşədi 
İbad:] Mən bu gün istixarə elətdirərəm, bu 
xoş günlərin birində toyumuzu başlarıq. 
Ü.Hacıbəyov. Fikr edirik biz də bir iş baş- 
layaq; Eyləyirik istixarə, bəd gəlir. Ə.Nəzmi. 
[Kiçik xan:] Qoca, bir istixarə et! - dedi, 
-görək bu səfər uğurludur, ya uğursuz. 
S. Rəhimov. 

İSTİ-İSTİ zərf 1 . Qaynar halda, isti hal- 
da, soyumamışkən. [Səlimnaz xanım:] İsti- 
isti bu çayı iç, bəlkə tərləyəsən. N.Vəzirov. 
[Ələmdar] .. buğlana-buğlana, cızhacızla 
qovrulaıı cızbızdan isti-isti ötürdü. 
S. Rəhimov. 

2. nıəc. Təxirsiz, gecikmədən, dərhal, əl- 
üstü, o saat, təzə-təzə. İsti-isti işin üstünə 
düşmək. Məsələni isti-isti həll etmək. - Də- 
miri isti-isti döyərlər. (Ata. sözü). 

İSTİQAMƏT is. [ər.] 1. Bir şeyin hərəkət 
xətti, hərəkətin yönəldiyi cəhət, səmt, tə- 
rəf. İnsanlar təbiəti istədikləri istiqamətdə 
dəyişdiriblər. Adamlar müxtəlif istiqamətlə- 
rə yollandılar. -Nəhayət, qadın birdən-birə 
istiqamətini dəyişib, üzüaşağı Dəclə sahili- 
nə tərəf getməyə başladı. M. S. Ordubadi. 
□ İstiqamət almaq (götürmək) - müəy- 
yən bir tərəfə, səmtə doğru yönəlmək, üz 
tutub getmək. Bir göz qırpımında düşmən 
tankı artıq ön atəş xəttini keçmiş, .. batalyon 
komanda məntəqəsi yerləşən təpəyə doğru 
istiqamət almışdı. Ə.Məmmədxanlı. 

2. məc. Hər hansı bir fəaliyyətin, işin, ha- 
disənin və s.-nin inkişaf xətti. Səyahətin is- 
tiqaməti. Elmin başlıca istiqaməti. - Res- 
publikada ııeft axtarışının istiqaməti haq- 
qında qızğın mübahisələr gedirdi. M. Süley- 
manov. 

3. ictimai, siyasi, elmi və s. cərəyan. ..Sə- 
limi tamamilə başqa bir istiqamətin adamı 
idi. M.İbrahimov. □ İstiqamət vermək 
(göstərmək) - istiqamətləndirmək, yönəlt- 
mək, yol göstərmək. Din düşüncəsi tarix 
boyu cəmiyyətin mənəvi inkişafına istiqamət 
veribdir. 

İSTİQAMƏTLƏNDİRİCİ bax istiqa- 
mətverici. İstiqamətləndirici məsləhətlər. 

İSTİQAMƏTLƏNDİRİCİLİK is. İstiqamət 
vermə, yönəltmə, yol göstərmə. ..Burada 



584 




İSTİQAMƏTLƏNDİRİLMƏ 

böyük bir qüvvənin təşkilatçılıq, istiqamət- 
ləndiricilik qüdrətinin hakimiyyəti duyulur. 
Mir Cəlal. 

İSTİQAMƏTLƏNDİRİLMƏ “istiqamət- 
ləndirilmək” dən f. is. 

İSTİQAMƏTLƏNDİRİLMƏK məch. İsti- 
qamət verilmək, yönəldilmək. 

İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ "İstiqamətlən- 
dirmək” dən/ is. 

İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏK/ 1. İstiqamət 
vermək, yönəltmək. Müəllim şagirdin diq- 
qətini əsas məsələyə istiqamətləndirməlidir. 

2. Yoluna qoymaq, qaydaya salmaq, təş- 
kil etmək. İşi diizgün istiqamətləndirməli. 

İSTİQAMƏTLƏNMƏ “İstiqamətlənmək”- 
dən f.is. 

İSTİQAMƏTLƏNMƏK/ 1 . İstiqamət al- 
maq, yönəlmək; bir səmtə, bir tərəfə üz tu- 
tub getmək, yollanmaq. Maşın şimala doğru 
istiqamətləndi. 

2. məc. Təşkil olunmaq, yoluna düşmək, 
düzəlmək, qaydaya düşmək. 

İSTİQAMƏTLİ sif. 1. İstiqaməti olan, 
müəyyən istiqamətdə inkişaf edən (etdirilən). 

2. məc. Qarşısına müəyyən məqsəd qo- 
yaraq ardıcıl surətdə onun dalınca gedən; 
əzmli. Ağahüseyn Xəlilin üzündən öpüb 
dedi: - Oğlum, sən ki belə istiqamətli oğ- 
lansan, Allah sənin başından tökəcək. 
Ə.Haqverdiyev. 

İSTİQAMƏTSİZ sif. İstiqaməti müəyyən 
olmayan, səmti, tərəfi təyin edilməmiş. 
[Qədir] küçəyə çıxdı, istiqamətsiz (z.) yeriş- 
lə gəzindi. Mir Cəlal. 

İSTİQAMƏTVERİCİ sif. 1 . İstiqamət ve- 
rən, yönəldici, istiqamətverici qüvvə. 

2. məc. Yol göstərən, istiqamət verən, 
rəhbər, təşkilatçı. Cəmiyyətin rəhbər və isti- 
qamətverici qüvvəsi. 

İSTİQANLI sif. 1 . Qanı isti olan. İstiqanlı 
heyvanlar. Balina istiqanlı heyvandır. 

2. məc. Çox ünsiyyətli, adamayovuşan, 
mehriban, üzügülər. İstiqanlı uşaq. İstiqanlı 
adam. - Əsasən çox istiqanlı olan bu gənc, 
komandirlə soyuqqanlı danışırdı. Ə. Vəliyev. 

İSTİQANLILIQ is. 1 . Mehribanlıq, səmi- 
milik, üzügülərlik. Kərim bunu yaxşı bir 
dostluq istiqanlılığı kimi qiymətləndirirdi. 
I. Əfəndiyev. 



İSTİQLALİYYƏT 

2. Coşqunluq, dəliqanlılıq. ..Gələcək qo- 
humluğu möhkəm əsaslar üstündə qurmaq 
üçün o. .. Səliminin tərzi-təfəkkürünü dəyiş- 
məli, cavanlıq və istiqanlılıqdaıı doğan bəzi 
hərəkətlərini təshilı etməli idi. M. İbrahimov. 

İSTİQBAL is. [ ər .] 1. Gələcək. Oğlanla- 
rının istiqbalı haqqında da Hacı Vəlinin 
müəyyən planları və prinsipləri var idi. 
Çəmənzəminli. [Nümayəndə:] Yaşasın Şərq 
qadını və onun parlaq istiqbalı! Ə.Haqver- 
diyev. 

2. Gələn adamın qarşısına çıxma; qarşıla- 
ma. Atabəy Məhəmməd qardaşları üçün bö- 
yük bir istiqbal təntənəsi düzəltdi. M. S. Or- 
dubadi. □ İstiqbal etmək - qabağına çıx- 
maq, qarşılamaq, gələni qəbul etmək. Gör- 
cəyiıı bizləri o sahibi-mal: Çıxıban dişrə 
etdi istiqbal. S.Ə.Şirvani. Hacı Səlimin qay- 
nı onu təziyə üçün gəlmiş qohumu qəbul 
edəntək istiqbal edib, bir neçə gün ehtiram 
ilə miisafır saxladı. Ə.Haqverdiyev. Əhməd 
.. qayıdanda .. necə istiqbal edəcəklərini də 
xəyalından keçirirdi. B.Talıblı. İstiqbala 
çıxmaq - gələn adamın qabağına çıxmaq, 
qarşılamaq. Livarcanın ağası Hacı xan iki 
oğlanları və nökərləri ilə bərabər bizim is- 
tiqbalımıza çıxmışdı. M.S. Ordubadi. 

3. köhıı. Qrammatikada: gələcək zaman 
felinin adı. 

İSTİQBALÇI is. və sif. Gələnin və ya gə- 
lənlərin qabağına çıxan, qarşılayan, istiqbal 
edən (adam). Qadınların istiqbalçı qafiləsi 
təxti-rəvaıı və kəcavələrdə gedir və hər kə- 
sin diqqətini özünə cəlb edirdi. M.S.Ordubadi. 

İSTİQLAL is. [ər.] Müstəqillik, istiqla- 
liyyət. Bu qədər çətinlik və məhrumiyyətə 
baxmayaraq, Azərbaycan xalqının istiqlala 
olan ümidləri sönməmişdi. M.S.Ordubadi. 
Çox sevirik canımızdan; Ətimizdən, qanı- 
mızdan; Bizim böyük istiqlalı. S. Vurğun. 

İSTİQLALİYYƏT is. [ər.] 1. Siyasi müs- 
təqillik; başqalarından asılı olmayıb, özba- 
şına yaşama; siyasi azadlıq. Milli istiqlaliy- 
yət. istiqlaliyyət qazanmaq. Vətənin istiqla- 
liyyətini qorumaq. 

2. məc. Müstəqillik, azadlıq. Kəndlilərin- 
dən başlayaraq ziyalılarına qədər bir söz 
deyir: - Azərbaycanın istiqlaliyyət məsələsi 
həyat məsələmizdir. M.S.Ordubadi. Rəşid 



585 




İSTİQLALİYYƏTPƏRVƏR 

inanırdı ki, Siisən kimi mənəvi istiqlaliyyə- 
tini saxlayan insanlar ömürlərində yalnız 
bir dəfə, yalnız birini sevirlər. M. Hüseyn. 

İSTİQLALİYYƏTPƏRVƏR sif. [ər. istiq- 
laliyyət və fars. ...pərvər] Öz vətəninin, öz 
xalqının istiqlaliyyətini, siyasi azadlığını is- 
təyən, sevən, onıın ıığrımda mübarizə edən. 

İSTİQLALİYYƏTPƏRVƏRLİK is. Öz 
vətəninin istiqlaliyyətini, siyasi azadlığını 
istəmə, sevmə. 

İSTİQRAR is. [ər.\ köhn. 1. Qərar tutma, 
yerləşmə. 

2. Sabitləşmə, aydınlaşma. 

İSTİQRAZ is. [ər.] Borc alma, borc pul 
alma, borc alman pul. 

0 Dövlət istiqrazı - borc əsasında olaraq 
əhalinin pul vəsaitinin dövlət büdcəsinə 
cəlb edilməsi forması. Üçfaizli dövlət istiq- 
razı. İstiqraz vərəqəsi. 

İSTİL 1 is. məh. Çəltik əkininin suvarıl- 
masında istifadə edilən su anbarı. 

İSTİL 2 is. məh. köhn. 400 qramlıq çəki daşı. 
Sən ora səpmişdin bir istil darı; Ümidliydin 
ondan bir tağar olsun. Aşıq Ələsgər. 

İSTİLA is. [ər.] 1. Bir ölkəni zorla alma, 
ələ keçirmə, tutma. Qızıl Arslanın əcnəbi 
istilasına qarşı başladığı mübarizə yuxarı- 
dakı fikrimizə tamamilə müvafiqdir. 
M. S. Ordubadi. □ İstila etmək - bir ölkəni 
zorla ələ keçirmək, işğal etmək, tutmaq. 
Ölkələr istila etmək. 

2. məc. Qaplama, tutma. □ İstila etmək 
- qaplamaq, tutmaq. Ənisənin qaşları çatıl- 
dı, yanaqlarını bir qırmızılıq istila etdi. 
S. Hüseyn. 

İSTİLAÇI is. İstilaçılıq siyasəti yeridən, 
istila edən; qəsbkar, işğalçı. Xarici istilaçılar. 

İSTİLAÇILIQ is. Özgə torpağını, başqa 
ölkələri zorla ələ keçirmə, tutma, qəsb etmə; 
işğalçılıq, qəsbkarlıq. İstilaçılıq siyasəti. 

İSTİLAH is. [ər.] köhn. Termin. [Mirzə 
Rəhim ağa:] Bala, mən fanatizmin mənasını 
bilmirəm. .. Bu sözlər fırəngiməabların təzə 
istilahlarıdır. M. S. Ordubadi. Aydının fik- 
rincə, şair adi və şablon sözdən qaçıb, təzə 
bir istilalı yaratmışdı. M. Hüseyn. 

İSTİLƏMƏ “!stiləmok”dən f.is. 

İSTİLƏMƏKbax istiləşdirmək. 

İSTİLƏNDİRİLMƏ "İstiləndirilmək”dən 
f.is. 



İSTİLİK 

İSTİLƏNDİRİLMƏK məch. İsti edilmək, 
qızdırılmaq, hərarəti artırılmaq, isidilmək. 

İSTİLƏNDİRMƏ “İstiləndirmək”dən/ is. 

İSTİLƏNDİRMƏK / İsti etmək, qızdır- 
maq, isitmək, hərarətini artırmaq. 

İSTİLƏNMƏ “İstilənmək” dən f.is. 

İSTİLƏNMƏK f. Qızmaq, qızışmaq, isin- 
mək. Hava istilənib. Su gün altında istilə- 
nibdir. II qayıd. Özünü, bədənini, canını qız- 
dırmaq. Ocağın qabağında istilənmək. U İsti- 
dən bihal olmaq. 

İSTİLƏŞDİRİLMƏ “İstiləşdirilmək”dən 
f.is. 

İSTİLƏŞDİRİLMƏK məch. İstiliyi artırıl- 
maq, daha da qızdırılmaq (isidilmək). 

İSTİLƏŞDİRMƏ "İstiləşdirmək”dən f.is. 

İSTİLƏŞDİRMƏK / Daha isti hala sal- 
maq, istiliyini artırmaq; qızdırmaq, isitmək. 
Otağı istiləşdirmək. Suyu istiləşdirmək. 

İSTİLƏŞMƏ "İstiləşmək”dən/;'s. 

İSTİLƏŞMƏK/ İstiliyi artmaq, tempera- 
turu artmağa başlamaq; daha da qızmaq, isti 
olmaq. Yayın son ayı idi. Peterburqun ha- 
vası istiləşmişdi. Çəmənzəminli. Gecələri 
yatmaq mümkün deyil, hava xeyli istiləşib, 
bu şoğərib taxtabitiləri də bir yandan!.. 
C. Məmmədquluzadə. Havalar get-gedə 
istiləşdiyi üçün çayların suyu çox artmışdı. 
S. Hüseyn. 

İSTİLƏTMƏ “ İsti 1 ətmək ”don / is. 

İSTİLƏTMƏK icb. İstiləndirmək (başqa- 
sı vasitəsilə). 

İSTİLİK is. 1 . fiz. Cismin hissəciklərinin 
(atomlarının, molekullarmm və s.-nin) qeyri- 
müntəzəm hərəkəti nəticəsində əmələ gə- 
lib, onun qızınası şəklində təzahür edən 
enerji növü. İstilik vahidi. Ərimə istiliyi. 
Kimyəvi enerjinin istiliyə çevrilməsi. 

2. Bir şeyin qızğınlıq halı; isti, yaxud qız- 
dırılmış şeydən çıxan hərarət. Havanın isti- 
liyi. Sobanın istiliyi. Günəş şüasının istiliyi. 
- [Əbülhəsən bəy:] Alnımda bir istilik hiss 
edər-etməz gözlərimi açdım.. M. S. Orduba- 
di. ..Toğluların yumşaq yunu və istiliyi sanki 
Qulunun əlini qıcıqlayırdı. M. İbrahimov. 

3. Qızdırma, hərarət, temperatur. Xəstə- 
nin istiliyi normaldır. - [Qəhrəman] uşağın 
istiliyini ölçür, gözlərinə yuxu gəlmirdi.. 
S. Rəhimov. Oğlunun istiliyini görən ana 



586 




İSTİLİKKEÇİRƏN 

gözlərinə dəm verir. Ə.Vəliyev. □ İstilik 
gəlmək (basmaq) - hərarəti qalxmaq, bə- 
dəni qızmaq. Soyuqdan əsən bədənə ani bir 
istilik gəldi. 

4. пгәс. Mehribanlıq, səmimiyyət hissi; 
hərarət. Öz məsum təbəssümü ilə hamını se- 
vindirən Aslan evdəki soyuqlıığu tamamilə 
həyətə qovmuş, qocaların və anasının ürə- 
yinə xoş bir istilik gətirmişdi. Ə.Vəliyev. 

İSTİLİKKEÇİRƏN is. fiz. Istilikkeçirmə 
qabiliyyətinə malik olan. Istilikkeçirən 
cisimlər. 

İSTİLİKKEÇİRMƏ is. fiz. Cisimlərin isti- 
liyi keçirmə xassəsi (qabiliyyəti). 

İSTİLİKTÖRƏDİCİ sif. fiz. Istiliktörətmə 
qabiliyyətinə malik olan. 

İSTİLİKTÖRƏDİCİLİK bax istiliktö- 
rətmə. 

İSTİLİKTÖRƏTMƏ is. fiz. İstilik yarat- 
ma, istilik vermə qabiliyyəti. 

İSTİMDAD is. [ər.] köhn. İmdad göstər- 
mə, yardıma (köməyə) çağırma. Sönük vü- 
cudu saçar hər dəm atəşin fəryad; Fəqət nə 
çarə! Əsərsiz bütün bu istinıdad. H. Cavid. 
O baxışlarda çırpınan ruhum; Dilənir göz- 
lərindən istimdcıd. A.Şaiq. Onların iltimas 
və istimdadına kimsə cavab vermirdi. 
M. İbrahimov. 

İSTİNAD is. [ər.] Dayanma, əsaslanma, 
söykənmə. İstinad nöqtəsi (əsaslanacaq, 
söykənəcək, dayaq ola biləcək şey). □ İs- 
tinad etmək - 1 ) arxalanmaq, bir şeyi da- 
yaq, kömək hesab etmək. Hökumət ancaq 
xalqın arzu və iradəsinə istinad etməlidir. 
M. S. Ordubadi; 2) öz müddəalarını, fikrini 
və s.-ni sübut etmək üçün məntiqi dəlil kimi 
əsas götürmək. Qabaqcıl nəzəriyyəyə isti- 
nad etmək. 

İSTİNADƏN zərf [ər.] rəs. köhn. İstinad 
edərək, əsaslanaraq, arxalanaraq, dəlil tuta- 
raq. Mövcud qərarlara istinadən... Mənbəyə 
istinadən... 

İSTİNADGAH is. [ər. istinad və fars. 
...gah] 1. Sığınacaq, daldalanacaq yer; рө- 
nahgah. // İstinad nöqtəsi. [Nəcəf] düşmə- 
nin ən qabaq və ən son istinadgahında da- 
yanmışdır. Mir Cəlal. 

2. məc. Arxa, kömək, dayaq, istinad edi- 
ləcək qüvvə. [Qəhrəman] Azərbaycan 



İSTİOTLAMA 

kəndlilərinin dayağı, istinadgahı olan Bakı- 
ya gedirdi. Ə.Vəliyev. Səmədin yeganə 
ümidi, istinadgahı Sultan idi. İ.Hüseynov. 

İSTİNTAQ is. [ər.] hüq. Cinayətlə əlaqə- 
dar məsələni aydınlaşdırmaq üçün aparılan 
sorğu-sual; söylətmə, soruşma, dindirmə, 
ifadə alma (müttəhimdən, şahiddən). Zey- 
nal başını aşağı salmışdı. İlk istintaqda söy- 
lədiyi bir sözü dana bilməyəcəkdi. S. Hüseyn. 
istintaq qurtardı, divan quruldu; Yeyən kim, 
tələyə düşən kim oldu. B. Vahabzadə, istin- 
taq xeyli uzandı. S.Şamilov. □ İstintaq et- 
mək (eləmək) - dindirmək, soruşmaq, ifa- 
də almaq (müttəhimdən, şahiddən). Qalın- 
dodaq, çalsaqqal bir rəis [Əjdəri] düz yarım 
saat istintaq elədi. S.Rəhman. [Cahangir:] 
..Mən Sadıqovun adamlarını istintaq edirdim. 
İ.Əfəndiyev. İstintaq olunmaq - dindiril- 
mək, soruşulmaq, ifadə alınmaq. O, il yarı- 
ma qədər müxtəlif dustaqxaııalarda istintaq 
olunmadan qalmışdır. M.S. Ordubadi. 

İSTİNTAQÇI is. hüq. İstintaq aparan əd- 
liyyə işçisi; müstəntiq. 

İSTİOT is. 1. bot. Tropik bitki və onun 
dadı kəskin yandırıcı dənələr şəklində olan 
meyvəsi. Qara istiot. - İstiot cinsinin qara 
istiot növü. Cənub-Şərqi Asiyanın tropik 
ölkələrində və Malay adalarında bitən, sar- 
maşan bitkidir. M. Qasımov. 

2. Bibər. Acı bibər. Bolqar bibəri. 

3. Həmin bitkilərin toxumlarından toz 
halında hazırlanan ədviyyə. Xörəyə istiot 
vurmaq. Bozbaşın istiotu çoxdur. - Gülşən 
qazanın qapağını qaldıranda istiot və toyuq 
ətinin iyi budkanı bürüdü. M. Süleymanov. 

4. məc. Tündlük, acılıq, kəskinlik, hirs, 
qəzəb mənasında. Anıma mən deyirəm ki, 
belə millətpərəstliyin istiotu bir az çoxdur, az 
qalır adamın ağzını yandırsın. C.Məmməd- 
quluzadə. [Gödək kişi] dik-dik Qədirin 
üzünə baxdı, istiot kimi tünd cavab verdi. 
Mir Cəlal. 

0 İstiot dadmaq - bərkə-boşa düşmək, 
həyatın acılıqlarını dadmaq, ağır günlər ke- 
çirmək. [Salman kişi:] Siz xoşbəxt adamlar- 
sınız, .. istiot dadmamısınız, .. hər şeyin ha- 
zırına gəlibsiniz. Mir Cəlal. 

İSTİOTQABI is. içinə istiot tökülən qab. 

İSTİOTLAMA “İ stiotlamaq”dan f is. 



587 




İSTİOTLAMAQ 

İSTİOTLAMAQ f. Üstünə istiot səpmək, 
istiot vurmaq. Xörəyi istiotlamaq. Əti istiot- 
lamaq. 

İSTİOTLANMA “İstıotlanmaq”dan f.is. 

İSTİOTLANMAQ məch. Üstünə istiot sə- 
pilmək, istiot vurulmaq. 

İSTİOTLANMIŞ/sı/l Üstünə istiot səpil- 
miş, istiot vurulmuş. 

İSTİOTLU sif. Tərkibində istiot olan; 
istiot qatılmış. İstiotlu xörək. İstiotlu halva. 

İSTİOTLUQ is. İstiot əkilmiş yer. 

İSTİÖLÇƏN is. Termometr. Uç yüz il bun- 
dan əvvəl ağıllı və elmli insanlar bir [alət] 
icad etdilər ki, bununla istilik də ölçmək 
mümkün oldu. Bu alətin adını “ termometr ”, 
“mizaniilhərarə”, yəni “istiölçən" qoydu- 
lar. H.Zərdabi. 

İSTİRAHƏT is. [ar.] Dincəlmə, rahatlan- 
ma; dinclik, rahatlıq. [Odunçu:] Bu nə gün- 
dür. nə dirilikdir ki, heç bir istirahət yox. 
Ü. Hacıbəyov. [Qulu:] Hər gün saat birdən 
üçə qədər .. istirahət saatlarıdır. İ. Əfəndi- 
yev. Bura [pəncərə qabağı] Sultanın bir növ 
istirahət yeri idi. İ. Hüseynov. □ İstirahət 
etmək (eləmək) - dincəlmək, rahatlanmaq, 
yorğunluğunu almaq, dincini almaq. [Əh- 
məd atasına:] İndi sən əyləş burada, nə qə- 
dər kefindir istirahət elə. Ə. Haqverdiyev. 
imtahandan sonra adam istirahət etmək is- 
təyir. H.Seyidbəyli. İstirahət evi -zəhmət- 
keşlərin istirahətinə xidmət edən səhiyyə 
müəssisəsi. Bizim aramızda Şuşa istirahət 
evlərindən qayıdan işçiləri .. olduğu kimi, 
yeddi-səkkiz nəfər gənc tələbə .. vardı. 
S. Hüseyn. [Dostum:] Hələ bundan başqa, 
istirahət evlərində, sanatoriyalarda istira- 
hət edənlər nə qədərdir.. M.Rzaquluzadə. 
İstirahət günü - işdən azad gün. Mənim bu 
gün istirahət günüm olduğu üçün işləməyə- 
cəyəm. H.Nəzərli. [İnci:] İstirahət günü ar- 
vadını gözüyaşlı qoyub buralarda hərlən- 
məzsən. S. Rəhman. 

İSTİRAHƏTCİL sif. Daima istirahət et- 
məyə, özünə baxmağa vərdiş edən, işləmə- 
yi sevməyən. İstirahətcil adam. 

İSTİRAHƏTGAH is. [ər. istirahət və fars. 
...gah] tənt. Dincəlinən, rahatlanan, istirahət 
edilən yer. [Cəmil bəy:] Mənim təbibim 
əcəl, istirahətgahım da məzarıstandır. 
H. Cavid. 



İSTİSMAR 

0 Əbədi istirahətgah tənt. - qəbir. Min- 
lər, on minlərlə insanların əbədi istirahət- 
gahları olan bu möhtərəm, müqəddəs mə- 
kan tamamilə dağılmış, onun yerində bağ, 
park salınmışdı. S.Hüseyn. 

İSTİRAHƏTXANA is. [ər. istirahət və fars. 
xanə] bax istirahətgah. 

İSTİRAHƏTQABAĞI zərf İstirahətdən 
qabaq, əvvəl. 

İSTİRAHƏTLƏNMƏ “İstirahətlənmək”- 

dən f.is. 

İSTİRAHƏTLƏNMƏK/ Dincəlmək, ra- 
hatlanmaq, istirahət etmək, yorğunluğunu 
(dincini) almaq. Hər dəfə öküzləri açıb çə- 
mənə buraxırdıq, onlar da bir az dincəlir və 
kövşək çalırdı. Biz də istirahətlənirdik. 
T.Ş. Simurq. 

İSTİRAHƏTLİ sif. Rahat, iztirabsız. ..Hər 
kəsə istirahətli bir həyat təmin eləmək ən 
böyük məfkurə hesab edilir. Çəmənzəminli. 

İSTİRAHƏTLİK is. dan. İstirahət, rahat- 
lıq, dinclik. Heç bir istirahətliyi yoxdur. 

İSTİRAHƏTSİZLİK is. Narahatlıq, rahat- 
sızlıq; istirahət etməmə. [Xosrovbəylinin 
dayısı] öz səfərindən, dəmir yolundakı isti- 
rahətsizliklərdən şirin-şirin danışırdı. Mir 
Cəlal. 

İSTİRHAM is. [ar.] Yalvarma, mərhəmət 
istəmə, rica etmə. 

İSTİSQA is. [ər.] tib. Bədənin müxtəlif 
boşluqlarma su toplanma xəstəliyi. [İkinci 
ərizəçi:] Xan, başına döniinı, bunun qardaşı 
miihlik istisqa mərəzinə mübtəla idi. 
M.F.Axundzadə. 

İSTİSMAR is. [ər.] 1. Hər hansı bir əməli 
məqsəd üçün sistematik istifadə etmə, fay- 
dalanma, işlətmə. Neft quyularının istismarı. 
Təbii sərvətlərin istismarı. - Lakin Nobelin 
bütün o inadlı səylərinə baxmayaraq, Şiba- 
yev də adaya pəncəsini ilişdirdi, o da tələsik 
bir-iki quyu qazdırıb istismara başladı. 
Ə.Məmmədxanlı. □ İstismar etmək - iş- 
lətmək, istifadə etmək, faydalanmaq. İstis- 
mara verilmək - işlənməyə (istifadəyə) 
başlanmaq. Mexanikləşdirilmiş üsulla ilk 
neft quyusu Azərbaycanda 1871-ci ildə .. 
qazılıb istismara verilmişdir. S. Quliyev. 
Sabah sex istismara verilməli idi. H.Seyid- 
bəyli. 



588 




İSTİSMARÇI 

2. İstehsal vasitələri üzərində xüsusi 
mülkiyyət sayəsində insanların bir qisminin 
başqalarının əmək məlısıılunıı mənimsə- 
məsi. İstismarın son dərəcəyə çatdığını, 
zəhmət şəraitinin qabalığını, fəhlənin rütu- 
bətli zirzəmilərdəki fəryadını bizdən başqa 
da hiss edənlər vardır. M. S. Ordubadi. Hər 
kəs zəhmət və istismarın nə olduğunu indicə 
anlamağa başlayır. H.Nəzərli. □ İstismar 
etmək - başqasının zəhmətini, məhsulunu 
mənimsəmək, amansızcasına özü üçün 
işlətmək. İstismar olunmaq - zəhmətinin 
məhsulu amansızcasına mənimsənmək. 
Fəhlələr amansız surətdə istismar olunur- 
du.. H.Nəzərli. 

İSTİSMARÇI is. 1 . Başqasının zəhmətini, 
məhsulunu mənimsəyən, özgəsini istismar 
edən. // Sif. mənasında. İstismarçı siniflər. 
İstismarçı cəmiyyət. - “ Əkinçi" istismarçı 
və tüfeyli təbəqələri kəskin tənqid etməkdən 
çəkinmirdi. M.İbrahimov. 

2. xüs. Neft quyuları qazılıb qurtardıqdan, 
yaxud başqa sənaye müəssisələri tikilib 
qurtardıqdan sonra onları istismar üçün ha- 
zır hala salan fəhlə. İstismarçı briqada. 

İSTİSMARÇILIQ is. Başqasını insafsızca 
işlədərək, zəhmətinin məhsulunu mənim- 
səmə; istismar etmə. 

İSTİSNA is. [ər.] Ümumi qaydadan çıxar- 
ma, ayırma. İstisna təşkil etmə. İstisna ol- 
maq şərti ilə. □ İstisna etmək - ümumi 
qaydadan kənarda buraxmaq, xaric etmək; 
çıxmaq. İstisna etməmək - ümumi qayda- 
dan kənarda buraxmamaq, ümumi qayda- 
dan xaric etməmək (çıxmamaq). 

İSTİSNALIQ is. Ümumi qaydadan kənar- 
da olma, istisna təşkil etmə. 

İSTİSNASIZ sif. İstisna etmədən, heç bi- 
rini ümumi tərkibdən ayırmadan, heç birini 
kənarda buraxmadan (çıxmadan), bütünlükdə. 
İstisnasız olaraq hamı yığıncağa gəlməlidir. 

İSTİ-SOYUQ is. 1 . İsti və soyuq hava və 
onun təsiri. Özünü isti-soyuqdan qoru- 
maq. - [Səlim bəy:] İsti-soyuqçün deyil ba- 
şındakı bu papaq. S.Rüstəm. [Səlbi:] Oruc, 
papağı başa isti-soyuqçün qoymurlar, na- 
mus üçün qoyurlar. Ə.Vəliyev. 

2. məc. Hər cür şərait, vəziyyət, hal, key- 
fiyyət. İsti-soyuq görmək. İsti-soyuqda ol- 



İŞ 

maq. - O, .. hamı ilə qaynayıb-qarışan, isti- 
soyuqdan qorxmayan, möhkəm, dözümlü bir 
oğlan idi. M. Rzaquluzadə. 

İSTİSU is. 1. Xalq arasında isti müalicə 
suları çıxan yerə verilən ad. Yayda İstisuya 
getmişdik. - [Hacı Mehdi:] Amma, gərək, 
övrət İstisudan gələnədək iş tamam ola. 
Ə. Haqverdiyev. 

2. Azərbaycanda çıxan müalicə suların- 
dan birinin adı. 

İSTİTÖRƏTMƏ bax istiliktörətmə. 

Istitörətmə qabiliyyəti. 

İSTİVURMA is. tib. Çox isti havada gü- 
nəşin təsirindən beyin mərkəzlərinin zədə- 
lənməsi; günvurma. 

İSTORİOQRÄFİYA [yun. istoria və grap- 
ho] 1. Tarix haqqındakı biliklərin inkişafını 
öyrənən elm, tarixşünaslıq. 

2. Hər hansı bir dövrdə meydana gəlmiş, 
yaxud bu və ya digər dövrə və ya problemə 
həsr olunmuş tarixi əsərlərin məcmusu; ta- 
rixi mənbələr, tarixi biblioqrafiya. Sovet 
dövrünün istorioqrafiyası. 

İSVEÇ(Lİ) sif. və is. İsveç əhalisindən olan. 

İSVEÇRƏLİ sif və is. İsveçrə əhalisin- 
dən olan. 

İŞ is. 1. Fəaliyyət, çalışma, zəhmət, 
əmək. Əqli iş. Fiziki iş. İş görmək. Elmi iş. 
İşlə məşğul olmaq. - İş insanın cövhəridir. 
(Ata. sözü). İş rəncbərin, güc öküzün, yer 
özününkü; Bəyzadələri, xanları neylərdin, 
ilahi! M.Ə. Sabir. İş nə qədər qızğın və hə- 
vəslə getsə də, nəhayət, ev adamı çəkir. 
M.İbrahimov. // Məşğuliyyət, məşğələ, bir 
şeylə baş qarışma. Bu saat işim var, gələ 
bilmərəm. Faydalı bir işlə məşğul olmaq. 
H idarədə, müəssisədə və s.-də işləmək 
üçün təyin edilmiş vaxt, müddət. İşdən son- 
ra gələrsən. İşdən sonra istirahət. İş qurtardı. 

2. Bir şey yaratmaq, hazırlamaq, düzəlt- 
mək üçün göstərilən hər cür fəaliyyət, is- 
tehsal fəaliyyəti (bu mənada çox vaxt cəm 
halında işlənir). Suvarma işləri. Yol işləri. 
Tikinti işləri. - Bakıda nəqliyyat işləri yarıt- 
maz idi. A. Şaiq. [Göyçək] yayın isti günlə- 
rində Tapdığı kürəyinə şələləvib, çöl və ev 
işlərini görür, onu yerə qoymurdu. Ə.Vəliyev. 

3. Bir idarə və ya müəssisədə çalışma, 
xidmət etmə, qulluq etmə; xidmət, vəzifə. 



589 




İŞ 

qulluq. İşə girmək. İşdəyi çıxarmaq. Müəl- 
limlik işi. Həkimlik işi. - Hərgah məni bir 
yerə işə qoymaq istəsəniz, hər barədə xatir- 
cəmlik verə bilərsiniz. M. S. Ordubadi. Göy- 
çək həyətin ortasında Tapdığı şirin gəzdir- 
diyi vaxt Qaçay işdən gəldi. Ə.Vəliyev. Ta- 
hir gəlib .. çatdıqda, ikinci [növbə] çoxdan 
işə girmişdi. S. Rəhman. 

4. Bir şeyin hərəkət halında olması, ener- 
jinin bir haldan başqa hala keçməsi prosesi; 
fəaliyyət. Maşının fasiləsiz işi. 

5. Vəzifə, borc. Vətəni müdafiə etmək bü- 
tiin vətəndaşların işidir. Sülhü müdafiə et- 
mək bütün dünya xalqlarının işidir. 

6. Hər hansı bir hadisə, faktla əlaqədar 
olan inzibati, məhkəmə təhqiqatı; mühaki- 
mə prosesi. Məhkəmədə işə baxmaq. İşə 
yenidən baxılacaq. Cinayət işi. - [Səfər 
bəy:] ..İki gündən sonra Cabbarın işinə ba- 
xacaqlar, əgər məhkəmədə biz işi uduzsaq, 
sən də zərərdidə olarsan. B.Talıblı. // Cəza 
və ya təsir tədbiri olaraq icbari əmək, məh- 
kəmə cəzası. □ İş kəsmək (vermək), iş 
kəsilmək (verilmək) - məhkəmə tərəfindən 
cəza vermək (verilmək). İslanı bu barədə 
çox düşündü. Əgər Telli ilə müəllimi bir 
yerdə öldürsə, güllələnməsə belə, ona on il 
iş verəcəklərdi. S.Hüseyn. Kim deyərdi ki, lüt 
bir rəncbərə iş kəsməkdə qəza məhkəməsi bu 
qədər götür-qoy eləməli olacaq? Mir Cəlal. 

7. Bir şəxsə, hadisəyə, məsələyə və s.- 
yə aid olan sənədlər toplusu. İş qovluğu. 
Katib işləri açıb baxdı. - [Gəldiyev] qan- 
tər içində Vahidin işini tapmağa cidd-cəhd 
elədi. Mir Cəlal. 

8. Adətən cəm şəklində: xidmət, idarə, 
müəssisə ilə bağlı olan məsələlər, məşğə- 
lələr və s. Cari işləri müzakirə etmək. İşləri 
təhvil vermək. Xidməti işlər. H Bir sıra mü- 
rəkkəb idarə adlarının tərkibində işlənir. 
Xarici İşlər Nazirliyi. 

9. Əsər, əmək məhsulu. Elmi iş yazmaq. Bu 
kitab şairin son işi oldu. Muzeyin otaqları- 
nın birində rəssamın işləri nümayiş edilirdi. 

10. Keyfiyyət, yaxud hazırlanma üsulu, 
qaydası. Gör, nə qəşəng işdir! Qaba iş. Əla 
iş. Sifarişlə görülən iş. Atüstü iş. 

1 1 . Əməl, hərəkət. Bu onun işidir. Bu, 
yaxşı iş deyil. - [Qulu:] Xülasə, nə deyim, bu 



İŞ 

zamanın cahıllarının işini anlamaq çətindir. 
N.Nərimanov. [Molla Bacı:] Gündə ərə ge- 
dirəm, yaxşı edirəm, bidət iş görmürəm ki... 
Çəmənzəminli. Çoban baba təəssüflə dedi: 
-Ay Rüstəm, mən səni ağıllı bir adam bilir- 
dim, bu nə işdir tutmusan? M.İbrahimov. 

12. Əməli fəaliyyət, feil, hərəkət (fikir, 
söz müqabili ). İndi söz yox, iş lazımdır. Söz- 
dən işə keçmək. Söhbət çoxdur, iş isə az. 

13. Fəaliyyətin nəticəsi, səmərəsi. Bu, 
uzun əsrlərin işidir. 

14. Münasibət, əlaqə, aidiyyət, dəxli 
olma. Onun bizimlə nə işi var? 

15. Hadisə, əhvalat, qəziyyə. Bu, keçmi- 
şin işidir. Mən dünən maraqlı bir işin şahidi 
oldum. Başıma dünən bir iş gəlib. - Ürəyimə 
dammışdı ki, Dəmirçioğlunun başında bir iş 
var. “Koroğlu”. 

16. Vəziyyət, hal. işi fəna olmaq. Cəbhə- 
də iş yaxşıdır. - [Məşədi ibad:] İndi gördü- 
nüzmü iş nə haldadır? Ü.Hacıbəyov. 

17. Bacarıq, gücü çatma, bacarma, əlindən 
gəlmə. Bu onun işi deyil (əlindən gəlməz). 

18. Şey, hadisə. Bu böyüklükdə daşı qal- 
dırmaq asan iş deyil. Təbii işdir ki... Tərslik 
pis işdir. Aydın işdir. Belə də iş olar? 

19. fiz. Hərəkət edən cismin müqaviməti 
rəf etməsi. İş vahidi. 

20. İşdi(r) şəklində - bəlkə, birdən, əgər, 
təsadüfən, ola bilsin, ola bilər. İşdir, yolun 
düşsə, bizə gəl. İşdir, öyrənsən, bizə də bil- 
dir. İşdi, birdən gəlməsə... - Molla fikirləşir 
ki, bir eşşək yükü xiyar götürüb Teymurləngə 
aparsın, bəlkə, işdi, rəhmə gəldi, bir yaxşı 
hədiyyə verdi. "M.N. lətif.”. İşdir, ayrı düş- 
sək bir-birimizdən; Yığılın hamınız səhər 
lap tezdən. H.K.Sanılı. 

9 İş açmaq - 1) başlamaq, bir işə təşəb- 
büs etmək, bir iş görmək niyyətində olmaq. 
İstəyirik bir iş açaq, filməsəl; Söyləşirik bir- 
iki il laəqəl. M.Ə.Sabir; 2) zəhmətə salmaq, 
xoşagəlməz işə salmaq. Dayanan yerdə iş 
açdın! - j.lkram atasının baxışından anla- 
mışdı ki, valideyn üçün əməlli-başlı iş aç- 
mış, onların ağrıyan başına dəsmal bağla- 
mışdı. Ə.Əbülhəsən. İş adamı - vaxtını boş 
keçirməyən, daim fəaliyyətdə olan, işbaca- 
ran, işləməyi sevən adam haqqında. İş (işi, 
işimiz, işləri) Allaha qalıb - çətin, ağır, çı- 



590 




İŞ 

xılmaz vəziyyət haqqında. Axır ki işlərimiz 
lap Allaha qalıb. C.Cabbarlı. İş aparmaq - 
iş görmək, işləmək, çalışmaq, fəaliyyət 
göstərmək. İş apar, baş gedərsə, qoy getsin ; 
Ad qalır, bəs deyilmi, millətilə? M. Ə. Sabir. 
..Bu gunə iş aparmaq olmaz. Ü.Hacıbəyov. 
İş aşırmaq - düzəltmək, yolıına qoymaq, 
başa çatdırmaq, öhdəsindən gəlmək. Pəs 
elədə, yəqin, qlava bu işin üstünə düşüb, hər 
yolnan olmuş olsa, bu işi aşıracaq. C. Məm- 
mədquluzadə. İş(i) aşmaq - iş(i) yerinə 
yetmək, düzəlmək, həyata keçmək, baş tut- 
maq, başa gəlmək. [Məhərrəm:] Canım, 
güc ilə iş aşmaz. Bir toyuğu güc ilə tutmaq 
otmaz. C.Cabbarlı. İş başına keçmək - rəh- 
bər vəzifə tutmaq, rəhbər işə keçmək. İş 
başında - vəzifə başında, vəzifəni yerinə 
yetirərkən. Bir səs deyir: - Ey yaramaz! İş 
başında yatmaq olmaz! R.Rza. İş başında 
olmaq - rəhbərlik etmək, idarə etmək, baş- 
çı olmaq, rəhbər vəzifə tutmaq. [Növrəstə:] 
İndi qadınlar da iş başındadır. Ə.Haqverdi- 
yev. İş burasında(dır) ki... - bir şeyin sə- 
bəbini, mahiyyətini bildirir. [Molla Xəlil:] 
Iş burasında idi ki, qalibiyyətinə xatircəm 
deyildi. S. Hüseyn. Ancaq iş burasında idi 
ki, Cuma o arvaddan qorxurdu. Ə.Əbiilhə- 
sən. İş çıxmaq - 1) gözlənilməyən bir iş 
ortaya çıxmaq, bir hadisə üz vermək. Dur- 
duğum yerdə bir iş çıxdı: 2) səmərəsi ol- 
maq, faydası olmaq, kar çıxmaq. Nə qılınc- 
dan kar aşmadı, nə nizədən iş çıxmadı, nə 
əmuddan murad hasil olmadı. “Koroğlu”. 
İş düşmək - 1 ) bir hadisə üz vermək, bir iş 
çıxmaq. [Pəri xanım:] Ay Sona! Neçə vaxt- 
dır ha yığışıram, bircə səni görməyə gəlim, 
amma görürsən iş düşür. Ə. Haqverdiyev; 
2) fürsət düşmək. [Mərcan bəy:] Nəzir 
eyləmişəm, iş düşsə, arvadı boşayam, çünki 
başqa əlacı yoxdur, boşamasam, çatlaram. 
Ü.Hacıbəyov. İş düzəlmək - istənilən, 
arzu edilən bir şeyin yerinə yetməsi, həyata 
keçməsi, düzəlməsi, baş tutması haqqında. 
[Murad:] Yusif! Muştuluğumu ver, iş düzə- 
libdir. N.Nərimanov. [Əsgər:] Aha, xalamın 
da işi düzəldi! Əcəb! Ü.Hacıbəyov. İş dü- 
zəltmək - adamlara xeyirxahlıq göstərmək, 
bir işin düzəlməsinə, baş tutmasına kömək 
etmək, vasitə olmaq. [Məşədi İbad:] Çox 



İŞ 

sağ olun, çox razıyam mən; Zəhmət çəkib iş 
düzəltdiniz. Ü.Hacıbəyov. İş görmək - 1) iş- 
ləmək, müəyyən bir işlə məşğul olmaq, bir 
şey üzərində çalışmaq, zəhmətlə məşğul 
olmaq. [Qoca:] Yox, qızım, bu gün heç bir iş 
görməmişəm. Ə.Məmmədxanlı; 2) hərəkət 
etmək. [Məhəmmədağa:] Biz gərək həmə 
vaxt [qanun] ilə .. iş görək. N.Nərimanov. İş 
günü - idarədə, müəssisədə və s.-də işlə- 
mək üçün müəyyən edilmiş vaxt, müddət. 
Yeddisaatlıq iş günü. İş içində iş var - şüb- 
həli, müəmmalı iş, hadisə və s. haqqında. 
Deyəsən, iş içində iş var. - [Salamov:] Əgər 
həqiqətdə onun Nikolayla davası var, bəs 
bura nə üçün gəlib, Fitilbörkə getsin də, bəs 
görünür ki, iş içində iş var. C.Cabbarlı. İş 
işdən keçmək - artıq olub bitmiş, buna 
görə də düzəlməsinə, islahına vaxt, imkan 
olmayan iş haqqında. [Pərzad:] Sən qurta- 
ranadək iş işdən keçər. M.F.Axundzadə. 
Professor Süleyman bəy qəti cavab verdi ki, 
daha iş işdən keçib. C.Məmmədquluzadə. 
[Pərzad:] Əbəs yerə, Yusif bəy, aıxad sözü- 
nə inanma, başına çarə qıl ki, iş işdən ke- 
çibdir. N.Nərimanov. İş işləmək - iş gör- 
mək (ziyan, zərər vurmaq mənasında). Ay 
çıxdı, düzə düşdü: Qıvrım tel üzə düşdü: 
Fələk bir iş işlədi; Ayrılıq bizə düşdü. (Ba- 
yatı). İş keçməmək, işi keçməmək - baş- 
qasının köməyi olmadan düzəlməmək, başa 
gəlməmək, görülə (görə) bilməmək. O ol- 
masa iş keçməz. - ..Axırda bildim ki, müsəl- 
man yazıçısı avama xoş gələn sözü yazma- 
sa, işi keçməz. C.Məmmədquluzadə. [Nur- 
cahan:] Sizə məlumdu, bizim şəhərdə nə qə- 
dər qız gedir, mənsiz iş keçmir. N.Vəzirov. 
İş qüvvəsi iqt. - bir şeyin yaradılmasına, is- 
tehsal edilməsinə yönəldilən əmək, qüvvə. 
İş sahibi - özü üçün başqasına iş gördürən 
adam. Bənna, fəhlənin xörəyini də iş sahibi 
verərdi. Mir Cəlal. İş tutmaq - iş görmək, 
bir işlə məşğul olmaq, işləmək. [Şərəfnisə 
xanım:] İtil cəhənnəmə deyirəm, əlimdə işim 
var, qoy işimi tutum! M.F.Axundzadə. [Cə- 
lil] anasına iş tutmağa daha çox mane oldu- 
ğu üçün anası Zəhra onu .. aparıb, məscid 
məktəbinə qoydu. İ.Musabəyov. [Ballı:] Fbər 
halda yaxşı iş tutmamısan, bala! İ.Əfəndi- 
yev. İş üstə qoymaq - öyrətmək, təhrik et- 



591 




İŞ 

төк. İş üstündə - iş görən zaman, iş vaxtı, 
işlərkən, işdə. Öküz qıyar canını; Bilməz 
qamçı sayını; Qayış çəkən qaşqa kəl; Iş üs- 
tündə tanını. (Bayatı). İş var - gizli, müəm- 
malı, şübhəli, üstüörtülü məsələ, şey haq- 
qında. [Səlim:] İsmət, inan, qaldını şübhə 
içində; Cavab ver, sonra get, bir iş var sən- 
də. H.Cavid. Əkbər dərhal anlardı ki, iş var. 
Mir Cəlal. İş vurmaq - pislik etmək, aya- 
ğından çəkmək. İşçi qüvvəsi - fəhlə. İşdən 
(işindən) qoymaq - işinə mane olmaq, iş- 
ləməyə qoymamaq, işdən ayırmaq. Gəldim, 
səni işdən qoydum. - Həm ürəyim yanır, 
həm də sən məni işimdən qovursan. 
"M.N. lətif.”. ...işdən çıxıb - fırıldaqçı, kə- 
ləkbaz, çox macəralar keçirmiş adam haq- 
qında. O, min işdən çıxıb. İşdən düşmək - 
köhnəlmək, dağılmaq, xarab olmaq, daha 
heç bir şeyə yaramamaq. ..Getmək istəyirdi, 
lakin ayaqqabıları tamamilə işdən düşmüş- 
dü. M. S. Ordubadi. [Hücrə] evlərdə işlənib, 
işdən düşmüş köhnə həsirlər ilə döşənər, 
həsirlərin altı tozla dolu olardı. H. Sarabski. 
Əsgər işdən düşmüş çəkmələrini göstərdi. 
Mir Cəlal. İşə (bir işə) yapışmaq - özünə 
bir məşğuliyyət tapmaq, bir işlə, bir sənətlə 
məşğul olmaq. İşə can verməmək - tən- 
bəllik etmək, ürəkdən işləməmək, işə can 
yandırmamaq. İşə can yandırmaq - ürək- 
dən işləmək, qabiliyyətini, bacarığını iş 
üçün əsirgəməmək. Müdirin otağındakı sə- 
liqəsizlik, narazı rəftar və danışığı işə can 
yandırmadığını göstərirdi. M. İbrahimov. 
İşə düşmək - 1) hərəkət etmək, işləməyə 
başlamaq. Mühərrik işə düşdü. Dəzgah işə 
düşdü. Stansiya işə düşdü; 2) işə salınmaq. 
Çox deyib az eşitdikdən sonra, çubuqla 
falaqqa işə düşərdi. H. Sarabski. Arşın, gir- 
vənkə, tərəzi yenə möhkəm işə düşmüşdü. 
S.Vurğun; 3) xataya düşmək, çətinliyə düş- 
mək, dolaşmaq, pis nəticələnə biləcək ha- 
disəyə rast gəlmək. [Telli:] Bəy, əcəb işə 
düşdüm! Ü. Hacıbəyov. [Aslan bəy:] Siz 
öləsiz, işə düşmüşəm, bu qotur nalbənd güc- 
lən deyir: - Gərək səni soyam. N.Vəzirov. 
Əcəbcə işə düşdük, - deyib güldüm öziimə.. 
S. Rüstəm. İşə girişmək (girmək, qapıl- 
maq) - həvəslə işə başlamaq, ciddi işləmə- 
yə başlamaq. El-oba Nəbini öz gözünün di- 



İŞ 

dəsi kimi qoruyub saxlasa da, .. şeytan-şu- 
ğul bu qızıl vədindən ötrü işə girişirdi. 
S. Rəhimov. Bu sözlərdən sonra dostlar işə 
girişdilər. M.Rzaquluzadə. İşə qarışmaq 

- müdaxilə etmək, işin gedişinə təsir etmək. 
Qoca keşikçinin işə qarışmağına ehtiyac 
qalmadı. M.Hüseyn. Bəndalmın ən böyük 
təsəllisi Tahirzadənin bu işə qarışması - şa- 
hid durması idi. Mir Cəlal. İşə pər qatmaq 

- bir işin qaydası ilə getməsinə mane olmaq, 
düzəlmək üzrə olan bir işi cürbəcür yollarla 
pozmaq, düzəlməyə qoymamaq. İşə sal- 
maq - 1) hərəkətə gətirmək, işlətməyə baş- 
lamaq, işlətmək. Nəbi cəld özünə bir səngər 
tapıb daldalanandan sonra, aynalı tüfəngi 
işə salır. “Qaçaq Nəbi”. Şofer maşını işə 
salanda motorun gurultusu top gülləsi kimi 
Rüstəmin başında partladı. M.İbrahimov; 
2) dolaşdırmaq, xataya düşməsinə səbəb 
olmaq. [Mahmud bəy:] ..Kərbəlayı Qulam 
xəbər verib, o xəbərə görə sizi işə salıblar.. 
N.Vəzirov. [Güllü:] Bax, amandı, Mirzə, 
məni işə salarsan. Ə. Haqverdiyev. İşə so- 
yuq baxmaq - işə laqeyd münasibət bəslə- 
mək, məsuliyyətsiz yanaşmaq, səhlənkarlıq 
etmək. İşə tul vermək - işi uzatmaq, lən- 
gitmək. [Niyaz bəy:] Yusif, necə ki mən 
eşitmişəm, işə tul verməyinizdən narazıdır. 
N.Nəıimanov. İşə yapışmaq - bax işə gi- 
rişmək. Çimnaz arvad evi yır-yığış et- 
məklə, işə yapışmaqla birtəhər başını qarış- 
dırmaq .. istəyirdi. Ə.Əbülhəsən. İşə yara- 
maq (keçmək) - bir şeyə gərək olmaq, la- 
zım olmaq, istifadə edilə bilmək; faydası 
olmaq, xeyri olmaq; kara gəlmək. Alınan 
şeylər işə yaradı. - [Usta Məhəmməd:] 
..Elə onun gülləsindən qolum şikəst oldu, 
indi də işə yaramır. Çəmənzəminli. ..Son 
zamanlar tələbəlik çox da işə keçmədiyi 
üçün Kərim yekə ilmək papağı dəyişib, iki- 
üzlü bir papaq qoymuş(dü).. C.Cabbarlı. 
[Fəridə:] Bizim seçdiyimiz gözəllər işə ya- 
ramır. Ə.Məmmədxanlı. İşi axsamaq - geri 
qalmaq, çatdıra bilməmək, işi yaxşı getmə- 
mək. İşimiz hələ də axsayır. İşi avand ol- 
maq - işi uğurlu olmaq, işi baş tutmaq, 
arzusuna, məqsədinə çatmaq, işi müvəffə- 
qiyyətli olmaq. [Yusif:] Sən də mənə tərəf 
cadu edərsən ki, mənim işim avand olsıın. 



592 




İŞ 

N.Nərimanov. İşi başından aşmaq - həd- 
dindən artıq işi olmaq, bərk məşğul olmaq. 
İşi bitmək - müvəffəqiyyətsizliyə uğra- 
maq, iflas etmək, uğursuzluqla qurtarmaq, 
düzəlməsinə heç bir ümid yeri qalmamaq. 
İşi dəymək - işə mane olmaq, əngəl törət- 
mək. İşi düşmək - hər hansı bir münasi- 
bətlə müraciət etməli olmaq, birindən bir 
şey xahiş etmək, birinin köməyinə ehtiyacı 
olmaq. Adannıı adama işi düşər. - Gün olmaz 
ki. onun mənə işi düşməsin. C.Məmmədqu- 
luzadə. Bir işim, ay qonşu, düşübdür sənə; 
Sən tanrı, qandır səbəbin bir mənə. A.Səhhət. 
İşi düyünə düşmək - çətinlik qarşısında 
qalmaq, dolaşıb qalmaq, çıxış yolu tapa bil- 
məmək. Beləliklə də, Nənəqızın işi düyünə 
düşmüşdü. S. Rəhimov. İşi düz gətirmək - 
işi istədiyi kimi getmək, müvəffəqiyyət qa- 
zanmaq. İşi düz gətirməmək - işində mü- 
vəffəqiyyətsizliyə, çətinliklərə rast gəl- 
mək, işi istədiyi kimi getməmək. Bu gün 
səhərdən Rüstəm kişinin işi düz gətirmirdi.. 
M. İbrahimov. İşi düz olmaq - heç bir ən- 
gəl, maneçilik olmamaq, hər bir şey istəni- 
lən qaydada olmaq. [Əsgər:] Allaha şükür, 
mal-dövlət hamısı var, .. bununla adamın 
işi düz olmur, ürəyi toxtamır. Ü.Hacıbəyov. 
İşi gətirmək - xeyir görmək, qazanmaq, 
fayda görmək, bəxti gətirmək, işi uğurlu ol- 
maq. Rüstəmin işi gətirəndə həmişə köklən- 
miş tar kimi səslənirdi. M. İbrahimov. İşi 
qatışmaq (pırtlaşmaq) -bax işi düyünə 
düşmək. İşi müşkülə düşmək - bax işi 
düyünə düşmək. Vay, vay, nə yaman müş- 
külə düşdü işim, Allah; Fəryadıma yet kim, 
yanıram atəşə, ЫПаһ! M.Ə. Sabir. İşi olma- 
maq - 1) dəyməmək, toxunmamaq, qarış- 
mamaq, heç bir münasibət göstərməmək. 
Uşaqda işin olmasın. Onda işin olmasın; 
2) əlaqəsi olmamaq, xoşu gəlməmək, xoş- 
lamamaq, sevməmək. [Sultan bəy:] Yoxsa 
bu incinar-nıincinar, doxtıır-moxtur, vəkil- 
məkil ilə mənim işim olmaz. Ü.Hacıbəyov. 
Cabbarın şit hərəkətlərlə, ədabazlıqla işi 
olmazdı. 1 . Əfəndiyev. İşi sahmanlamaq 
- yerbəyer etmək, qaydaya salmaq, düzəlt- 
mək. Hey, yazıq arvad işi sahmanlayır; Gah 
Fatını, gah Sadığı yanlayır. M. Ə. Sabir. İşi 
şuluq (fırıq) olmaq - 1) işinin üstü açıldığı 



İŞ 

üçün təhlükə, ağır məsuliyyət, cəza gözlə- 
mək. „indi mənim işim şuluqdur, ya dar ağa- 
cından asarlar, ya giillələyərlər. M.Hüseyn; 
2) ümumiyyətlə, ağır vəziyyətdə olmaq, 
həyatı təhlükə qarşısında olmaq. İşi tutmaq 
-bax işi gətirmək. Sizə rast gəldiyim üçün 
işim tutmadı. “M.N.lətif.” Üç-dörd ilin ər- 
zində Rəhimin işi tııtub, yaxşı qazanmışdı. 
S.S.Axundov. İşi yaş olmaq - vəziyyəti pis 
olmaq, uğursuzluğa, müvəffəqiyyətsizliyə 
uğramaq; qorxulu vəziyyət içərisində ol- 
maq. İşləri yaşdı, qoymayın! Lap danabaş- 
dı, qoymayın! Qırıldı, qaçdı, qoymayın! 
M. Ə. Sabir. Molla! İşim yaşdı, yazım, yaz- 
mayım? Huşii başını çaşdı, yazım, yazma- 
yım? Ə.Nəzmi. İşi yeritmək - məqsədə ça- 
tana kimi əl çəkməmək, fəaliyyətini davam 
etdirmək. [Hacı Əhməd:] Bir iynəmə kimi 
sataram, işi yeridərəm. C. Cabbarlı. İşim 
(işin) yoxdur - qarışmıram (qarışma), mənə 
(sənə) dəxli yoxdur. Siz [institutda] on beş- 
iyirmi yaşında müsəlman qızları ilə görüş- 
dünüz və danışdınız, onda işim yoxdur, 
amma söz burasındadır ki, danışdınız. 
C. Məmmədquluzadə. İşin içindən çıxmaq 
- hər hansı bir yolla çətin, mürəkkəb vəziy- 
yətdən çıxmaq. Ər-arvad çənə-boğazda, 
mollanı fikir götürür ki, işin içindən necə 
çıxsın. “M.N.lətif.” [Rəhim xan:] [Sitarə] 
məşrutəçinin qızıdır, deyə, işin içindən çı- 
xarsan. C. Cabbarlı. Demək, Mirzə Qədir 
Nəsirin evlənmək xərcini verməklə işin için- 
dən çıxa bilməyirdi. S. Hüseyn. İşin (işlə- 
rin) başı - əsas səbəbkar. [Salman bəy:] 
Arvadın dilini Allah da bilməz, yenə işlərin 
başı sənsən. N.Vəzirov. [Qız:] Dədəm də 
həmişə nənəmi döyür ki, işlərfin) başı sən- 
sən. Çəmənzəminli. İşin qabağına kötük 
itələmək - bir işə mane olmağa, əngəl tö- 
rətməyə, qarşısını almağa çalışmaq. Ancaq 
işin qabağına kötük itələyənlərə toxunmaq 
istəmirlər. M.Hüseyn. İşin olanı - həqiqət, 
gerçək, fakt. İşin olanı budur ki, söylədim. 
İşin(iz) olmasın - toxunma(yın), qarışma- 
(yın), baş qoşma(yın). [Mirzə Salman:] Mə- 
nim kağızlarında işin olmasın. S.Rəhman. 
İşin ucunu (çəmini) tapmaq - işin yolunu 
tapmaq, işə öyrəşmək, çətinlikləri aradan 
qaldırmağı öyrənmək. Ay balam, niyə 



593 




İŞAN 

Allahın gözündən düşmüsən, bir holavarla, 
qoy öküz işin çəmini tapsın.. S. Rəhimov. 
[Usta Murtuz:] [Şagird] tikintinin fəndini 
öyrənsə, işin çəmini tapsa, ustaların əlini 
taxtaya bağlayacaq. Mir Cəlal. İşin üstün- 
də olmaq - idarə etmək, rəhbərlik etmək, 
dolandırmaq (toyda, yasda, məclisdə və s,- 
də). İşini bilən - öz xeyrini, mənfəətini gü- 
dən, tədbirli adam haqqında. Molla Xəlil 
işini bilən bir adam idi. S.Hüseyn. İşini bi- 
tirmək məc. - öldürmək. [Həsənağa:] Ha- 
mısından yaxşısı, bunu mənə tapşırın, bu 
gecə gedib işini bitirim. M.S. Ordubadi. Nə- 
riman .. bu adamın .. əllərini tutdu, dizi ilə 
boğazını basdı, işini bitirdi. Mir Cəlal. İşini 
gör! İşinə var! İşində ol! - əhəmiyyət ver- 
mə, fikir vermə, işin yoxdur. Yeri ey bivəfa, 
işinə var sən ; Ömrümüzə xələl qatdığın ye- 
tər. Q.Zakir. İşini görmək - öz təsirini gös- 
tərmək. [Gültəkin:] Ayduıcığım, təlaş gec- 
dir, artıq hər şey keçmiş, .. zəhər işini gör- 
müşdür. C. Cabbarlı. İşini qatmaq - bax 
işini bitirmək. İşini möhkəm tutmaq 
- görəcəyi işin nəticəsini göz qabağına ala- 
raq tədbirli hərəkət etmək, hərtərəfli düşü- 
nüb hərəkət etmək. İş(lər)i yoluna qoy- 
maq - işi qaydaya salmaq, yerbəyer etmək, 
nizama salmaq. [Nadir bəy:] Əlimdəki işləri 
yoluna qoya bilsəydim, artıq burada dur- 
mazdım. H. Cavid. Özünə iş açmaq, özünü 
işə salmaq - düşünməməzlik nəticəsində 
özünü çıxılmaz vəziyyətə, dolaşığa, xatalı 
işə sövq etmək. Dinməli və mübahisəyə gi- 
rişməli vaxt deyildi, Kosa .. özünə iş açmış- 
dı. S.Rəhimov. [Camal:] Öz-özümü işə sal- 
madım? S. Rəhman. 

İŞAN is. Ruhani, din xadimi, molla. Yaz- 
dığıma yalan-palaıı qatmaram ; işan kimi 
rüşvət pula yatmaram. M.Ə. Sabir. Hər gün 
itib-batmadadır xanları; Mollaları, şeyx və 
işanları. Ə.Nəzmi. 

İŞARANTI is. Uzaqdan görünən işıq nöq- 
təsi; işıqucu. 

İŞARASI zərf İşin arası, iş görülən za- 
man. İşarası evə qaçmaq. 

İŞARƏ is. [ər.] 1. Əlamət, nişanə, iz. Öv- 
rətlərimizin indiki əhvalını nəzərə alsaq, .. 
bir işarə də tapa bilmərik ki, arvadlarımızın 
hüququ kişilər tərəfindən pozulmuş ola. 



İŞARƏLİ 

C. Məmmədquluzadə. // Rəmz, emblem. 
Oraq kəndliyə, çəkic də fəhləyə işarədir. 
S.Rəhimov. 

2. Bir şeyi qaş-göz, əl, barmaq və s. ilə 
göstərmə, anlatma, bildirmə, him-cim. Aşıq 
Cünun işarədən başa düşdü ki, sirri gizlin 
saxlamaq lazımdı. “Koroğlu”. Arvadın işa- 
rəsi ilə nökərləri içəri daxil olub, padşahın 
qollarını bərk bağlayıb zindana salırlar. 
(Nağıl). □ İşarə etmək (vermək) - bir şeyi 
əl, qaş-göz və s. ilə bildirmək, göstərmək, 
anlatmaq. Nəbi özünü karlığa vurub, ona 
yaxın gəlməsini əli ilə işarə edir. “Qaçaq 
Nəbi”. Ey rııhi-rəvan, mən edərəm can sənə 
təslim ; Gər gıışeyi-əbrıı ilə etsən sən işarə. 
S.Ə.Şirvani. 

3. Siqnal, xəbərdarlıq. Şübhəsiz ki, mən 
Qızıl Arslanın bir işarəsindən asılıyam. 
M.S. Ordubadi. □ İşarə vermək - siqnal 
vermək. Münsif heyəti başçısı əlindəki kiçik 
qırmızı bayraqla işarə verdi. M. Rzaquluza- 
də. Gəmi harada olursa olsun, radiomaya- 
kın verdiyi işarələrlə öz istiqamətini təyin 
edə bilər. “Radiolokasiya”. 

4. Kinayə, eyham. İşarə ilə bildirmək. 
□ İşarə vurmaq - sözü, fikri üstüörtülü, 
eyhamla demək, bildirmək. Tahir bu xüsus- 
da Cəmilə işarə vurmaq istəyirdisə də, usta 
Ramazanın duyuq düşəcəyindən çəkinir, 
dinmirdi. M. Hüseyn. Telli amadın Qaraşa 
işarə vurduğu aydın idi. M. İbrahimov. O, 
mənim nəyə işarə vurduğumu duyurdu. 
İ.Əfəndiyev. 

0 İşarə anlayan - tez başa düşən, arif. 
Kişi dövlətinə pasiban gərək; İşarə anlayan, 
söz qanan gərək. Q.Zakir. İşarəyə bənd ol- 
maq - hazır vəziyyətdə gözləmək, əmrə 
müntəzir olmaq. Üsyançılar işarəyə bənd- 
dirlər. - Qoca miirəttib kiçik bir işarəyə 
bənddi. M. Hüseyn. Durğu işarələri - bax 
durğu. 

İŞARƏLƏMƏ “İşarəlomok”don /.7,s. 

İŞARƏLƏMƏK f. İşarə vurmaq. // İşarə 
(nişan) qoymaq. 

İŞARƏLƏNMƏ “İşarəlonmək”don f.is. 

İŞARƏLƏNMƏK məch. İşarə qoyulmaq 
(vurulmaq). // Nişan qoyulmaq (vurulmaq). 

İŞARƏLİ sif 1. Başqalarından ayrılmaq 
üçün işarə (nişan) qoyulmuş, işarəsi olan. 
İşarəli səhifə. İşarəli qab. 



594 




İŞARƏSİZ 

2. məc. Üstüörtülü, kinayəli, eyhamlı. 
İşarəli söz. İşarəli danışıq. - O vaxtdan 
sonra Leylək Ələmdar Miiqim bəy Cavan- 
şirlə az görüşməmiş, onların arasında işa- 
rəli danışıqlar az olmamışdı.. S. Rəhimov. 

İŞARƏSİZ sif. İşarəsi olmayan, işarə (ni- 
şan) qoyulmamış. 

İŞARƏT bax işarə. Bir yar ki dərd bilər 
olsa; Göz-qaş işarəti neylər? Aşıq Abas. 
İşarət elədim, dərdimi bildi; Gördüm həm 
gözəldi, həm əhli-dildi. Aşıq Ələsgər. Qonaq 
çadranın altından başını bulayıb, əli ilə işa- 
rət elədi ki, yo.v belə iş olmaz. E. Sultanov. 

İŞARMA “ İ şarın aq ” d an / и. 

İŞARMAQ/ Xəfifcə işıldamaq, işıq ver- 
mək. [Xudayar bəyin] papağının altdan 
gözləri elə işarır ki, adamın canına vahimə 
oturur. C.Məmmədquluzadə. ..Bağııı qapı- 
sında yanan lampa .. işarırdı. M. S. Orduba- 
di. Hisli dirəkdən asılmış neft çırağı tövlə- 
nin dibində tüstülənə-tüstülənə işarırdı. 
Ə.Abasov. // Parlamaq, işıldamaq. Sarmaşıq 
zoğutək qıvrım sallanan; Buruq saçlarında 
işarır yağış. B. Vahabzadə. 

İŞARTI bax işarantı. 

İŞARTMA “İşartmaq”dan fis. 

İŞARTMAQ bax işıqlandırmaq. O, 
sanki ümidlərini işardan bir qüvvə ardınca 
getdi. Mir Cəlal. 

İŞBACARAN, İŞBİLƏN sif. Bacarıqlı, 
təcrübəli, qabiliyyətli, əlindən iş gələn. 
[Kətxuda] bilirdi ki, İnmirə camaatının şə- 
hərdə yaxşı işbilən, oxumuş adamları var- 
dır. N.Nərimanov. [Məcid:] Mənə də bir 
dənə işbilən arvad lazım idi.. B.Talıblı. 
[Böyük oğul:] Qonşumuz Kəblə Hüseynqulu 
da işbilən adamdır. Qantəmir. // İs. məna- 
sında. [Müəllim:] Nə qədər olsa, işbilənlə- 
rin çoxusu: alimlər, incinerlər hamısı şə- 
hərdə yaşayırlar. Ə. Haqverdiyev. Naznaz 
bu fikirdə idi ki, Qaraşın yaxşı gələcəyi var, 
ağıllıdır, ağırdır, işbiləndir, sağlam və 
gəncdir. M.İbrahimov. 

İŞBAZ is. Özünü yalandan işgüzar göstə- 
rən adam. 

İŞBAZLIQ is. İşin prinsipial, ictimai-siyasi 
cəhətini nəzərə almayan, zahiri işgüzarlıq. 

İŞCİL sif. İşləməyi sevən; zəhmətsevən, 
işgüzar, çalışqan, işlək. - Pah! İnsan da 



İŞƏMUZD 

belə işcil olar? Əjdaha kimidir! Mir Cəlal. 
[Kərim:] İşcil olmasına söz yoxdur. 
İ.Əfəndiyev. // İs. mənasında. Hər sahədə 
bir dalğa və hər daş; İşçilə qurur bir yeni 
aləm. M.Müşfıq. 

İŞCİLLİK is. Zəhməti, işi sevmə; çalış- 
qanlıq, işgüzarlıq. 

İŞÇİ is. 1. Zehni və fiziki əməyin hər 
hansı bir sahəsində çalışan adam. Fəal işçi. 
Qabaqcıl işçilər. - Mirzağa onu istirahət 
evinin bir xidmətçisi və ya məsul bir işçisi 
zənn etdi. S. Hüseyn. // Hər hansı bir müəs- 
sisədə, idarədə xidmət edən, çalışan adam. 
Ticarət işçisi. Poçt işçisi. Elmi işçi. - Qoçu- 
larla əlbir olan polis işçiləri özlərini gör- 
məməzliyə vururdular. A.Şaiq. Milis işçisi 
də qayğı göstərib onu ötürmək qərarına 
gəlmişdi. H.Seyidbəyli. 

2. Fəhlə. İşçilərlə kəndlilərin ittifaqı. 
[Eyvaz:] Mənim həqiqət sandığım kitabda .. 
işçi var, fabrikant var. C.Cabbarlı. Mən işçi 
firqəsi ııümayəııdəsiyəm. H.Nəzəıii. 

0 İşçi qüvvəsi - fəhlələr, işçilər. Bu işi 
görmək üçün işçi qüvvəsi lazımdır, işçi qüv- 
vəsi çatışmır. Mexaniki qüvvə ilə görülməsi 
mümkün olmayan işlər üçün .. əlavə işçi 
qüvvəsi verilmişdi. 

İŞÇİ-KƏNDLİ top. Fəhlə və kəndli, zəh- 
mətkeş, əməkçi. [Mirzə Həsən:] İndi təzə 
hökumət gözlənir, zəhmətkeşlər hökuməti, 
işçi-kəndli hökuməti. Ə. Haqverdiyev. [Hadi 
lələ:] Onların fikri işçi-kəndli sinfini azad 
etməkdir. S.S.Axundov. Bu hadisədən iki 
gün sonra .. işçi-kəndli qadınlar qurultayı 
açıldığından Məsmənin o axşam məruzəsi 
var imiş. S. Hüseyn. 

İŞDƏK is. dan. İş, əməl, gizli iş, kələk. 
[Namaz:] Mənim əlimin altında çox adam- 
ların işdəkləri var. Ə. Haqverdiyev. [Dər- 
viş:] Dünyanın .. işdəkləri çarpaz şəkillidir. 
A.Divanbəyoğlu. 

İŞEMİYA is. \yun.] tib. Yerli qan azlığı; 
toxumalara lazımı qədər qanın çatmaması. 
Mərkəzi sinir sistemi və ürək əzələsi işemi- 
yaya daha tez tutulur. 

İŞƏGƏLƏN bax işəyarayan. 

İŞƏMUZD is. iqt. Fəhləyə gördüyü işin 
(istehsal etdiyi məmulatın) miqdarına görə 
verilən əmək haqqı. Işəmuzd əmək haqqı. 



595 




tŞƏMUZDÇULUQ 

İŞƏMUZDÇULUQ is. iqt. Müəssisələrdə 
işəmuzd əmək haqqının tətbiqi. 

İŞƏYARARLILIQ is. İşəyarar şeyin hal 
və keyfiyyəti. 

İŞƏYARAYAN, İŞƏYARAR(LI) sif. Ya- 
rarlı, lazımlı, gərəkli; fayda verə bilən. İşə- 
yarar şey. 

İŞGƏNCƏ is. [fars.] Vəhşi və amansız 
üsullarla verilən cismani əzab. [Qətibə:] 
[Hüsaməddin] azacıq bir işgəncə nəticəsin- 
də bizim bütün sirlərimizi Qızıl Arslana ve- 
rəcəkdir. M. S. Ordubadi. Gör necə vermiş 
rəiyyət bəylə pəncə-pəncəyə; Kəndliyə, rənc- 
bərlərə bax, bir olan işgəncəyə. Ə.Qəmkü- 
sar. [Qaragün:] [Şübhəli adamı] sabaha qə- 
dər işgəncələrlə dindirdim. M.Rzaquluzadə. 
// Ümumiyyətlə, əzab, əziyyət, zülm. Bur- 
dan uzaq Gəncədir; Zülfün pəncə-pəncədir; 
Ölüm bir dəfəlikdir; Ayrılıq işgəncədir. 
(Bayatı). Nəyə gərək bahar, - dedim, - nəyə 
gərək əyləncə ; Qan qardaşını zalımlardan 
görürkən min işgəncə. S. Rüstəm. GiUnaz və 
Səriyyə xala gecə yarısı, ayyarımlıq dözül- 
məz əzab və işgəncədən sonra ilk dəfə rahat 
yataraq yuxuya getdiyi zaman [Səadət] hələ 
gəlməmişdi. M. İbrahimov. □ İşgəncə et- 
mək (vermək) - əzab vermək, əziyyət ver- 
mək, çox incitmək. [Xacə Nizam:] Mən də 
bir xeyli üzüldüm o gecə; Etdilər öncə bir az 
işgəncə. H. Cavid. Necə ola bilər ki, ata-ana 
öz yeganə övladma bu qədər işgəncə ver- 
sin?! İ. Hüseynov. 

İŞGƏNCƏLİ sif. Əzablı, əziyyətli, ağır, 
dözülməz; əzab və əziyyətlə dolu. Bizim 
gözlərimiz önündən uzun, işgəncəli bir in- 
san həyatı gəlib keçir. M. Hüseyn. 

İŞGƏNƏ is. [fars.] Yarıbişmiş yağlı ətin, 
toyuğun suyu. // Hələ cızdaq halına gəlmə- 
miş sulu quyruq tikələrindən ibarət yemək. 
Qovurma, kabab, işgənə, cızdaq iyi küçəni, 
meydanı, meşəni bürüyürdü. Mir Cəlal. 

İŞGİL 1 is. məh. dan. 1. Cəftə, qarmaq. 
[Kosa] .. şüşənin sınıq yerindən əlini içəriyə 
saldı və işgili tərpətdi. S. Rəhimov. 

2. Arabanın qolu ilə boyunduruğu birləşdi- 
rən nazik ağac. // Arabanın təkəri çıxmamaq 
üçün oxunun ucuna keçirilən ağac parçası. 

İŞGİL 2 is. 1. Zənn, şübhə, güman. 

2. Çətinlik, maneə, əngəl, çətin vəziyyət. 
İşgildən çıxmaq. □ İşgil olmaq (törətmək) 



İŞGÜZAR 

- mane olmaq, əngəl yaratmaq. İşgil törət- 
mək onun köhnə peşəsidir. İşgilə düşmək 

- çətinliyə, çətin vəziyyətə düşmək. İşgilə 
salmaq - əngələ salmaq. Ol badəni kim, 
əqlimi başdan aparıbdır; Sandın məni, mən 
sadədili işgilə saldın. Qövsi. 

3. məc. Çatışmazlıq, nöqsan, əngəl. [Mir- 
zə Dadaş:] Camaat, görürsünüz ki, bu oğla- 
nın başında bir balaca işgil var. N.Vəzirov. 

İŞGİLBAZ sif. məh. Hiyləbaz, kələkbaz, 
fırıldaqçı. İşgilbaz adam. 

İŞGİLLƏMƏ 1 “İşgilləmək 1 ”dən/w. 

İŞGİLLƏMƏ 2 “İşgilləmək 2 ”dən/w. 

İŞGİLLƏMƏK 1 / məh. İşgil salmaq, işgil 
keçirmək. Arabanı işgilləmək. 

İŞGİLLƏMƏK 2 f. Bir işin düzəlməsinə 
mane olmaq, əngəl törətmək, pər qatmaq. 

İŞGİLLİ 1 sif məh. İşgili olan, işgillə bağ- 
lanmış, cəftələnmiş. İşgilli qapı. 

İŞGİLLİ 2 sif. Əngəlli, çətin, şübhəli. İş- 
gilli iş. 

İŞ-GÜC bax İş 1 və 3-cü mənalarda. 
Oğul, işin-gücün bu vaxtında bilmirəm ge- 
dim, necə gedim, getməyim, necə getməyim. 
“Aşıq Ələsgər”. [Hacı Murad:] Oğul, .. yenə 
irəliki kimi işə-gücə get. S.S. Axundov. 
Deyib-danışaram şümşad boyundan; 
İşindən-gücündən, təzə toyundan. M. Rahim. 
□ İşdən-gücdən eləmək - avara qoymaq, 
işindən ayırmaq. İşdən-gücdən olmaq 

- hər hansı bir səbəbə görə işindən avara 
olmaq, işini buraxmağa məcbur olmaq, heç 
bir iş görə bilməmək. [Qulu:] Bu da kasıb 
oğlandır, neçə gündür işdən-gücdən olub- 
dur. N.Vəzirov. İşə-gücə yaramaq - xeyir 
vermək, köməyi dəymək, kara gəlmək, işə 
yaramaq. Bu zaman üç oğlundan heç birisi nə 
.. toxum daşıyır, nə də bir saxsı su gətirib işə- 
gücə yarayırdı. S. Rəhimov. İşini-gücünü 
buraxmaq - heç bir işlə məşğul olmamaq, 
işindən əl çəkmək, avaralanmaq. [Əsəd 
bəy:] ..Gələn gündən işin-gücün buraxmış, 
bir tüfənglə ora-buram gəzir. C. Cabbarlı. 

İŞGÜZAR sif. 1 . Bacarıqlı, işbacaran, işdə 
təcrübəsi olan. İşgüzar miidir. - Burada gözə 
dəyən hər şey otaq sahibinin işgüzar bir adam 
olduğunu göstərirdi. M.Hüseyn. Əbil .. Mux- 
tar Zeynalovu işgüzar və gözütox bir adam 
kimi tanıyırdı. Ə.Vəliyev. [Nuriyyə:] Sədriniz 



596 




İŞGÜZARLIQ 

işgüzar adama oxşayır. İ.Əfəndiyev. // Zəh- 
mətsevən, işləyən, işcil, işləməyi sevən, 
təşəbbüskar. Qoçaq və işgüzar qızlardan 
olduğuna görə, qayınatası Mələkdən əl 
çəkməyib on üç yaşından kiçik oğluna nikah 
etdi. A.Divanbəyoğlu. Küçə sürətlə ora-bura 
gedən işgüzar adamlarla dolu idi. S.Rəhman. 

2. Əməli əhəmiyyəti olan, iş üçün faydası 
olan; ciddi. İşgüzar səfər. Konfrans işgüzar 
(z.) şəraitdə keçdi. - [Mayor:] Cavanşir bəy- 
lə işgüzar söhbətimiz var. Ə.Məmmədxanlı. 

İŞGÜZARLIQ is. işgüzar olma; zəhmət- 
sevərlik, işcillik, təşəbbüskarlıq, bacarıqlılıq. 
Bülənd zarafatyana otağa rişxənd etməklə 
bərabər, anasının belə işgüzarlığına təəccüb 
etmişdi. Ə.Əbülhəsən. İşgüzarlıq mühüm 
iradi keyfiyyətlərdən biri olub, başlanan hər 
hansı bir işi .. tədriclə, ardıcıl olaraq axıra 
qədər icra etməkdir. "Psixologiya oçerkləri”. 

İŞĞAL is. [ər.] Hər hansı bir dövlətin 
hərbi qüvvələri tərəfindən başqa dövlətin 
torpağının tııtıılması. Aprel işğalı. - Azər- 
baycan Atabəylərinə məxsus torpaqlar ta- 
mamilə xarəzmlər, İraq və iranlıların işğalı 
altında idi. M. S. Ordubadi. □ İşğal etmək 
- 1) tutmaq, zorla soxulmaq. Özgənin tor- 
paqlarını işğal etmək; 2) köhn. məşğul et- 
mək. Əski xatirələr fikrimi işğal etmişdi. 
S. Hüseyn. Məcidin təbrik etməyi Nadiri bir 
az düşündürdüsə də, amma qəlbini işğal 
edən hissiyyatın bu tezliklə bu rəngə girmə- 
sinə .. əhəmiyyət vermədi. B.Talıblı. 

İŞĞALÇI is. Özgə torpaqlarını zorla tu- 
tan, işğalçılıq siyasəti yeridən (adam, dövlət 
və s.). Yadelli işğalçılara qarşı mübarizə 
aparmaq. - [Uluq bəy:] Elə dərs verərik iş- 
ğalçılara; Bir də üz çevirməz bu şən diyara. 
A. Şaiq. Azərbaycan xalqı heç bir zaman 
yadelli işğalçılara boyun əyməmiş, heç bir 
zaman öz mənliyini, öz milli vüqarını itir- 
məmişdir. İ.Əfəndiyev. 

İŞĞALÇILIQ is. işğal siyasəti yürütmə; 
istilaçılıq. İşğalçılıq siyasəti. 

İŞIĞADAVAMLI sif. Işığm təsiri ilə də- 
yişməyən, işıq təsir etməyən, işıqdan qorx- 
mayan. İşığadavamlı boyalar {rənglər). 

İŞIĞADAVAMLILIQ is. işığadavamlı şe- 
yin hal və keyfiyyəti. Rənglərin işığada- 
v amlılığı. 



işiQ 

İŞIĞAHƏSSAS sif. işığa həssas olan, 
işıqdan təsirlənən. İşığahəssas kağız. İşığa- 
həssas sinirlər. 

İŞIĞAHƏSSASLIQ is. işığa həssas olma 
xassəsi, işığa həssas olma. 

İŞIQ is. 1 . Ətrafı işıqlandıraraq, onu gözlə 
görünəcək hala salan şüa enerjisi; nur, ziya. 
Gün işığı. Ay işığı. Lampa işığı. Fənər işığı. 
İşıq şüası. - Yağışın arasında küçələrdə ya- 
nan elektrik işıqları tutqun bir ziya nəşr 
edirdilər. S.Hüseyn. Şam işığında bir dəstə 
kefli Cumanın nəzərini cəlb etdi. Ə.Əbülhə- 
sən. Qapı aralandı və içəridən ağ qarın üs- 
tünə sarımtıl- qırmızı bir işıq zolağı düşdü. 
Q. ilkin. □ İşıq almaq məc. - 1) qüvvət al- 
maq, ilham almaq; 2) daha qüvvətli işıq 
mənbəyi vasitəsilə işıqlanmaq. Huri, mələk 
ola bilməz sənə tay; işıq alır camalından 
ərşdə ay. Aşıq Mirzə. İşıq olmaq - işıqlan- 
maq, nurlanmaq. Söz deyən aşiq oldu; Elə 
yaraşıq oldu; Bu giin yar bizə gəldi; Evimiz 
işıq oldu. (Bayatı). İşıq saçmaq - şüalan- 
maq, ətrafa işıq vermək, işıq yaymaq. Tində 
yanan bir fənər ətrafa zəif işıq saçırdı. 
S.Rəhman. İşıq salmaq - 1) işıqlandırmaq, 
nurlandırmaq. On dörd gecəlik ay qayalara 
işıq salıb, vahiməli kölgələr təşkil edirdi. 
H.Nəzərli. Bəzən olur həyatımın dağlarını 
duman alır; O gün sənin titrək laylan yolla- 
rıma işıq salır. Ə. Cavad; 2) parıldamaq, şə- 
fəq saçmaq, bərq vurmaq. Uziiyün qaşı işıq 
salır. - [Salamov:] Bunlar [brilyantlar] baş- 
qa şeydir, əııtiqə şeydir, qaranlıqda işıq sa- 
lır. C.Cabbarlı. İşıq vermək - 1) işıqlandır- 
maq, işıq saçmaq, nurlandırmaq. Ay doğdu 
işıq verdi; Yara yaraşıq verdi; Sinəndən do- 
ğan ulduz; Gözümə işıq verdi. (Bayatı). 
[Pərşan] göylərin axşam parıltısında halə- 
lənnıiş ay kimi işıq verirdi. M. İbrahimov; 
2) məc. qüvvət vermək. Milyonların gücünü 
bir məqsədə yönəltdin; İşıq verdin gözünə, 
qüvvət oldun qoluna. R.Rza. İşıqdan düş- 
mək - 1) işığı azalmaq, parıltısı sönmək, 
zəifləmək. Dan yeri yenicə sökülürdü, .. ay 
və ulduzlar günün parlaq şüaları qarşısında 
işıqdan düşüb, sönük bir halda gözdən itir- 
dilər. Çəmənzəminli; 2) qüvvətdən düş- 
mək, zəifləmək (göz haqqında). 

2. Günün hər hansı bir vaxtı üçün səciy- 
yəvi olan aydınlıq. Gündüz işığı. Sabah 



597 




İŞIQHAİŞIQ(DA) 

işığı. Axşam işığı (alaqaranlıq). // Dan yeri, 
şəfəq. Sabahın işığı süzdü içəri; Dostlara 
göstərdi doğan səhəri. M.Rahim. Üfüqdə 
səhər şəfəqinə bənzər bir işıq parıldayır. 

M. Rzaquluzadə. 

3. Lampa, fənər, şam və s. işıq mənbəyi 
mənasında. İşığı yandırmaq. İşığı keçirmək, 
işığı irəli tut. - Nüşapəri xanımın ürəyinə 
şək damdı, işığı tutub, ona tərəf üz qoydu 
getməyə. (Nağıl). ..Otağııııdakı işığı keçi- 
rəndə xəfif qırmızı bir parıltının pəncərə 
şüşələrində titrədiyini görürdüm. Ə.Məm- 
mədxanlı. 

4. İşıq çıxan yer, işıq yer, işıq düşən yer, 
işıqlanmış yer. Dalı işığa tərəf durmaq. 
Dərmanı işığa qoyma. 

5. məc. Ağ gün, aydınlıq, xoşbəxtlik, fə- 
rəh mənasında. İşığa çıxasan. 

6. məc. Maarif, mədəniyyət, ürfan, tərəq- 
qi mənasında. İndi gənclik Bakuıı sevir. İndi 
Bakı onlar üçün işıq və bilik mənbəyi ol- 
muşdur. M.Hüseyn. İşıq, nur mənbəyi gözəl 
yurdumuz; Getdiyin yollara nurlar səpələr. 

N. Rəfıbəyli. □ İşıqdan qorxan - maarif- 
dən qorxan, maarif düşməni, tərəqqi düş- 
məni; cəhalətpərəst. ..İşıqdan qorxan və 
millətin ayılmağından xof və əndişə edən 
mülkədar, bəylərin və ağaların mərhəmə- 
tindən [kənd camaatı] bir növ əxlaqsız olub- 
lar. F.Köçərli. 

7. ıııəc. Aydınlıq, təmizlik mənasında. 
Dağlar başı işıqdır; Gün dağa yaraşıqdır ; 
Qaynanam məni sevmir; Oğlu mənə aşıqdır. 
(Bayatı). 

0 İşığı düşmək - çox gözəl, göyçək, ağ- 
bəniz qadın (qız) haqqında. Qız o qədər gö- 
zəldi ki, işığı düşürdü çəmənə, qazlar ürküb 
otlaşmırdılar. (Nağıl). İşıq müalicəsi - işıq 
şüalarının (günəş, ya süni işıq mənbəyindən 
çıxan şüaların) müalicə məqsədi ilə tətbiqi. 
İşıq siqnalı - işıq vasitəsilə verilən siqnal, 
işarə. İşıq üzü görməmək, işıq üzünə həs- 
rət qalmaq - daima qapalı bir yerdə otıırub, 
açıq havaya çıxmamaq, ya çıxa bilməmək. 
Göz verib işıq verməmək - bax göz. Gö- 
zünə işıq gəlmək - bax göz. 

İŞIQHAİŞIQ(DA) zərf Dan yeri sökül- 
məyə başlayanda, hava işıqlaşmağa başla- 
yanda. İşıqhaişıqda qara damın hisli baca- 
sından içəri işıq düşdü. S. Rəhimov. 



İŞIQLANMAQ 

İŞIQLANDIRICI sif. Ətrafı işıqlandıran, 
süni işıqlandırmağa məxsus. İşıqlandırın 
cihaz, işıqlandırın raket. 

İŞIQLANDIRILMA “İşıqlandırılmaq”dan 
fis. 

İŞIQLANDIRILMAQ məch. 1. İşıq edil- 
mək, elektrik işığı çəkilmək. [Əhməd:] Bü- 
tün kəndlərimiz başdan-başa işıqlandırıl- 
sın. S. Rəhimov. 

2. məc. Şərh etmək, şərh edilmək; aydın- 
laşdırılmaq. Məsələ mətbuatda işıqlandırıl- 
mışdır. 

İŞIQLANDIRMA “İşıqlandırmaq”dan/ is. 

İŞIQLANDIRMAQ f 1 . İşıq eləmək, işıq 
salıb aydın etmək, görünəcək hala salmaq. 
Tapdıq axır Lizalartək necə caııaııələri; Çil- 
çıraqlarla işıqlandırırıq xanələri. M.Ə.Sabir. 
Fərlıad bəy qabaqda gedirdi. Kürəyinin or- 
tasını ay işığı işıqlandırırdı. Qantəmir. Sa- 
hil boyu düzülmüş fənərlərin əksi dənizdə 
gəzən yelkənli qayıqları işıqlandırırdı. 
S. Rəhman. // Bir şeyin işığını müəyyən 
səmtə, yerə və s.-yə yönəltmək. Evin kün- 
cünü işıqlandırmaq. Üzünü işıqlandırmaq. 
И Elektrik işığı ilə təmin etmək, işıq çək- 
mək. Küçələri işıqlandırmaq. Parkı işıqlan- 
dırmaq. 

2. məc. Canlandırmaq, isindirmək, həra- 
rətləndirmək, ruhlandırmaq. [Komandirin] 
qaradiııməz sifətini xəfif bir gülüş işıqlandı- 
rırdı. Ə. Vəliyev. 

3. məc. İzah etmək, təsvir etmək, yaz- 
maq, göstərmək, şərh etmək. Nömrədə əsas 
məsələləri işıqlandırmaq. Nitq mədəniyyəti 
məsələlərini qəzetdə geniş işıqlandırmaq 
lazımdır. - “ Kəşkiil ” hər məsələdən yazırdı, 
iqtisadi, ictimai, siyasi, ədəbi mövzuları 
işıqlandırırdı. M. İbrahimov. 

İŞIQLANMA “İşıqlanmaq”dan f.is. 

İŞIQLANMAQ / 1. İşıq olmaq, aydınla- 
şaraq görünə bilmək, işıqla dolmaq. [Park] 
yalnız yeni çıxmaqda olaıı ayııı ziyası ilə xə- 
fifcə işıqlanmışdı. S. Hüseyn. Gecə tonqal 
yanardı; Qazma işıqlanardı. M.Seyidzadə. 
// Məc. mənada. Cahan işıqlanacaq sülh ilə, 
səadət ilə. Ə. Vahid. 

2. Səhər açılmağa başlamaq, dan yeri sö- 
külmək. (Bu mənada çox vaxt "hava” sözü 
ilə). Gözlərimi açdım, gördüm hava təzə 



598 




İŞIQLAŞMA 

işıqlanır. C. Məmmədquluzadə. İndi da ki 
saat dörddür, hələ işıqlanmayıb. Ə. Haqver- 
diyev. Hacı Qasım işıqlanmamışdan qabaq 
yuxudan oyandı.. E. Sultanov. Hava işıqla- 
nana oxşamırdı. Mir Cəlal. 

3. məc. Hər hansı bir hissin təsiri ilə 
üzündə, gözlərində sevinc əlaməti zahir ol- 
maq, ruhlanmaq, canlanmaq. Qarı pulu gö- 
rən kimi gözləri işıqlanıb dedi: - Mənim gö- 
züm üstə! “Aşıq Qərib”. Bu səsləri Lütfəli 
eşidən kimi .. şadlığından işıqlanıb güldü. 

I.Musabəyov. 

İŞIQLAŞMA “tşıqlaşmaq”dan /.7,s. 

İŞIQLAŞMAQ/ 1. İşıqlanmaq, daha işıq 
olmaq, işığı artmaq. Deyəsən, lıava bir az 
işıqlaşan kimi olmuşdu. M.Rzaquluzadə. 

2. B a x işıqlanmaq 2-ci mənada. Nə yer- 
də bir ocaq, nə göydə bir şanı! Göz-gözü 
görməyir .. işıqlaşanda. Ə.Cəmil .Kotançılar 
işıqlaşanda qalxır.. B. Bayramov. Gün çıx- 
mamış olsa da, hava işıqlaşırdı. M. Süley- 
manov. 

İŞIQLATMA “ İ şı q 1 atm aq ” d an /, к. 

İŞIQLATMAQ bax işıqlandırmaq. Əziz 
balalar! ..Zəmanənin təqazasi, daha doğru- 
su, hürriyyətin günü biz gedən qaranlıq, 
məşəqqətli yolları işıqladıb asan etdi. 
N.Nərimanov. Düşərgədə işıqlat sən də ya- 
şıl bağları. M.Rahim. Ay çıxıb bağçanı işıq- 
latmışdı. Ə.Məmmədxanlı. //Məc. mənada. 
Onun qoca simasını; işıqlatdı bir nıəna. 
N.Rəfibəyli. Ay kimi Füzuli də; İşıqlatdı hər 
yeri. B.Vahabzadə. 

İŞIQLI sif. 1 . Güclü işıq verən, işıq saçan, 
işığı yaxşı olan, parlayan. İşıqlı lampa. - Ha- 
vanın üzü ləkəsiz olduğu üçün işıqlı ulduzlar 
ötədə-bəridə fərq edilirdi. S. Hüseyn. Ay 
işıqlı, göy ulduzlu, yol aydın; Könlüm evi 
çıraqbandır bu gecə. R.Rza. 

2. Yaxşı işıqlandırılmış, işıqla dolu, çox 
işıq düşən. İşıqlı otaq. İşıqlı salon. - Sara- 
yın geniş, işıqlı, yaraşıqlı foyesində neft qa- 
baqcıllarının .. şəkilləri vurulmuş böyük şə- 
rəf lövhəsi var idi. M.Rzaquluzadə. Mehri- 
ban .. uzun, işıqlı dəhliz ilə gedib sola dön- 
dü.. H.Seyidbəyli. 

3. Şəffaf, parlayan, təmiz, ləkəsiz. İşıqlı 
şüşə, işıqlı səma. - Xoşladığını bir gecə; 
yerlər, göylər işıqlı; Ay bir sərxoş göz kimi. 



İŞIQSEVƏN 

ulduzlar yaraşıqlı. M.Müşfıq. Elə bil çayın 
suyu aya qədər ucalmaq, aydın səmanın 
işıqlı sifətini öz bulaşığına boyamaq istəyir- 
di. Ə.Vəliyev. 

4. məc. Fərəhli, məsud, xoşbəxt. İşıqlı 
gələcək, işıqlı günlər. - Bir işıqlı dünya var 
- haqq-ədalət dünyası! Ə.Cəmil. // məc. 
Yaxşı, gözəl, nəcib. Həyatın işıqlı və qa- 
ranlıq cəhətləri. 

5. məc. Açıq, aydın, parlaq (fikir, ağıl haq- 
qında). [Zeyd:] Qeys işıqlı bir zəkadır, cə- 
halət ona məcnun damğası vurur. Ə.Məm- 
mədxanlı. 

0 İşıqlı dünya - yaşadığımız dünya, aləm. 
Nağıllarda Simurq quşu qəhrəmanı qaran- 
lıq dünyadan işıqlı dünyaya çıxarır. - Dər- 
viş ucaboylu, arğaz, uzunsaçlı və saqqallı idi. 
Gözlərindən və üzündən bunun yuxu və mə- 
şəqqət və işıqlı diiııyada cəhənnəm oduna 
düçar olduğu görünürdü. A.Divanbəyoğlu. 

İŞIQLIQ is. 1 . İşıqlı şeyin halı, işıqlanma 
dərəcəsi. Lampanın işıqlığı. H İşıq, parlaqlıq. 

2. Adətən kənd evlərində, daxmalarda, 
pəyədə, tövlədə və s.-də işıq gəlmək üçün 
yer, balaca pəncərə. ..Daxmanın bir tayqa- 
nad qapısı, bir də divarın başında xırda bir 
işıqlığı vardı. S. Rəhimov. 

3. məc. Maarif, mədəniyyət, elm, ürfan. 
□ İşıqlığa çıxmaq məc. - 1 ) maariflənmək, 
mədəniləşmək. Əziz balalar! ..Bizini qa- 
ranlıqdan işıqlığa çıxmağımıza mane olur- 
dular. N.Nərimanov; 2) xoşbəxt olmaq, 
xoşbəxtliyə çıxmaq. İşıqlığa çıxasan (çıxa- 
sınız) - xoşbəxtlik, səadət, yaxşı gün arzu- 
su. [İmran:] Ay səni görüm, işıqlığa çıxa- 
san! M. Hüseyn. 

İŞIQOTU is. bot. Dağlıq yerlərdə, çəmən 
və kolluqlarda bitən çoxillik ot-bitki. 

İŞIQÖLÇƏN is. fiz. Hər hansı işıq mən- 
bəyinin gücünü ölçmək üçün cihaz; fotometr. 

İŞIQSAÇAN sif. 1 . Özündən işıq verən, işıq 
şüaları buraxan; ətrafı işıqlandıran. İşıqsa- 
çan cisimlər. İşıqsaçan bomba. 

2. məc. Nurlandıran, nursaçan. [Sevil:] 
Mədəniyyət sarayı mədəniyyətin sönməz 
ocağı, ətrafa işıqsaçan bir mayakdır. 
S. Rəhimov. 

İŞIQSEVƏN sif bot. Günəş tutan, işıqlı, 
açıq yerləri sevən. İşıqsevən bitkilər. İşıqse- 
vən ağaclar. 



599 




İŞIQSIZ 

İŞIQSIZ sif. 1 . işığı olmayan, yaxııd yaxşı 
işıq düşməyən. İşıqsız otaq. П zərf işıq ol- 
madan, lampa yandırmadan; qaranlıqda. 
Niyə işıqsız oturmusan? П məc. Cansız, hə- 
yat işartısı olmayan, ölgün, zəif. İşıqsız göz. 

2. məc. Nadan, cahil, hüquqsuz, sevincsiz. 
C. Məmmədquluzadə öz realist qələmi ilə 
Azərbaycan qadınlığının .. işıqsız, yazıq və 
qu l həyatını qüdrətlə təsvir etmişdir. 
M.lbrahimov. 

İŞIQSIZLIQ is. 1. İşıq olmadığı hal və 
vəziyyət. 

2. məc. Cəhalət, mədəniyyətsizlik, na- 
danlıq. 

İŞIQUCU bax işıqyeri. Qoca usta yalnız 
Tahirin deyil, işıqucu gördüyü hər bir şa- 
girdinin üstündə mehriban bir ata kimi əs- 
məyə çoxdan adət eləmişdi. M. Hüseyn. 

İŞIQVERİCİ 1. sif işıqsaçan. 

2. is. İşıqlandırıcı cihaz. Bütün işıqverici- 
lər lampa malları qrupuna aiddir. 

İŞIQYERİ is. Ümid yeri, ümid verən şey. 
ikinci səbəb o idi ki, Mehdiqulunun umaca- 
ğı vardı, işıqyeri görünürdü. Mir Cəlal. 

İŞILDAĞ is. тәһ. Dəniz kənarında ən 
hündür və görüş dairəsi geniş olan yerdə ti- 
kilmiş nişangah, mayak. 

İŞILDAQUŞ is. zool. Qaranlıqda parılda- 
yan cücü. Əyilən yarpağında titrəyərək ; Qon- 
maq istər .. işıldaquş min-min. R.Rza. 

İŞILDAQUYRUQ is. zool. Sərçəkimilər 
dəstəsindən parlaq, al-qırmızı quyruğu olan 
quş. 

İŞILDAMA “işıldamaq ”dan /.7.s\ 

İŞILDAMAQ/ İşıq vermək, işıq saçmaq. 
Yerlərdə işıldamır nə bir şam, nə bir ocaq; 
Göylərdə eşidilir ölüm nərəsi ancaq. Ə.Cəmil. 
Elektrik lampaları axşamın boz dumanları 
içərisində sönük bir parıltı ilə işıldayırdı. 
Q. İlkin. // Parlamaq, parıldamaq, bərq vur- 
maq. Üzüyün qaşı işıldayır. Şüşə işıldayır. 
- Hər işıldayana qızıl deməzlər. (Ata. sözü). 
Vaqif yağışdan sonra təmizlənib işıldayan 
otlara və çiçəklərə baxır, zövqlənirdi.. 
Çəmənzəminli. Manqalın işığında onun xı- 
nalı dırnaqları və barmağındakı qızıl üzük 
işıldadı. İ. Hüseynov. 

İŞILDATMA “İşıldatmaq’’dan fis. 

İŞILDATMAQ/ 1. Bir şeyi silməklə, ya- 
xud üzərinə bir şey çəkməklə, sürtməklə 



İŞLƏDİLMƏK 

parıldatmaq. Şüşələri işıldatnıaq. Döşəməni 
işıldatmaq. - Kəndə yetişəndən sonra Alnıaz 
uzunboğaz çəkməsini keçi piyi ilə yağlayıb 
işıldadıı; S. Rəhimov. 

2. Parlatmaq, parıldatmaq. Canavarlar bu 
yerləri hələ də adamsız sayaraq, gecələr 
çadırların ətrafında dolanır və alovlu göz- 
lərini işıldadaraq, öz ruzilərini gözləyirdi- 
lər. Ə. Sadıq. 

İŞIL-İŞIL: işıl-işıl işıldamaq (parlamaq, 
parıldamaq) - par-par parıldamaq. Pişiyin 
gözləri qaranlıqda işıl-işıl işıldayır. Üzüyün 
qaşı işıl-işıl parıldayır. - Dağlar, çəmənlər 
geyinir al, yaşıl; Yerlər, göylər parıldar işıl- 
işıl. H.Cavid. Ay aydınlıq; ulduzlar da; Par- 
layırdı işıl-işıl. M.Dilbazi. 

İŞILTI is. Zəif işıq. Nə işıltı, nə də çıraq, 
nə bir qara daxma var; Hər yer bütün qalın 
qar. A.Səhhət. Enirəm qazmaya... Qazma 
soyuq, dar; Od-ocaq yoxsa da, bir işıltı var. 
Ə.Cəmil. Qar getdikcə daha şiddətlə yağır, 
solğun bir işıltı axşam qaranlığında əks 
edirdi. Ə.Məmmədxanlı. // Uzaqdan görü- 
nən işıq nöqtəsi. Hər iki yanda bir çağırım- 
lıqda göz qırpan işıltı görünürdü. M.Rza- 
quluzadə. □ İşıltı gəlmək - işıq görünmək, 
işıq seçilmək. Yolçu qapı tərəfdən bir işıltı 
gəldiyini görüb, yavaş addımla yaxınlaşdı. 
S.Rəhman. Uzaqlardakı kəndlərdən ala- 
seyrək işıltı gəlirdi. S. Rəhimov. 

İŞILTILI sif İşıltısı olan, işıldayan, parıl- 
dayan. Rza bəy nədənsə hirslənib, geri da- 
ranmış və ortadan ikiyə bölünmüş işıltılı 
saçlarını qarışdırdı. Ə. Vəliyev. 

İŞIRĞAN is. bot. Toxumları ədviyyə kimi 
işlədilən bir bitki. İşırğaıı bal verən bitkidir. 

İŞKƏMBƏ is. [fars. ] Gövşəyən heyvan- 
ların ikinci mədəsi. Gövşəyən heyvanlarda 
udulan yem işkəmbəyə daxil olaraq yumşa- 
lır, qarışır, əzilir. “Ümumi zootexniya”. 

İŞLƏDİCİ is. 1 . xiis. İşlədən, hərəkətə gə- 
tirən, işə salan. 

2. Bax işlətmə 2-ci mənada. İşlədici 
dərmanlar. 

İŞLƏDİLMƏ "İşlədilmək”dən fis. Ma- 
şınların işlədilməsi. 

İŞLƏDİLMƏK тәсһ. 1 . İstifadə edilmək, 
tətbiq edilmək, hərəkətə gətirilmək, işə sa- 
lınmaq. Cihazların işlədilmək qaydası. 



600 




İŞLƏK 



İŞLƏMƏK 



2. Danışıqda, yazıda istifadə edilmək. 
Danışıqda qəliz sözlər işlədilməməlidir. 
Onun məqaləsində çoxlu termin işlədilmişdir. 

3. Sərf edilmək, istehlak edilmək. Kağı- 
zın hamısı işlədilmişdir. 

4. İşləməyə məcbıır edilmək, yaxud bir 
işdə istifadə edilmək, iş gördürülmək. İxti- 
sası üzrə işlədilmək. 

İŞLƏK 1 sif. 1. Zəhməti, işləməyi sevən, 
çox işləyən, daim işləyən, vaxtını işdə ke- 
çirən; fəal, çalışqan. İşlək adam. Bu yerlərin 
camaatı işləkdir. - İşlək keçəl ərə gedər, 
pinti gözəl gora. (Ata. sözü). Qızxanım əri 
kimi işlək, xoşxasiyyətli, namuslu bir qadın 
idi. S.S.Axundov. [Əliqulu:] ..Siz Əhməd 
Soltaıızadə kimi işlək adamı bəyənmirsiniz. 
M. Süleymanov. // Zəhmətkeş, fəhlə. Qarı 
bir qədər susduqdan sonra: - Bəli, oğul, 
- dedi, - ..o dustaq isə, bala, istəyir ki, işlək 
adamlar, fəhlələr heç olmasa günbatanda 
evlərinə qayıtsınlar.. Ə.Məmmədxanlı. 

2. Çox işləyən, gediş— gəlişli, hərəkət çox 
olan. İşlək küçə. İşlək yol. 

3. İşləyən, iş görmək üçün olan, iş görən, 
təsərrüfatda istifadə olunan. İşlək heyvan- 
lar. İşlək at. - İşlək malı öyərlər; Tənbəlini 
söyərlər; Öküz cütə getməsə; Qaşqasına 
döyərlər. (Holavar). 

4. tex. İşləyən, hərəkət edən, ya hərəkət 
etdirici. İşlək boru. İşlək çarx. - Buruğun 
ortasında qoyulmuş rotor fırlanaraq, kvad- 
rat işlək boru vasitəsilə quyudakı qazıma 
kəmərini də fırladır və beləliklə, hərəkət 
baltaya keçirilir. S. Quliyev. // Saz (maşın 
və s. haqqında). 

İŞLƏK 2 is. dan. bax işdək. [Leylək 
Ələmdar] yırğalana-yırğalana Müqim bəy 
Cavanşirin həyətinə girəndə birdən-birə 
çar pristavını görüb, özünün bütün işləklə- 
rini xatırladı. S.Rəhimov. [Anam:] Qoy- 
mursan bu tramvay altında qalmışın işlək- 
lərini bildirəm. Mir Cəlal. 

İŞLƏMƏ 1 “İşləmək”dən/w. 

İŞLƏMƏ 2 is. 1 . İynə və s. ilə parça üzə- 
rində işlənmiş bəzək, naxış. Güləbətin işlə- 
mələr bəzi geyimlərin, araqçın, saatqabı, 
pul kisəsi, daraqqabı və başqa məişət şeylə- 
rinin üzərində görülür. “Azərbaycan xalq 



sənəti’’. // Həkk edilmiş, qazılmış, oyulmuş 
naxış, şəbəkə və s. Sola və sağa açılan qa- 
pıların yanında ləmə kimi divara qazılmış, 
dördkünclü işləmələr vardı. M. İbrahimov. 
// Kağızdan kəsilmiş bəzək. Qəfəsələr üstü- 
nə; Salmaq üçün kağızdan; işləmələr qayır- 
dı. B.Vahabzadə. 

2. B ax işləməli. İşləmə dəsmal. 

İŞLƏMƏK/ 1. İş görmək, bir işlə məş- 
ğul olmaq, çalışmaq, əməyini tətbiq etmək. 
Tarlada işləmək. Əkində işləmək. Evdə işlə- 
mək. Axşamlar işləmək. - O saat bilinirdi ki, 
sədr arabaçının vicdanla və hamıdan yaxşı 
işlədiyinə tamamilə arxayın idi. M.Hüseyn. 
Şərəfoğlıı Muğanda iki dəfə uzun müddət 
yaşayıb işləmişdi. M.İbrahimov. İşçilər isti- 
yə baxmadan od kimi işləyirdilər. Mir Cəlal. 
// Bir yerdə xidmət etmək. Məktəbdə işləmək. 
Zavodda işləmək. Harada işləyirsən? - [Hə- 
sənağa:] Baxım görüm nəyə ləyaqətləri var, 
bir əməlli qulluğa qoyum işləsinlər, sən də bir 
qədər istirahət elə. Ə. Haqverdiyev. Əziz 
Narıncın maarif şöbəsində işlədiyini bilirdi. 

S.Rəhman. // dan. Bir vəzifə daşımaq, bir 
peşədə çalışmaq, ...vəzifəsini yerinə yetir- 
mək. Mexanik işləmək. Mühasib işləmək. 
İdarədə katib işləyir. - Bir gün Məşədibəy 
vaxtı ilə mühəndis işlədiyi Bayıl elektrik 
stansiyasından tanıdığı fəhlə dostu ilə 
küçədə təsadüfən qabaqlaşdı.. M.Hüseyn. 

2. Çalışaraq yaratmaq, hazırlamaq, mü- 
kəmməlləşdirmək, yaxud tədqiq etmək, 
yaradıcı əməklə məşğul olmaq (çox vaxt 
“üzərində” sözü ilə). Öz rolu üzərində işlə- 
mək. Dissertasiya üzərində işləmək. Yazıçı 
yeni əsər üzərində işləyir. □ Öz üzərində 
işləmək - öz biliyini, səviyyəsini, təcrü- 
bəsini artırmaq üçün daim məşğul olmaq, 
çalışmaq. // Bir şeyi islah etmək üçün üzə- 
rində düşünmək. Əsərin üzərində çox işlə- 
mək lazımdır. 

3. Müntəzəm surətdə öyrətməklə, yetiş- 
dirməklə, tərbiyələndirməklə məşğul ol- 
maq. Kadrlarla işləmək. Uşaqlarla işləməyi 
bacarmaq lazımdır. 

4. Hər hansı alət, cihaz, maşın və s. vasi- 
təsilə iş görmək. Maşınla işləmək. İynə ilə 
işləmək. Çəkiclə işləmək. 



601 




İŞLƏMƏK 

5. Bədən üzvlərinin fəaliyyəti haqqında. 
Ürəyi işləmək. Nəbzi zəif işləyir. Mədəsi 
yaxşı işləmir. - Məmməd kişinin beyni maşın 
dəyirmanı kimi işləməyə başladı. S. Rəhman. 
Sanki, Fərhadın ürəyi elə bu an işləməyə, 
onun vücudu bu dəqiqə hərəkət etməyə baş- 
ladı. Ə.Vəliyev. 

6. Hərəkətdə olmaq, dayanmadan iş gör- 
mək (maşın və s. haqqında). Maşın işləyir. 
Telefon işləyir. Saat düz işləyir. H Müəyyən 
istiqamət üzrə müntəzəm gedib-gəlmək. 
Bu küçədən avtobus işləyir. H Saat haqqın- 
da. Saat 2-yə işləyir. - Nəhayət, saat birə on 
beş dəqiqə işləmiş Səlimi gəldi. M. İbrahimov. 
[Rəis:] Daha bəsdir, - dedi, - qalanını səhər 
hesablarıq, saat birə işləyir. İ.Əfəndiyev. 

7. Hər hansı bir material və s. vasitəsilə 
hərəkət etmək, hərəkətdə olmaq. Parovoz 
daş kömürlə işləyir. Motor benzinlə işləyir. 

8. Açıq olmaq, fəaliyyətdə olmaq, xid- 
mət göstərmək. Poçt bütün günü işləyir. Ki- 
tabxana həftənin bütün günlərində işləyir. 
Teatr bu gün işləmir. 

9. Prosesi davam etmək, uzanmaq (xəstə- 
lik, yara və s. haqqında). Ətinin varası işlə- 
yir. - Yara işləyib sim eləmiş, iki ay onu 
ibadətdən qoymuşdu. Mir Cəlal. 

10. Həkk etmək, qazımaq, yaxud naxış 
vurmaq, bəzək vurmaq. Qabın üstünü işlə- 
mək. Köynəyin yaxasını işləmək. - Xəncəri 
işlə, yolla; Üstün gümüşlə, yolla; Mənə beş 
alma göndər; Birini dişlə, yolla. (Bayatı). 

1 1 . Bir şeyin içərisinə keçmək, dərinləş- 
mək. Güllə bədəninə xeyli işləyib. H Təsir 
etmək, keçmək, girmək, yerimək (çox vaxt 
"iliyinə” sözü ilə). Soyuq adamın iliklərinə 
işləyir. - Səhər ayazı hətta sağ adamın iliyi- 
nə işləyirdi. M. Hüseyn. İndi ruhuna dolan 
qorxu və təlaşla bərabər, qızın vücuduna 
soyuq işləyir, o titrəyir, lakin hələlik özünü 
saxlayırdı. Ə.Məmmədxanlı. Sabah ertənin 
soyuğu çılpaq insanların iliyinə qədər işlə- 
yirdi. Ə.Vəliyev. // Girmək, nüfuz etmək. 
Su torpağın dərinliklərinə işləmişdi. 

12. məc. Təsiri olmaq, hökmü çatmaq, 
nüfuzu çatmaq. Sayalının kağız-baratsız, 
qolsuz, möhürsüz hökmü dəmir yolundan 
Kürün qırağına qədər işləyirdi. Mir Cəlal. 



İŞLƏNMİŞ 

13. Açılmaq, atılmaq. Lakin çıxar-çıxmaz 
bir-birinin ardınca iki güllə işlədi. 
T.Ş. Simurq. 

14. məc. Təsvir etmək, izah etmək, gös- 
tərmək. Yazıçı əsərdəki surətləri diqqətlə 
işləmişdir. 

15. Etmək, yol vermək, görmək. İşlədiyi 
ağır cinayətlərin dəhşətli xofundan təntiyən 
Ələmdar toqqasını açdı. S.Rəhimov. Son 
zaman Rüstəm kişi oğlunun tora düşməsin- 
dən, pis bir günah işləməsindən qorxurdu. 
M.Ibrahimov. 

16. işlək olmaq, gediş-gəlişli olmaq. Bu 
yollar işləməsin; Bəzirgan qışlamasın; Mən 
sevdim, sən apardın; Tanrı bağışlamasın. 
(Bayatı). 

17. Bir sıra isimlərlə yanaşı, mürəkkəb 
feil və ifadələr düzəldilir; məs.: ağzı işlə- 
mək, başı işləmək, fikri işləmək. 

İŞLƏMƏLİ sif. İynə və s. ilə üzərinə bə- 
zək, naxış vurulmuş naxışlı, bəzəkli. İşlə- 
məli köynək. İşləməli dəsmal. - [Sona xanı- 
mın] tafta köynəyi, güləbətin işləməli baş- 
mağı, .. nəyi, nəyi yox idi?! Qantəmir. Yubi- 
ley günlərində deyirdim: Səməd, döşü işlə- 
məli, qolu naxışlı; Təzə köynəyini geyəsən 
gərək! O. Sarıvəlli. Qızıl işləməli kuzələr 
dolduruldu. İ.Əfəndiyev. 

İŞLƏNİLMƏ “İşləni lmək”don /.7,s. 

İŞLƏNİLMƏK b a x işlənmək. 

İŞLƏNMƏ “İşlonmək”don (is. 

İŞLƏNMƏK məch. 1 . Sərf edilmək, isti- 
fadə edilmək, işlədilib qurtarmaq. Mate- 
rialların hamısı işləndi. 

2. Emal olunmaq, düzəldilmək, hazırla- 
nıb lazımi şəklə salınmaq. 

3. Danışıqda, yazıda tətbiq edilmək, isti- 
fadə edilmək. Bu söz köhnəlmişdir, indi 
işlənmir. - Taqımdan ancaq bir-iki nəfəri 
sözün belə ikibaşlı işləndiyini anlayıb gül- 
dü. Ə.Əbülhəsən. 

4. Qazılmaq, həkk edilmək, yaxud bəzək 
vurulmaq; naxışlanmaq. Divarda müxtəlif 
əfsanə və macəralar işlənmişdi. S.Rəhimov. 

5. Üzərində iş aparılmaq, üzərində işlənib 
təkmilləşdirilmək, yaxşılaşdırılmaq. Əsər 
üzərində bir qədər işlənməyi tələb edir. 

İŞLƏNMİŞ fsif. 1. Çox istifadə edilmiş, 
çox işlənməkdən köhnəlmiş; nimdaş. Işlən- 



602 




İŞLƏRBAŞI 

miş palaz. İşlənmiş qab. - Aylar ilə işlənmiş 
mahud külahı dala tərəf sürüşmüşdü. 
A.Divanbəyoğlu. Pərşan əlinə keçən işlən- 
miş süfrəni stolun üstünə salanda Rüstəm 
kişi acıqlandı.. M.İbrahimov. 

2. Üzərində naxış qazılmış, həkk edilmiş, 
yaxud naxışlanmış, bəzək vurulmuş. İşlən- 
miş dəsmal. İşlənmiş kəmər. Zərlə işlənmiş 
cild. - [Çopo:] Altun dəstəkli, incə tikişlərlə 
işlənmiş qapıdan içəri girdim. Çəmən- 
zəminli. 

3. Təkmilləşdirilmiş, mükəmməlləşdiril- 
miş, işlənib qaydaya salınmış, düzəldilmiş. 
Üzərində işlənmiş əsər. H Üzərində iş apa- 
rılmış, tədqiq edilmiş, öyrənilmiş, hərtərəfli 
düşünülmüş. Yaxşı işlənmiş mövzu. 

İŞLƏRBAŞI sif. Əsas səbəbkar, əsas 
günahkar, əsas işi görən. [Mütəəllimə:] Də- 
dəm də həmişə nənəmi döyür ki, işlərbaşı 
sənsən. Çəmənzəminli. 

İŞLƏTDİRİLMƏ “İşlətdirilmək”dən f.is. 

İŞLƏTDİRİLMƏK “İşlətdirmək”dən məch. 

İŞLƏTDİRMƏ “Işlətdirmək”dən f.is. 

İŞLƏTDİRMƏK icb. İşləməyə məcbur 
etmək. 

İŞLƏTMƏ 1. “İşlətmək”dən/w. [Murad] 
ömrünün bir qismini Xəzər dənizində mexa- 
niklikdə keçirdiyi üçün motor işlətməni 
bilirdi. S. Hüseyn. 

2. is. Mədəni, bağırsaqları təmizləmək 
üçün işlədilən, istifadə edilən dərman. Xəs- 
təyə işlətmə vermək. II Sif. mənasında. İşlətmə 
yağı. İşlətmə dərmanı. - Bitki mənşəli işlət- 
mə maddəsinə malik həblər üçün tibbi sabun 
yaxşı formavericidir. “Dərman növləri”. 

İŞLƏTMƏK/ 1 . İş gördürmək, işlə məş- 
ğul etmək, iş görməyə məcbur etmək; 
çalışdırmaq. Fəhlə işlətmək. Uşağı işlətmək. 
Qızı uşaqlıqdan işlətmək. 

2. Bir şey üçün istifadə etmək; faydalan- 
maq. Ən uşaqlıqdan möhnətə adət etmiş 
Məşədi Əsgər gəmiçilik işinə mahir olduqda 
özü üçün bir barkas alıb işlətməyə şüru etdi. 
S.M.Qənizadə. Gülşənəm arvad təknə əvə- 
zinə işlətdiyi alümin ləyəni stulla bərabər 
yerindən götürüb, .. qız əhvalatını açıb da- 
nışdı. M.Hüseyn. Fərmanın qoçaqlığı ora- 
sındadır ki, o, mürəkkəb maşını işlətməyi 
artıq mənimsəyibdir. Ə.Sadıq. 



İŞRAQİLİK 

3. Tətbiq etmək, işə salmaq. Siyasət işlət- 
mək. Fənd işlətmək. Hiylə işlətmək. - Kor- 
oğlu qayıtmaz, tufan salmasa ; Cida işlətməsə, 
qılınc çalmasa. “Koroğlu”. Molla Qasım 
anladı ki, .. hər nə kələyi varsa, işlədə bilə- 
cəkdir. S.S.Axundov. Böyük yazıçı vəfat et- 
diyi günə qədər qələmini işlətdi. M.İbrahimov. 

4. Sərf etmək. Pulu qənaətlə işlətmək. 
- Cəm oluruq bir məclisə yüz nəfər; işlədirik 
neçə batman çay, şəkər. Ə.Nəzmi. // İçmək, 
qəbul etmək, yaxud içmək və ya yemək 
kimi istifadə etmək. Sirkəni artıq işlədənin 
bədəni zəif olur. H.Zərdabi. [Professor:] Bu 
dərmanları vaxtında işlət.. Qantəmir. 

5. Danışıqda, yazıda tətbiq etmək, istifa- 
də etmək. Qəliz ibarələr işlətmək. - Hələ .. 
ruslar, polyaklar və qeyrilər bizə görə öz 
dillərini və yazılarını çox işlədirlər.. 
C. Məmmədquluzadə. [Səmirə:] Orta mək- 
təbdə oxuyarkən bizim hamımızın işlətdiyi 
bu dəbdə bəzi ifadələr indi məndə parodiya 
təsiri buraxırdı. M.Hüseyn. 

6. Adətən “qarnım” sözü ilə - ifraz pro- 
sesini qaydaya salmaq, yaxud əksinə, ayaq- 
yoluna salmaq. 

İŞLƏTMƏLİ sif. İşlətmək, sərf etmək, 
ehtiyacı rəf etmək üçün olan; işlətmək üçün 
ayrılmış (saxlanmış, təyin edilmiş). 

İŞLİ sif. 1 . İşi olan, işlə təmin olunmuş. 

2. məc. Ürəyində kinli sözü, mətləbi olan. 
O, işli adama oxşayırdı. 

İŞLİ-GÜCLÜ sif. Əlindən hər iş gələn, 
bacarıqlı, zəhməti, işi sevən. O, işli-güclü 
qızdır. 

İŞLİ-PEŞƏLİ bax işli-güclü. 

İŞMƏK bax eşmək. 

İŞMƏKLİ bax eşməkli. [Xırdaxanım:] 

..Mən də sənə borclu oluram bir dəst şaldan 
libas ibrə işməkli.. N.Vəzirov. 

İŞ-PEŞƏ is. Sənət, peşə, iş-güc. Ögey 
ana o gündən Fatmaya gündə bir küllü köm- 
bə verib, darağnaıı yun daramağı ona iş- 
peşə elədi. (Nağıl). Gecə-gündüz işin-peşən 
yoxmudur? Çəkilməzsən bir dəqiqə arxam- 
dan. Ə. Cavad. 

İŞRAQİLİK [ər. işraqiyyə - şəfəq, parıltı] 
Orta əsrlərdə müsəlman ölkələrində yayıl- 
mış fəlsəfi cərəyan. İşraqilik fəlsəfəsi. 
Işraqilivə görə kölgələr işıqlarla yanaşı 
daima mövcuddur. 



603 




İŞRƏT 

İŞRƏT is. Kef, eyş-işrət; içki içmə. 
Əyyami-zimistan keçdi, sevdiyim; Dur, seyr 
eylə, işrət baharıdır bu!.. Q.Zakir. Biz bir 
neçə kamança, tar tapmışıq; Burda bir işrət 
məclisi qurmuşuq. A.Səhhət. Bu gecə oğlu 
Mürsəlin toy məsləhəti gecəsi olmaqdan 
artıq, onun üçün kef və işrət məclisi idi. 
A. Şaiq. □ İşrət etmək (eləmək) - əylən- 
mək, kef çəkmək. Xeyr olsun, hər kəs yığ- 
nağıııdadır ; Onlar ilən zövqü işrət evlərsən. 
M.V.Vidadi. Hanı o mah ilə mən işrət etdi- 
yim gecələr. S.Ə.Şirvani. Bir gecə Otello- 
nun bədxahları qızın atasını yuxudan oya- 
dıb, ona xəbər verirlər ki, sənin qızın ismət 
və həyanı unudub, qara ərəb ilə işrət etmək- 
dədir. F. Köçərli. 

İŞRƏTLİ sif. Kef büsatı qurulmuş, kef 
üçün düzəldilmiş. [Lətif şalı:] Dost bağında, 
gəldim, lələ! İşrətli divanı gördüm. “Lətif şah”. 

İŞSEVƏN sif İşləməyi, çalışmağı sevən; 
işcil. İşsevən adam. 

İŞSİZ sif. 1. Daimi işi, iş yeri və maaşı 
olmayan. İşsiz fəhlələrin nümayişi. - [Meh- 
riban ərinin] işsiz (z.) qaldığı günlərində 
aclığını, çılpaqlığını açıb söyləmədiyi kimi 
bir çox qış gecələrini yanacaqsız keçirmiş, 
şikayət etməmişdi. S.Hüseyn. // İs. mənasın- 
da (adətən cəm şəklində). İşsizlər ordusu. 

2. Bikar, avara, veyl, heç bir işlə məşğul 
olmayan. Küçələr və körpünün qarşısı işsiz 
camaatla dolmuşdu. M.S. Ordubadi. // Zərf 
mənasında. Heç bir işlə məşğul olmadan, 
avara-avara, veyl-veyl. İşsiz gəzmək. İşsiz 
küçələri dolaşmaq. 

3. zərf Hərəkətsiz, istifadəsiz, boş-bekar. 
..Kitavda yapon malını baykot eləyib, kar- 
xanalarını işsiz qoyublar. C.Məmmədqu- 
luzadə. 

İŞSİZ-GÜCSÜZ bax işsiz 2-ci mənada. 

İŞSİZLİK is. 1 . Bir yerdə işsizlərin, daimi 
maaşı olmayan adamların mövcud olduğu 
hal. Kütləvi işsizlik halları, işsizliyin xroniki 
hal alması. 

2. İşsiz adamın hal və vəziyyəti. Bir yan- 
dan işsizlik, parasızlıq, .. bir yandan da 
sənət eşqi, təbin coşqunluğu və qaııın oyan- 
ması Baxışoğlıı Həsəni rahat buraxmayıb, 
ruhuna əziyyət verirdi. B.Talıblı. 

3. Bikarlıq, görüləcək işin olmaması; 
məşğuliyyətsizlik. İşsizlikdən hər gün sahil 



İŞTAH(A) 

boyu ilə bir qədər yol gedər və ya da ormana 
girib gəzməklə, özümü əyləndirərdim. 
S.Hüseyn. Student qapının arasından: -Xırda 
hekayələr olsa, çox məmnun olaram, - dedi, 
-yoxsa işsizlikdən darıxıram. Çəmənzəminli. 

İŞSİZ-PEŞƏSİZ bax işsiz-gücsüz. [Mu- 
rad] Bakıda olurkən işsiz-peşəsiz bıılunma- 
yırdı. S.Hüseyn. 

İŞTAH(A) is. [зг.] 1. Yemək istəmə, ye- 
məyə meyil, yemək arzusu. Təmiz hava 
adamın iştahasını artırır. - iştaha diş altın- 
dadır. (Məsəl). ..Yazırsan ki, iştaham aza- 
lıb, belə ki, sübh vaxtı bozbaş yeyəndə, ax- 
şam azanı deyiləndə kabab yeyirəm.. 
C. Məmmədquluzadə. [Qurban:] Neyləyim, 
Allah plovu bir adama verir, iştahı bir ayrı- 
sına. Ə. Haqverdiyev. 

2. məc. Arzu, istək, həvəs. Müftə pulları 
alıb cibinə dolduranda [onun] iştahası daha 
da artdı. “Kirpi”. □ İştah(a) ilə, iştahla 

- 1) həvəslə, ləzzətlə, acgözlüklə. İştahla 
yemək. - [Oruc] tütək çalırkən qoyunlar iş- 
tah ilə ot otlar, arabir qulaqlarını qırparaq 
o səsi dinlərdi. A.Şaiq. Nəcəf iştaha ilə ye- 
yir, xalasının ona etdiyi yaxşılıqlardan 
uzun-uzadı danışırdı. Q. İlkin; 2) məc. arzu- 
lu, həvəsli, həsrətkeş. Pulsuz, lakin iştalıalı 
tamaşaçı sovuşmaq istəmir. Mir Cəlal. 

0 İştahası açılmaq - yemək arzusu daha 
da artmaq, daha da iştahalanmaq, yemək 
istəmək. [Bərbərzadə:] Həmişə bu yoldaşla 
söhbət eyləyəndən sonra, mənim iştaham 
açılır. S. Rəhimov. İştahası böyük olmaq 

- çox böyük şeylər ummaq, imkanı, ləyaqə- 
ti xaricində olan şeylərin arzusunda olmaq. 
[Teymur:] Yox, aşna, iştahan çox böyükdür. 
İnanmıram, bu qədər verə. “M.N.lətif.”. 
İştahası çəkmək -ürəyi istəmək, meyli ol- 
maq. İslam gülə-giilə yavaş səslə [Telliyə] 
deyirdi: - Ay qız, gic olma!.. Çox vaxt adam 
yağlı plovdaıı çiyrənər, iştahası soğan- 
çörək yemək çəkər. S.Hüseyn. İştahası küs- 
mək (bağlanmaq, pozulmaq, tutulmaq) 

- bu və ya başqa bir səbəb üzündən yemək 
istəməmək, yeməkdən qalmaq, ürəyi heç 
bir şey istəməmək. Qarabaş bildi ki, Əhmə- 
din fikri Pəri Soltanı narahat eləyib, iştahı 
bağlanıb. (Nağıl). [Qurban:] Di yaxşı, gəl 
götür, iştahım tutulub, yeyə bilmirəm. 
Ə.Haqverdiyev. 



604 




İŞTAH(A)AÇAN 

İŞTAH(A)AÇAN sif. İştaha gətirən, iştaha 
artıran, yemək həvəsi oyadan. İştahaaçan 
dərman. İştahaaçan yeməklər. - Mübaşir 
Məmməd israr etdi: - Abcosuz o əti yemək 
haramdır. ..Gərək iştahaaçan, qızışdıran bir 
şey olsun ki, yeyə biləsən.. M. İbrahimov. 
[Sultan Səmədə:] Buralarda ol, gedək evə, 
sənin üçün sarımsaqlı, iştahaaçan şey 
bişirtdirim. İ. Hüseynov. 

İŞTAH(A)GƏTİRƏN, İŞTAH(A)GƏTİRİCİ 
bax iştah(a)açan. 

tŞTAH(A)LANDIRMA “İştah(a)landır- 
maq”dan f.is. 

İŞTAH(A)LANDIRMAQ/ İştaha gətirmək, 
iştaha oyatmaq, yemək həvəsini artırmaq. 
Xörəyin ətri adamı iştahlandırırdı. — Təzə 
çörəyin ətri həyətdə oturanları iştahlandı- 
rırdı. S.Şamilov. 

İŞTAH(A)LANMA “İştah(a)lanmaq”dan 
f.is. 

İŞTAH(A)LANMAQ f Yeməyə həvəs 
oyanmaq, iştahaya gəlmək. 

İŞTAH(A)LI sif. Yaxşı iştahası olan, yemə- 
yi iştaha ilə, həvəslə yeyən. İştalıalı adam. 

İŞTAH(A)SIZ sif. İştahası olmayan, qarnı 
tox olmadığı halda yeməyə istəyi olmayan. 
Telli balaca qızdır ; Yeməyə iştahsızdır. 
M.Dilbazi. H zərf Yemək istəmədən, yemə- 
yə istəyi olmadığı halda; meyilsiz, həvəs- 
siz, könülsüz. Xörəyi iştahasız yemək. - Mir- 
zə iştahasız nahar yeyib yatmaq istədi, hərçi 
çalışdı yuxusu gəlmədi. Ə.Haqverdiyev. 

İŞTAH(A)SIZLIQ is. İştaha olmaması, ye- 
mək istəməmə, yeməyə həvəs olmadığı hal. 

İŞTƏ əd. [türk.] Budur, bax. Ey əzizi- 
dilü can, ey fərəhi-qəlbi-məlul! Edərəm, 
iştə, bu təklifini şükranla qəbul! A.Səhhət. 
Görürsünüz, fövqəladə hadisə, iştə, bu idi.. 
S. Hüseyn. 

İŞTİBAH is. [ər.] 1 . Şübhə, şəkk; şübhə 
etmə, şəkk etmə. Sən o deyilmidin, dedin: 
dumdur ümidgahımız? Mən demədimmi, var 
buna dumduru iştibahımız? M. Ə. Sabir. 
□ İştibah doğurmaq - şübhə doğurmaq. 
İştibah etmək - şübhələnmək, şübhəyə 
düşmək. İştibaha salmaq - şübhəyə sal- 
maq, şübhə oyandırmaq; şəkləndirmək, 
şübhələndirmək. O ki qaldı Dilşadın məsə- 
ləsinə, zənnimcə, Fəxrəddini iştibaha sal- 



İŞTİYAQ 

mamaq üçün Dilşadı həbsdən azad etmə- 
liyik. M. S. Ordubadi. 

2. İştibahla şəklində zərf - şübhə ilə. 
[Oğlan] qəribə bir iştibahla uzunburun, sal- 
laqbığ, qırışsifət, uzunqılça adama nəzər 
saldı.. S. Rəhimov. 

İŞTİRAK is. [ər.] Bir işdə başqaları ilə 
birlikdə fəaliyyət göstərmə, iş görmə. [Qa- 
dın:] Mənim bu səyahətdə iştirakım möhtərəm 
ağamızı məmnun buraxdımı? M.S. Orduba- 
di. Mollanəsrəddinçilər xalq kütlələrinin 
iştirakı olmadan milli intibah təsəvvür 
etmirdilər. M.İbrahimov. // Şərik olma, ortaq 
olma; şəriklik, ortaqlıq (şəriklik) etmə, bir 
şeydə payı olma. □ İştirak etmək - bir işin 
icrasında başqaları ilə birlikdə fəaliyyət 
göstərmək, bir işin icraçısı olmaq. Məhkəmə 
açıq olacaq və bütün hərbi xidmətçilər işti- 
rak edəcəklər. H.Nəzərli. Şəhərdə ilk dəfə 
olaraq bayramda təyyarə modelçiləri də 
iştirak edirdilər. M. Rzaquluzadə. // Bir şey- 
də payı olmaq, şərik olmaq, ortaq olmaq. 
Səhmdarlar cəmiyyətində iştirak etmək. 

İŞTİRAKÇI is. Bir işdə iştirak edən 
adam. Dərnək iştirakçısı. Müşavirə iştirak- 
çıları. Qurultay iştirakçıları. - Çalğıçılar 
xüsusi həvəs göstərir, o biri iştirakçılar əl 
çalırdı. M.İbrahimov. Böyük bir yarımdairə 
halında toplaşmış iştirakçı və tamaşaçılar 
kütləsinin mərkəzində masa qoyulmuşdu. 
M. Rzaquluzadə. 

İŞTİRAKÇILIQ is. hüq. İştirak etmə. 
// Ortaqlıq, şəriklik. 

İŞTİYAQ is. [ər.] klas. Şövqündə olma, 
həsrətində olma, həsrətini çəkmə; şövq, 
həvəs, şiddətli arzu, həsrət. Saraldı mehrtək 
yüzüm cəmalın iştiyaqindən. Kişvəri. Eylə- 
rəm hər yerdə sənin sorağın; Gündən-günə 
artar bil iştivaqın.. Qurbani. Seyr edin işti- 
yaqü həsrət ilə; Bu gözəl lövhə sonra düş- 
məz ələ. H.Cavid. Bu dəfə Sitarə Mənsurun 
məhəbbətinə bənd olub, iştiyaqında gəzir 
idi. C.Cabbarlı. □ İştiyaq(ım) çəkmək 
-həsrətini çəkmək, həsrətində olmaq. Nə 
nıüddətdi iştiyaquı çəkirdim; Şükür həqqə, 
pərizada gedirəm.. Q.Zakir. Didarına mən 
müştaqəm, mən müştaq; Vəqtii bivəqt çək- 
məkdəyəm iştiyaq. Aşıq Hüseyn. İştiyaqa 
düşmək - şövqə düşmək, həvəsə düşmək. 



605 




İŞTÜX 

Aşiqləri iştiyaqə düşdü; Hər kəs ayılıb 
qabağə düşdü. M. Ə. Sabir. [Ziba:] Axır o 
izdihamlı şəhərdən çıxandan, atamın arxa- 
sınca buraya gələndən sonra niyə mən bu 
fikrə, bu iştiyaqə düşdüm? S. Rəhimov. 

İŞTÜX, İŞTÜK is. məh. Ağız sözü, uydur- 
ma, düzəltmə, yalan. Bunlar hamısı iştiik- 
dür. - Kim deyir ki, o, bu gün Danabaş kən- 
dində deyil, xeyr, bunlar hamısı iştiix sözdü. 
C. Məmmədquluzadə. 

İŞVƏ is. [ər.] Naz, qəmzə, işvə, cilvə; 
qəmzəli baxış. Dağ başından yar aşar; Yar 
dolanar, yar aşar; İşvə, qəmzə, bir də naz; 
Tək bir sənə yaraşar. (Bayatı). Belə işvə, 
belə qəmzə, belə naz; Belə qamət, belə gər- 
dən olurmu? Q. Zakir. Nazı çox, qəmzəsi 
bol, kibri də var dilbərimin; Baxmamaq 
işvəsidir aşiqə taci-sərimin. Ə.Nəzmi. 
□ İşvə satmaq - naz-qəmzə eləmək. Ma- 
ralın, ceyranın min işvə satır; Su göndər bu 
yerdə yanana, dağlar! S. Vurğun. Al-vaşıl 
geyinib seyrana çıxmış; işvə satır güllü yaza 
gözəllər. Aşıq Ağalar. 

İŞVƏBAZ sif. [ər. işvə və fars. ...baz] 
İşvə edən, işvəkar, nazlı. 

İŞVƏBAZLIQ is. İşvə, naz-qəmzə etmə 
xasiyyəti. 

İŞVƏKAR sif. [ər. işvə və fars. ...kar] Öz 
qəmzəli baxışları ilə kişiləri məftun edən; 
işvəli, qəmzəli. [Zeynəb xanım] Alış bəyi 
görüncə qaşlarını qaldırdı, fitnəli gözlərini 
süzdü və işvəkar bir səslə qulluqçuya dedi: 
- Ovçuluq gözəl şeydir. Çəmənzəminli. 
Müəyyən bir məqsədlə kişilərə yanaşan 
işvəkar qadın ən möhkəm iradəli şəxslərə belə 
sevginin zəhrini aşılaya bilər. M. S. Ordu- 
badi. Şux və işvəkar ərəb qızları gələr və 
xaqanla əylənərlər. H.Cavid. // İs. mənasın- 
da. Dilbər. [Arif İblisə:] Bir afətə, birniga- 
rə uydum; Bir qəmzəli işvəkara uydum. 
H.Cavid. Bütün ətrqfə min bəzək saçılır; 
Durma gəl, nazlım, işvəkarım, gəl! S.Rüstəm. 

İŞVƏKARANƏ zərf [ər. işvə və fiırs. 
karanə] İşvə ilə, nazla, naz-qəmzə ilə. 
İşvəkaranə yerimək. 

İŞVƏKARLIQ is. İşvə satma, naz satma; 
naz-qəmzə. İşvəkarlıq etmək. 

İŞVƏLİ sif. Nazlı, qəmzəli, cilvəli, şux, 
dilbər. İşvəli qız. İşvəli gəlin. İşvəli təbəs- 



İT 

süm. - Ah sevgili nigar, sən qal indi! Ey 
işvəli yar, sən qal indi! Xətayi. Dolanım 
başına, ey nazlıca yarım, bəri bax; İşvəli, 
qəmzəli, çəm-xəmli nigarım, bəri bax. 
S.Ə.Şirvani. Əminə iyirmi yaşında idi, göz- 
ləri anasınınkı kimi sakit və kədərli deyildi, 
oynaq və işvəli idi. S. Rəhman. 

İT is. 1. Canavar, tülkü kimi heyvanların 
mənsub olduğu yırtıcı məməli heyvanların 
xüsusi fəsiləsinə mənsub ev heyvanı. Çoban 
iti. Həyət iti. Ov iti. - İt, qulağını kəsəndən 
qorxar. (Məsəl). Hərdən it hürüşməsi, səs- 
küy eşidilməsəydi, yarım kilometrlikdə bö- 
yük bir kəndin yerləşdiyini bilmək olmazdı. 
İ.Hüseynov. 

2. məc. Bədxasiyyət, acıdil, davakar, 
söyüşkən, rəftarsız adam haqqında (çox za- 
man “kimi” qoşması ilə işlənir). İt kimi rəf- 
tar edir. H Söyüş kimi işlənir. [Sultan bəy:] 
..itin birisi qapıma gəlib qızımı özünə bənd 
eləyir, belə də binamusluq olar?! Ü.Hacı- 
bəyov. 

0 İt də getdi, ip də dan. - hər şey əlindən 
çıxdı, hər şeydən əli üzüldü, bütün ümidlər 
boşa çıxdı. İt dəftərində adı yoxdur dan. 
- çox hörmətsiz, sayılmaz, avara, işsiz- 
gücsüz adam haqqında. [Aslan:] [Oqtayın] 
it dəftərində adı yoxdur. C.Cabbarlı. İt 
günü çəkmək dan. - çox pis, çox ağır həyat 
keçirmək; əziyyət, məhrumiyyət içində 
yaşamaq. İt kökündə -bax it günündə. İt 
günündə, it diriliyində dan. - 1) çox pis 
halda, çox pis vəziyyətdə, çirk, natəmiz. Bir 
para uşaqlar olur ki, əsgilər, kirlər içində 
ortalıqlarda fırlanırlar. It günündə, it dirili- 
yində yaşayırlar. "Məktəb”; 2) yorulmuş, 
incimiş, əldən düşmüş. İt günündə gəlib 
çıxdılar. İt ilində - çoxdan, çox uzaq keç- 
mişdə, yaddan çıxmış bir vaxtda. İt ilində 
olan iş. - [Osman:] Bir də, İsgəndərin bizə 
nə dəxli var, ey? İt ilində babası körpüdən 
keçəndə, mənim babamın böyrünə dəyib. 
M. Hüseyn. İt yiyəsini tanımır dan. - həd- 
dindən artıq adam, basabas, qələbəlik olan 
yer haqqında. Pristavın həyətində it yiyəsini 
tanımırdı, səsdən, qilü-qaldan qulaq tutu- 
lurdu. C.Məmmədqııluzadə. İtdən alıb itə 
vermək dan. - bax itdən əskik eləmək. 
Əfrasiyab xan dişinin dibindən gələni Lələ- 



606 




IT 



İTAƏTLİ 



şə dedi, onu itdən alıb itə verdi.. S. Rəhi- 
mov. İtdən biabır etmək dan. -bax itdən 
əskik etmək. [Səkinə xanım:] ..Özüm onu 
çağırıb beş yüz söyüş üzünə qarşı deyərəm. 
Onu itdən biabır edərəm. M.F.Axımdzadə. 
İtdən əskik etmək dan. - bax itin sözünü 
demək. İtə dönmək dan. - bəık hirslən- 
mək, qeyzlənmək, hamını acılamaq. Vəznə- 
li kişi .. sonra, yenə itə dönmüşdü. Mir 
Cəlal. İtin dilini bilir zar. - bic, çoxbilmiş 
adam haqqında. İtin dilini bilir, cəhənnəmin 
yolunu. (Ata. sözü). İtin dişi, motalın dəri- 
si dan. - mənə dəxli yoxdur, mənə nə var, 
özləri bilər. [Allahqulu:] itin dişi, motalın 
dərisi! O Sirat, o da düşmənləri! Ə.Əbülhə- 
sən. İtin sözünü demək dan. - təhqir edər- 
cəsinə ağır, pis sözlər demək, tamamilə 
abırdan salmaq. O görürdü ki, qabağında 
heç kəsin cınqır çəkməyə cəsarət etmədiyi 
kişiyə itin sözün deyirlər, başını qaldırıb 
cavab da vermir.. Mir Cəlal. İtinə tök dan. 
- həddindən çox, lap çox, bol. [Molla Nəs- 
rəddin:] Bizim kənddə elə saraylardan o 
qədər var ki, itinə tök. "M.N.lətif.”. A kişi, 
iş adama qalsa, sənə o qədər adam verim ki, 
lap itinə tök. C. Cabbarlı. İtlə çıxarmaq 
(qovmaq) - təhqir edib, söyüb, abır verib 
qovmaq. [Nəcəfbəy Süleyman bəyə:] ..Mə- 
nim qapıma ayağın düşər, səni it ilən çıxar- 
daram. Ə. Haqverdiyev. İtlə pişik kimi 
(dolanmaq) - bir-biri ilə yola getməyən, 
bir-biri ilə daim dava edən adamlar haqqın- 
da. Ağzında Ayrım qızı deyirsən, necə dola- 
nacağıq, it ilə pişik kimi. A.Şaiq. Çimnaz 
aı-vad demişkən, bu Nazlı ilə Veys itlə pişik 
kimi dolanmaqlarına baxmayaraq, bu qəsə- 
bədə bir-birini ən çox istəyən bacı-qar- 
daşdı. Ə.Əbülhəsən. Başına it oyunu aç- 
maq (gətirmək) -bax baş. ...kimin iti tu- 
tub - ...kim sancıb, ...kim toxunub, ...kim 
xətrinə dəyib. [Lələşov Balacaxanıma:] 
Mən bilmirəm yenə də bu gün səni kimin iti 
tutubdur, qız! S. Rəhimov. ...nə iti (itim) 
azıb? dan. - ...nə işi (işim) var, ...nəyinə 
(nəyimə) lazımdır, ...nəyinə (nəyimə) gə- 
rək. [Şəhrəbanı xanım:] Firəngdə onun nə 
alıb-verəcəyi var? Parijdə onun nə iti azıb- 
dır? M.F.Axımdzadə. [Məsmə:] Deməzlər- 
mi, ay filan-filan olmuşun qızı, bir tikə uşa- 



ğın şəhərlərdə, hacıların qapısında nə iti 
azmışdı? Mir Cəlal. 

İTAƏT is. [ər.] 1 . Tabe olma, boyun 
əymə, sözə qulaq asma, göstərişə əməl 
etmə; tabelik. Ata-anaya itaət. Böyüyə itaət. 
- [Qaplan:] Əmrinə itaət bir vəzifədir ; Ver- 
diyin hər fərman bizə töhfədir. A.Şaiq. Çay 
üstündə qazı həmçinin vəz edib böyüyün 
kiçiyə məhəbbəti, kiçiyin böyüyə itaəti barə- 
sində uzun bir söhbət elədi. Ə. Haqverdiyev. 
Bu səsdə itaət tələb edən bir güc var idi. 
H.Seyidbəyli. □ İtaət etmək (eləmək, qıl- 
maq) - tabe olmaq, əməl etmək, sözə qulaq 
asmaq. Zeynəb oğlundan .. razıdır. Ondan 
ötəri ki, Vəliqulu o itaəti ki anasına eləyir, 
bəlkə atasına eləməzdi. C. Məmmədquluza- 
də. [Soltan bəy:] Qızım, inad olma, atan nə 
deyir sən də ona itaət elə. Ü. Hacıbəyov. 
[Şeyx Sənan:] Get, babandır, Xumar, itaət qıl; 
Hər nə əmr etsə, dinlə, hörmət qıl! H.Cavid. 
İtaətdə durmamaq - tabe olmamaq, sözə 
qulaq asmamaq, özbaşına hərəkət etmək. 
İtaətdə olmaq - birinin tabeliyində, əm- 
rində, hakimiyyəti altında olmaq. İtaətdən 
çıxmaq - itaətsizlik etmək, tabe olmamaq; 
sözə, əmrə, göstərişə əməl etməmək, qulaq 
asmamaq, başlı-başına hərəkət etmək. 
[Hacı Murad:] ..Qız mənim itaətimdən çıxa 
bilməz. S.S.Axundov. İtaətdən çıxan əsgər; 
Alar ölüm cəzasını. R.Rza. 

2. İtaətlə şəklində zərf - müti bir surət- 
də, itaət edərək; müticəsinə, ehtiramla. 
Girdman adı gələndə, lıamı hörmətlə və 
itaətlə baş əydi. M.Hüseyn. Soltanı qara- 
başlar itaətlə dinlədi. M.Rahim. 

İTAƏTKAR sif. [ər. itaət və fars. ...kar] 
bax itaətli. Şərif ki hər zaman .. [Molla 
Xəlilin] müti və itaətkar bir müridi idi, bü- 
tün bayır işlərini ona gördürərdi. S. Hüseyn. 
..Qaraqaşlı Davudun səliqəli, itaətkar, 
həvəsli işi ustanın xoşuna gəlirdi. Mir Cəlal. 

İTAƏTKARCASINA zərf [ər. itaət və 
fars, karanə] İtaətlə, müticəsinə. 

İTAƏTKARLIQ is. İtaət etmə, tabe olma; 
hər əmrə, sözə, göstərişə sözsüz əməl etmə; 
mütilik, ehtiram. [Nuriyyə:] Mən [Muradın] 
dəvətini qeyri-şüuri bir itaətkarlıqla (z.) 
qəbul etdim. İ.Əfəndiyev. 

İTAƏTLİ sif. İtaətdən çıxmayan, tabe 
olan, itaət edən; müti, intizamlı. [İblis:] Heç 



607 




İTAƏTLİLİK 



İTƏLƏMƏK 



maraq etmə, əmin ol, o mənim ən itaətli 
qulumdur daim. H.Cavid. 

İTAƏTLİLİK b a x itaətkarlıq. 

İTAƏTSİZ sif. İtaət etməyən, tabe olmaq 
istəməyən, sözə qulaq asmayan; dikbaş, 
intizamsız. İtaətsiz uşaq. 

İTAƏTSİZLİK is. İtaət etməmə, boyun 
əyməmə, tabe olmama, sözə qulaq asmama; 
hörmətsizlik, intizamsızlıq. Qızının belə 
itaətsizliyi İmamverdiyə artıq dərəcədə təsir 
etmişdi. S.S.Axundov. Min ilin əzilmiş rənc- 
bəri sanki qəbirdən qalxıb mülkədarla vu- 
ruşur, əlinə götürdüyü yabanı, odlu silahı 
yerə qoymaq istəmir, itaətsizlik hər səmti 
bürüyür. S. Rəhimov. □ İtaətsizlik etmək 
(göstərmək) - itaət etməmək, tabe olma- 
maq, sözə qulaq asmamaq, üzə durmaq, 
hörmətsizlik göstərmək. Hələ arvadı Nigar 
açıqdan-açığa ona itaətsizlik edir, özünü 
yaxşı aparmayırdı. S.Hüseyn. 

İTALİYALI bax italyan. 

İTALYAN is. İtaliyanın əsas əhalisini 
təşkil edən xalq və bu xalqa mənsub adam. 
İtalyan musiqisi. İtalyan operası. İtalyan 
dili Roma imperiyasının süqutundan sonra, 
latın xalq dili zəminində inkişaf etmişdir. 

İTALYANCA sif. və zərf İtalyan dilində. 
Italyanca-rusca lüğət. Italyaııca danışmaq. 
İtalyaııca söz sırası sərbəstdir. // is. İtalyan 
dili. İtalyancanın başlıca fonetik və morfo- 
loji xüsusiyyəti, əsasən, saitlə bitməsidir. 

İTALYANÇILIQ is. köhn. Musiqi əsərlə- 
rində, əksəriyyətlə operada italyan musiqisi 
üsullarının tətbiqi. 

İT ARISI is. zool. Yuvasını yerdəki deşik- 
lərdə quran bozaçalar rəngli arı növü. 

İTBALIĞI is. zool. Uzunsov başlı, əti 
yeyilməyən balıq növü. 

İT-BAT: it-bat düşmək - itmək, yoxa 
çıxmaq, yox olmaq. İt-bat eləmək - yox 
etmək, aradan götürmək, məhv etmək. Qarı 
qollarını çırmalayıb, Məlik vəzirin arvadını 
doğuzdurdu, gördü ki, bu bir oğlan doğdu 
ki, eynən Yusifi-Kənan. İstədi uşağı it-bat 
eləyə, baxıb gördü ki, adam çoxdu.. (Nağıl). 
İt-bat olmaq - yox olmaq, yoxa çıxmaq, 
aradan qalxmaq, məhv olmaq. 

İTBAZ is. İt saxlamağı, itlə məşğul olma- 
ğı sevən adam. [Koxa:] Səlim bəy itbazdır, 



tazıları var; Hər səhər onları hey öpüb 
yalar. S. Rüstəm. [Məktubunda] yazırsan ki, 
qəsəbənizin əhalisi xoruzbazların, qoçbaz- 
ların və itbazlarııı əlindən cana-bezara gəl- 
mişdir. “Kirpi”. 

İTBAZLIQ is. İt saxlama, itlə məşğul 
olma. MoIIaxaııadan qovulan gündən etiba- 
rən uşaq fikrini qoçbazlıq. bildirçinbazlıq, 
itbazlıq və bu kimi işlərə verərdi. H. Sarabski. 

İTBOĞAN is. bot. bax novruzgülü. 
İtboğaııın bəzi növləri dekorativ bitki kimi 
becərilir. 

İTBURNU is. bot. Qızılgül fəsiləsindən 
tikanlı kol bitki və onun qırmızı meyvəsi. 
itburnu kolu, itburnu gülü. - itburnu - qış- 
da yarpağı tökülən, iki metrə qədər hündür- 
lükdə, tikanlı koldur. May ayında çiçəklənir, 
meyvəsi vitaminlə zəngindir, sentyabrda 
yetişir. H.Qədirov. 

İTÇİ is. İt saxlayan, it yetişdirməklə 
məşğul olan adam. 

İTÇİLİK is. İt saxlamaqla, it yetişdirmək- 
lə məşğul olma. 

İTDAMI is. 1 . İt saxlanan yer. 

2. тәс. Qaranlıq, kiçik, yaşayışa yarama- 
yan, natəmiz yer. Bura ev deyil, itdamıdır. 

İTDİRSƏYİ is. Kirpik diblərində piy 
vəzilərinin irinli iltihabı; sızanaq. Gözünə 
itdirsəyi çıxmaq. Itdirsəyiııi sıxdıqda, göz 
yuvasının fleqmonasına səbəb ola bilər. 

İTƏBAXAN is. Ov və ya xidmət itlərinə 
baxan adam. 

İTƏLƏ YİCİ is. tex. İşləmə zamanı mexa- 
nizmin müəyyən hissələrinin vəziyyətini 
təkanla dəyişdirən qurğu. 

İTƏLƏMƏ “İtələmək”dən fis. 

İTƏLƏMƏK f. 1. Kəskin, ani bir hərə- 
kətlə, təkanla bir şeyə toxunmaq. [Əmir- 
aslan:] ..Nurəddiıı su çəkdiyi halda daldan 
itələyib suya salacağam. S.S.Axundov. 
Rüstəm kişi Telli aıvadın yaxasından itələ- 
yib keçnıək istədi. M.İbrahimov. [Ağca] iki- 
əlli Gəldiyevi itələdi, içəri salıb qapını bərk 
çırpdı. Mir Cəlal. 

2. Təkanla bir şeyi bir tərəfə doğru hərə- 
kət etdirmək, yerini dəyişməyə məcbur et- 
mək, yerindən tərpətmək. Arabanı dala itə- 
ləmək. Stolları yana itələmək. - [Telli] bir 
hadisə üz verdiyi təqdirdə, bu saman torba- 



608 




İTƏLƏNMƏ 

sıııı irəliyə itələməklə müəllimin otağına yol 
açar, onu öz harayına çağıra bilərdi. 
S. Hüseyn. // Bir şeyi əli ilə və ya başqa bir 
şeylə özündən geriyə çəkmək, kənar etmək. 
Mollanın oğlu qızılı əli ilə itələyir. “Mol. 
Nəsr.”. Axund qəlyanı kənara itələyib dizi 
üstə qalxdı. Mir Cəlal. 

3. Soxmaq, yeritmək, daxil etmək. Neştə- 
ri yaraya itələmək. 

4. məc. Təhrik etmək, sövq etmək, sürük- 
ləmək, bir şeyi etməsinə səbəb olmaq. Cina- 
yətə itələmək. 

İTƏLƏNMƏ “İtələnmək” dən f.is. 

İTƏLƏNMƏK “İtələmək”dən məcli. 

İTƏLƏŞMƏ “İtoləşmok”dən /.7,s. 

İTƏLƏŞMƏK qarş. Bir-birini itələmək. 
Bəzi adamlar kəndin içində əyri-üyrü yolla 
qaçışır, bir çoxu yenə də bir-birinə toqquşub 
itələşir və həyətə doluşurdu. S. Rəhimov. 

İTGƏ is. dan. Qızılquş və qırğı balalarına 
xalq arasında verilən ad. 

İTXİYARI is. bot. Zibilli yerlərdə bitən, 
xiyara bənzər çoxillik yabanı bitki. Itxiyarı, 
yetişmiş meyvəyə toxunduqda saplağından 
qopur, içərisindəki acı maye ilə birlikdə 
toxumu ətrafa yayılır. 

İTİ 1. sif. Yaxşı itilənmiş, kəskin, çox 
kəsici. İti bıçaq. İti balta. İti ülgüc. İti 
qılınc. H Ucu şiş, batıcı, deşici. İti ox. İti ti- 
kan. - ..Heç bir zaval görməvəcəyini [pişik] 
hiss etdi, iti caynaqlarını qabırğaya ilişdir- 
di. İ. Hüseynov. 

2. sif. Getdikcə sivriləşən, ucu sivri, şiş. 
Boz mərmərdən qayrılmış yazı cihazının 
üstündə iti (z.) qəddənıııiş rəngli qələmlər 
görünürdü. M.Hüseyn. 

3. zərf və sif. Çox sürətli; tez, cəld, bərk 
çaparaq. İti sürmək. İti yerimək. İti danış- 
maq. - [Səməd] əllərini solmuş çuxasının 
qollarına qoyub, .. küçənin ortası ilə iti ötür. 
Çəmənzəminli. Ancaq Məzlum üsulluca 
restoranı tərk etdi, iti addımlarla buradan 
uzaqlaşdı. E. Sultanov. ..[Səmədin] beyni 
elə bil əvvəlkindən də iti işləməyə başlamışdı. 
İ. Hüseynov. // Sürətlə axan. İti su. İti çay. 

4. sif. məc. Kəskin, nüfuzedici, çox təsir- 
li. İti söz. İti baxış. İti səs. - Onun iti nəzər- 
ləri geniş üfüqlərə nüfuz edir. M.Hüseyn. 
işlədi knyazın geniş qəlbinə; Aşığın ox kimi 



İTİK 

iti sözləri. M. Rahim. Bahadır öz gur və iti 
səsi ilə çağırdı.. S. Rəhman. // Çox şiddətli, 
bərk. İti çovğunlardan sonra yaz fəsli gəldi. 
N.Nərimanov. 

5. sif. məc. Tez qavrayan, tez başa düşən; 
fəhmli, qabil, iti ağıl. İti zehni var. - Onun 
hazırcavablığı və açıqlığı, iti fikir sahibi 
olması bizə nə qədər xoş gələrdi.. M. İbra- 
himov. 

iti-iti zərf Sürətlə, cəld, tez-tez. İti-iti 
axmaq, iti-iti yazmaq, iti-iti danışmaq. 
- Tramvay sürətini artırdıqca [Tahirin] də 
fikri iti-iti işləməyə başlayırdı. M.Hüseyn. 

İTİAXAN sif. Sürətlə axan, tez axan. İti- 
axan çay. 

İTİBAXIŞLI sif. Baxışı kəskin, baxışın- 
dan zirəklik, əzmkarlıq duyulan. İtibaxışlı 
oğlan. - ..Onların içində bir nəfər qaraya- 
nız, itibaxışlı, sakitduruşlıı bir gənc vardı. 
Mir Cəlal. 

İTİBUCAQ(LI) is. riyaz. İti bucağı olan 
həndəsi fiqur. // Buna oxşar hər hansı bir 
şey. İtibucaqlı daş. 

İTİBURUN sif. Burnu sivri, şiş, iti. İtibıı- 
run adam. Itiburun çəkmə. 

İTİBUYNUZ(LU) sif. Buynuzu iti olan. 
Itibuyııuzlu qoç. Itibuynuzlu çəpiş. - Biri 
var idi, biri yox idi, bir itibuynuz ala keçi var 
idi. (Nağıl). 

İTİCƏ 1 . sif. Çox iti. İticə bir bıçaq. 

2. zərf Çox iti, çox sürətli. İticə yerimək. 

İTİDƏMİR is. xiis. Aşılanacaq gönün, də- 
rinin üzərindəki ət qalıqlarını təmizləmək 
üçün ağzıiti dəmir alət. 

İTİDIRNAQLI sif. Dırnaqları iti, sivri 
olan. Itidırnaqlı quş. - Görsəydi havada iti- 
dırnaqlı; Yırtıcı dimdikli, qarmaqayaqlı; 
..Vurardı başına ürəyindən qan. H.K.Sanılı. 

İTİDİŞLİ sif. Dişləri iti olan. İtidişli çarx. 
İtidişli it. - [Ana:] [Buğacı] itidişli qaplan- 
lara qapdırdınsa, gizlətmə, de! M.Rzaqulu- 
zadə. 

İTİK bax itki. Qonşu qonşunun itiyini 
bayatı çağıra-çağıra tapar. (Ata. sözü). Bu 
böyük itik, bu kədərli faciə .. ata-balaya bir 
vurğun kimi təsir etdi. A.Şaiq. [Pəri:] [Mir- 
zə] sənin axtardığın itik bizdə tapılmaz. 
□ İtiyi itmiş - bir şeyi itmiş, bir şeyi itir- 
miş. [Hacı Səfiqulu Şamoya:] Əşi, buralar- 



609 




İTİGEDƏN 

da nə gəzirsən? - dedi, - itiyi itmiş adam 
kimi, xəlvəti-xəlvəti? S. Rəhimov. 

İTİGEDƏN sif. İti sürətli, çox sürətli gedən. 

İTİGÖRƏN sif. Gözdən iti olan. İtigörən 
adam. 

İTİGÖZ(LÜ) sif. 1 . Gözü iti, tez görən, ən 
incə şeyi görən. İtigözlü adam. - Onu, o iti- 
gözlü, girdə və gülərüzlü müəllimi kim tanı- 
mır, kim əzizləmir? Mir Cəlal. 

2. məc. Sayıq, huşyar, həssas, diqqətli. 

İTİGÖZLÜLÜK is. İtigözlü adamm hal və 
keyfiyyəti; ən incə şeyi görmə qabiliyyəti. 

İTİKÇİ is. İtiyini gəzən, axtaran adam. 
İtikçinin acığı dabanından çıxar. (Məsəl). 

İTİKLİ sif. Bir şey itirmiş, mühüm bir şeyi 
itmiş. [İlyas] vaqonlara girib itikli adamlar kimi 
hamını bir-bir nəzərdən keçirirdi. Mir Cəlal. 

İTİLƏLƏK sif Lələkləri iti olan. 

İTİLƏMƏ “İtilomək”dən /.K. 

İTİLƏMƏK / 1. Kəsici alətləri bülövə, 
çarxa, qayışa və s.-yə çəkməklə yaxşı 
kəsər hala gətirmək, kəskin etmək. Bıçağı 
itiləmək. Baltanı itilənıək. Qayçını itiləmək. 
- Usta Hüseyn əllərini ətəklərinə silib gö- 
türdü ülgücü və başladı daşııı üstə çəkib iti- 
ləməyə. C.Məmmədquluzadə. // Hər hansı 
bir şeyin ucunu şiş, iti, sivri hala salmaq. 
Ağacın ucunu itiləmək. 

2. məc. Qızışdırmaq, ürəkləndirmək, öy- 
rətmək. Səlim bəy lıampalarnan bəyləri iti- 
ləyib dağıtdı kəndlərə. “Qaçaq Nəbi”. 

3. məc. Kəskinliyini, təsir gücünü artır- 
maq, gücləndirmək. Onlar özləri üçün nü- 
fuz qazanmağa, istismar silahını itiləməyə 
çalışırlar. M. S. Ordubadi. 

İTİLƏNMƏ “İtilənmək”dən fis. 

İTİLƏNMƏK məch. iti hala gətirilmək, 
kəskinləşdirilmək. Burada xəncərlər sulanır, 
itilənir, hər cür tüfənglər yoxlanır.. Mir Cəlal. 

İTİLƏŞDİRİLMƏ “İtiləşdirilmək’’dən /и. 

İTİLƏŞDİRİLMƏK məch. Daha iti edil- 
mək, daha kəsərli hala salınmaq. 

İTİLƏŞDİRMƏ "İtiləşdirmək”dən fis. 

İTİLƏŞDİRMƏK/ 1 . Daha iti etmək, daha 
iti hala gətirmək. 

2. məc. Kəskinləşdirmək, daha kəskin 
etmək. 

İTİLƏŞMƏ “Itiləşmək”dən /.7.s. 



İTİRMƏK 

İTİLƏŞMƏK f. Daha iti olmaq, daha kəs- 
kin olmaq. [Bəndalmın] yanaqları qızarmış, 
sümüyü bərkimiş, vücudu möhkəmlənmiş, 
baxışı itiləşmişdi. Mir Cəlal. İtiləşib dilləri ; 
Kitabla cavab verir; Sualına hər biri. 
B.Vahabzadə. 

İTİLƏTDİRMƏ "İtilətdirmək”dən fis. 

İTİLƏTDİRMƏK icb. İtilətmək (başqası 
vasitəsilə). Bıçaqları itilətdirmək. Ülgücləri 
itilətdirmək. 

İTİLƏTMƏ “itilətmək” dən fis. 

İTİLƏTMƏK ‘Ttiləmək”dən icb. 

İTİLƏYİCİ sif. Itiləyən, kəskin hala salan. 

İTİLİK is. 1. iti şeyin hal və keyfiyyəti; 
kəsicilik. Bıçağın itiliyi. Baltanın itiliyi. 

2. Sürətlilik, tezlik, cəldlik. Sürətin itiliyi. 
Yerişin itiliyi. Axının itiliyi. 

3. məc. Kəskinlik. Ağlın itiliyi. - Mən bu 
cavan oğlanın gözlərinin itiliyinə .. heyran 
qaldım. M. Rzaquluzadə. 

İTİLMƏ "Itilmək”dən fis. 

İTİLMƏK / dan. 1. Çıxıb getmək, rədd 
olub getmək, uzaqlaşmaq, gözdən yox ol- 
maq: getmək. [Tükəz:] Kişi, dəli olubsan! 
Mən evimdən hara itiləcəyəm? M.F.Axund- 
zadə. [Əbdürrəhman bəy:] ..Əbdürrəhim, 
sən atanın goru, tez bir çubuq gətir ver, du- 
rum itilim buradan.. N.Vəzirov. 

2. Əmr şəklində: itil, itil cəhənnəmə 
şəklində - rədd ol! çıx bayıra! çəkil get! 
[Soltan bəy Əsgərə:] Tez ol, itil buradan! 
Ü.Hacıbəyov. [Nəcəf bəy Süleyman bəyə:] 
İtil bu saat mənim evimdən! Ə.Haqverdiyev. 
[Qumru:] İtil buradan, bir qıv çəkərəm, 
dünya yığılar. Mir Cəlal. 

İTİRİLMƏ "Itirilmək”dən fis. 

İTİRİLMƏK 'İtirmək”dən məch. 

İTİRMƏ “Itirmək’’dən /и. 

İTİRMƏK/ 1 . Diqqətsizlik üzündən ha- 
rada isə salmaq, yaxud məlum olmayan 
yerə qoymaq, hara qoyduğunu bilməmək. 
Açarı itirmək. - ..Mən .. gördüm, pullarını 
itirmişdi, bütün ciblərini axtardı, çevirdi, 
axırda birindən tapdı. C. Cabbarlı. // Qeyb 
etmək, əlindən çıxarmaq. ..Sevdiyi qızı 
həmişəlik itirə biləcəyi fikri [gənci] dəli edə 
bilərdi. Ə.Əbiilhəsən. 

2 məc. Məhrum olmaq, qeyb etmək. 
Oğlunu itirmək. Ərini itirmək. Dostunu itir- 



610 




İTİRTDİRMƏ 



İTQILIQ 



inək. - Zəhra analarını itirmiş bu üç qızın 
halını, ürək parçalayan səmimi göz yaşlarını 
görərək ixtiyarsız gözləri yaşardı. S.Hüseyn. 
□ Ata-anasını (ata və anasını) itirmək 
- yetim qalmaq. Lap balaca yaşlarında o, 
ata və anasını itirmişdi. M.İbrahimov. 

3. Malik olduğu əvvəlki keyfiyyətindən 
məhrum olmaq. Təravətini itirmək. Danışıq 
qabiliyyətini itirmək, işləmək qabiliyyətini 
itirmək. - Araba yolunun kənarlarındakı 
qanqal və sirkaıılar yaşıl rəngini çoxdan iti- 
rib bozarmışdı. M.İbrahimov. Sonradan kor 
olanlar gün işığından danışan kimi [Səttar- 
zadə] də itirdiyi cavanlığından həsrətlə 
danışır. Mir Cəlal. 

4. Hədər yerə, mənasız, səmərəsiz sərf 
etmək. Boş-boşıına pul itirmək. - Dünənki 
aydın havada Cavanşir qəsəbəsindən çıx- 
maması, günü hədər itirməsi Zərrintac 
xanımı ağrıdır. S. Rəhimov. 

5. Yox etmək, yoxa çıxarmaq. Deyərəm, 
nökərlər başını kəsər ; İtirərlər, qalmaz səndən 
bir əsər! H.K.Sanıh. // Qovmaq, rədd etmək. 

6. ınəc. Örtmək, gizlətmək. Bu gün [Sal- 
manın] paltarı bədəninin yastı-vapalaqhğı- 
nı bir qədər itirirdi. M.İbrahimov. 

7. Bax itirtmək. [Əhməd:] ..Hərgah 
Cabbar bəy razı olsa, mən onun oğlunu bil- 
gimdə bu vilayətdən itirrəm. N.Vəzirov. 

8. Köməkçi feil kimi isimlərlə yanaşı iş- 
lədilərək mürəkkəb feil və müxtəlif ifadə- 
lər düzəldilir; məs.: ağlını itirmək, başını 
itirmək, özünü itirmək, huşunu itirmək. 

İTİRTDİRMƏ "İtirtdirmək”dən f.is. 

İTİRTDİRMƏKbax itirtmək. 

İTİRTMƏK icb. Yox etmək, yoxa çıxart- 
maq, məhv etmək (başqasının vasitəsilə). 
// Rədd etmək, uzaqlaşdırmaq (başqasının 
vasitəsilə). 

İTİŞ bax itik. 

İTİUC(LU) sif. Ucu iti (şiş, sivri) olan. İti- 
uclu qüllə. 

İTİYARPAQ(LI) sif. Ucu iti olan (yar- 
paq). İtiyarpaqlı ağac. 

İTKİ is. 1 . İtirilmiş şey. İtkisi olmaq. 

2. məc. Ölüm. Bu böyük itki, bu kədərli 
faciə bütün qohum-qardaşa .. çox ağır təsir 
etdi. A.Şaiq. Rəiyyət Rüstəmin ailəsi bu ağır 
itki üçün .. matəm və yas saxladı. S. Rəhimov. 



3. Döyüş zamanı sıradan çıxmış əsgər və 
ya döyüş sursatı; zayiat. Döyüşdə düşmən 
çoxlu itki vermişdir. - Tapdıq hələ taqımın 
başqa nə kimi itkisi olduğunu bilmirdi. 
Ə.Əbülhəsən. 

4. Ziyan, zərər; zay olma, xarab olma. 
Məhsul toplanışında itkiyə yol verməməli. 
Təsərrüfatda hər cür itkinin qarşısını 
alnıalı. - Əziz görmüşdü ki, soyuqda, qarda, 
şaxtada yığılan pambığın çox itkisi olur. 
Ə.Vəliyev. □ İtkiyə düşmək - ziyan çək- 
mək, zərərə düşmək. 

İTKİN sif. İtmiş; xəbərsiz, soraqsız yox 
olan, yoxa çıxan. Öldü Ziyad xaııım, Mah- 
mudum itdi; O itkin Mahmudun atasıyam 
mən. Aşıq Kərəm. // İs. mənasında. Bir 
mürüvvət eylə, alagöz şahım! Bir qərib itki- 
nəm, yoxdur pənahım. Aşıq Rəcəb. □ İtkin 
düşmək - 1) xəbərsiz, soraqsız itmək, yox 
olmaq. [Dərviş:] ..Məni nahaq yerə dolaş- 
dırdılar, durmadım, itkin düşdüm. A.Divan- 
bəyoğlu. İtkin düşdüyümü zənn edib, anama 
məktub yazacaqlar. Mir Cəlal; 2) yox 
olmaq, itmək, aralıqda itib-batmaq. Qiy- 
mətli əsərlərin itkin düşməsi, məncə, sizin 
kimi böyük rəssamı daha çox həyəcanlan- 
dırmalıdır. M. Hüseyn. İtkin getmək - bax 
itkin düşmək 1-ci mənada. İtkin olmaq 

- yox olmaq, itmək, itib-batmaq. Ölsün, itkin 
olsun belə əğyarı; Gəzməsin arada yaman, 
bəri bax. M.P. Vaqif. Ol keçən dəmləri hanı 
Zakirin; İtkin olub adı-sanı Zakirin. Q.Zakir. 
İtkin salmaq - itkin düşməsinə səbəb olmaq. 

İTKİNLİK is. İtkin adamın halı; itib-bat- 
ma, xəbərsiz-soraqsız yox olma. Oğlunun 
ilkinliyi anaya böyük dərd oldu. 

İTKİSİZ zərf 1. Ölüm, tələfat, zayiat ol- 
madan, itki vermədən. Bir dəstə rus soldatı 
yapon batalyonunun qarşısını almış və 
alayların itkisiz geri çəkilməsinə çalışmış- 
dılar. H.Seyidbəyli. 

2. İtkiyə yol vermədən (bax itki 4-cü 
mənada). Məhsulu vaxtında və itkisiz yığ- 
maq üçün lazımi tədbirlər görmüşlər. 

İTQILIQ sif. dan. Bədxasiyyət, rəftarsız, 
heç kəslə yola getməyən. İtqılıq adam. 

- Veys acıdil və itqılıq olduğundan arvad- 
uşaqdan heç biri ağacın dibinə gəlməzdi. 
Ə.Əbülhəsən. 



611 




İTQIRDI 

İTQIRDI: itqırdı salmaq dan. - aıaya dava 
salmaq, qarmaqarışıqlıq törətmək. Gərçi 
itqırdı salıb çoxların etdi ixrac ; Leyk bundan 
belə olmaz qəmi-pünhanə ilac. S.Ə.Şirvani. 

İT-QURD top. dan. Tanınmayan, bilin- 
məyən adamlar; yararsız, dəyərsiz adamlar 
mənasında təhqiramiz söz. Dərənin iti- 
qurdu yığılıb bir yerə məsləhət edirlər. 
Ə.Haqverdiyev. [Şiraslan:] İtə-qurda dil 
açırsan, yalvarırsan, sonra da məlum olur 
ki... M. Süleymanov. 

İTLƏŞMƏ ‘İtləşmək”dən f.is. 

İTLƏŞMƏK dan. qarş. Didişmək, çey- 
nəşmək, bir-birini qapmaq. 

İTLİK is. İtə məxsus xasiyyət və hal. İt 
itliyini tərgitsə də, sümsünməyini tərgitməz. 
(Ata. sözü). 

İTMAM is. [ər.] klas. Tamamlama, sona 
yetirmə, axıra çatdırma, bitirmə. □ İtmama 
yetirmək, itmam vermək (etmək) - tamam- 
lamaq, qurtarmaq, bitirmək. Tarix nəvisi 
hali-əyyam; Bu qissəyə böylə verdi itmam. 
Füzuli. [Teymur ağa:] Bir neçə fikrim var, 
gərəkdir əvvəl onları itmama yetirəm. 
M.F.Axundzadə. İtmama yetmək (çatmaq) 

- axıra çatmaq, bitmək, qurtarmaq. Sözləri 
yetməmişdi itmamə; Ki uzaqdan göründü 
bir boğanaq. A.Səhhət. 

İTMƏ “İtməkdən” f.is. 

İTMƏK / 1. Yoxa çıxmaq, qeyb olmaq. 
[Koroğlu:] Nigar, Dür atın itməyi; Yandırır 
məni, yandırır. “Koroğlu”. // Azmaq, azıb 
qalmaq, başqa yerə düşmək. [Səriyyə və 
uşaqlar] bu qarışıqlığın, bu qaynar bataq- 
lığın içində itməkdən qorxaraq, bərk-bərk 
bir-birinin əlindən tutur(lar). M. İbrahimov. 
□ Gözdən itmək - görünməmək, görün- 
məz olmaq, çəkilmək, yox olmaq. Bağır 
həmişə gülümsəyəndə gözünün qarası itər- 
di. Çəmənzəminli. Şirzad yavaş-yavaş ad- 
dımlayaraq yastı-yapalaq kənd evlərinin 
arasında itdi. M.İbrahimov. // Gizlənmək, 
örtülmək. Ay buludlar altında itdi. □ İtib- 
batmaq - 1) yox olmaq, yoxa çıxmaq, məhv 
olmaq, itmək. O gedən uşaq itib batdı. 

- Hər gün itib-batmadadır xanları; Molla- 
ları, şeyx və işanları.. Ə.Nəzmi; 2) görün- 
məz olmaq, gözdən itmək, yox olmaq. Yolun 
alt-üstüııdəki kövşənlərdə küləş göy otun 



İTOTU 

içində itib-batmışdı. Ə. Vəliyev. O, bəzən 
dalğaların arasında itib-batır, sanki bir 
müddət suyun altı ilə gedir. M. Rzaquluza- 
də. [Carçıyevin] gözləri qırışlar arasında 
daha da kiçilib, dərin çuxurlarda itib-batdı. 
İ. Hüseynov; 3) tamamilə yox olmaq, puç 
olmaq, heç bilinməmək. [Rüstəm:] Mənim 
ağlım belə kəsir ki, sənin savadın gərək itib- 
batmasın. S. Rəhimov. İtib getmək - 
T) başqa şeylər içərisində, arasında qeyb 
olmaq. Hər şey dəniz kimi bərq vuran bir 
sərab içində itib gedirdi. İ.Əfəndiyev; 2) bir 
yerə gedib qayıtmamaq, yoxa çıxmaq, iki 
saatdır hara itib getmisən? 3) yox olmaq, 
yoxa çıxmaq. Pirkətanqulu pirinin şöhrəti 
və nüfuzu xalqın içində yavaş-yavaş bil- 
mərrə itib getdi. E. Sultanov. İtib yox ol- 
maq-yoxa çıxmaq. [Dostəli:] Tamam neçə 
aydır ki, şəhərimizin adamları itib yox olur. 
Ü.Hacıbəyov. 

2. Əvvəlki keyfiyyəti yox olmaq. Yuyu- 
landan sonra parçanın rəngi itib. Yaşa dol- 
duqca gözün nuru itir. - Amma gənclik 
keçəndən, qocalıq gələndən, bədəndə təra- 
vət itəndən .. sonra, elə bil [Mirzə Cavadın] 
isti başına soyuq su töküb qəflətdən ayıltdı- 
lar. Mir Cəlal. 

3. məc. Puç olmaq, heçə çıxmaq, hədər 
getmək, boşa çıxmaq. Vaxtım itir. Yaxşılıq 
itməz. Əməyi itmək. - Bizim dünyamızda 
itməz zəhmətin; Həyatın qəlbidir şerin, sənə- 
tin! S. Vurğun. 

4. məc. İçində sözü ilə: ...içində itmək 
- bir şeyin bolluğunu, çoxluğunu bildirir. 
Qızıl içində itmək. İpək içində itmək. - Mü- 
qim bəy vurnuxur, zər-ziba içində itən 
Zərintac xanımın mərhəmətini qazanmaq 
istəyirdi. S. Rəhimov. 

İTMİL sif. məh. Şiş, sivri. Ağacın ucu 
itmildir. 

İTMİLÇƏYİ is. l.zool. İri, sancan milçək. 

2. məc. Adama yapışıb əl çəkməyən biri- 
si haqqında. İtmilçəyi kimi yapışmaq. 

İTMİLLƏMƏK f məh. Dəmirin və ya 
ağacın ucunu şiş etmək, sivriləşdirmək, iti- 
ləmək, nazikləşdirmək. Nizəni itmilləmək. 
Oxu itmilləmək. 

İTOTU is. bot. Quru və zibilli yerlərdə 
bitən bitki. İtotu .. quru və zibilli yerlərdə 



612 




İTOYNADAN 

bitir. Bütün hissələri gönü aşılamaq üçün 
yararlıdır. M. Qasımov. 

İTOYNADAN sif. dan. Zarafatcıl, başqa- 
sına sataşmağı sevən (adam). [Səməd:] Bəs 
eşitməmisiniz ki. Yusifə itoynadan Yusif 
deyirlər? İ. Hüseynov. 

İTSARIMSAĞI is. bot. Yabanı sarımsaq, 
sarımsağa oxşayan yabanı bitki. 

İTSOĞANI is. bot. Zəhərli yabanı soğan, 
soğana oxşayan yabanı bitki. 

İTTİFAQ 1 is. [ar.] 1. Ayrı-ayrı şəxslərin, 
qrupların, cəmiyyətlərin, siniflərin sıx bir- 
ləşməsi, rabitəsi. Fəhlələrlə kəndlilərin itti- 
faqı. Xalqların qardaşlıq ittifaqı. H Ümu- 
miyyətlə, birlik, söz birliyi, həmrəylik. Hər 
işdə çü ittifaq xoşdur; Ağacdə pərü budaq 
xoşdur. Xətayi. İttifaq və ittihad çox gözəl 
işdi. “Mol. Nəsr.”. Susdu bülbüllərin nədən, 
orman?! Pozdıımu ittifaqını o xəzan? 
A. Şaiq. □ İttifaq eyləmək kölııı. - 1) bir- 
ləşmək, söz bir eləmək. İttifaq eyləyib dili- 
ranə; Durdular kim müqabil aslaııə. 
S.Ə.Şirvani; 2) ünsiyyət yaratmaq, yaxın- 
laşmaq. Sevdiyim məni dağ eylər; Qeyrilə 
ittifaq eylər. Q. Zakir. 

2. Birlikdə hərəkət etmək və başqa məq- 
sədlər üçün dövlətlər, təşkilatlar arasında 
dostluq sazişi; birləşmə. Diplomatik ittifaq. 
Hərbi ittifaq. Ticarət ittifaqı. □ İttifaq 
bağlamaq - aralarında birlik yaratmaq, bir- 
ləşmək, söz birliyi etmək. İttifaqa girmək 
- əlbir olmaq, əlaqəyə girmək, birgə iş gör- 
mək üçün birləşmək. 

3. Bir ümumi ali hakimiyyəti olan bir 
neçə dövlətin, ərazinin, xalqın, tayfanın və 
b.-nm dövlət birləşməsi. Qəbilələr ittifaqı. 
Avstraliya ittifaqı. 

4. İctimai təşkilat, birlik. Həmkarlar itti- 
faqı. Yazıçılar ittifaqı. Rəssamlar ittifaqı. 
-Məsinə bir ittifaq üzvünün istifadə edə 
biləcəyi bütün hüquq və imtiyazlardan isti- 
fadəyə çalışır. S. Hüseyn. [Qəhrəmanı] bü- 
tün müəllim yoldaşları ittifaq sədri seçdilər. 

S. Rəhimov. 

5. İttifaq ilə, ittifaqla şəklində zərf 
-bax ittifaqən 1 . İttifaqla hərəkət etmək. 
Qərar ittifaqla qəbul edildi. - Hər bir taifə bir 
sayaq ilə; Çatdı izzətə ittifaq ilə. M. Ə. Sabir. 

İTTİFAQ 2 is. [ əı \] Qəziyyə, vəqə, əhva- 
lat, hadisə. [Əsgər bəy:] Amma, mən ölüm, 



İTTİHAD 

inciməyin, yoldaş arasında belə ittifaqlar 
çox olar. Ə.Haqverdiyev. [Aslan:] Mən bu 
az ömrümdə nə qədər bədbəxt ittifaqlar gör- 
müşəm. İ.Musabəyov. □ İttifaq düşmək 
(olmaq) - bir hadisə, qəza, iş baş vermək. 
[Nuxulular:] Hələ ki belə ittifaq düşübdür, 
biz bilməmişik, indi bunun çarəsi nədir? 
M.F.Axundzadə. [Cahangir ağa:] Xoca 
Bəhməıılidə, görəsən, nə ittifaq olub? 
Ə.Haqverdiyev. [Fəxrəddin bəy:] Bircə de 
görüm. Səadət səlamətdirmi, nə iş ittifaq 
düşüb? N.Vəzirov. // Təsadüf, fürsət, mə- 
qam, imkan, vaxt. [Ağa Kərim xan:] ..Mə- 
nim ixtiyarım yoxdur, belə gözə! ittifaqda 
oııu ərə verəm, ha? N.Vəzirov. Qohumlar- 
da birinin oğlu və o birinin qızı doğulan 
ittifaqlarda da bu uşaqları beşikkəsmə ad 
edirlər. R.Əfəndiyev. □ İttifaq düşmək 

- təsadüf düşmək, fürsət ələ keçmək, im- 
kan olmaq. Birdən ittifaq düşdü ki, usta 
Ağabala .. Ağa Ələsgər ilə gəzməyə çıxdı. 
Çəmənzəminli. Süleyman bu sözü eşidən 
kimi təəccüb barmağını dişləyib dedi: - Bəli, 
dünyada belə işlərə çox ittifaq düşər. 
Ə.Haqverdiyev. 

İTTİFAQARASI bax ittifaqlararası. 

İTTİFAQƏN 1 zərf Birləşərək, birgə, 
həmrəyliklə, yekdilliklə. 

İTTİFAQƏN 2 zərf Təsadüfən, gözlənil- 
mədən, birdən. [Hacı Mehdi:] İttifaqən külək 
övrətin çadrasını başından atdı. Ə.Haqver- 
diyev. [Rəşid:] İttifaqən Qurbanqulunun 
bacısı azarlavır. T.Ş. Simurq. İttifaqən bu 
gün Cahanın nə atası və nə qardaşı ilə anası 
evdə var idi. İ.Musabəyov. 

İTTİFAQLARARASI sif. İttifaqlar arasın- 
da aparılan, ittifaqlar arasında olan. İttifaq- 
lararası saziş. 

İTTİHAD is. [ər.] kölııı. 1. Birləşmə, bir- 
lik, ittifaq. Sən o deyilmidiıı, dedin: - Var 
bizim ittihadımız? Mən də yadında var, 
dedim: - Yox buııa etimadımız. M.Ə. Sabir. 
// Həmfikirlik, yekdillik, həmrəylik, əlbir- 
lik. □ İttihad etmək - birləşmək, birlik, 
ittifaq yaratmaq, həmrəy olmaq, həmfikir 
olmaq. Doğru bir ittihad etməsək biz; Bir- 
liyə etiqad etməsək biz; Bizdə şərti-üxüvvət 
olurmu? M. Ə. Sabir. 

2. İttihad ilə, ittihadla şəklində zərf 

- birləşərək, birlikdə, həmrəyliklə, yekdil- 



613 




İT(Tİ)HAF 

üklə, ittifaqla. İttihad ilə, ittifaq ilə; Üzünü 
hər məkanda ağ eylə. S.Ə.Şirvani. Xülasə, 
Inmirə məhəlləsinin camaatı .. artıq dərəcə- 
də cidd-cəhd edər və öz arasında böyük itti- 
hadla iş görərdi. N.Nərimanov. Bir-biri- 
mizə piyalə, qədəhi; ittihad ilə uzatdıq bu 
gecə! Ə.Nəzmi. 

İT(Tİ)HAF is. [ər.] Hədiyyə etmə, töhfə 
vermə; hədiyyə, töhfə. Ürəyin ürəyə öz 
ithafını; Ayrı bir mətləbə yozmaq olarmı? 
B. Vahabzadə. □ İt(ti)haf etmək - bağışla- 
maq, hədiyyə etmək, vermək, həsr etmək. 
Şair bu poemanı böyük Üzeyir bəyin işıqlı 
xatirəsinə ithaf edib. - Aşıq, Bəsti Bağıro- 
vaya və onun yoldaşlarına ithaf etdiyi şeri 
oxumağa başladı. Ə. Sadıq. 

İTTİHAM is. [ər.] Birinə qarşı irəli sürü- 
lən günah, təqsir, suç. Bu sözlər bir ittiham 
kimi səsləndi. - Sən bu ittihamı öz üzərindən 
nə kimi bir sübutla götürə biləcəksən? 
M. S. Ordubadi. Hacı bu ağır ittihamın təsi- 
rini yoxlayan kimi bir qədər susdu, ətrafına 
baxındı.. Mir Cəlal. □ İttiham edilmək 
- təqsirləndirilmək, günahlandırılmaq, müt- 
təhim edilmək, suçlandırılmaq. Qalıııqaş 
oğlan depoda çalışan və tətildə ittiham edi- 
lib həbsə atılan Namazoğlu Qivas idi. Mir 
Cəlal. İttiham etmək - təqsirləndirmək, 
günahlandırmaq, müttəhim etmək, suçla- 
maq. Prokuror vətəndaş Yaşarı ittiham 
etməkdən boyıın qaçırır. C. Cabbarlı. Mürtə- 
ce dairələr və xarici mənbələr Azərbaycan 
demokratlarını .. ittihanı etməyə başladılar. 
M.İbrahimov. 

İTTİHAMÇI is. Məhkəmədə müqəssiri 
ittiham edən şəxs. Dövlət ittihamçısı (pro- 
kuror). İctimai ittihamçı. - Məhkəmə itti- 
hamçısı stolun dalında duraraq müttəhimlər 
kürsüsündə oturan gəncin təqsirlərini oxu- 
yur. M. S. Ordubadi. 

İTTİHAMKAR sif [ər. ittiham və fars. 
...kar] İttihamedici, təqsirləndirici, günah- 
landırıcı. [Surxay] öz dostuna qarşı ittiham- 
kar mühakimələr yürüdürdü. 

İTTİHAMNAMƏ is. [ər. ittiham və fars. 
namə] hüq. Müttəhimə verilən təqsirnamə, 
ittiham vərəqəsi. 

İTTİKANI is. bot. Aran yerlərdə yayılmış 
tikanlı kol; keçibuynuzu. Keçibuynıızu və ya 



İY 

ittikanı 2 metrə qədər hündürlükdə, qışda 
yarpağı tökülən koldur. H.Qədirov. 

İTÜZÜMÜ is. bot. Üzümə bənzər qırmızı 
meyvəsi olan, tikanlı, yabanı kol-bitki və 
onun meyvəsi. 

İTYATMAZ sif. vulq. Çox pis, çox bər- 
bad, insana layiq olmayan, natəmiz. İtyat- 
maz dam. Ityatmaz yer. - [Xortdan:] Axırda 
cıııdıı; ityatmaz fayton tapıb, ona yanaşıb 
faytonçuya deyərdi.. Ə. Haqverdiyev. 

İTYERİŞİ is. dan. Xırda sürətli addım. 
İtyerişi (z.) yerimək. 

İY 1 is. Maddələrin, şeylərin burun qişası- 
nın xüsusi sinirlərinə təsir etmə xassəsi. 
Kəskin iy. Iy duymaq. Onun burnu yaxşı iy 
bilir. - Güllərin ətri otların iyinə qarışıb, 
ətrafa saçılmaqda idi. T.Ş. Simurq. Həyəti 
götürən soğan, qovurma, zəfəran iyi adamı 
valeh edirdi. Mir Cəlal. 

0 İy almaq - 1) harada olduğunu duy- 
maq, izinə düşə bilmək, axtarıb tapmaq. 
..Jandarm idarəsi iy almaqda ov tul asından 
belə həssasdı. M. Hüseyn. İyinizi alıblar! 
Ceyran çox həssas heyvandır, - deyə Alnıu- 
rad baba bizi başa saldı. İ. Əfəndiyev; 
2) xörək, gül və ya xarab olan bir şeyin 
qoxusunu hiss etmək. ..Leylək bir qədər 
gedəndən sonra, cızbız iyi aldı. S.Rəhimov. 
İy çəkmək - bax iy almaq. Iy çəkirlər 
tulatək ta ki, görüb harda var aş; Kimdə var 
ağca plov, hər gecə yağlı bozbaş. S.Ə.Şir- 
vani. Burada Zeynal dayanıb, burnunu 
sağa-sola döndərərək iy çəkdi. Ə.Əbülhə- 
sən. İy götürmək (basmaq) - hər tərəfə iy 
yayılmaq. İy vermək - 1) iylənmək, qoxu- 
maq. Ət iy verir; 2) dan. üstüörtülü, eyham- 
lı, ikibaşlı söz, danışıq haqqında. Sənin 
sözün iy verir. İy(i) burnundan getməmək 
- xoş qoxulu bir şeyin ətrini daim hiss et- 
mək, duymaq. Sən bu yerin canısan; Sulta- 
nısan, xanısan; iyin burnumdan getməz; 
Təbrizin reyhanısan. (Bayatı). 

İY 2 is. Pambıqdan, yundan və s.-dən iplik 
əyirmək üçün ortası şiş, iki ucu sivri ağac 
alət. Qərənfil bacı gözünü əlindəki iydən 
çəkib hirsli-hirsli .. baxdı.. İ.Əfəndiyev. 
[Tapdıq] bir gün tezdən anasından xəbərsiz 
durub tağalağı iyin üstündən çıxartdı, cibi- 
nə qoydu. Ə.Vəliyev. İndi cəhrə uğuldayır. 



614 




İYBİLMƏ 



İYLƏMƏK 



uğııldadıqca yun əlçim eşilib sapa dönərək 
iyə toplanırdı. Ə.Əbiilhəsən. 

İYBİLMƏ is. İyləri duyma qabiliyyəti. 

İYCİL sif. ovç. İyi tez hiss edən, iyi tez du- 
yub ov dalınca düşən. İycil it. - Hiyləgər düş- 
mən iycil tula kimi işi duymuşdu. Ə.Vəliyev. 

İYDƏ is. bot. İsti yerlərdə bitən, ətirli 
çiçəkləri olan ağac və bu ağacın dərisi sərt, 
əti ağ un halında olan meyvəsi. İydə 8-10 
metrə qədər, bəzən alçaqbovlu, qışda yar- 
pağı tökülən ağacdır. Çiçəkləri ətirlidir, 
mayda açılır, meyvəsi avqustda yetişir və 
yeyilir. H.Qədirov. Faytonumuz yenə də iydə 
ağaclarının kölgəsi ilə örtülmüş çala-çuxur 
yollarla gedirdi.. M.S.Ordubadi. İydənin ətri 
indi daha kəskin duyulurdu. İ.Əfəndiyev. 

İYDƏLİ sif. İydə ağacları olan. İydəli bağ. 

İYDƏLİK is. İydə ağacları əkilmiş yer. 
Odur, kölgəsi var iydəliklərin: Ərinmə, sev- 
gilim, dur gedək, vaxtdır. S. Vurğun. ..Dəyir- 
manın üst tərəfindəki iydəlikdən bir dəstə 
qadın çıxdı. S.Şamilov. 

İYEN is. \yap.] Yaponiyanın pul vahidi. 

İYERARXİYA is. \уип.\ Bütöv bir siste- 
min hissələrinin aşağıdan yuxarıya tabeçilik 
əlaqəsi əsasında düzümü, yerləşməsi. 

İYHAM bax eyham. 

İYİMƏ “İyimok”dən f.is. 

İYİMƏK bax iylənmək. 

İYİMİŞ 1 fsif Qoxumuş, üfunətli, pis iy 
verən. Iyimiş balıq. 

İYİMİŞ 2 is. bot. Dağlıq yerlərdə bitən pis 
iyli bir kol-ağac. 

İYİR is. bot. Bataqlıq zanbağı. 

İYİRMİ say. On doqquzdan sonra gələn 
say - 20. iyirmi manat, iyirmi ədəd, iyirmi 
gün. - Hələ işin başlanmasına iyirmi dəqiqə 
var.. M.Hüseyn. 

iyirmi-iyirmi zərf Hər birinə, yaxud hər 
dəfəsinə iyirmi. Əsgərləri iyirmi-iyirmi düz- 
mək. Uşaqları iyirmi-iyirmi ayırmaq. 

iyirmi... - bu sayla əlaqədar olan bir sıra 
mürəkkəb sözlərin birinci tərkib hissəsi; 
məs.: iyirmibeşlik, iyirmiqəpiklik. 

İYİRMİBEŞLİK 1 . is. İyirmi beş manatlıq 
kağız pul. İyirmibeşliyi xırdalamaq. 

2. sif. İyirmi beş nömrəli. İyirmibeşlik 
lampanın şöləsi naqanın qara sümük zağlı 
lüləsini, topunu işıqlatdı. Ə.Əbülhəsən. 



Səqjdəıı asılan iyirmibeşlik bir lampa bura- 
nı güclə işıqlandırırdı. P.Makulu. 

3. sif. İyirmi beş ədəd tutan. [Qurban:] Al 
bu pulu, bu saat yüyür, birpaçka iyirmibeş- 
lik papiros al. Ə. Haqverdiyev. 

İYİRMİCƏ say. Ancaq iyirmi, yalnız 
iyirmi, indi səkkiz il idi ki, muzdur Məşədi 
Əsgər Qanbtəpədə bir aı-vadı və üç baş xır- 
daca uşaqları ilə ayda iyirmicə manat 
məvacibə qənaət edib dolanırdı. 
S.M.Qənizadə. Cəmisi iyirmicə kilometr 
aralı çay axır, ancaq biz gərək o dərədən, 
bu dağdan damcı-damcı su yığaq.. İ. Hüsey- 
nov. // Bəzən təyin etdiyi sözə böyüklük, 
çoxluq mənası verir. Zarafat deyil, parçaya 
iyirmicə manat pul vermişəm. 

İYİRMİGÜNLÜK sif. İyirmi gün sürən və 
ya sürmüş. İyirmigünlük ezamiyyət. İyirmi- 
giinlük gəzinti. H İyirmi gün vaxt tələb 
edən. İyirmigünlük işimiz qalıb. 

İYİRMİİLLİK sif. 1 . İyirmi il davam et- 
miş. Dostluqlarının iyirmiillik tarixi var. 
iyirmiillik bir dövr, iyirmiillik mübarizə. 

2 . İyirmi illiyə həsr olunmuş; iyirmi ilin 
tamam olması ilə əlaqədar olan. İyirmiillik 
yubiley. 

İYİRMİQƏPİKLİK 1. sif İyirmi qəpik 
qiyməti olan, iyirmi qəpiyə dəyən. İyirmi- 
qəpiklik kitabça. 

2. is. Dördşahılıq metal pul. Iyirmiqəpik- 
liklər yerə töküldü. 

İYİRMİLİK sif. 1. köhn. İki onluqdan 
ibarət pul. Dostum, iyirmilikdən qalan beş 
manatı neylədin? Mir Cəlal. 

2. İyirmi nömrəli. 

İYİRMİNCİ "İyirmi”dən sıra s. İyirminci 
sıra. İyirminci otaq. İyirminci il. İyirminci 
əsrin ilk onillikləri. - [Qəhrəman:] İyirmin- 
ci ildə bu şəhərdə üsyan olduğunu bilirsi- 
niz? H.Nəzərli. 

İYİTMƏ “İyitmək”don f.is. 

İYİTMƏKbax iylətmək. 

İYLƏMƏ "İyləmək” dən/w. 

İYLƏMƏK/ 1. Burunla nəfəs çəkərək, 
bir şeyin qoxusunu duymağa çalışmaq, qo- 
xulamaq. Arxııı suyun kəs, doldu; Bağda 
giilün dəst oldu; Yara bir gül göndərdim; 
İyləyincə məst oldu. (Bayatı). [Bəhram:] 
Mən qızdırmalı kimiyəm. Bu çiçəkləri iylə- 



615 




İYLƏNDİRMƏ 



İYNƏ 



yim, bəlkə bir az təskin tapım. C. Cabbarlı. 
incimə, o gülü canan iyləsin; O da bir gözə- 
lin al yanağıdır. M.Rahim. 

2. məc. Öyrənib bilməyə çalışmaq, arayıb 
yoxlamaq, hər yerə baş soxmaq, axtarıb 
araşdırmaq. 

İYLƏNDİRMƏ “İylondinnək”don f.is. 

İYLƏNDİRMƏKbax iylətmək. 

İYLƏNMƏ “Iylənmək”dən f.is. 

İYLƏNMƏK f. Qoxumaq, iy vermək, 
xarab olmaq, ağırlaşmaq, üfunətlənmək. Ət 
iylənmişdir. Pendir iylənmişdir, yemək olmur. 

İYLƏNMİŞ f.sif. Qoxumıış, xarab olmuş, 
ağırlaşmış. İylənmiş balıq. - ..Get iylənmiş 
qatığını satmağa! - baqqala belə cavab 
verib, dəli Səməd adamların arasında itdi. 
Çəmənzəminli. 

İYLƏŞMƏ ‘İyləşmək”dən f.is. 

İYLƏŞMƏK qarş. Bir-birini iyləmək, 
qoxulamaq. - ..İtlər bir-birindən çəkinə- 
çəkinə bıırun-burıma iyləşdilər. M. Rzaqu- 
luzadə. 

İYLƏTMƏ “İylətmək” dən f.is. 

İYLƏTMƏK icb. 1 . Bir şeyi çox saxlayıb 
qoxutmaq, xarab etmək, köhnəltmək, çürüt- 
mək, iylənməsinə səbəb olmaq. Pendiri çox 
saxlayıb iylətmək. Balığı iylətmək. 

2. Qoxulatmaq. Çiçəyi hamıya iylətmək. 

İYLİ sif. Müəyyən iyi, qoxusu, ətri olan. 
Bu dağların meşəsi; İylidir bənövşəsi; Könül- 
süz gedən qızın; Ağlamaqdır peşəsi. (Bayatı). 

İYNƏ is. 1. Tikiş tikmək üçün bir ucu 
sivri, digər ucu isə sap keçirilmək üçün de- 
şikli metal milcik. Tikiş iynəsi. Maşın iynə- 
si. - Yusif Sərrac iynəsi əlində başını yuxarı 
qovzadı. M.F.Axundzadə. ..Gözəl ufuldadı, 
fikri Pəri nənədə olduğundan əlinə iynə bat- 
mışdı. M. Hüseyn. □ İynə vurmaq (çal- 
maq) - tikiş tikmək, tikiş tikməklə məşğul 
olmaq. Sərdar evlərinin qabağında bir dax- 
maya girib, işi səhərdən axşama kimi baş- 
aşağı iynə vurmaqdadır. C.Məmmədqulu- 
zadə. Dilşad böyüyəcək, anası kimi mətbəx- 
də yerdə oturub xörək bişirmək, teşt içində 
paltar yumaq, dizi üstündə iynə çalmaqdan 
başqa artıq bir şey bilməyəcək. T.Ş. Simurq. 

2. Hər hansı bir xəstəliyə əks-təsir etmək 
və onun qarşısını almaq məqsədi ilə dəri 
altına dərman yeritmək üçün tibdə işlənən 



alət. Həkim iynəni qaynadıb. Tahirin yum- 
şaq ətinə .. vurdu. M.Hüseyn. // dan. Həmin 
alətlə bədənə yeridilən maye (dərman). 
Penisilliıı iynəsi. Qan iynəsi. Qlükoza iynə- 
si. □ İynə vurmaq - müalicə məqsədi ilə 
tibb iynəsi vasitəsilə bədənin bir yerinə 
dərman yeritmək. Səhiyyə şöbəsinin əmri 
ilə uşaqlara iynə vururduq. Mir Cəlal. 

3. Müxtəlif məqsədlər üçün metaldan 
qayrılmış ucu iti incə milcik. Patefon iynəsi. 

4. Bəzi böcəklərdə sancan üzv. Arı iynəsi. 

5. Bəzi heyvanların bədənini örtən tikan- 
lar. Kirpinin bədəni iynələrlə örtülüdür. 

6. Şam ağacı kimi ağacların yarpağı. Şam 
ağacının iynələri. H Tikan (bəzi bitkilərdə). 

7. Ümumiyyətlə, ucu şiş, batan şeylər 
haqqında. Buz iynələri. 

8. məc. Toxunan söz, acı söz. Hər sözü 
tənədir, bir top iynədir. A.Şaiq. Müəllimin 
sözlərində zəhərli iynələr olduğunu molla 
Xəlil hiss edirdi. S. Hüseyn. 

0 İynə ağzından çıxmış - təzəcə tikilmiş 
(paltar). İynə atmağa yer yox idi - bax 
iynə atsan yerə düşməz. - Küçədə iynə 
atmağa yer yox idi. M.Hüseyn. İynə atsan 
yerə düşməz - çox tünlük, qələbəlik, son 
dərəcə çox adam olan yer haqqında. Bazar- 
da adam əlindən iynə atsan yerə düşməzdi. 
- Kiçik stansiyada iynə atsan yerə düşməz. 
S.Şamilov. İynə batırana şiş (biz) batır- 
maq - üstəlik əvəz çıxmaq, daha çox pislik 
etmək. İynə ilə gor qazımaq - çox böyük 
zəhmət və əziyyət tələb edən çətin və ağır 
işlə məşğul olmaq. [Şeyda Araza:] ..Orada 
bağ salmaq, əkin becərmək iynə ilə gor 
qazımaqdır. A.Şaiq. İynə itsə tapılar - çox 
işıqlı yer haqqında. İynə salmağa (düşmə- 
yə) yer yoxdur - bax iynə atsan yerə 
düşməz. İynə ucu boyda - son dərəcə 
kiçik şey haqqında. İynə üstə (üstündə) 
oturan kimi - çox həyəcan, təlaş keçirmə, 
təlaş içində olma, narahat olma. ..Gəray ağa 
müsahibi Ağaxanla dərdləşir, iynə üstündə 
oturan kimi bir yerdə qərar tuta bilmirdi. 
S. Rəhimov. İynədən sapa qədər - hər şey, 
hər nə varsa, başdan-başa. İynədən sapa 
qədər götürmək. - Xalıqverdinin evi iynə- 
dən sapa qədər axtarıldı. Ə.Vəliyev. İynəsi 
tikiş tutmaq - arzusu yerinə yetmək, işi 



616 




İYNƏBURNU 

düzəlmək, bəxti gətirmək. İynəyə qədər 
(kimi) - ən kiçik, ən cüzi şeyə qədər, başdan- 
başa, hamısı. İynəyə qədər hər şeyi yığıb 
aparmaq. Elə bil iynəsi itib - aralıqda vur- 
nuxan, ora-buranı axtaran, qurdalanan adam 
haqqında. 

İYNƏBURNU is. Şirin, qırmızı, sivriuclu 
çəyirdəyi olan gavalı növü. 

İYNƏCİK is. Kiçik iynə. 

İYNƏDİŞ sif. İti, nazik dişləri olan. İy nə- 
diş adam. 

İYNƏDOĞAN is. zool. Sürətlə uçan kiçik 
bir quş. Uşaqlar bağdan iynədoğan tutmuşlar. 

İYNƏQABI, İYNƏDAN is. İynə qoymaq 
üçün balaca qutu. 

İYNƏLƏMƏ “İynələmək”dən /is. 

İYNƏLƏMƏK/ 1. İynə batırmaq, ucu şiş 
bir şey batırmaq; sancmaq. 

2. İynə ilə bədənə dərman yeritmək, iynə 
vurmaq. [Uşaq dedi:] Doktor, məni də iynə- 
lə! Mir Cəlal. 

3. İynə ilə tikmək, yamamaq və s. Yorğa- 
nın cırığını ivnələmək. 

4. Sancaqlamaq, bir-birinə bənd etmək, 
rəbt etmək. Kağızları iynələmək. 

5. məc. Sancmaq, acılamaq, qəlbinə 
toxunmaq, toxunan sözlər demək. [Əlyarov:] 
Düzələn adam deyil. Əvvəldən vardı hiisn- 
camalı, indi olub dəli Bayramalı! - deyə o 
yenə Xəlili iynələdi. M. Hüseyn. Gülşən 
Eyvazı sevdiyini nə qədər gizlətsə də, qızlar 
bunu duyur, Gülşəni iynələməyə çalışır- 
dılar. Ə.Vəliyev. 

İYNƏLİ sif. 1 . İynəsi olan (b a x iynə 3, 4, 
5 və 6-cı mənalarda). 

2. məc. Kinayəli, istehzalı, qəlbə toxu- 
nan, acı. [Əşrəf] Zəkiniıı iynəli sözlərini xa- 
tırladıqca ııəşəsizliyi daha da artır. A.Şaiq. 
[Müqim bəy Cavanşirə:] Axı, mən heç bil- 
mirəm, bu iynəli sözlər haradan sənin bey- 
ninə giribdir. S.Rəhimov. Güldüm, dedim: 
- Nə yaman: İynəli diliniz var; Uşaqlar, ay 
uşaqlar! R.Rza. 

İYNƏŞƏKİLLİ bax iynəvari. 

İYNƏVARİ sif İynə kimi, iynəyə oxşar, 
ucu şiş. İynəvari yarpaq. 

İYNƏYARPAQ(LI) sif. Yarpaqları iynə 
şəklində (şiş, iti) olan. İynəyarpaqlı ağac. 
Azərbaycanın yalnız bəzi meşələrində iynə- 



İY-TOZ 

yarpaqlı ağaclara rast gəlinək olar. - Adi 
şam növü iynəyarpaqlı və qarışıq meşələrdə 
ən geniş yayılmış şam növiidüı: H.Qədirov. 

İYNƏ YARPAQLILAR is. bot. Həmişəya- 
şıl və yarpaqları iynə kimi şiş və ya inkişaf 
etməmiş halda olan çılpaqtoxumlu ağaclar 
və kollar sinfinin adı. 

İYRƏNC sif. 1 . Özünə nifrət doğuran, ikrah 
doğuran, qətiyyən xoşa gəlməyən, mənfur, 
çox çirkin. [Zeynalın] üzü olduqca iyrənc 
bir hal almışdı. S. Hüseyn. Salman hava- 
lanıb pörtərək, eybəcər və iyrənc şəklə düş- 
dii. M. İbrahimov. [Casus] bayquş kimi 
boyunsuz, bədəninə görə yekə, lakin mütə- 
hərrik başını əcaib və iyrənc (z. ) bir surətdə 
hərləyib, .. qapıya baxdı. M.Rzaquluzadə. 

2. məc. Rəzil, yaramaz, alçaq, mənfur. 
..Mən sənə söz verirəm, artıq bu iyrənc yolu 
təqib etməyəcəyəm. M. S. Ordubadi. “Şam- 
dan bəy” komediyasında da yazıçı bizi keç- 
mişin iyrənc tiplərindən birisi ilə tanış edir. 
M. Arif. 

İYRƏNCLİK is. İyrənc şeyin hal və key- 
fiyyəti; çirkinlik. // İyrənc şey, iyrənc hərə- 
kət; rəzalət, yaramazlıq, alçaqlıq. Atamgil 
həyətdəki iyrənclivi görən kimi söhbəti 
kəsdilər. Ə.Vəliyev. 

İYRƏNDİRMƏ “İyrondirmək”dən /.K. 

İYRƏNDİRMƏK f. İyrənməsinə, nifrətinə 
səbəb olmaq, ikrah etdirmək, çiyrəndirmək. 

İYRƏNMƏ “İyrənmək” dən fis. 

İYRƏNMƏK f Məzac qəbul etməyən, 
xoşa gəlməyən şeydən ikrah etmək, diksin- 
mək, nifrət etmək, görə bilməmək, çiyrən- 
mək. İyrənmişəm ağzının suyundan ; Qatran 
qoxusu gəlir buyundan. M. Ə. Sabir. ..Zeynəb 
Xudavar bəydən etə iyrənirdi, necə ki, insan 
qurbağadan iyrənər. C.Məmmədquluzadə. 
Mən dünyada hər şeydən artıq yaltaq adam- 
lardan iyrənirəm. M.S. Ordubadi. 

İYSİZ sif. Heç bir iyi, ətri olmayan. Iysiz 
çiçək. 

İYSİZLİK is. Heç bir iyi, ətri olmayan 
şeyin hal və keyfiyyəti. 

İYŞƏKİLLİ bax iyvari. 

İY-TOZ: iyi-tozu qalmamaq - əsər- 
əlaməti qalmamaq, heç bir izi qalmamaq, 
tamam yoxa çıxmaq, izsiz itmək. Vaxtilə gör- 
düyün şeylərin iyi-tozu qalmayıb. - [Sultan 



617 




İYUL 

bəy:] Qoy bir o arşınmalçı gözümə görün- 
sün, ona mən bir patron çaxım ki, iyi-tozu 
qalmasın. Ü.Hacıbəyov; iyi-tozu görün- 
məmək - qətiyyən hiss olunmamaq, varlı- 
ğından heç bir əsər-əlamət olmamaq. 
Burada da onların iyi-tozu görünmür. 

İYÜL [fe.] Təqvim ilinin yeddinci ayı. 
iyul ayının axırında Dilicanın ətrafındakı 
yaylaqlarda sakin olan el-oba bir vaxtda 
dolur Dilican dərəsinə. F.Köçərli. Göydən 
yerə od yağdıran iyul günəşi çoxdan günor- 
ta yerinə qalxmış, hətta bir az da qərbə sarı 
əyilmişdi.. M. Hüseyn. 

İYÜN [, lat.\ Təqvim ilinin altıncı ayı. İyun 
gecəsi sərinləşdikcə, elə bil [İkram] üşüyür, 
boynunu içinə çəkib getdikcə daha çox 
büzüşürdü. Ə.Əbülhəsən. Bayırda gözəl ilıq 
dağ yerlərinə məxsus yüngül təravətli bil- 
iyim sabahı açılırdı. M. Rzaquluzadə. 

İYVARİ sif. iyə oxşar, iy kimi. Iyvari 
ağac. İyvari mil. 

İZ is. 1. İnsan və ya heyvan ayağından 
səth üzərində qalan nişanə; ləpir. Canavar 
izi. Qarın üstündə dovşan izi var. - Talada 
quzu gördüm; Bir maral izi gördüm; Endim 
bulaq üstünə; Sevdiyim qızı gördüm. (Baya- 
tı). Dəvə ləpirindən, ayaq izindən; Yolların 
sinəsi oyuq-oyuqdur. R.Rza. Un ələnmiş 
kimi ağımtıl, sarı şoran torpağın üzərində 
təzəcə ceyran izləri aydın görünürdü. 
M.Rzaquluzadə. // Bir şeyin hərəkətindən 
sonra səth üzərində qalan çuxurluq, xətt, 
şırım, əlamət və s. Maşın izi. - Abşeron 
yarımcəzirəsinin dərya kənarında olan daş- 
ları üstə araba çərxlərinin izi görünməkdə- 
dir. H.Zəıdabi. 

2. Hər hansı bir şeydən qalan və onun 
keçmiş varlığına şəhadət edən nişanə, əsər, 
qalıq, əsər-əlamət. O gözdə incə bir sirr 
var, bilinməz; O necə baxışdır, izi silinməz. 
A. Şaiq. ..Qocalığın mənfur izlərini təşkil 
edən qırışıqları ən əla kirşanlar və boyalar 
örtə bilməsə də, şamların işığı lazımınca 
örtə bilər. M.S. Ordubadi. Daşlarda, qaya- 
larda izi qaldı; Uzaqlaşan hər əsrin. 
O. Sarıvəlli. // Ümumiyyətlə, bir hadisənin, 
keyfiyyətin və s.-nin olmasına şəhadət edən 
hal, əlamət, nişanə, qalıq. Cinayətin izləri. 
Müharibənin izləri. - Hüseynəli əminin 



İZ 

söhbətləri mənə böyük bir xəyanətin izlərini 
nişan verirdi. M.S. Ordubadi. Xəlilin üzün- 
dəki təbəssüm izləri silinib getdi. M.Hüseyn. 
Analar mübariz sıraya dursun; Dünyadan 
qan izi kəsilsin deyə. N.Rəfibəyli. 

3. Yol. [Hafizə xanım Qurbana:] Yolun- 
dan, izindən azma! Ə. Haqverdiyev. [İblis:] 
Hakim o sənin hissinə, idrakinə .. əfsus! 
Ayrılsan izindən olur əğyar ilə mənus. 
H.Cavid. 

0 İz açmaq, iz buraxmaq - 1) yeri qal- 
maq, özündən sonra əlaməti qalmaq. Amma 
o, yenə də daş kimi hərəkətsiz qaldı. Birdən 
üçüncü qamçı alnında qara bir iz buraxdı. 
M.Hüseyn. Qan [Cavadın] keçə çəkməsin- 
dən axaraq qar üzərində iz buraxırdı. 
Ə.Vəliyev. Alnında izlər açdı əzabları xış 
kimi; inlədi çöldə bitən yaralı qamış kimi. 
B.Vahabzadə; 2) dərin təsir etmək, dərin 
intiba buraxmaq. [Yaralı zabit:] Hələ sən, 
ah, sən! Sənin kədərin; Məndə bir iz buraxdı 
xeyli dərin. H.Cavid. Qızla anası arasında 
olan bugünkü söhbət Dilbərin xatirində 
dərin iz buraxdı. Ə. Sadıq. İz azdırmaq 

- 1) əsas məsələdən, mətləbdən, fikirdən 
yayındırmaq, uzaqlaşdırmaq. Qorxmazın 
izahatından sonra Saleh öz-özünə bu cür 
nəticə çıxartdı: - Əvvəlki suallar, nə təhər 
deyirlər, iz azdırmaq üçün imiş, əsil mətləb 
axırıncısıdır? Ə.Vəliyev; 2) bax iz itir- 
mək. İz itirmək, izi itirmək - bir cinayə- 
tin, hadisənin, işin üstü açılmamaq üçün 
əlamət və nişanələrini yox etmək, öıt-bas- 
dır eləmək, gizlətmək. Buna görə də əhali 
öz qorxusundan küçədəki meyitləri toplayıb 
quyulara tökməklə izi itirmək istəmişlər. 
M.S. Ordubadi. İz izləmək - izini axtarmaq. 
Çıxım gədiklərdən, izin izləyim; Ucalardan 
alçaqları gözləyim. “Koroğlu”. İzə düşmək 

- yoluna düşmək, yolunu tapmaq. Çıxıbdır 
düzə ceyran; Düşübdür izə ceyran; Çox tər- 
lan ovlamışam; Görünmür gözə ceyran. 
(Bayatı). İzi itirilmək - yox edilmək, məhv 
edilmək, əlli-ayaqlı itirilmək. Camaatın 
halına ağlayan, onun dərdinə dərman axta- 
ranların nəsli kəsilir, izi itirilirdi. H. Sarabski. 
İzinə düşmək - bir şeyin olduğu yeri öyrə- 
nib bilmək, bir şeyin bu və ya digər yerdə 
olduğunu təsdiq edən məlumat əldə edərək, 



618 




İZAFƏ 

onun dalısınca getmək. Miiqim bəy izinə 
düşdüyü işi açmamış, .. heç zaman məsələni 
örtülü qoyub əl götürmək istəmirdi. 
S. Rəhimov. [Qıırd Kərim:] Zindandan qaç- 
mışam bu dağlara mən ; İzimə düşərək tut- 
dular məni. S.Rüstəm. [Ovçunu] [dağlara] 
aşağıdan qalın aran meşələrində izinə düş- 
düyü bir maral çəkib gətirmişdi. Ə.Məm- 
mədxanlı. İzini azdırmaq - bax iz azdır- 
maq. ..Ola bilsin ki, .. izləyən var. Yəqin 
izini azdırmaq istəyir. Ə.Məmmədxanlı. 
İzini itirmək - 1) b ax izi itirmək; 2) qəs- 
dən çaşdırmaq, sapdırmaq, izini azdırmaq. 
İzini tutmaq - izi ilə getmək, təqib etmək. 
[Pəridux xanım] atın ləpirinin izini tutub, 
birbaş gəlib çıxdı çarhovuzun qırağına. 
(Nağıl). Uşaqlar izi tutub getməyə başladı- 
lar. İ.Əfəndiyev. Nə izi var, nə tozu - var- 
lığına dəlalət edən heç bir əsər, heç bir əla- 
mət, heç bir nişan yoxdur. 

İZAFƏ bax izafi. Mən şairin evinə xəbər 
vermədən getmişdim, çünki ona izafə xərc 
vermək istəməmişdim. M.S. Ordubadi. [Mə- 
hərrəm bəy:] Bəli, bir çox bu kimi izafə xərc- 
lər aramızda adət olmuşdur. S.S.Axundov. 

İZAFƏT is. [ər.] dilç. Təyini söz birləş- 
məsi. 

İZAFİ sif. [ər.] Artıq, əlavə. İzafi xərc. 
İzafi söz. - [Mirzə Salman:] Amma hər biri- 
sinə yarım milyondan artıq izafi xərc eləmi- 
şik. S. Rəhimov. 

0 İzafi dəyər iqt. - muzdlu fəhlənin 
əməyi ilə onun öz iş qüvvəsinin dəyərindən 
artıq yaradılan və kapitalist tərəfindən 
havayı mənimsənilən dəyər. 

İZAH is. [ər.] Bir fikri, əsəri və s.-ni 
yazılı və ya şifahi şəkildə aydınlaşdırma, 
anlatma, şərh etmə, bəyan etmə; şərh, bə- 
yan. [Arif:] Artıq yetişir, anladım, izalıə nə 
hacət; Qarşımdakı İblis imiş, eyvah, nə dəh- 
şət! H. Cavid. İndi daha Fatmanın nə suala, 
.. nə də Sadıq kişinin izahına ehtiyacı qal- 
mışdı. Mir Cəlal. [Rəşid dedi:] ..Dediyim 
sirrin izcıhı məhz həmin gündən başlandı. 
İ. Hüseynov. □ İzah etmək - anlatmaq, 
şərh etmək, açmaq, bəyan etmək. Məsələni 
izah etmək. Kitabın çətin yerlərini izah et- 
mək. - Komissar hadisəni izah etdi. M. Rza- 
quluzadə. 



izçi 

İZAHAT is. [ər. “izah” söz. cəmi] Bir 
məsələni, sözü və s.-ni ətraflı surətdə 
aydınlaşdırma, şərh etmə, bəyan etmə; 
müfəssəl izah. İzahata ehtiyac yoxdur. - 
Bütün bu yuxarıdakı izahat bizi inandırır ki, 
cənab Şirvanski “Vətən dili” kitabına qiy- 
mət verərkən zəhmət çəkib onun məzmunu 
ilə lazımi qədər tanış olmamış... F. Köçərli. 
Qulam müəllim artıq bir izahata girişmək 
istəmədi. S. Rəhimov. // Bir işin, hərəkətin, 
hadisənin və s.-nin səbəblərini izah edən 
yazılı məlumat. Hadisə haqqında izahat 
təqdim etmək. □ İzahat vermək - şifahi və 
ya yazılı surətdə ətraflı şərh etmək, aydın- 
laşdırmaq, məlumat vermək. Hacı Maııaf 
izahat verməyə başladı.. S. Hüseyn. Başqa 
bir otağa girdilər, müdir izahat verərək 
dedi: - Bu qızlar məzhəkəçilik və nədimlik 
öyrənmiş qızlardır. M.S. Ordubadi. Eldar 
sözə qarışıb, onun dediklərini təsdiq etdi və 
mənə izahat verdi.. M. Rzaquluzadə. 

İZAHATÇI bax izahçı. 

İZAHATÇILIQ bax izahçdıq. 

İZAHÇI is. 1 . Muzeylərdə, sərgilərdə və 
s.-də baxmaq üçün qoyulmuş şeylər haq- 
qında gələnlərə məlumat verən işçi. 

2. Təfsirçi, şərhçi. 

İZAHÇILIQ is. İzahçının işi, vəzifəsi. 

İZAHEDİCİ sif. Aydınlaşdıran, izah edən, 
şərh edən, izahat mahiyyətində olan. İzah- 
edici məlumat. - Ancaq verdiyim izalıedici 
suallara Ağarəhim çox qəşəng cavablar 
verdi. S. Rəhman. 

İZAHEDİLMƏZ sif. İzah edilə bilməyən, 
anlaşılmaz, müəmmalı, qəribə. Izahedilməz 
hərəkət. Izahedilməz hiss. 

İZAHLI sif. Sözləri izah edən, onların 
mənalarını açan. İzalılı lüğət. İzahlı mətn. 

İZAHSIZ sif. İzahı, şərhi olmayan, izahı 
verilməmiş. İzahsız mətn. İzahsız lüğət. 

İZAXTARAN bax iztapan. 

İZAL [ər.]\ izal(ə) olmaq nifr. - rədd 
olmaq, çəkilib getmək. Cəbi qapını açıb 
mayora dedi: - Ağa, izal olun! N.Vəzirov. 
[Əli dayı:] [Şah] izalə olur, ancaq bizim 
arxalandığımız sərbazlcırı da özü ilə aparır. 
P.Makulu. 

İZÇİ bax iztapan. // Bir şeyin izinə düşüb 
axtaran. 



619 




İZDİHAM 

İZDİHAM is. [ər.] Bil' yerə çoxlu camaat 
yığılması, çox qələbəlik, böyük camaat küt- 
ləsi. Cümə günü olduğu üçün hər tərəfdə 
böyük bir izdiham vardı. S. Hüseyn. Körpü- 
də izdiham çox idi.. T.Ş. Simurq. Adamın 
ucu-bucağı yox idi. izdiham sel kimi axırdı. 
C.Cabbarlı. // Çoxlu adam yığılmış yer, tün- 
lük, basırıq, qələbəlik. Sabahdan Mehdi 
bəyin evində böyük izdiham var idi. Çünki 
Şəban Gülsümü onun evinə gətirmişdi. 
Ə. Haqverdiyev. 

İZDİHAMLI sif. Qələbəlik, tünlük, bası- 
rıq, çoxlu adam olan. İzdihamlı yer. İzdi- 
hamlı mitinq. - [Ceyran:] ..İzdihamlı şəhər 
küçələrində səndən qaçmağım qorxudan 
deyildi. S. Hüseyn. Ar\>ad nədir, belə izdi- 
hamlı yer nədir? T.Ş. Simurq. Yunis həyət 
qapısından şəhərin geniş, izdihamlı küçələ- 
rinə çıxdı. Mir Cəlal. 

İZDİHAMLILIQ is. Çoxlu adam olan, 
qələbəlik yerin halı; gurultululuq. 

İZDİVAC is. [ər.] kit. köhn. Evlənmə. Bu 
izdivac hər iki tərəfin əqidəsincə faydalı idi. 
Ə. Haqverdiyev. Şəmsiyyə ilə Səliminin izdi- 
vacı [Həkimülmülkə] siyasi cəhətdən də 
lazını idi. M. İbrahimov. □ İzdivac etmək 
kit. köhn. - evlənmək. 

İZ-ƏLAMƏT bax iz 2-ci mənada. 
□ İz(i)-əlamət(i) qalmamaq (olmamaq, 
görünməmək) - varlığına dəlalət edən heç 
bir şey, heç bir əlamət, heç bir nişanə 
qalmamaq. [Leylək Ələmdar] ağası ilə bir- 
likdə bütün həyəti, bağçanı bir-birinə vurdu, 
ancaq Alagözdən heç bir iz-əlamət görün- 
mədi. S. Rəhimov. // Yox olmaq, məhv ol- 
maq, ortadan silinib getmək. 

İZ-ƏSƏR bax iz-əlamət. □ İz(i)- 
əsər(i) qalmamaq (olmamaq, görünmə- 
mək) -bax izi-əlaməti qalmamaq (olma- 
maq, görünməmək) (“iz-əlamət”də). 

İZHAR [ər.] 1. Aşkar etmə, meydana 
çıxarma, göstərmə, bəlli etmə, bildirmə. 
// Bəlli, aydın, məlum. Bir gülüzlü nigar, 
sərvi-xoşrəftar; Cümlə xalqa izhar, bəllidi 
adı. Aşıq Saleh. □ İzhar etmək (eləmək, 
qılmaq) - zahirə çıxarmaq, aşkar etmək, 
açmaq, bəlli etmək, bildirmək. Kimə kim, 
dərdimi izhar qıldım, istəyib dərman; 
Özümdən həm bətər bir dərdə onu mübtəla 



İZLƏMƏ 

gördüm. Füzuli. Qorxudan başımıza gələn 
macəranı heç kəsə izhar eləmədik. C. Məm- 
mədquluzadə. Necə hər gizlini mən eyləyib 
izhar, yazım; Qorxmayıb Qaxqulıı bəydən 
elə təkrar yazım? Ə.Nəzmi. 

2. köhn. Bir sıra birləşmələrin birinci tər- 
kib hissəsi; məs.: izhari-nifrət, izhari-təəs- 
süf, izhari-təşəkkür və s. Budur qonşuları- 
mızın hal həyatda olan şair və ədibləri haq- 
qında etdiyi izhari-məhəbbət və müvəffə- 
qiyyət və izhari-sədaqət və xülıısiyyət! 
F. Köçərli. [Mürtəcelər] fikirsiz və mütaliə- 
siz qiyam barəsində izhari-nəzər edib, öz 
keçəcəklərini unudublar. M. İbrahimov. 
□ İzhari-nifrət etmək (bildirmək) köhn. 
- öz nifrətini izhar etmək, bildirmək. [Mə- 
şədi ibad:] Bax, elə yaz ki, xalq oxuyub Rüs- 
təm bəyə izhari-nifrət eləsin. Ü.Hacıbəyov. 
İzhari-təəssüf etmək köhn. - öz təəssüfü- 
nü bildirmək. İzhari-təşəkkür etmək - öz 
təşəkkürünü bildirmək. Məcmuəmizin açıl- 
mağı barəsində .. teleqram və məktub gön- 
dərənlərdən nəhayət dərəcədə məmnun 
olub, bizi yada salanlara izhari-təşəkkür 
edirik. “Mol. Nəsr.” 

İZİN is. [ər.] icazə, rüsxət. İzin istəmək. 
İzin vermək. - Ələsgərəm, eşq oduna qalan- 
nam; Iziıı versən, yar, başına dolannam. 
Aşıq Ələsgər. İki ay bundan qabaq naçal- 
nikdən izin alıb getmişdim kəndimizə ana- 
mın ziyarətinə. C. Məmmədquluzadə. Aman 
bacım, izin ver, gedim, görüm mən onu; 
Könlümün ilk dostunu. B.Vahabzadə. 

İZİNCƏ zərf izi ilə, ardınca, arxasınca, 
təqib edərək. Birinin izincə getmək. - Vahid 
bələd adam kimi dala baxmadan, atası da 
onun izincə yüyürdü. Mir Cəlal. 

İZİNLİ sif. 1. icazəli, icazəsi olan, icazə 
(izin) almış, rüsxətli. 

2. icazə verilən, izin verilən, yol verilən. 

İZİNSİZ zərf icazəsiz, icazə olmadan, 
icazə verilmədən. Bəzi vaxt atasından və 
qardaşından izinsiz yadların toylarına anası 
öz qızını göndərərdi. R.Əfəndiyev. [Qulu:] 
Özün buyurubsan ki, izinsiz sənin otağına 
girməyim. S.S.Axundov. Verdiyev vacib iş 
üçün gələn tövr ilə izinsiz içəri girdi. Mir 
Cəlal. 

İZLƏMƏ "izləmək” dən /A. 



620 




İZLƏMƏK 

İZLƏMƏK f. 1 . Birinin izi ilə, ardınca 
getmək, təqib etmək, izinə düşmək. - [Xəy- 
yam:] Yox, oxşayacaq ruhumu bir zərrə 
səadət; İzlər məni hər dürlü fəlakət. 
H. Cavid. Sarıbəniz uşaqlar həyəcanla bu 
məhbusları izləyirdilər. S. Vəliyev. Mən 
inamla irəliləyən Rəşidi addım-addım izlə- 
yirdim. M. Rzaquluzadə.. // İzinə düşüb 
axtarmaq, aramaq. Oğrunu izləmək. - Böyük 
bir mahalın divanı yerindən tərpənib Nəbiııi 
izləməyə başlamışdı. S. Rəhimov. // Göz 
qoymaq, güdmək. Üstü örtülü səbətlərdən 
şübhələnmiş polis xəfiyyəsi, uzaqdan-uzağa 
Qulam dayını izləyirdi. M. Hüseyn. Maya 
daha diqqətlə ərini izləyərək, onda başqa 
bir qadın iyini duyduqda sarsılmışdı. 
M. İbrahimov. [Teymur Zərifəyə deyir:] Biz 
illər uzunu sənin həyatınla maraqlanmış, 
hər addımını izləmişik. H.Seyidbəyli. 

2. məc. Birinin yolu ilə getmək, onun 
yolunu davam etdirmək, dalınca getmək. 
Bir dramaturq olaraq [Ü.Hacıbəyov] məhz 
M.F.Axundov və C. Məmmədquluzadənin 
dramaturji üslubunu izləyərək .. misli 
görünməmiş komediyalar yazmışdır. 
Ə. Sultanlı. 

3. məc. Təqib etmək, göz qoymaq, mün- 
təzəm tanış olmaq. Gündəlik mətbuatı izlə- 
mək. - Firidıııı .. diqqətlə qəzetləri izləyirdi. 
M. İbrahimov. 

İZLƏNMƏ “İzlənmək”dən f.is. 

İZLƏNMƏK məch. Təqib olunmaq. .. Po- 
lis idarəsi tərəfindən izləndiyini və ələ düşə- 
cəyini görüb ailəsi ilə bərabər İspaniyaya 
köçdü. S. Vəliyev. 

İZLƏTDİRMƏ “İzlotdinuok”don /.7,s. 

İZLƏTDİRMƏKbax izlətmək. 

İZLƏTMƏK icb. İzi ilə tapdırmaq. 

İZOXƏT is. [yun. isos və ər. xətt] geofiz. 
Coğrafiya xəritəsində: müəyyən fiziki 
kəmiyyət (təzyiq, temperatur, rütubətlilik 
və s.) göstəricisi olan yerləri birləşdirən xətt. 

İZOLƏ: izolə etmək tex. - hər hansı 
elektrik məftilinin üstünü müxtəlif vasitə- 
lərlə örtmək yolu ilə bunları xarici mühit ilə 
təmasdan qorumaq. Elektrik məftilini izolə 
etmək. Kabeli izolə etmək. 

İZOLƏEDİCİ sif. tex. Izolyasiya edən, 
ayıran, izolyator. İzoləedici materiallar. 



İZTİRAB 

İZOLYÄSİYA [fr.] tex. 1. İzolə edən 
material; izolə edən qurğu, cihaz və s. İzol- 
yasiya materialları. - Sarınmış naqillərin 
izolyasiyaları pambıq, iplik, ipək, .. şüşə və 
s. materiallardan hazırlanır. P.Rüstəmzadə. 

2. B ax izolə. 

İZOLYASİYALI sif. tex. İzolyasiyası olan. 
İzolyasiyalı məftil. 

İZOLYATOR [fr.] 1. elektr. Elektrik keçir- 
məyən material, maddə. İzolyator zavodu. 

2. elektr. Elektrik məftillərini bənd və 
izolə etmək üçün rolik, fincan. Yüksək volt- 
lıı izolyator. Asma izolyator. 

3. tib. Yoluxucu xəstəliyi olan xəstələri 
və dəliləri saxlamaq üçün xüsusi otaq, bina 
(xəstəxanada və s.-də). 

İZOMERLƏR [yun. ] kim. Kimyəvi tərki- 
bi və molekulyar çəkisi eyni, lakin fiziki və 
kimyəvi xassələri isə başqa-başqa olan kim- 
yəvi birləşmələr. Bu kimi eyni tərkibə malik 
müxtəlif xassəli və müxtəlif quruluşlu mad- 
dələrə izomer maddələr deyilir. M.Möv- 
sümzadə. 

İZOTOPLAR [yun.] xiis. Eyni kimyəvi 
element atomlarının radioaktivliyə və atom 
çəkisinə görə bir-birindən fərqlənən for- 
maları. Radioaktiv izotoplar. Uran izotop- 
ları. - Alimlər radioaktiv izotopların köməyi 
ilə pambıqdan müxtəlif parçalar almaq üçün 
səmərəli üsullar hazırlamışlar. (Qəzetlərdən). 

İZSİZ 1 . sif. İzi olmayan; heç bir iz, nişanə, 
əlamət, əsər qalmamış. İzsiz yol. - Keçib izsiz 
yerlərdən; Apara billəm xəbər. M.Seyidzadə. 

2. zərf Heç bir iz buraxmadan, özündən 
sonra heç bir iz qoymadan. İzsiz yox olmaq. 
Heç bir şey izsiz keçib gedə bilməz. 

İZSİZ-SORAQSIZ b a x izsiz 1-ci mənada. 

İZSİZ-TOZSUZ bax izsiz-soraqsız. 

İZTANIYAN, İZTAPAN is. və sif. Yaxşı 
iz tanıyan, iz ilə tapan; ləpirçi, izçi. İztapaıı 
ovçu, iztapaıı kəşfiyyatçı, iztapaıı tula. - Tül- 
kü və xüsusən qurd ovuna çıxarkən, ovçu 
soyuqqanlı və cürətli, mahir iztapaıı olmalı- 
dır. M. Rzaquluzadə. 

İZTİRAB is. [ər.] Təlaş, təşviş, daxili 
həyəcan, narahatlıq, mənəvi əziyyət, niga- 
rançılıq. Böylə əldən getdiyim gər bilsə yar 
əldən gedər; İztirabım görsə bəhri-bikənar 
əldən gedər. Qövsi. [Arif Xavərə:] Sorma, 



621 




İZTİRABLI 

heç sorma, nazənin Xavər! Məni məhv etdi 
iztirabii kədər. H. Cavid. [Mehribanın] qəl- 
binin iztirablarını ovunduracaq bir arxa- 
daşa nə qədər ehtiyacı vardı. S. Hüseyn. 

□ İztirab etmək - həyəcanlanmaq, narahat 
olmaq, təşviş etmək. Etmə, canım, iztirab ; 
Tələsmə, çox ertədir. A.Səhhət. İztirab 
keçirmək (çəkmək) - mənəvi əzab çək- 
mək, həyəcan keçirmək, narahatlıq içində 
olmaq. ..Simasından onun hirs, əsəbilik və 
dərin bir iztirab keçirdiyini görmək olardı. 
S. Rəhimov. Yaxın günlərdə buraya [kame- 
raya] atılan Qədir hamıdan artıq iztirab 
çəkirdi. Mir Cəlal. İztirab vermək - bax 
iztiraba salmaq. Məni hərdəm yada sal, 
qadan alım; Rəhm elə, yar, vermə bunca 
iztirab. “Abbas və Gülgəz”. İztiraba düş- 
mək - təşvişə düşmək, həyəcana düşmək, 
əsəbiləşmək, narahat olmaq. Xııbani-lıərəm 
gördülər ki, bir qəribə iş üz verdi, çox xof və 
iztiraba düşdülər. M.F.Axıındzadə. indi 
neçə saat idi ki, əri getmişdi. Gec gəldiyin- 
dən arvad iztiraba düşüb vurnuxurdu. 
Ə. Haqverdiyev. İztiraba salmaq - təşvişə 
salmaq, narahat etmək. Bu isə məni iztiraba 
salırdı. S.S.Axundov. 

İZTİRABLI sif. Təşvişli, həyəcanlı, əzablı, 
əziyyətli, ağır; əzab və əziyyətlə dolu. İzti- 
rablı günlər keçdi. - Xalıqverdi iztirablı və 
intizarlı dəqiqələr keçirir, nigarançılığı hər an 
artırdı. Ə. Vəliyev. Leyla dəri yumağını coş- 
qun bir hərəkətlə köksünə basıb, iztirablı bir 
intizar içərisində dayandı. Ə.Məmmədxanlı. 

İZ-TOZ bax iz 2-ci mənada. [Yasə- 
mən:] Yadınızdadırım, biz oxuyanda bun- 
ların heç izi-tozu da yox idi. S.Rəhman. 

□ İzi-tozu qalmamaq (olmamaq, görün- 
məmək) -bax iz(i)-əlamət(i) qalmamaq 



İZZƏTLİ 

("iz-əlamət”də). [Fatma xala:] Deyirlər 
əfəndi deyib ki, bu yaxında [Allah] bu 
уәсис-тәсиса bir toy tutsun ki, bunların 
heç izi-tozu qalmasın. Ə.Əbülhəsən. İzini- 
tozunu itirmək - 1) bir şeydən, hadisədən 
heç bir iz qoymamaq, heç bir əsər-əlamət 
qoymamaq, tamamilə yox etmək, yoxa 
çıxarmaq. Bir adam ki ağasının Məkkə 
qurşağını boğazına dolaya, gecənin qaran- 
lığında onun izini-tozunu itirə, var-yoxunu 
sil-süpür eləyə, .. daha nə üçün vəziyyətin- 
dən razı olmazdı. S. Rəhimov; 2) bir cinayə- 
tin, işin üstü açılmamaq üçün onu ört-basdır 
etmək; izini itirmək. 

İZZƏT is. [ ər.\ Hörmət, şərəf, etibar. 
Arvadın isməti - ərin izzəti. (Ata. sözü). Gər 
çox istərsən. Füzuli, izzətin, az et sözü; Kim 
çox olmaqdan qılıbdır çox əzizi xar söz. 
Füzuli. Nəbati istəməz sənsiz dünyanı; İzzə- 
ti, hörməti, şövkəti, şanı. Nəbati. [Teymur 
ağa:] Məyər xan ona verdiyi ixtiyar və izzət 
bəs deyil? M.F.Axundzadə. [İmran:] ..Bun- 
lar Iıansı dağı qoyub dağ üstə; Neçindir bu 
hörmət, izzət onlara! B.Vahabzadə. 

İZZƏTİ-NƏFS is. Heysiyyət, mənlik 
hissi, şərəf. İzzəti-nəfsini qorumaq, izzəti- 
nəfsinə toxunmaq. - Qadınlarda şərəf və 
izzəti-nəfs daha yüksəkdir. M.S. Ordubadi. 
Ayrım qızı .. naxır sahiblərinin töhmət və 
məzəmmətlərini izzəti-nəfsinə sığışdıra 
bilmədiyindən Kərim babanın arxasınca hər 
gün söylənərdi. A. Şaiq. Mənim bu sifarişim 
nə qədər səmimi olsa da, yenə də Fərhad 
bəyin izzəti-nəfsinə toxunmuşdu. Qantəmir. 

İZZƏTİ-ŞƏRƏF is. Hörmət, şərəf, etibar, 
yüksəklik. Ailənin izzəti-şərəfini qorumaq. 

İZZƏTLİ sif. Hörmətli, şərəfli, əziz, izzət 
sahibi. 



622 




Ј 

Jj 

J Azərbaycan əlifbasının on beşinci hərfi, 
bax je. 

JAKET is. [/i’.] Qısa qadın üst paltarı. 
Jaket geymək. Jaket isti saxlayır. - Jaketinin 
altından yaxalığı salınmadan geydiyi köy- 
nəyin yaxası nəzəri-diqqəti cəlb edirdi. 
S.Hiiseyn. [Firuzə] əlini dirsəkdən ilməsi qaç- 
mış sarımtıl, nimdaş jaketinin cibinə saldı. 
İ.Məlikzadə. Əynindəki zolaqlı qırmızı jaket 
[Şahnazın] köksünü sıxırdı. İ. Şıxlı. 

JALƏ is. [fars .] 1. Şeh, şəbnəm. Güldü 
gül, açıldı nərgiz, lalə doldu jalədən. Füzuli. 
Bitir çəməndə lalələr, əlində al piyalələr; 
Səhər zamanı dür kimi düşər ot üstə jalələr. 
A.Səhhət. Səhər zamaniydi, əsərkən yellər; 
Düşərkən jalələr oyatdı səni. Ə. Cavad. 

2. məc. Göz yaşı mənasında. Çün gəldi 
özünə, qıldı nalə; Yağdırdı xəzanı üzrə jalə. 
Füzııli. Zaman silər ürəklərdən naləni; El 
unudar göz yaşını, jaləni. S. Rüstəm. 

JALÜZ is. [fr.\ Nazik materiallardan qay- 
rılan qat-qat pəncərə pərdəsi. 

JANDÄRM(A) is. [//'.] 1. Jandarmeriyada 
xidmət edən polis məmuru. ..Əziz bəy jan- 
darma gücü ilə bizi əsir kimi dübarə Hacı- 
xoşoya qaytarıb.. C. Məmmədquluzadə. [Bi- 
rinci işçi:] Nikolay taxta çıxıb gəlsə yarın; 
Ona jandarma olurdun.. H.Cavid. Jandarm 
zabitinin qan beyninə vurdu. M. Hüseyn. 

JANDARMALIQ bax jandarmeriya. 

JANDARMERİYA [/i-.] Çar Rusiyasında 
və burjuaziya ölkələrində siyasi mühafizə 
və inqilabi hərəkata qarşı mübarizə üçün xü- 
susi polis qoşunları. Bu adam .. çar jandar- 
meriyasından böyük bir mükafat deyil, ağır 
bir cəza alacaqdır. M. S. Ordubadi. 

JANR [fr.] 1. İncəsənətin hər hansı bir 
sahəsində süjet və üslub cəhətdən səciyyə- 
vi olan əsərlər növü. Roman janrı. Epik janr. 
П Məişət mövzusunda çəkilən şəkil. Sər- 
gidə nümayiş etdirilən əsərlər janr və mövzu 
etibarilə rəngarəngdir. (Qəzetlərdən). 

3. Üslub, tərə. Janr, musiqi sənətində ümu- 
mi əlamətlər əsasında toplanmış əsərlərin 
formasına deyilir. Ə.Bədəlbəyli. 



JİLET 

JANRİST fr. genre-dən] Məişət mövzu- 
sunda şəkillər çəkən rəssam. 

JARQÖN [fr.] dilç. Ümumxalq dilindən 
ayrılan və öz spesifik söz və ifadələri ilə 
ondan fərqlənən müəyyən ictimai və ya pe- 
şəkar qrupunun danışdığı dil. //Yalnız müəy- 
yən ictimai qrup içərisində başa düşülən 
şərti dil. 

JE “J” hərfinin və bu hərflə işarə olunan 
samitin adı. 

JELATİN [fr.] Məhlulu soyudulduqda 
həlməşik hala keçən üzvi zülali maddə 
(texnikada, fotoqrafıyada, təbiətdə və s.-də 
işlənir). 

JELATİNLƏŞDİRİLMƏ “Jelatinləşdiril- 
mək”dən fis. 

JELATİNLƏŞDİRİLMƏK məch. kim. Üzvi 
zülali maddənin məhlulunu soyutmaqla həl- 
məşik halına salınmaq. 

JELATİNLƏŞMƏ “Jelatinləşmək”dən/ is. 

JELATİNLƏŞMƏK f. kim. Üzvi zülali 
maddənin məhlulu soyuyaraq həlməşik 
halına düşmək. 

JELE is. [fr.] Meyvə şirələrindən hazır- 
lanan həlməşik desert yeməyi. 

JELONKÄ is. kölın. [rus] Keçmişdə: quyu- 
lardan neft çıxarmaq üçün işlədilən vedrəyə 
oxşayan uzunsov qab. Nefti quyudan jelonka 
deyilən iri dəmir qablarla çıxarırlar. A.Şaiq. 
[Fəhlələr:] Ağa, jelonka düşdü quyunun 
içinə. A.Səhhət. 

JELONKAÇI is. kölııı. Keçmişdə jelonka 
ilə quyudan neft çəkən fəhlə. 

JELONKAÇILIQ is. köhn. Jelonka ilə qu- 
yudan neft çəkən fəhlənin işi, peşəsi. 

JENŞEN [çin.] bot. Uzaq Şərqdə bitən və 
kökündən təbabətdə istifadə edilən ot bit- 
kisi. Vətəni Uzaq Şərq olan jenşen bitkisinin 
kötüyündə qiymətli dərman maddəsi olur. 

JEST [fr.] 1. Əl-qol hərəkəti. 

2. məc. Nəzərə çarpdırmaq üçün görülən 
iş, edilən hərəkət. 

JETÖN [/;■.] 1. Metal nişan; medal. 

2. Metal marka. Kassadan alınan çeki - 
dəmir jetonu avtomata salmaq lazımdır. 

JİLET [fr. ] Pencək və s. altından geyilən 
qısa, qolsuz və yaxasız geyim. Hər kəs ya- 
xalığını, vizitkasının ətəklərini, jiletinin düy- 
mələrini sahmanladı. M. S. Ordubadi. Teymur 



623 




JİLETKA 

müəllim balaca, arıq bir kişi idi. Əyninə köh- 
nə modalı məxmər jilet geyər, başına araqçın 
qoyardı. Ə. Sadıq. 

JİLETKA bax jilet. Rzaqulu xan bütün 
əlbisəsini töküb, şiddəti-hərarətdən fəqət bir 
jiletka ilə oturub, iran kəndlilərinin üryanlı- 
ğım təsvir edirdi. M.S. Ordubadi. 

JİLETLİ sif. 1 . Jileti olan. Jiletli kostyum. 

2. Jilet geymiş, əynində jilet olan. Jiletli kişi. 

JİLETLİK sif. Jilet üçün yarayan. 

JİRÖ is. [ital.] 1. Nağd olmayan hesab növü. 

2. Həvalə qeydi, indossament. 

JİRONDÄ [fr.] tar. XVIII əsrdə Fransa 
burjua inqilabı dövründə iri burjuaziyanın 
mənafeyini əks etdirən və əksinqilab tərə- 
finə keçmiş olan siyasi qruplaşma [Fransanın 
Jironda (Dironde) departamentinin adından]. 

JİRONDİST \fr. Dironde-dən] tar. Jiron- 
da partiyasının üzvü, jironda tərəfdarı. 

JİROVKÄ [rus. ital. giro-dan] mal. Qar- 
şılıqlı borcun ödənilməsi haqqında haqq- 
hesab əməliyyatı və bu əməliyyat üçün əsas 
olan sənəd. 

JİTİYE is. [rus. ] Müqəddəslərin tərcü- 
meyi-halı. 

JMIX is. [rus. ] Yağlı bitkilərin yağı çıxa- 
rılmış toxumlarının qalığı. Jmıx unu (üyüdül- 
müş, un halına salınmış jmıx). - Çiyidin yağı 
çıxarıldıqdan sonra yerdə qalan maddədən 
hazırlanan jmıxda 40-43% ziilali maddə və 
müəyyən miqdarda yağ olduğundan hey- 
vanlar üçün çox yaxşı yemdir. M. Qasımov. 

JMIXDOĞRAYAN sif. və is. k.t. Jmıxı 
doğrayıb xırdalayan (maşın). 

JOKEY [ing.] Cıdırda, çapışmada peşəkar 
sürücü, minici. İstəyir ki, belindəki; Yarış- 
larda nəmər alan jokey deyil; Vuruşlarda 
zəfər çalan igid olsun! B. Vahabzadə. 

JONQLYÖR Jr.\ Əlləri ilə bir neçə şeyi 
məharətlə atıb-tutan sirk artisti. 

JONQLYORLUQ is. 1. Jonqlyorım (sirk 
artistinin) işi, peşəsi. 

2 məc. Hoqqabazlıq. Jonqlyorluq etmək. 

JÜLİK [rus.] Xəspuş, cibgir, oğru; fırıl- 
daqçı. [Həsən:] Adlarını ağa qoyublar, ha- 
mısı julikdirlər, julik!.. Ə. Haqverdiyev. Hanı 
o .. dükançı Hüseyn? Ədə, o yaman julik, 
yaman adam.. A.Şaiq. [Nemətullayev:] Hər- 
çənd siz [Qiyasəddin] biz kooperatoru kişi 



JÜRİ 

lıesab eləmirsiniz, ancaq biz də kişiyik, biz 
julik deyilik. S.Rəhimov. Çıxdı səd heyf, əli- 
mizdən o! ədalət kaııi; O juliklər yatağı, 
köhnə Quba meydani. Ə. Vahid. 

JULİKLİK is. Xəspuşlııq, cibgirlik, fırıl- 
daqçılıq. 

JURNAL [fr. joumal] 1. Kitabça şəklində 
nəşr edilən dövri məcmuə. Aylıq jurnal. Tibb 
jurnalı. Moda jurnalı. Ədəbiyyat jurnalı. - 
Bu axır vaxtlarda müsəlman qəzetləri və 
müsəlman jurnalları övrətlərimizə dair bir 
para məqalələr yazıblar. C.Məmmədqulu- 
zadə. Masanın üstündə gözlük, qələmdan; 
Qəzetlər, jurnallar, cild-cild kitablar. 
B.Vahabzadə. 

2. Hadisələri və s.-ni müntəzəm surətdə 
qeyd etmək üçün dəftər, ya kitab. Məktəb 
jurnalı. Növbə jurnalı. - Müəllinı jurnalını 
götürüb getdi, biz də kitablarımızı sinifdə 
buraxıb küçəyə çıxdıq. T.Ş. Simurq. 

JURNALİST [fr. journal-dan] Jurnalis- 
tika ilə məşğul olan peşəkar ədəbi işçi. 
Azərbaycan milli operasının banisi Üzeyir 
Hacıbəyov eyni zamanda məşhur bir jurna- 
list olmuşdur. - Azərbaycan mətbuatı tari- 
xində [C. Məmmədquluzadə] böyük və 
istedadlı bir jurnalistdir. M. İbrahimov. 

JURNALİSTİK b a x jurnalistlik. 

JURNALİSTİKA [fr. journal-dan] 1 . Jur- 
nallarda, qəzetlərdə ədəbi-publisistik fəaliy- 
yət. Jurnalistika ilə məşğul olmaq. - "Molla 
Nəsrəddin ” birinci olaraq bizdə satirik xa- 
rakter daşıyan jurnalistika məktəbi yarat- 
mışdır. M. İbrahimov. 

2. top. Dövri nəşrlərin məcmusu. Azərbay- 
can jurnalistikası. 

JURNALİSTLİK is. Jurnalistika ilə məş- 
ğul olma, jurnalistin işi, peşəsi. C. Məmməd- 
quluzadənin 40 ilə yaxın ədəbi və 20 ildən 
artıq davam edən jurnalistlik fəaliyyəti 
“imperializm və proletar inqilabları " 
dövrünə təsadüf edir. M.İbrahimov. 

JÜRİ [fr. jury] Konkurslarda, yarışlarda, 
sərgilərdə və s.-də mükafat təyin edən mü- 
təxəssislər heyəti; həkəm. [Kamil:] ..Mən 
jüriııin üzvüyəm, koııkursda iştirak edə bil- 
mərəm. M. Süleymanov. [Qurban Pirimov] 
respublikanın bir çox olimpiadalarında jüri 
heyətinin üzvü olmuşdur. Ə.Bədəlbəyli. 



624 




к 

Kk 

К Azərbaycan əlifbasının on altıncı hərfi, 
bax ke. 

KABAB is. [ər.] Köz üstündə şişdə, yaxııd 
od üzərində tavada doğranmış ətdən, balıq- 
dan bişirilmiş xörək. Kabab bişirmək. Ka- 
baba qonaq etmək. Kabab çəkmək (tikə ətləri 
şişə keçirmək). - Kababı köz öldürər; İgidi 
söz öldürər. (Ata. sözü). ..Evin dalında Şaq- 
qulu manqalın üstə kabab bişirirdi. Çəmən- 
zəminli. [Səmədin] burnuna xoş, ağız sulan- 
dıran kabab iyi dəydi. İ.Hüseynov. 

0 Kabab etmək (ciyərini, ürəyini) Mas. 
məc. - yandırmaq, yaxmaq. Odlara salıb fə- 
raqət əhlin; Yaxub cigərin kabab edən eşq! 
Xətayi. Könül, uyma bivəfayə; Axır səni xa- 
rab eylər; Salıb eşqin atəşinə; Cigərini kabab 
eylər. Q.Zakir. Kabab olmaq (ürəyi və s.) 
- od tııtııb yanmaq, alışıb-yanmaq. Ürəyi 
kabab oldu. - Atəşi-eşqində dil kabab olmuş; 
Dolanır, çevrilir pərvanələnmiş. M. V. Vidadi. 
Fiiqəralar yaıııbən zülm oduna oldu kəbab. 
S.Ə.Şirvani. Kababa dönmək məc. - yan- 
maq, yaxılmaq. [Umııd:] Dilin də yoxdu? 
Qalx yuxarı. Əslidən soruş. Denən dədəmin 
ciyəri kababa dönüb. İ.Məlikzadə. 

KABABÇI is. Kababxanada işləyən adam. 
[Vəli:] Yoxsa öz oynamağın barəsində ka- 
babçı Həsən kimi böyük bir tənqidçinin rə- 
yini soruşmaq istəyirdin? Ə. Haqverdiyev. 
П Sif. mənasında. Kababçı dükanı. 

KABABÇILIQ is. Kababçı peşəsi. Əhali- 
nin bir qismi də xırda ticarətlə - çayçılıq, 
kababçılıq, həlimaşıçılıq, bəzzazlıqla məş- 
ğul olardı. H. Sarabski. 

KABABÇİLOV is. Xuruşu kabab olan çi- 
lov. Təbrizdən yeni gələn bir tanış deyirmiş 
ki, Həsəni Təbrizdə gördüm, məni kababçi- 
lova qonaq etdi. Qantəmir. 

KABABXANA is. [ər. kəbab və fars. 
...xanə] Kabab bişirilib satılan ictimai iaşə 
müəssisəsi. Piri maşını gölün qırağındakı ka- 
babxananın qabağında saxladı. İ.Məlikzadə. 

KABABLI sif. Kabab olan, kababla yeyi- 
lən, yanında (içərisində) kababı olan. 
[Yamıəmməd:] Möhtərəm sədrin kabablı 
çörəkdən xoşu gəlir. M. İbrahimov. 



KABİNET 

KABABLIQ sif. Kabab bişirmək üçün ya- 
rayan. Kabablıq ət. - [Qəmər:] Əti kabablıq 
(z.) doğrayıb duzlayacaqsan. S.S.Axundov. 
[Mirzə Qulam:] Bizim bu oğlana bir dörd 
kilo kabablıq erkək əti ver! Mir Cəlal. 

KABALİSTİKA is. [qədini yəhudi dilində 
- rəvayət ] 1. Mistik təsəvvürlər və məra- 
simlər. 

2. məc. Anlaşılmaz, dolaşıq, müəmmalı. 

KABARDALI köhn. bax kabardin. So- 
yuq və boranlı bir gecədə məzkur abxazlıııın 
süd qardaşı kabardah Səfər bəy ona qonaq 
olur. F. Köçərli. 

KABARDİN is. Kabarda-Balkariyanın əsas 
əhalisini təşkil edən xalq və bu xalqa mən- 
subadam. Kabardin dili. Kabardin ədəbiyyatı. 

KABARDİNCƏ sif. və zərf Kabardin di- 
lində. Kabardincə kitab. Kabardincə danış- 
maq. 

KABARE \fr.\ Estradası olan restoran, kafe. 

KABEL [holl.] Elektrik enerjisini, səs siq- 
nallarını nəql etmək üçün üstü hermetik ör- 
tülü məftil. Elektrik kabeli. Dəniz teleqraf 
kabeli. Telefon kabeli. Sualtı kabel. 

KABİNET [/ir.] 1. Evdə zehni işlə məşğul 
olmaq üçün xüsusi otaq; iş otağı. Advokat 
Əlabbas bəy kabinetində əyləşib çay içirdi. 
Ə. Haqverdiyev. Sərdar Rəşid .. kabineti bo- 
şaltdı. M. S. Ordubadi. 

2. idarə və müəssisələrdə məsul şəxslərin 
məşğuliyyəti üçün ayrılmış otaq. Direktorun 
kabineti. - Mən [müdirin] kabinetinə girən- 
də, şöbə müdirlərini toplayıb nə barədə isə 
danışırdı. M. Hüseyn. Birinci katibin kabi- 
netindən eşidilən zil qışqırtı Səmədi diksin- 
dirdi. İ.Hüseynov. 

3. Kabinet üçün mebel komplekti. Köhnə 
stildə kabinet. 

4 . Xüsusi məşğələlər üçün müvafiq ava- 
danlıqla təchiz edilmiş ayrıca otaq (mək- 
təblərdə, elmi tədqiqat müəssisələrində və 
s.-də). Fizika kabineti. Kimya kabineti. İd- 
man kabineti. // Xüsusi olaraq təchiz edil- 
miş müalicə otağı. Rentgen kabineti. Tibb- 
kosmetika kabineti. 

5. Restoranlarda və əyləncə yerlərində 
ümumi zalda oturmaq istəməyənlər üçün ay- 
rılmış xüsusi otaq. Nişanlısının Nəsir bəyin 
oğlu ilə .. restorana girən görüb, o da daxil 



625 




KABİNETÇİLİK 

oldu. Qulluqçudan bunların tutduğu kabi- 
neti bilib, gəlib qapını döydü. Ə. Haqverdiyev. 

6. Hökuməti təşkil edən nazirlər heyəti; 
hökumət. Kabinetin dəyişməsi. Yeni kabinet. 
Kabinet böhranı. 

0 Kabinet adamı, alimi və s. - həyat və 
praktika ilə canlı əlaqəsi olmayan adam, alim 
və s. haqqında. Kabinet royalı - kiçik royal. 

KABİNETÇİLİK is. isteh. Canlı həyatdan 
uzaq düşmə; kabinetdə qapanıb real həyat- 
dan xəbərsiz qalma, mücərrədliyə meyil; 
nəzəriyyəbazlıq. 

KABİNƏ \fr.\ 1. Budka şəklində kiçik otaq. 
Səsvermə kabinəsi. Pilot kabinəsi. Yük ma- 
şınının kabinəsi. Telefon kabinəsi. - Endi 
qəhrəmanım səmadan yerə; Çıxdı kabinədən, 
daldı göylərə. M.Rahim. Mədəd zor-güc 
Gülşəni kabinədə oturtdu. Ə.Vəliyev. 

2. Bax kabinet 2-ci mənada. Nazir 
onları öz kabinəsində qəbul etdi. S. Hüseyn. 
Səhnədə müstəntiqin kabinəsi qarşısındakı 
otaq göstərilir. S. Rəhman. 

3. Bax kabinet 6-cı mənada. [Hacı Sə- 
məd xanın] yerinə Tehran kabinəsinin məs- 
ləhəti ilə müavini Sərdar Rəşid təyin olun- 
du. M. S. Ordubadi. 

KABİNKA [rus.] Kiçik kabinə (1-ci mə- 
nada). [Fərman] indi ekskavatorun kabin- 
kasıııda oturaraq, iri maşını hərlədiyi halda, 
qızla olan ilk görüşünün təfsilatını xəyalında 
canlandırırdı. Ə. Sadıq. Cuma kabinkada 
şofer qızı da gördü. Ə.Əbülhəsən. 

KABOTÄJ \fr.} dəniz. Hər hansı dövlətin 
bir dənizdəki sahilboyu gəmiçiliyi. 

KABOTAJÇI is. dəniz. Kabotaj gəmisində 
işləyən dənizçi. 

KABRİOLET is. \fr.\ Biratlı, sürətli, iki- 
təkərli, yüngül araba. 

2. Açılıb-örtülən yüngül avtomobilin ör- 
tüklü kuzovu. 

KABUS is. [ər.] Qarabasma. Lakin bu, 
yuxu deyil, kabus idi. Ə.Əbülhəsən. // Köl- 
gə. Küçələri, evləri taun gəzir birbəbir; Bir 
qara kabus kimi o hər yerə baş çəkir. 
B. Vahabzadə. // Qorxulu yuxu, dəhşətli 
yuxu. // Xəstə təxəyyüllü və ya mistikaya 
qapılmış adamın gözünə görünən şey, xəya- 
lən təsəvvürə gələn surət. [Qönçə:] Biri ka- 
bus kimi içəri girib qapını qapadı. S.Hüseyn. 



KAFE 

indi də [xan] kabusdan qurtarmayıb, oğlunun 
hər bir hərəkətindən diksinir, yuxu ilə oyaqlıq 
arasında idi. M. Rzaquluzadə. 

KADET 1 [fr.] Çar Rusiyasında: qapalı 
orta hərbi məktəb müdavimi. Hələ baqidir 
yerində; Köhnə qaydalar, adətlər; Hələ künc- 
bucaq gəzir; Yunkerlər, kadetlər. R.Rza. 
□ Kadet korpusu - 1918-ci il inqilabından 
qabaqkı Rusiyada: zadəgan oğlanlarını za- 
bitlik xidmətinə hazırlamaq üçün qapalı orta 
hərbi məktəb. 

KADET 2 [rus.] 1905-ci ildə çar Rusiya- 
sında yaradılmış, imperialist burjuaziyanın 
başlıca partiyası olan konstitusion-demokratik 
partiyanın üzvü, ya tərəfdarı. 

KADMİUM [lat.] kim. 1. Sink filizlərinin 
tərkibində olan gümüşü-ağ yüngül metal; 
kimyəvi element. 

2. Müxtəlif çalarları olan süni sarı boya. 

KADR 1 [fr.] Kino və ya fotolentində ayrı- 
ayrı şəkil, səhnə. Kinolentində şəkil hərəkət- 
siz kadrlardan ibarətdir. // Kinofilmindən 
ayrıca bir səhnə, epizod. 

KADR 2 [fr.] 1. Qoşun hissələrinin sülh 
zamanı tərxis edilməyən daimi heyəti. Ordu 
kadrları. Kadr qoşunları. 

2. Hər hansı bir müəssisənin, idarənin, 
təşkilatın hazırlıqlı, ixtisaslı işçilərinin əsas 
heyəti (bu mənada adətən cəm şəklində iş- 
lənir). - Doktor Balacavev bu rayonda illər 
boyu səmərəli çalışmış, Gülöyşə kimi bir 
çox yerli kadrlar yetişdirmişdi. S. Rəhimov. 

0 Kadr şöbəsi - müəssisənin və ya ida- 
rənin işçi tutmaq, işdən çıxarmaq və s. ilə 
məşğul olan şöbəsi. Konduktor Kazımı kadr 
şöbəsinə çağırıb dedilər: - Sabahdan sən 
qatarda müfəttiş olacaqsan. Mir Cəlal. 

KADRİL [fr.] Cüt-cüt oynanılan altı qısa 
fiqurdan ibarət rəqs və bu rəqsin musiqisi. 
Arkadi kənara çəkildisə də, hey Odinsovaya 
baxır və kadril oynadıqları zaman belə gö- 
zünü ondan çəkmirdi. Turgenevdən. 

KAFE [fr. əsli ər. qəhvə] Qəhvə, çay, qəl- 
yanaltı və s. satılan kiçik restoran. - “ Nov- 
bahar ” kafesində Məhbıısi [Kərimxanı] göz- 
ləyəcəkdi. M. İbrahimov. Verib Qarabağı 
Bakıya qaçdıq, Bakıda “ Qarabağ ” kafesi 
açdıq. B.Vahabzadə. 



626 




KAFEDRA 



KAFTANLI 



KAFEDRA \yun.] 1. Auditoriyalarda mü- 
hazirəçi və ya natiq üçün hündür yer; xita- 
bət kürsüsü. Salonu ağzına almış gurultular 
arasında Ruqiyyə kafedranın dalma keçdi. 
Mir Cəlal. 

2. Ali məktəblərdə: məzmunca bir-birinə 
yaxın olan fənlərdən dərs deyən müəllim- 
lərin və ya tədqiqatçıların birləşməsi. Fizika 
kafedrası. Dilçilik kafedrası. Tarix kafedrası. 
П Ali məktəbdə bir fəndən, yaxud məz- 
munca bir-birinə yaxın fənlərdən dərs de- 
yən və ya elmi tədqiqat işi aparan müəllim 
və ya tədqiqatçılar heyəti. Kafedra iclası. 

KAFEL [ alm.] 1. Üzərinə şir çəkilmiş çox 
nazik kərpic; kaşı. Kafel zavodu. Kafel us- 
tası. - [Dadaşov:] Bilirəm ki, rayonda neçə 
adama kafel, parket filan satıb... İ.Məlikzadə. 

2. Kafel vurulmuş, üzərinə kafel çəkilmiş; 
kafeli olan. Kafel divar. Kafel soba. 

KAFELÇİ is. xiis. 1 . Kafel hazırlayan, kafel 
qayıran usta, fəhlə. 

2. Kafel (kaşı) çəkən usta. 

KAFELLİ sif. Üzünə kafel (kaşı) çəkilmiş. 
Kafelli divar. Kafelli mətbəx. 

KAFEŞANTAN \fr.\ Adətən bayağı tama- 
şalar göstərmək üçün açıq səhnəsi olan kafe, 
ya restoran; kefxana. [Rüstəm:] O xanımları 
ki mən Parisin kafeşantanlarında görmü- 
şəm, sən görsən Məcnunə dönüb biyabanə 
düşərsən. Ə.Haqverdiyev. 

KAFƏR klas. bax kafir. Səni qoyub, 
bütə evlər ibadətin kafər; Əzabi-duzəxə ol 
vəchdən olur qabil. Füzuli. Bu qarə gün ki 
mənim başıma hicrində gəlib ; Həqq nəsib 
eyləməsin kafərə, ey badi-səba! S.Ə.Şirvani. 
Bayram günü islam olan şad olu; Mən qəm- 
gin olmaqda kafər olmuşam. Aşıq Ələsgər. 

KAFİ sif. [ər.] 1. Kifayət edən, bəs edən, 
tələbi təmin edən. Kafi qədər. Kafi məbləğ. 
П Zərf mənasında. Tələbə məclisi nizama 
saldı, lakin söylənən sözlər heç kəsi kafi dərə- 
cədə məmnun etmədi. Çəmənzəminli. [Qafar:] 
Məgər sansız evlərin kirayəsi ona kafi deyil 
ki?.. S.S.Axundov. □ Kafi olmaq - yetmək, 
bəs olmaq, kifayət etmək. Tahir bu aləmin 
gözəlliyini başqasına da sevdirmək üçün sadə, 
tez-tez işlənən, adi sözlərin kafi olmadığını 
yalnız indi başa düşdü. M. Hüseyn. 



2. İs. mənasında. Tələbənin, şagirdin bili- 
yinə verilən ən aşağı müsbət qiymət. Riya- 
ziyyatdan “kafi” almaq. 

3. Xəbər şəkilçisi ilə: kafidir - bəsdir, 
yetər, kifayətdir. [Roza:] Mənzilimiz böyük- 
dür, beş otaq bizə kafidir, ancaq ... burada 
mənim istədiyim süs yoxdur. Çəmənzəminli. 

KAFİLİK is. Kifayət etmə, kafi olma; 
bəslik. 

KAFİR sif [ər.] 1. Müsəlman olmayan, 
islam dininə etiqad etməyən; qeyri-müsəl- 
man. // Is. mənasında. Kafir olsaydı əgər 
rəhmə gələrdi, gözəlim ; O qədər ki, sənə mən 
dərdimi izhar elədim. Şəhriyar. □ Kafir 
olmaq - başqa dinə keçmək (müsəlman 
haqqında). [Şeyx Hadi:] Şeyx Sənan, o 
şəmsi- aləmtab; Oldu kafir, xaç asdı, içdi şə- 
rab. H. Cavid. // Keçmişdə mütərəqqi fikir 
sahiblərinə, dinə tənqidi yanaşan və ya inan- 
mayan şəxslərə verilən ad; dinsiz, laməzhəb. 
Bu fikir köhııə müsəlmanların fikrinə oxşayır: 
“Rusca danışdın kafirsən, furajka qoydun, 
kafirsən ”. M.S. Ordubadi. // dan. Söyüş mə- 
nasında (çox vaxt “kafir oğlu kafir” şəklində). 
Bu kafir oğlu kafir qoşunu qırdı, qurtardı. 
“Koroğlu”. [Hacı Fərəc:] Vermə məni kafir 
əlinə, bir növ məni qurtar. N.Vəzirov. 
[Həmzə:] Adə, necə, kafir oğlu kafir, qız 
qaçıb? C. Cabbarlı. // Bəzən zarafatla: Ay 
kafir! 

2. dan. Canavar, ilan kimi heyvanların 
evfemistik adı. [Dursun:] Az qala kafir məni 
boğmuşdu, - deyə, qalabalığa qarışdı. A.Şaiq. 
Niyə, ay kişi, olmaya yenə kafir çaldı? 
S. Rəhimov. [Həsənəli:] Köməyə gəlin! 
..Kafir məni öldürdü. M. İbrahimov. 

KAFİRCƏSİNƏ zərf İnsafsızcasına, zalım- 
casına. 

KAFİRLİK is. 1. Allahı inkar etmə; müş- 
riklik, dinsizlik, küfr. 

2. məc. dan. Zalımlıq, insafsızlıq məna- 
sında. 

KAFTAN is. köhn. Uzunətəkli qədim 
kəndli paltarı; don. Cəfər Bərməki məclislə- 
rinin daimi iştirakçısı olan xorasaıılı əyan- 
lar qara kaftanlarını çıxardıb kimi ağ, kimi 
yaşıl geyindi. Ə.Məmmədxanlı. 

KAFTANLI sif. köhn. Əyninə kaftan gey- 
miş. Kaftanlı kəndli. 



627 




KAFTAR 



KAĞIZ 



KAFTAR is. 1 . zool. Səhra və yarımsəhra 
yerlərdə yaşayan və başlıca olaraq leş ye- 
məklə keçinən yırtıcı məməli heyvan; gor- 
eşən. [Pəri nənə:] ..Keçmişdə bizim qədini 
qışlağa bir kaftar dadanmışdı. S.Rəhimov. 

2. məc. dan. Qoca, çirkin, idbar adam haq- 
qında (bəzən “qoca” sözü ilə söyüş məqa- 
mında). [Gülnaz və Sənəm Məşədi ibada:] 
Qoca kaftar, sənə on beş yaş olan qız nə 
gərək? Ü.Hacıbəyov. [Bədircahan:] ..Sənin 
adın çəkiləndə, a kaftar, ZiUeyxa xanımın 
qusmağı gəlir. N.Vəzirov. 

KAFTARKUS 1 . B a x kaftar 2-ci mənada. 
[Fərzəli:] Görmürsən bu kaftarkusu, necə bu 
Alagöz qızın üstünə xoruzlanır? S.Rəhimov. 

2. is. Keçmişdə el arasında məzhəkəli 
oyun növü. 

KAFTARLAŞMA “Kaftarlaşmaq”dan f.is. 

KAFTARLAŞMAQ f. dan. Qocalmaq, 
qocalıqdan siması dəyişmək, qocalıb əldən 
düşmək. 

KAFTARLIQ is. dan. Qocalıq, qocalıb 
əldən düşmə. 

KAFUR is. [ar] Həmin adda ağacın kit- 
rəsindən alman, təbabətdə və texnikada 
işlədilən kəskin və spesifik qoxulıı maddə. 
□ Kafur ağacı - Çin, Yaponiya və Hindis- 
tan kimi Asiya ölkələrində bitən, dəfnəyə 
bənzər həmişəyaşıl ağac. Bizlərdə meyit 
yuyanda iştəııəıı kafur Hindistan dəryasının 
cəzirələrində bitən kafur ağacının budaqla- 
rının içində lıasil olur. “Əkinçi”. Kafur yağı 
- təbabətdə işlənən bitki yağında həll 
olunmuş kafur məhlulu; kamfora. [Mələk 
Kərəmə:] Kamfora vuracağam. Buna keç- 
mişdə kafur yağı deyərdilər. M. İbrahimov. 

KAFURİ sif. [ər.] Kafura aid olan, tərki- 
bində kafur olan. 

KAĞIZ is. 1 . Üzərində yazı yazılan, yazı 
çap edilən, rəsm çəkilən, yaxud başqa məq- 
sədlər üçün işlədilən, ağac kütləsindən və 
s.-dən hazırlanan xüsusi material. - Pul 
qalmadı, baxmışam hesabə; Getdi qələmə, 
kağız, kitabə. M. Ə. Sabir. Susuram önündə o 
şeriyyətin; Ürəyim dolsa da, ağ qalır kağız. 
M.Araz. □ Divar kağızı - evin divarlarına 
çəkilən üzü naxışlı və ya şəkilli kağız. 
Papiros (cığara) kağızı - tütün bükmək 
üçün zərif, yumşaq kağız növü. Sumbata 



kağızı - bax sumbata. Suçəkən (suquru- 
layan) kağız -bax suçəkən. Şirli kağız - 

şəkil çəkmək və ya yazı yazmaq üçün üzəri 
parlaq maddə ilə örtülü kağız növü. // Həmin 
materialın bir vərəqi, bir parçası. Bir kağız 
ver, ərizə yazım. - [Mirzə Səfər] stulda əy- 
ləşib, qarşısına bir vərəq kağız qoyub, qələm 
götürdü. Ə.Haqverdiyev. [Mirzə Mehrəli] 
kağızı dizinin üstə sıxışdıraraq gözlüyün üs- 
tündən baxa-baxa yazdı.. Çəmənzəminli. 
Oturmuş qapıda məktəbli bir qız; Əlində bir 
qələm, bir parça kağız. S.Vurğun. 

2. Məktub. Kağız yazmaq. Kağız göndər- 
mək. - [Mərcan bəy:] Üçüncü dəfə gördüm, 
tab gətirə bilmədim və bu kağızı sənə yaz- 
dım. Ü.Hacıbəyov. Qoy qara kağızını olsun; 
O kitab dostlara, tanışlara. M.Araz. 

3. Rəsmi mahiyyətdə olan hər cür yazılı 
sənəd. Yaş kağızı. İşıq kağızı. Mərkəzdən 
kağız gəldi. - [Məmmədcəfər:] Bu birinci 
kağızlar ki görürsən, qardaşlarımdan ayrılıq 
kağızlarımdır. Qantəmir. [Gəldiyev] direktor 
gələndə kağızları kargüzara verdi, imza 
üçün göndərdi.. Mir Cəlal. // Təliqə. [Aslan 
bəy:] Qulu, o yerin kağızını aldıtımı? Tapşır- 
mışdım lıazır eləsinlər. N.Vəzirov. // iltizam- 
namə. Dilindən kağız vermək. II Arayış, ya- 
zılı məlumat. Məmməd Həsənoviç bir məsələ 
üçün yüz yerdən kağız istərdi.. M. İbrahimov. 

4. Adətən cəm şəklində: kağızlar - qiy- 
mətli kağızlar (aksiya, istiqraz, banknot və s). 
Kağızlar qiymətdən düşür. 

5. Qumar oynamağa məxsus xüsusi surət- 
də hazırlanmış kağız parçaları topası; kart. 
Kağızı kim paylayacaq? Kağızı kəsmək. 

6. sif. mənasında. Kağızdan hazırlanmış, 
kağızdan düzəldilmiş. Kağız kisə. - Qoltuqla- 
rında kağız qovluğu və ya portfel olan çinov- 
niklər, vəkillər girib-çıxırdılar. T.Ş. Simurq. 
□ Kağız pul - kağızdan kəsilmiş pul, kredit 
bileti. Xəlilin atasından bir balaca, iki 
otaqdan ibarət ev və iyirmi iki manat kağız 
pul qalmışdı. Ə.Haqverdiyev. [Məşədi] gün- 
dən-günə qiymətdən düşən kağız pulun mü- 
qabilində gündən-günə qiymətə minən dup- 
duru qızıl alırdı. S.Rəhimov. 

0 Kağız kimi - ağappaq, qar kimi, lap ağ. 
Kağız kimi ağarmaq - rəngi qaçmaq (çə- 
kilmək), sifəti ağappaq olmaq. Gövhər qarı 



628 




KAĞIZBADAM 

gizlincə Şahnaza baxdı. Qızın rəngi kağız 
kinıi ağarmışdı. İ.Şıxlı. Kağız üzərində qal- 
maq - həyata keçməmək (keçirilməmək), 
yerinə yetirilməmək, icra olunmamaq. Ka- 
ğızını almaq dan. - boşanmaq. Kağızını 
vermək dan. - boşamaq. [Güllü:] Kağızımı 
ver, kəbinim halal, canım azad. Ə. Haqver- 
diyev. Dilindən kağız vermək - rəsmən öh- 
dəsinə götürmək. 

KAĞIZBADAM is. Nazik qabıqlı badam 
növü. 

KAĞIZÇILIQ is. dan. Heç bir ehtiyac 
olmadan çoxlu, müxtəlif kağızlar yazmaqla 
məsələnin həllini qəsdən uzatma; süründür- 
məçilik, bürokratçılıq. 

KAĞIZI sif. Nazik qabıqlı. Kağızı qoz. 
- Həvəslə dedi Bəhram: - Mən ancaq kağızı 
badam; Bir də hulu əkmişəm. M. Rahim. 

KAĞIZ-KUĞUZ top. dan. Yazılı kağızlar, 
yaxud lüzumsuz kağızlar. Qarı elə elədi ki, 
söhbət Mirzə Mustafanın başından fikrini 
dağıtdı, kağız-kuğuzunu yığışdırıb qoydu şka- 
fa, dəftərxanasının qapısını bağlayıb getdi 
evinə. E. Sultanov. [Xəlil:] ..Otaqları elə silib- 
süpürüb aparıbdır ki, kağız-kuğuzdan sava- 
yı bir şey qalmayıbdır. N.Vəzirov. Şahmar 
yavaş-yavaş kağız-kuğuzu, cədvəlləri yığışdı- 
rır, kitabları üst-üstə qoyurdu. B.Bayramov. 

KAĞIZ-QƏLƏM is. Kağız və qələmdən 
ibarət yazı ləvazimatı; kağız və qələm. 
[Sərvər Məşədi İbada:] Tez ol, bir kağız- 
qələm göftir/ Ü.Hacıbəyov. [Sara:] Əbdül əmi, 
bir az mənə kağız-qələm ver! C. Cabbarlı. 
Vaxt olur götürüb kağız-qələmi: Qaçmaq 
istəyirəm Yer kürrəsindən. M. Araz. 

KAĞIZLAMA “Kağızlamaq”dan f.is. 

KAĞIZLAMAQ/ Üzərinə kağız yapışdır- 
maq, kağız çəkmək. Divarları kağızlamaq. 

KAĞIZLANMA “Kağızlanmaq”dan f. is. 

KAĞIZLANMAQ məcli. Üzərinə kağız 
yapışdırılmaq, kağız çəkilmək. Divarlar ka- 
ğızlanmışdır. 

KAĞIZLANMIŞ fsif Üzərinə kağız yapış- 
dırılmış, kağız çəkilmiş. Kağızlanmış otaq. 

KAĞIZLAŞMA “Kağızlaşmaq”dan/;'s. 

KAĞIZLAŞMAQ qarş. Məktublaşmaq, bir- 
birinə məktub yazmaq. Çoxdandır onunla 
kağızlaşmıram. - [Əbdüləli:] Biz onunla ka- 
ğızlaşırdıq. S. Rəhimov. 



KAHILLAŞMAQ 

KAĞIZLATMAQ icb. Üzərinə kağız çək- 
dirmək, kağız yapışdırtmaq. Divarı kağız- 
latmaq. 

KAĞIZLI sif. Kağızı olan, əlində kağızı 
(rəsmi sənədi) olan (bax kağız 3-cü mə- 
nada). 

KAĞIZPAYLAYAN is. dan. Kuryer. // Poç- 
talyon. Kağızpaylayana ixtiyar vermişik ki, 
müştərilərimizdən qabaqca bir şey alma- 
yınca onların jurnalını aparıb verməsin. 
“Mol. Nəsr.” 

KAĞIZPƏRƏST is. Kağızlara, işin rəsmi 
cəhətinə həddindən artıq əhəmiyyət verən 
adam; rəsmiyyətçi (bax kağız 3-cü mənada). 

KAĞIZPƏRƏSTLİK is. Qum rəsmiyyət- 
çilik, işin mahiyyətinə deyil, rəsmi cəhətinə 
həddindən artıq fikir vermə. 

KAĞIZSIZ 1. sif. Kağızı olmayan (bax 
kağız 3-cü mənada). 

2. zərf Kağızı, rəsmi sənədi olmadan, 
yaxud iltizamnaməsiz, qəbzsiz, dilindən ka- 
ğız vermədən. [Hacı Murad] çox adama pulu 
kağızsız vermişdi. S.S.Axundov. 

KAH, KAHA is. məh. Qayalıqda, dağda tə- 
bii və ya süni oyuq; mağara. Bədircahanın 
evinin sağ tərəfində, qayanın ortasında üç 
kaha var çox dərin. N.Vəzirov. Bir həftə qa- 
baq yuxarıdan gələn bir süni soyğunçu kəndi 
alt-üst elədi, canını qurtaran qaçıb meşələr- 
də, kahalarda gizləndi. Ə.Məmmədxanlı. 

KAHAL sif. [ər.] dan. Başısoyuq, tənbəl, 
ağırtərpənən. Qaragözov ayağa qalxdı: - Elə 
bilirsiniz ki, müalicə işinə təkcə siz kahalsı- 
nız? Mir Cəlal. 

KAHALIQ is. Çoxlu kaha olan yer (qaya- 
lıq, dağ və s.). 

KAHALLIQ bax kahıllıq. Demə fərraş- 
ların kahallığından yolda dustaqların biri 
əkilibmiş. “M.N. lətif.” 

KAHI is. bot. Yaşıl-ağımtıl yarpaqları və 
kökü çiy yeyilən kələməoxşar birillik tərə- 
vəz bitkisi. Yavaş-yavaş dəyər, yetər ləzzətli, 
dadlı meyvələr: Gilasii, albalı, kahı, xoş iyli 
sarı heyvalar. A.Səhhət. 

KAHIL sif. dan. Başısoyuq, tənbəl, ağır- 
tərpənən, işə can yandırmayan. 

KAHILLAŞMA “Kahıllaşmaq”dan f.is. 

KAHILLAŞMAQ f. dan. Tənbəlləşmək, 
atilləşmək, ağırlaşmaq. 



629 




KAHILLIQ 

KAHILLIQ is. dan. Başısoyuqluq, tən- 
bəllik, atillik. □ Kahıllıq etmək -tənbəllik 
etmək, başısoyuqluq etmək, ərinmək. 

KAHİL [ər.\ bax kahıl. Kimə olsan mü- 
sahib, ey cahil ; Olar əlbəttə tənbəlli kahil. 
Füzuli. Əvvələn, iimdeyi-mətləb bu ki, şəhr 
əhli tamam; Tənbəlli kahilü bihimmətü na- 
dan, mənə nə?! M.Ə. Sabir. 

KAHİN is. [ər.] Qədim misirlilərdə, israil- 
lilərdə qeybdən xəbər verən ruhani. 

KAHİNANƏ zərf [ər. kahin və fars. ...anə] 
köhn. Kahin kimi, qeybdən xəbər verərcə- 
sinə. 

KAHİNLİK is. Kahinin işi, peşəsi. // Qeyb- 
dən xəbər vermə iddiasında olma. 

KAİNAT is. [ər.] 1. Bütün dünya sistemi 
(Yer, göy, ulduzlar və b. varlıqların məc- 
musu). Günəş kainatda mövcud olan saysız- 
hesabsız ulduzlardan biridir. - [Qadın:] Yer, 
göy - bütün kainat bir xoş səda olaraq məni 
oxşayır, eyni zamanda da için-için inlədir- 
di.. Çəmənzəminli. Mənə elə gəldi ki, biz- 
lərdən əvvəl nə yer, nə göy, nə həyat olmuş; 
Nə bu ucsuz-bucaqsız, gözəl kainat olnıuş. 
M.Müşfıq. 

2. Dünya, aləm, bütün yer üzü, bütün var- 
lıq. [Almaz:] Deyirlər ki, səmimi eşqin ürəyi 
geniş olar. Orada kainat belə yerləşər. 
C. Cabbarlı. Göyləri sarsıdan bu qorxunc 
gurultudan bütün kainat titrədi. H.Nəzərli. 

KAKADU is. [alm.] Malayya tutuquşusu. 

KAKAO [isp.] 1. Toxumundan şokolad 
hazırlanan tropik bitki. Həmişəyaşıl tropik 
ağac olan kakao bitkisinin kənarı bütöv bö- 
yük yarpaqları vardır. R.Əliyev. 

2. Həmin ağacın üyüdülmüş toxumu. 
// Həmin toxum tozundan hazırlanan qidalı 
şirin içki. Bir stəkan kakao. Uşaqlara kakao 
verdilər. - İkilikdə yuxarı getdilər, kafedə otu- 
rub kakao içdilər. M. Süleymanov. 

KAKİL [fars.] klas. bax kəkil. Gah yad 
zülfün eyləyirəm, gah kakilin; Bir fikri etmə- 
miş, dilə fikri-digər gəlir. S.Ə.Şirvani. Ey 
cılnın ay, üzün günəş, ey qaşların kəman; 
Ceyran gözün, qarışqa xətin, kakilin ilan. 
M.Ə. Sabir. 

KAKTUS [lat.] bax maldili. 

KAQÖR [coğr. addan] Qırmızı desert 
şərabı. 



KALAĞAY(I) 

KAL sif. 1 . Dəyməmiş, yetişməmiş, göy. 
Kal yemiş. Kal tut. Kal alça. - [Hurizadın] 
..tükləri məzəli bir rəng alar - gah qarğıdalı 
saçağına, gah da kal qarpıza bənzər. Çəmən- 
zəminli. Nəbi güllə atsa düzdə, ya dikdə; 
Tağlar meyvəsini yerə kal salar. M. Rahim. 
// İs. mənasında. Əriyin kalı. - İyid nərəsin- 
dən, güllə səsindən; Dəyməmiş tökülür kal- 
ların, dağlar! Aşıq Ələsgər. 

2. məc. Hələ yetişməmiş, inkişaf etməmiş. 
Almaniyanın İngiltərə-Fransa-Rus əleyhinə 
düzəltdiyi cahangirlik təşkilatı da hələ uşaq- 
dır, kaldır, yetişməmişdir. M. S. Ordubadi. 
Bax, bu yerlərdə adamlar dəyişir ; Kal (z.) 
gələn burda dəyir, tez yetişir. S. Rüstəm. 

3. məc. Tutqun, boğunuq (səs haqqında). 
[Vəkil] kal səsi ilə Nemətə yer göstərdi. 
Çəmənzəminli. Əsgərin qulağında Əlyarın 
kal səsi eşidildi. S. Rəhimov. 

4. məc. dan. Kütbeyin, gecanlayan. Kal 
adam. - Yaş yetirib kal oldunuz; Görə-görə 
kor oldunuz; DUıə-dinə lal oldunuz; Səbri- 
nizə heyrətdəyik; Siz dözümdə fil oldunuz. 
B.Vahabzadə. 

0 Yuxudan kal oyanmaq - lazımınca 
yatıb yuxusunu almamaq, yuxudan yarımçıq 
durmaq. [Səttar:] Əşi, yuxudan kal oyanıb 
gözümü açıram, görürəm, gün təzəcə çırtla- 
yır. Ə.Əbülhəsən. 

KALA 1 is. Üzəri liflə örtülmüş, pambıq 
çiyidi. 

KALA 2 is. məli. Böyük şüşə qab, iri şüşə 
banka. 

KALAFA is. 1 . Dağılmış tikintinin qalığı, 
dağılmış yer; xarabalıq. Kənd yıxılsa, kala- 
fasından məlum olar. (Ata. sözü). 

2. iri deşik (divarda və s.-də); iri çuxur, 
oyuq. Qaralır daxmanın kalafa yeri; Dəstə 
şərqisilə çəkilir geri. S. Vurğun. 

3. məh. Quyu. 

0 Bir kalafa sümükdür - çox arıq adam 
haqqında. 

KALAFAAĞIZ sif. zar. Çox iri ağzı olan. 

KALAFALIQ is. Kalafası olan; xarabalıq. 
[Qatır Məmməd] evlərinin kalafalığında bir 
daşın üstündə oturub, .. dərin sükuta getdi. 
“Qatır Məmməd”. 

KALAĞAY(I) bax kəlağayı. Bu diyarda 
kalağay yox, kətan yox. M.P. Vaqif. Başında 



630 




KALAMBUR 

Herat kalağay, paltarları darayıdı. Aşıq 
Ələsgər. Gözəl surət sahibi olan bu qadın 
qara paltar geymiş, başına yaşıl-ağ ipək 
kalağayı salmışdı. T.Ş. Simurq. 

KALAMBUR [/r.] Cinas. 

KALAN sif. daıı. Varlı, pullıı, cibi dolu. 
Oğlan yəqin kalan idi... S. Rəhman. Qonşum 
bu məclisə yalnız puldan kalan adamları 
çağırır. S. Rüstəm. 

KALAVA is. məh. Dərə. 

KALBA dan. kölın. bax kərbəlayı. Nə 
xortlayaydı bu şəkil ilə Molla Nəsrəddin, ey 
kaş; Nə kalba səbzalılarda bu xofü-vəhşət 
olaydı. M.Ə. Sabir. 

KALENDÄR [lat.] bax təqvim. Diva- 
rımdan asılı kalendardan hər gecə; Bir dö- 
yüş və bir zəfər yarpağım cırıram. S.Rüstəm. 
□ Kalendar plan - kalendar (təqvim) üzrə 
müəyyən edilən plan. Klubun kalendar pla- 
nı hamıya məlumdur. Mir Cəlal. 

KALEYDOSKÖP \yun.] 1. Əldə fırlatdıq- 
da tez-tez dəyişən, rəngli naxışlar göstərən, 
boruşəkilli optik cihaz (oyuncaq). 

2. məc. Hadisələrin, şəxslərin və s.-nin 
ardı-arası kəsilmədən dəyişməsi. Əgər 
“Ağa Məhəmməd şah Qacar” faciəsi kaley- 
doskop isə, görünür ki, cənab tənqidııəvis 
bu ləfziıı nə olduğunu layiqincə düşünməyib, 
fəqət bir xarici ləfzi, heç məhəli olmayaraq 
istemal etmişdir; çünki cəmi tarixi faciələr 
kaleydoskopdurlar. Ə. Haqverdiyev. 

KALIM is. etnoqr. Orta Asiyada: evlənər- 
kən oğlanın qızın ata-anasına verməli olduğu 
pul, mal və s.; başlıq və bu adətin özü. 

KALIŞ is. 1. bot. Yarpaqları iti, uzun, yum- 
şaqbuğumlu, qamışa oxşar bitki. Kalış yeyib 
zəhərlənmək (mal-qara haqqında). - Bostanın 
ətrafını kalış basmışdı. İ. Şıxlı. 

2. məh. Göy, təzə (soğan haqqında). Kalış 
soğan, qırmızı turp, müxtəlif göyərti iştaha 
ilə yeyilirdi. Ə. Vəliyev. 

KALIŞLIQ is. Çoxlu kalış bitən yer. 
[Rüstəm kişi] kalışlığın arasındakı qarpız- 
lardan birini götürüb geri qayıtdı. I. Şıxlı. 

KALİBR [/i-.] 1. xüs. Silah lüləsi diamet- 
rinin ölçüsü; çap. Kalibri böyük toplar. 
II Mərmi və ya güllənin diametri. 

2. tex. Kütləvi istehsal olunan şeylərin 
dəqiq, müəyyən ölçüsü. 



KALLAŞMA 

3. tex. Məmulatın ölçüsünü, formasını və 
s. yoxlamaq üçün ölçü aləti. 

KALİBRLƏMƏ “Kalibrləmək”dən f'.is. 

KALİBRLƏMƏK/ tex. 1 . Bir şeyin kalib- 
rini ölçmək və ya yoxlamaq, bir şeyə lazımi 
kalibr vermək. Relsləri kalibrləmək. 

2. Ölçü alətlərinin bölgü dərəcələrini yox- 
lamaq. Termometri kalibrləmək. 

KALİBRLƏNMƏ “Kalibrlənmək”dən/w. 

KALİBRLƏNMƏK məch. tex. Kalibrləmə 
işi aparılmaq, bir şeyin kalibri ölçülmək, 
yoxlanmaq. 

KALİBRLƏNMİŞ f.sif. tex. Kalibri yox- 
lanmış (ölçülmüş), lazımi kalibr verilmiş. 

KALİBRLƏYİCİ sif. xiis. Kalibrləmə işi ilə 
məşğul olan işçi (bax kalibr 2-ci mənada). 

KALİBRLİ sif. xüs. Müəyyən kalibrdə 
olan, müəyyən ölçüsü olan, qəbul edilmiş 
kalibrə uyğun olan. Müxtəlif kalibrli toplar. 

KALİBRÖLÇƏN is. tex. Kütləvi istehsal 
olunan ölçü cihazlarının dəqiq kalibrini mü- 
əyyən etmək üçün ölçü aləti (əndazə, qəlib 
və s). 

KALİUM [lat. əsli ər. əlkali] kim. Qələvi 
filizlər qrupundan gümüşü-ağ rəngli metal 
- kimyəvi element. 

KALİUMLU sif. kim. Kalium qarışdır- 
maqla hazırlanmış, tərkibində kalium olan. 
Kaliumlıı duzlar. 

KÄLKA [//-.] 1. Çertyojlardan, yaxud şə- 
killərdən dəqiq surət çıxartmaq üçün xüsusi 
üsullarla hazırlanmış nazik şəffaf kağız və 
ya parça. 

2. Çertyojun və ya şəklin həmin material 
üzərində çıxarılmış surəti. 

3. dilç. Başqa bir dildəki söz, ya ifadəyə 
təqlid və ya hərfi tərcümə yolu ilə düzəldilən 
söz və ya ifadə. Kalka düzəltmək. Kalka üsu- 
lu. “Otbiçən” rusca “senokos” sözünün bal- 
kasıdır. 

KALKULYÄSİYA [/at] Malın maya və 
satış qiymətinin hesablanması. Malın kalkul- 
yasiyası. Kitabın kalkulyasiyası (kitabın də- 
yərini müəyyən etmək üçün mətbəə işarə- 
lərinin hesablanması). 

KALKULYASİYAÇI is. Kalkulyasiya ilə 
məşğul olan mühasibat işçisi; kalkulyator. 

KALKULYÄTOR [latmcadan] bax kal- 
kulyasiyaçı. 

KALLAŞMA "Kallaşmaq”dan fis. 



631 




KALLAŞMAQ 

KALLAŞMAQ/ Səsi tutulmaq, boğunuq 
hala düşmək. Kallaşa-kallaşa korlaşır in- 
san; İçinin səsini çölü eşitmir... M.Araz. 

KALLAŞMIŞ f.sif. Boğuq, tutqun (yalnız 
səs haqqında). Əminə .. yuxusuzluqdan kal- 
laşmış səslə dedi: - İkidir, iiçdən beş dəqiqə 
işləyib. İ.Məlikzadə. 

KALLIQ is. 1. Yetişməmiş meyvənin, 
məhsulun halı. Almanın kallığı. Üzümün 
kallığı. 

2. məc. dan. Kütbeyinlik, kütlük, koraze- 
hinlik, qanmazlıq. Atlıxan Orxanın kallığına, 
keyliyinə təəccüblənirmiş kimi çiynini çəkdi. 
İ.Məlikzadə. □ Kallıq etmək - qanmazlıq 
etmək, düşüncəsiz hərəkət etmək. 

KALLİQRÄF \уип.] bax xəttat. 

KALLİQRAFİK [yun.] Kalliqrafıyaya aid. 

□ Kalliqraflk xətt - gözəl, aydın, düz xətt 
(yazi). 

KALLİQRÄFİYA [yun.] bax xəttatlıq. 

KALMIK is. Rusiya Federasiyası tərkibin- 
də Kalmık MR-in əsas əhalisini təşkil edən 
xalq və bu xalqa mənsub adam. XVII əsrin 
30-cu illərində Aşağı Volqada kalmıklar 
meydana çıxdılar. Kalmıkların nəsilləri oy- 
ratlardır. 

KALMIKCA sif. və zərf Kalmık dilində. 
Kalmıkca kitab. Kalmıkca danışmaq. 

KALORİMETR [lat. calor - isti və yun. 
metreo - ölçürəm] istilik miqdarını ölçən 
cihaz. 

KALORİMETRİYA [lat. calor - isti və 
yun. metreo - ölçürəm] Fizikanın müxtəlif 
cisimlərin istilik tutumunu ölçməklə məş- 
ğul olan sahəsi. 

KALORİYA [lat.] istilik ölçüsü vahidi. 

□ Böyük kaloriya - bir kiloqram suyun 
hərarətini bir dərəcə artırmaq üçün lazım 
olan hərarətin miqdarı. Kiçik kaloriya - bir 
qram suyun hərarətini bir dərəcə artırmaq 
üçün lazım olan hərarətin miqdarı. // Hər bir 
qidanın insan orqanizmində yaratdığı istilik 
enerjisinin miqdarı. Bəzi qidalarda kaloriya 
azdır. 

KALORİYALI sif. Kaloriyası çox olan. 
Kaloriyah qidalar. 

KALORİYALILIQ is. istilik doğurma qabi- 
liyyəti; bir şeydə olan kaloriyanın (istiliyin) 
miqdarı. Yanacağın kaloriyalılığı. Xörəyin ka- 
loriyalılığı. 



KAM 

KALSEKS [lat.] əcz. Xlorlu kalsium və 
urotropin duzu (qripin qabağını almaq üçün 
dərman kimi işlənir). 

KALSİUM [lat.] kim. Əhəngdaşı, mərmər 
və s. tərkibində olan gümüşü-ağ rəngli me- 
tal - kimyəvi element. 

KÄLTA bot. bax sunərgizi. Azərbayca- 
nın dağ-meşə qurşağının bataqlıq yerlərin- 
də bitən kalta ( sunərgizi ) cinsinin .. bişirilib 
qurudulmuş köklərindən fəsəli bişirmək olur. 
M.Qasımov. 

KALVİL [fr. xüs. addan] Sarımtıl alma 
növü. Kalvil alması. 

KALVİNIST [xüs. addan] Kalvinizm məz- 
həbinə mənsub adam. 

KALVİNİZM [xüs. addan] XVI əsrdə İs- 
veçrədə Kalvin adlı şəxs tərəfindən təsis 
edilmiş protestant məzhəblərindən biri. 

KAM 1 is. [fars.] 1. Arzu, məqsəd, məram, 
murad. Neçə ildir gözümüzü Mürsəlin toyu- 
na dikmişik, bu bizim üçün böyük kamdır... 
A.Şaiq. Zaman bizdən kam alıbdır; Daha 
ürək qocalıbdır; Bizdən ancaq ad qalıbdır; 
Nə sən gülsən, nə mən bülbül. B.Vahabzadə. 
□ Kam almaq - 1) bax kama yetmək 
(yetişmək, çatmaq). Fərhad, Məcnun, Kərəm 
kamın almadı; Bir Yusifi sevdiyinə yetirdin. 
Molla Cümə. Biz də muradımızca fələkdən 
kam alaydıq; Sizə qonşu olaydıq. M. Müşfiq; 
2) intiqam almaq, əvəz olaraq birinin fəla- 
kətinə sevinmək. Kam bulmaq köhn. - bax 
kam almaq 1-ci mənada. Fəsli-bahar gəldi, 
könül, şad, kam bul! Q.Zakiıv Kam vermək 
- arzusuna, kamına yetirmək. Xəstədir, 
Qövsi, təbibin, dərd bilmək çağıdır; Çarə 
qılnıaq, kam vermək, könül almaq çağıdır. 
Qövsi. Kama yetirmək - arzusuna çatdır- 
maq. Kama yetmək (yetişmək, çatmaq) - 
arzusuna nail olmaq, məqsədinə çatmaq. De- 
yin sərvi-güləndama; Öldürsün, yetişsin kama. 
Q.Zakir. [Mirzə Rza:] [Nəsrəddin şahı] öl- 
dürdüm, indi kama yetişdim! C.Cabbarlı. 
Yoxsa yetməyəcək kanıına şair; Quru bir tax- 
tanı simsiz çalacaq? S.Vurğun. Kami-dil 
klas. - ürək arzusu. Şükr Seyyid, gedirəm 
kami-dil ilə bu səhər. S.Ə.Şirvani. Kamı 
gözündə qalmaq - arzusuna çatmamaq, ar- 
zusu ürəyində qalmaq. Gözündə qalmasın 
insanın kamı. Z.Xəlil. 



632 




KAM 



KAMAN 



2. klas. Ləzzət, zövq. □ Kam vermək - 
zövq vermək, ləzzət vermək. Açdın dəri- 
iltifatü ənam; Verdin gərəgincə hər kəsə kam. 
Füzuli. Kam götürmək - zövq almaq, ləz- 
zət almaq. [Qadın:] İkicə nəfər belə balam 
olaydı, hərəsini bir məktəbə qoyaydım, hər 
gün birinin yanına gedib baxanda kam gö- 
türəydim. Mir Cəlal. 

3. Kamınca, kamımca şəklində köhn. - 
ürəyincə, ürəyimcə; istədiyin kimi, istədi- 
yim kimi. Seyyid, təlıəmmül et şəbi-hicranə, 
çəkmə ah; Bir gün olur ki, kamınca ruzigar 
olur. S.Ə.Şirvani. Yüz il yaşayıb bircə gün 
ömrümdə fələkdən; Kamımca mədar olmasa, 
mən neyləyə billəm? Ə. Vahid. 

KAM 2 is. : kamına çəkmək - udmaq. Əj- 
daha itaət edib cəhənnəmi çəkdi kamına. 
Ə.Haqverdiyev. İkibaşlı əjdaha kimi [sel] 
ağzını açıb, bizi kamına çəkmək istəyirdi. 
S. Rəhimov. 

KAMAL is. [ər.] 1. Kamillik, yetkinlik. 

2. Elm, ürfan, fəzilət. [Hacı Nuru şair:] 
Atan oxumuşdu, kamalı var idi. M.F.Axund- 
zadə. Ana gərək övladma kamal işığını ba- 
ğışlasın. C.Məmmədquluzadə. □ Kamala 
çatmaq (yetmək, yetişmək) - yetkinləşmək, 
yetkinlik dövrünə çatmaq; kamilləşmək, tək- 
milləşmək. Bədəsillər çətin yetər kamala; 
Əgər ki, oxuya üzündən məni. Q.Zakir. Bəlkə 
də yetməmiş dünya kamala; Bəlkə də görmə- 
yir bu dəhşətləri. S. Vurğun. [Əliş Gülcamala:] 
Sonra da Gəncədə məktəbə getdik; Bir yer- 
də oxuyub kamala yetdik. Z.Xəlil. // Nöq- 
sansızlıq, mükəmməllik, tamamlıq, bitkin- 
lik. Kamala yetirmək - yetişdirmək, dərs 
vermək, yetkinləşdirmək. Vaqif kimi molla- 
dan dərs almısan; Gər yetirsin səni kamalə. 
Yetər. M.P.Vaqif. 

3. Ağıl, zəka, dərrakə. Kamil insan kama- 
lından bəlli olar. (Ata. sözü). Ələsgər söy- 
ləyə söz müxtəsərin; Ağlı kamil ola, kanıalı 
dərin; Hamı bir ağızdan deyə “afərin! ” Aşıq 
Ələsgər. □ Kamal sahibi - ağıllı, dərrakəli 
(adam). Gün kimi neməti-xublııqda kamal 
sahibidir. M.P.Vaqif. Kamalı (kamaldan) 
azmaq - ağlını itirmək, dəli olmaq. Mahi- 
təmamə eylədi nisbət camalını; Nöqsanı var 
ki, Seyyid azıbdır kəmaldən. S.Ə.Şirvani. 
// İnsan ömrünün yetkinlik dövrü. 



4. İzafət tərkiblərində: qoşulduğu sözə 
bitkinlik, tamlıq, mükəmməllik mənası ve- 
rir; məs.: kamali-ehtiramla (tam ehtiramla, 
artıq ehtiramla), kamali-ləzzətlə (böyük ləz- 
zətlə), kamali-diqqətlə (tam diqqətlə, böyük 
diqqətlə). - ..Əgər bəzi şəxslərə həmin mə- 
sələ [papaq məsələsi] əhəmiyyətsiz və xırda 
bir məsələ görsənsə, biz kamali-cürətlə deyə 
bilərik... C.Məmmədquluzadə. [Səlim] 
kamali-etidalla gözləyirdi ki, [Mehriban] 
ağlayıb ürəyini boşaltsın. S.Hüseyn. ..Kamali- 
ehtiranıla [Hacı Qambay və Məşədi Heybətə] 
salam verdim. Qantəmir. 

0 Kamal attestatı - tam orta məktəbi qur- 
tarmaq haqqında attestat. 

KAMALINCAzarf köhn. Lazımi dərəcədə, 
mükəmməl surətdə, kifayət qədər; lazımın- 
ca. Bu vaxtadək nə Qasım bəy Zakirin və nə 
Hacı Seyid Əzim Şirvaniniıı tərcümeyi-hal- 
ları və əşarü asari kamalınca öyrənilməyib. 
F. Köçərli. 

KAMALLANMA “Kamallanmaq”dan fis. 

KAMALLANMAQ f. Əqlən kamilləşmək, 
yetkinləşmək. 

KAMALLI sif. Kamal sahibi olan; ağıllı, 
tərbiyəli, mərifətli. Kamallı uşaq. - [Şərəf- 
nisə xanım:] Nə sözdür ki, sənin kimi cavan, 
kamallı oğlan Tiflisdə qulluq tapmaz? 
M.F.Axundzadə. [Hacı:] Oğlanlarım, ağıllı 
olun, kamallı (z.) olun, gəliıılər sizi bir- 
birinizdən ayırmasın. Qantəmir. Mən sənin 
gözlərindən görürəm, kamallı balasan, ancaq 
kimə nə fayda?! S.Rəhimov. 

KAMALLILIQ is. Əqli cəhətdən kamillik, 
yetkinlik, bitkinlik. 

KAMALSIZ sif. Ağlı-kamalı olmayan, əqli 
cəhətdən kamil olmayan; mərifətsiz. [Qadın:] 
Cənab, belə sözləri nə üçün buyurursunuz? 
.. Mən onlara ağılsız, qabiliyyətsiz, kanıalsız 
deyə bilmərəm. Ə.Haqverdiyev. 

KAMAN is. \j'ars.] 1. Bax kamança. Nə 
qədər dərdlidir o qırıq kaman; Şikayət eylə- 
yir öz dünyasından. S.Vurğun. Söylədik qan 
ağlayan Araza dərdimizi. S. Rüstəm. Sular 
üstə yayılır; Tar səsi, kaman səsi. İ. Səfərli. 

2. Oxatan yay. Ox atılır, sanki kaman 
səslənir; Saheyi-meydanda vurur tək səbir. 
M. Ə. Sabir. Nişançılar dərhal kamanlarını 
çiyinlərindən çıxarıb, xurma ağacları içəri- 
sinə yüyürdülər. Ə.Məmmədxanlı. 



633 




KAMANÇA 

0 Kaman kimi əyilmək məc. - beli əyil- 
mək (bükülmək), ikiqat olmaq. Kaman kimi 
(tək) əymək məc. - belini əymək. Eləmi 
deyər məni; Yadlara deyər məni; Ayrılıq uzun 
olsa; Kamantək əyər məni. (Bayatı). Kama- 
na dönmək - bax kaman kimi əyilmək. 
Əziziyəm çəkməkdən; Qəlyan alıb çəkmək- 
dən; Qəddim kamana döndü; Qürbət dərdi 
çəkməkdən. (Bayatı). Qaşı kaman şair, - bax 
kamanqaş(lı). Qaşları kaman, ay qız; Apar- 
dın iman, ay qız; Dedim, hara gedirsən? 
Oldun bədgüman, ay qız! (Bayatı). Miijgan- 
larııı oxdu, qaşların kaman; Gözlərin qəsd 
edər cana, Gülpəri! Aşıq Ələsgər. [Sultan 
bəy:] Aman, aman, oy, qaşı kaman, oy! Gəl 
alım, maralım, dilbilməz! Ü.Hacıbəyov. 

KAMANÇA is. [fars.] Alt tərəfi diz üstünə 
qoyulub yayla çalman musiqi aləti; kaman. 
Kamança çalmaq. Kamança kirişi. - Məclisin 
dalından kamança səsi eşidilir. Ə.Haqver- 
diyev. Alqışlar altında endi səhnədən; Yeni- 
dən kamança dindi səhnədən. B. Vahabzadə. 

KAMANÇAÇALAN, KAMANÇAÇI is. Ka- 
mançada çalan çalğıçı. Tarzən ilə kamançaçı 
məharətlə çalır, qavalvuran oğlan isə boğazı- 
nı arıtlayıb oxumağa hazırlaşırdı. M.Hüseyn. 
Rəşid, eyni zamanda ən coşqun bir ovçu, ən 
mahir bir kamançaçıdır. M.Rzaquluzadə. 

KAMANÇAÇILIQ is. Kamança çalma sə- 
nəti. 

KAMANÇALAN bax kamançaçalan. Ka- 
mançaları kimdir o? - Bəxtiyar! Küləkmi, ya 
simdir o? - Bəxtiyar! R.Rza. 

KAMANÇI is. bax kamançaçı. 

KAMANDAR is. [fars. ] köhn. 1. Oxatan, 
mahir atıcı. Kamandar atar oxunu; Al eylədim 
mən çoxunu. “Koroğlu”. Kamil kanıandardı, 
atıb-vuraııdı; Qovğa günü igidləri yıxandı. 
Aşıq Ələsgər. 

2. Qədimdə ağasının yanınca ox-yayını 
gəzdirən xidmətçi. 

KAMANDARLIQ is. köhn. Kamandarın işi, 
vəzifəsi. 

KAMANƏ is. [fars.] köhn. Kamanın, ka- 
mançanın yayı. Mehrabi-qaşın fikri bu xəm 
qəddimi, ey məli; Döndərdi qaşın kimi ka- 
manə, ölürəm mən. Ə. Vahid. 

KAMANQAŞ(LI) sif. şair. Qaşları kaman 
(yay) şəklində olan. Harda görsəm şux ka- 



KAMERTON 

manqaşlını; istərəm canımı qurban eyləyim. 
M.P. Vaqif. Ey kamanqaşlı, məni yarələdi 
qəmzən oxu; Zülfünü bas yarama, qoyma məni 
qan apara. S.Ə.Şirvani. 

KAMBAĞI is. Atm dalındakı yükü bağla- 
maq üçün ip. 

KAMBALA [fin.] zool. Gözləri başının bir 
tərəfində olan yastı balıq. 

KAMELİYA is. [fr.] Tüklü yarpaqları və 
iri gözəl gülləri olan ağac; gül adı. 

KAMERA 1 [lat.] 1. Bəzi idarələrdə xüsu- 
si məqsədlər üçün ayrılmış otaq. Dezinfek- 
siya kamerası. Əl baqajı kamerası. 

2. Həbsxanada dustaqların salındığı otaq- 
lardan hər biri. Kameraya ağır bir sükut çök- 
dü. M.Hüseyn. Dünya bir an içində ; Kame- 
raya çevrilib, necə balacalandı; Soyuq tər 
basdı məni; Dedim, dar ağacından öz dilim 
asdı məni. B. Vahabzadə. 

3. tex. Hər hansı bir cihazın, maşının, qur- 
ğunun içindəki qapalı boşluq. Peçin kame- 
rası. Sıxılmış hava kamerası. 

4. Fotoaparatın, plastinka ya plyonka qo- 
yulan, işıq keçməyən içəri hissəsi. 

5. Şinin, topun içərisinə hava doldurulan 
rezin kisəsi. Avtomobil şininin kamerası. Fut- 
bol topunun kamerası. 

KAMERA 2 : kamera musiqisi - bir və ya 
bir neçə ifaçı üçün yazılmış musiqi əsəri. 
Kamera musiqisi əslində kiçik binalarda ifa 
edilmək üçiin yaradılan vokal və instrumental 
əsərlərdən ibarət olur. Ə.Bədəlbəyli. Ka- 
mera konserti - kamera musiqisi əsərlərin- 
dən ibarət konsert. 

KAMERÄL \fr.]: kameral işləri, kame- 
ral işləmə - ekspedisiya və çöl-axtarış iş- 
ləri zamanı toplanmış materialların laborato- 
riyada, kabinədə işlənməsi. Dialektoloji eks- 
pedisiya materiallarının kameral işlənməsi. 

KAMERALI sif. tex. Kamerası olan (bax 
kamera 1 3-cü mənada). Kameralı peç. Ka- 
meralı şlüz. 

KAMERAYAMAYAN is. dan. xiis. Deşil- 
miş avtomobil kameralarını vulkanizasiya 
üsulla yamayan usta; vulkanizator. 

KAMERTÖN [alm.] Çalğı alətlərini, ha- 
belə xor oxuyarkən səsindən əsas ton kimi 
istifadə edilən, bərk cismə toxundurulduq- 
da müəyyən yüksəklikdə səs çıxaran haça- 
şəkilli kiçik polad alət. 



634 




KAMFORA 



KAM YOL 



KAMFORA [lat. əsli yun. ] bax kafur. 
Kamfora spirti. - [Mələk Kərəmə:] Kamfo- 
ra vuracağam. Buna keçmişlərdə kafur yağı 
deyərdilər. M. İbrahimov. 

KAMIŞİT [rus. əsli qamış-dan] xüs. Plitə 
şəklində preslənmiş qamışdan hazırlanan 
tikinti materialı. Kamışit zavodu. 

KAMİL sif. [ər.~\ 1. Nöqsansız, qüsursuz, 
bitkin, tam, mükəmməl. Kamil əsər. - Cə- 
mali-batinim kamildi, yox bir zərrə nöqsa- 
nı; Nə qəm, ey mahi-bimehrim, gər olsa su- 
rətim naqis. S.Ə.Şirvani. Olum sadağası bu 
gözəllərin; Mərifətdə kamil, kamalda dərin. 
Aşıq Ələsgər. 

2. Kamala yetmiş, kamilləşmiş, yetkin. 
Kamil usta. Kamil sənətkar. И Təcrübəli, 
mahir. Yanmaqda kamildir, odda səməndər; 
Mən öziim bu yolun mərdanəsiyəm. Q.Zakir. 
Maşallah, nə yaxşı qabilsən; Bağçabanlıq - 
da xeyli kamilsən. A.Səhhət. // İs. mənasında. 
Bu hələ kamilləri; Gör nədir cahilləri. (Ata. 
sözü). [Əziz bəy:] Xeyr, hazır deyil, axtarırıq 
ki, bir kamil tapaq, vəkil tutaq. M.F.Axund- 
zadə. Cəng əhməqlə eyləməz aqil; Əqli ba- 
şında olsa gər kamil. S.Ə.Şirvani. 

KAMİLCƏ sif. Kamil, mükəmməl, tam, 
tamam-kamal. 

KAMİLƏN zərf [ərl\ Tamamilə, bütün- 
lüklə, tamam-kamal. 

KAMİLLƏŞDİRİLMƏ “Kamilləşdiril- 
mək”dən/w. 

KAMİLLƏŞDİRİLMƏK “Kamilləşdir- 
mək”dən məcli. 

KAMİLLƏŞDİRMƏ “Kamilləşdirmək”- 
don f.is. 

KAMİLLƏŞDİRMƏK “Kamilləşmək”dən 
icb. 

KAMİLLƏŞMƏ “Kamilləşmək” dən f.is. 

KAMİLLƏŞMƏK f. Kamil olmaq, kamala 
yetişmək; yetkinləşmək. Türk xalqlarının 
söz sənəti qarşılıqlı mədəni-ədəbi əlaqələr 
sayəsində zənginləşib kamilləşəcəkdir. (Qə- 
zetlərdən). 

KAMİLLİK is. Bitkinlik, mükəmməllik, 
yetkinlik. Kamilliyə çatmaq. - Formanın ka- 
milliyi və əsərin bütün ünsürləri arasındakı 
bədii vəhdətə gəldikdə isə “Ölülər” Azər- 
baycan dramaturgiyasının şalı əsəri sayıla 
bilər. M. İbrahimov. 



KAMPANİYA [ital.] 1. Ümumiyyətlə, bir 
cəbhədə keçirilən hərbi əməliyyat, mühari- 
bə, hərbi yürüş, hərbi səfər. // Hərbi dəniz 
donanmasının aramsız üzüş və yürüş dövrü. 
// məc. Sözlə, yazı ilə hücum; mübarizə. 
..Tiflisdə .. nəşr olunan “Tiflisski listok” adlı 
bir qəzetdə türk mətbuatının ziddinə bir bö- 
yük kampaniya açılmışdı. C. Məmmədqulu- 
zadə. Mədəniyyət uğrunda çalışmaq birgün- 
lük, biraylıq kampaniya deyil, daimi işdir. 
Ə. Sadıq. 

2. məc. Hər hansı bir mühüm ictimai-siyasi 
və ya təsərrüfat tədbirini həyata keçirmək 
üçün müəyyən dövrdə aparılan işlər. Seçki 
kampaniyası. Pambıq yığımı kampaniyası. - 
[Kosaoğlu:] Sən yaz əkin kampaniyasının qız- 
ğın vaxtında sabotajlıq eləyirsən?! I. Şıxlı. 

KAMPANİYAÇILIQ is. İctimai və ya isteh- 
sal işində sistemsizlik, plansızlıq. Kampa- 
niyaçılıqla mübarizə. 

KAMRAN sif. [fars. ] klas. Kamına (arzu- 
suna, muradına, məqsədinə) çatan; xoşbəxt, 
bəxtiyar. Rəvadı bunca çəkim firqətin, axir; 
Vüsal günləri, ey dust, kanıraıı mən idim.. 
X.Natəvan. □ Kamran etmək (eyləmək) - 
kamına (arzusuna, muradına, məqsədinə) 
çatdırmaq, xoşbəxt etmək. Kamran olmaq 
- kamına (arzusuna, muradına, məqsədinə) 
çatmaq, xoşbəxt olmaq, inan, əlbəttə, bir za- 
man olacaq; Əhli-eşq onda kanıraıı olacaq. 
A.Səhhət. 

KAMRANLIQ is. klas. Xoşbəxtlik, bəxti- 
yarlıq. Əyyamdəıı umma mehribanlıq; Bir 
neçə gün olsa kamranlıq. Əmani. 

KAMSIZ 1. sif. Kamına yetişməmiş; məq- 
sədinə, arzusuna çatmamış. 

2. zərf Kamına (məqsədinə, arzusuna) 
yetişmədən. Kamsız qalmaq. 

KAMSIZLIQ is. Kamına, məqsədinə, ar- 
zusuna çatmamaq. 

KAMUFLYAJ is. \fr.\ Müəyyən obyekti 
gizlətmək üçün onları çeşidli rənglərlə bo- 
yama, alalama. 

KAMVOL [alm.] xüs. 1. Zərif daranmış. 
Kamvol yun. П Belə daranmış yundan hazır- 
lanmış. Kanıvol parça. 

2. Belə yundan zərif parça hazırlayan. 
Kamvol kombinatı. 



635 




KAM YAB 

KAMYAB is. [fars.] klas. Kamına, arzu- 
suna çatan; xoşbəxt, bəxtiyar. □ Kamyab 
olmaq - 1 ) kamına çatmaq, xoşbəxt olmaq. 
Aləm oldu şad, biilbiil vəsli-giildən kamyab. 
S.Ə.Şirvani; 2) kam almaq. Alçaq ürəklər 
olmaya mövtinlə kamivab; Ruhun da, hey- 
kəlin də, məzarın da inqilab! M. S. Ordubadi; 
3) fayda götürmək, bəhrəsini götürmək; fay- 
dalanmaq. [Kök pişiklər arıq pişiyə deyirlər:] 
Aşü plovdan oluruq kamyab; Yağlı fətirlər 
yeyirik, həm qııtab. S.Ə.Şirvani. [Nəcəf bəy:] 
Biri, görürsən, sübhdən axşamadək qarışqa 
kimi çalışır, .. öz zəhmətinin meyvəsindən 
kamyab olmayır. Ə.Haqverdiyev. 

KAMYABLIQ is. köhn. Arzusuna çatma; 
xoşbəxtlik, bəxtiyarlıq. Xülasə, ədalət hökm- 
ranlığında qurdlar quzu ilə otlayırdı, ümu- 
mi xoşbəxtlik, ümumi kamyablıq bərpa idi. 
Çəmənzəminli. 

KAN is. [fars .] klas. Mədən yeri, mədən. 
Hər karıda əgərçi ləl çoxdur; Bir ləl ki, layiq 
ola, yoxdur. Füzuli. // məc. Mənbə, məxəz 
mənasında. Söylədi zahid: ey vəfa kanı! Bir 
qızım var ki, bu cahan canı. S.Ə.Şirvani. Onun 
üçün göz çəkmərəm gözündən; Miiştaqəm, 
ey şəkər kanı, mən sənə. M.P.Vaqif. // Eyni 
mənada bəzi tərkiblərdə işlənir. Kani-hiim- 
mət, kani-qeyrət, kani-şəfqət bizlərik. 
C.Cabbarli. 

KANAL [tat.] 1. Dəniz, çay və göllər ara- 
sında gəmilərin gedib-gəlməsi, habelə su- 
varma, hidrotexniki və s. məqsədlər üçün 
çəkilmiş süni su yatağı. Kaııa! çəkmək. 
Samur-Abşeron kanalı. Suvarma kanalı. - 
[Tahir:] Mingəçevirdən böyük kanal ayrı- 
lacaq. M. Hüseyn. Dəli çaydan səhraya 
kanallar çəkiləndə; Torpağı əridəndə nəfəsi 
motorların; Mən də ordaydım, bəli. 
S. Rüstəm. 

2. tex. Hər hansı bir şeyin içində boru 
şəklində dar uzun boşluq. Top kanalı. Kabel 
kanalı. 

3. anat. bax yol 5-ci mənada. 

4. Bax yol 6-cı mənada. Cürbəcür ka- 
nallardan istifadə etmək 

KANALCIQ is. Kiçik kanal, dar kanal. 
Süxurları təşkil edən dənələr arasında çoxlu 
xırda boşluqlar var. Bu boşluqlar bir-biri 
ilə birləşib uzun kaııalcıqlar əmələ gətirir. 



KANİFOLLANMAQ 

KANALİZASİYA [/i’.] tex. Çirkli suların 
axıb getməsi və təmizlənməsi üçün boru və 
yeraltı kanallar və b. sanitar texniki qurğular 
sistemi. Kanalizasiya sistemi. Kanalizasiya 
çəkmək. Kanalizasiya idarəsi. 

KANALİZASİYAÇI is. Kanalizasiya işçisi. 

KANALİZASİYALI sif. Kanalizasiyası 
olan. Kanalizasiyalı şəhər. 

KANALİZASİYASIZ sif. Kanalizasiyası 
olmayan. Kanalizasiyasız məhəllə. 

KANALİZÄTOR [//-.] xüs. Kanalizasiya iş- 
ləri mütəxəssisi. 

KANÄPE [/i-.] köhn. Söykənəcəkli taxt, 
divan. Böyükxaııım otağın yuxarı başında 
kanape üzərində uzanaraq ayağının birisini 
qaldırıb digərinin üstünə qoymuşdu. 
M.S. Ordubadi. Midlıəd əfəndi bihuş olaraq 
kanapenin üzərinə sərildi.. Çəmənzəminli. 

KANÄRYA [coğr. addan] Otaqda qəfəsdə 
saxlanılan açıq-sarı rəngli oxuyan quş; sa- 
ııbülbül. 

KANÄT [ms.] Liflərdən və ya məftillər- 
dən eşilmiş çox möhkəm yoğun ip (kəndir); 
buraz. Polad kanat. 

0 Kanat yol -bax yol. 

KANATÇI is. xüs. Kanat hazırlayan fəhlə. 

KANATÇILIQ is. Kanatçmın işi, peşəsi. 

KANDAR is. Qapı ağzı; astana. Mən otağı- 
mın kandarında durub baxırdım. T.Ş. Simurq. 
Açdı Baba müəllim pəncərəni bir anda; 
Gördü biri yıxılıb qapının kandarında. 
B.Vahabzadə. 

0 Kandarına ayaq basmamaq - bir yerə 
daha gəlməmək. [Canbalayev:] Mənim oğ- 
lum sənin evinin kandarına ayaq basmama- 
lıdır. İ.Hüseynov. 

KANİFÖL [lat. colophonia] İynəyarpaqlı 
ağacların kitrəsindən hasil edilən, şüşəyə- 
oxşar kövrək maddə (sənayedə yapışqan və 
izolyasiya materialı kimi, habelə çalğı alət- 
lərinin yayma çəkmək üçün işlədilir). Ka- 
nifol fabriki. 

KANİFOLLAMA “Kanifollamaq”dan/;s. 

KANİFOLLAMAQ/ Çalğı alətinin yayma 
kanifol çəkmək. Skripkanın yayını kanifol- 
lamaq. 

KANİFOLLANMA "Kanifollanmaq”dan 
f.is. 

KANİFOLLANMAQ nıəsh. Kanifol çəkil- 
mək (çalğı alətinin simlərinə). 



636 




KANİSTR 

KANİSTR is. [ ing .] Maye tökmək üçün 
germetik ağızlı qab. 

KANKAN is. [fars .] köhn. Əl ilə quyııqa- 
zan; qııyuçu. Kankanın vəsiyyəti qızıl ökiiz- 
diir. (Ata. sözü). [Məmməd:] Atam kankan 
idi, anıma acından ölməmək üçün arpa əkir- 
di. C.Cabbarlı. Əzablar içində bağrı qan oldu; 
Çox gəzib, axırda bir kankan oldu. M. Rahim. 

KANKANBAŞI is. köhn. Kankanların baş- 
çısı. Qoca kankanbaşı son nəfəsində bərk 
dolub qəhərləndi. S. Rəhimov. 

KANKANLIQ is. Kankanın işi, sənəti, 
peşəsi; quyııçuluq. [Məşədi Hənifə] yayda 
biçinə gedər, qışda kankanlıq edər, payız 
vaxtı karxanalarda günəmuzd kərpic kəsərdi. 
Mir Cəlal. [Qulaməli] özü kankanlıq edib 
quyu qazdı. Ə. Sadıq. 

KANOE [«/;.] Xüsusi tipli idman qayığı 
(bu qayıqda bir diz üstə durub sərbəst avar- 
la avar çəkilir). 

KANONADA [fr.} 1. Toplardan tez-tez və 
ardıcıl açılan atəş. 

2. Top atəşlərinin və mərmi partlayışları- 
nın uzaqdan eşidilən səsi. 

KANONER [fr. canoniere-dən]: kanoner 
qayığı -bax kanonerka. 

KANONERKA [fr.} Dənizin sahilboyu 
ərazilərində, çaylarda və göllərdə hərbi 
əməliyyat aparmaq üçün döyüş gəmisi; ka- 
noner qayığı. Raket silahının inkişafı ilə əla- 
qədar kanoner qayığının rolu xeyli azalmışdır. 

KANSELY ARİYA [lat.] bax dəftərxana. 
[Məmmədcəfər] kanselvariyada oturanda 
başını çox vaxt dala əyərdi. Qantəmir. 

KANSLER [alm.\ Bəzi dövlətlərdə yük- 
sək vəzifəli şəxslərə verilən ad və bu adı 
daşıyan şəxs. // Almaniyada baş nazir. 

KANTÄTA [ital.] 1. Musiqinin müşayiəti 
ilə xorla və tək oxunan, adətən təntənəli ma- 
hiyyət daşıyan böyük musiqi əsəri. "Füzuli ’’ 
kantatası. - Simfonik vokal əsərlər forma- 
sından biri də kaııtatadır. Ə.Bədəlbəyli. 

2. Təntənəli xor havası. 

3. Hər hansı bir təntənəli hadisə münasi- 
bətilə yazılmış qədim lirik şeir. 

KANTÖN [fr.} Bəzi xarici ölkələrdə 
inzibati-ərazi bölgüsü. 

KANYÖN is. [isp.] Sıldırımlı dar dərə. 

KAP is. məh. Qarğıdalı, alma və b. mey- 
vələrin yeyilməyən hissəsi, qalığı. 



KAPİT ALL AŞDIRMA 

KAPELLA [orta lat.} mııs. Müğənnilər- 
dən və musiqi alətlərində çalan çalğıçılar- 
dan ibarət ansambl. Banduraçılar kapellası. 
H Müğənnilərdən ibarət xor. Dövlət Aka- 
demik Kapellası. 

KAPELMEYSTER [alnı.} Keçmişdə diri- 
jora verilən ad. // Hərbi orkestr dirijoru. 

KAPELMEYSTERLİK is. köhn. Dirijorluq. 

KAPİLLYAR [lat.} anat. Ən kiçik, incə qan 
damarı. Kapillyar damarlar. 

KAPİTAL [lat. capitalis-dən] 1. iqt. Sahi- 
binə, muzdlu fəhlələri istismar yolu ilə izafi 
dəyər gətirən dəyər (sərmayə, istehsalat 
vasitələri və s.). Maliyyə kapitalı. Sənaye 
kapitalı. - Sorulub Bakının şah damarları; 
Nobel banklarında kapital oldu. M.Araz. 
// top. Kapitalistlər, burjua sinfi, kapitalizm. 
Kapital ölkələri. Kapital ilə zəhmətin müba- 
rizəsi. Kapital hakimiyyəti. Beynəlxalq 
kapital. - Basmış kapitalın ürəyini yağ; 
Gənclik sürətindən qalmış ayağı. S. Vurğun. 

2. Sərmayə, sərvət, dövlət, mal-mülk, 
əmlak. 

3. dan. Çoxlu miqdarda pul. 

4. məc. Ümumiyyətlə, ən dəyərli, ən qiy- 
mətli, ən əhəmiyyətli şey. 

0 Kapital qoyuluşu - əsaslı inşaat üçün 
buraxılan pullar. 

KAPİTALİST is. 1 . Kapitalizm cəmiyyə- 
tində hakim sinfin nümayəndəsi, muzdlu 
fəhlələri istismar edən kapital sahibi. 

2. Bax kapitalizm 2-ci mənada. Kapi- 
talist istehsal üsulu. 

3. köhn. Çox varlı, dövlətli adam; sərma- 
yədar. 

KAPİTALİZM [lat.} 1. İstehsal vasitələri 
üzərində xüsusi mülkiyyətə və muzdlu 
əməyin istismarına əsaslanan ictimai-iqti- 
sadi formasiya. Marksın ‘‘Kapital" əsərində 
kapitalizmin iqtisadi qanunlarının elmi təh- 
lili verilmişdir. 

2. Kapitalizm prinsipləri əsasında qurul- 
muş, kapitalizmə xas olan. Kapitalizm cə- 
miyyəti. Kapitalizm istismarı. 

KAPİTALLAŞDIRILMA “Kapitallaşdıııl- 
maq”dan (is. 

KAPİT ALLAŞDIRILMAQ тәсһ. iqt. Ka- 
pitala çevrilmək. 

KAPİTALLAŞDIRMA “Kapitallaşdır- 
maq”dan f.is. 



637 




KAPİTALLAŞDIRMAQ 

KAPİTALLAŞDIRMAQ f. iqt. Kapitala 
çevirmək. 

KAPİTALLAŞMA “Kapitallaşmaq’’dan /и. 

KAPİTALLAŞMAQ / iqt. Kapitala çev- 
rilmək. 

KAPİTAN [//-.] 1. Orduda: baş leytenant 
rütbəsindən sonra gələn zabit rütbəsi, habelə 
bu rütbəni daşıyan şəxs. Komandir, Əliyev 
adlı bir azərbaycanlı kapitan idi. Mir Cəlal. 

2. Gəmi komandiri, rəisi. Gəmi kapitanı. 
Kapitan köməkçisi. - Dalğalar qayığı nə 
qədər sağa-sola çırpdısa da kapitanın 
halına təfavüt eləmədi. M. Hüseyn. Kapitan 
gəminin nə qabağa, nə dala getməsinin 
mümkün olmadığını deyib, lövbər atılmağını 
əmr etdi. Ə. Haqverdiyev. 

3. İdman komandasının başçısı. Futbol 
komandası kapitanı. 

0 Kapitan-leytenant - donanmada baş 
leytenantdan sonra gələn zabit rütbəsi və bu 
rütbədə olan şəxs. 

KAPÖT [ fr .] 1. köhıı. Evdə geyilən xalata 
oxşar enli qadın paltarı. Maşa şalına bürün- 
dü, isti kapot geyindi, öz mücrüsünü götürüb 
dal qapıya çıxdı. Puşkindən. 

2. Müxtəlif mexanizmlərdə (məs.: avtomo- 
bildə, təyyarədə) açılıb-bağlanan metal örtü. 

KAPRAL [fr.] köhıı. hərb. Bəzi ölkələrin 
ordularında və XVII əsrdən XIX əsrin birin- 
ci yarısına qədər rus ordusunda kiçik ko- 
manda heyətinə məxsus hərbi rütbə və bu 
rütbəni daşıyan şəxs; onbaşı. [P.A.Qrinyov] 
evdən çıxmaq üzrə ikən qapı açıldı; kapral 
içəri girib, .. qala ətrafında naməlum adam- 
ların dolaşdığını xəbər verdi. Puşkindən. 

KAPRİÇÇİO, KAPRİÇÇO [ilal. \ mus. 
Sərbəst və oynaq musiqi əsəri. Fikrət Əmi- 
rovun "Azərbaycan ” kapriççiosu. 

KAPRON [xar.] Süni lif növü. Kapron 
istehsalı. H Kaprondan hazırlanmış. Kapron 
corab. Kapron tor. Kapron ip. 

KAPSUL 1 [lat.] əcz. Birdəfəlik dərman 
dozası üçün jelatindən, kağızdan və s.-dən 
qayrılmış, mədədə tez həll olunan qovuqcuq. 

KAPSUL 2 [fr.] Piston (patronda, distansi- 
ya borucuqlarında və s.-də). 

KAPSULLU 1 sif. Kapsula qoyulmuş. Kap- 
sullu dərman. 

KAPSULLU 2 sif. Kapsulu olan. Kapsııllıı 
tüfəng. 



KAR 

KAPTÄJ [fr.] xiis. 1. Yer altından çıxan 
mədən suyunun, yaxud qazın torpağa hop- 
masmın, axarkən çirklənməsinin qarşısını 
almaq və onlardan daha səmərəli istifadə 
məqsədilə onların boru, quyu və s. qurğu 
içinə alınması. 

2. Mədən suyu, qaz və s. çıxan yerin üs- 
tündə qurulan qurğu. 

KAPTENARMUS [fr.] köhıı. Hərbi hissədə 
silah, ərzaq və sursata baxan şəxs. 

KAPYUŞÖN [fr.] Üst paltara bənd edilmiş 
başlıq. 

KAR 1 sif. Eşitmək qabiliyyətini tamamilə 
və ya qismən itirmiş. Kar kişi. Bir qulağından 
kar. Anadangəlmə kar. - [Cahangir:] Qış- 
qırmayın, mən kar deyiləm! İ.Əfəndiyev. 
// İs. mənasında. Qulağı eşitməyən adam. 
Karın könlündəki. - Kar iki dəfə gülər. (Ata. 
sözü). // тәс. Laqeyd, heç bir şey eşitmək 
istəməyən adam haqqında. Elə bil kardır, 
söz eşitmir. 

0 Kar samit dilç. Səs tellərinin iştirakı 
olmadan tələffüz edilən samit. 

KAR 2 is. [fars.] 1. Iş, peşə, məşğələ. Nə 
karın sahibidir? Hansı kar yiyəsidir? - Qoç 
Koroğlu öz karında; Yalan olmaz ilqarında. 
“Koroğlu”. Qoy mən tox olum, özgələr ilə 
nədi karını. M.Ə.Sabir. Yox quru fəxr elə- 
məkdən bizə hərçəııdi səmər; Karımız yox, 
əlimizdən nə gəlir özgə hünər? Ə.Nəzmi. 

2. Təsir. Zəxmi-sitəmin olmadı bu 
Seyyidə kari; Səd heyf, səd əfsus, günahkar 
ölürəm mən. S.Ə.Şirvani. 

0 Kar aşmamaq - nəticə hasil olmamaq, 
işə yaramamaq, bir nəticə çıxmamaq. Nə 
qılıncdan kar aşmadı, nə nizədən iş çıxmadı. 
“Koroğlu”. Bülbül dedi: - Bunlar ilə kar 
aşmaz; Bu baş-qulaq kamançaya yaraşmaz. 
A.Səhhət. Özgəyə ümid olmaq; Bizim üçün 
yaraşmaz; Özgənin köməyilə; Insaıı üçün 
kar aşmaz. B. Vahabzadə. Kar etmək 
(eləmək) - təsir etmək, təsirini göstərmək. 
Arsıza bir sillə kar eləməz. (Ata. sözü). 
Xudavar katdaya aclıq çox kar eləmişdi. 
C.Məmmədquluzadə. [Hacı Murad:] Sənə 
söz kar eləmir. S.S.Axundov. Kar gətirmək 
- işə yaramaq, xeyir gətirmək. Kar görmək 
-bax kara gəlmək. [Əsir:] Nə qədər qış- 
qırdı, nərə vurdu, qoşun kar görə bilmədi. 



638 




KARABIN 



KARBON 



Ə.Haqverdiyev. Əbişin gözləri çanağından 
çıxmaq dərəcəsinə gəlmişdi. O, kar gör- 
məyən top açarları qaldırıb [yerə] çırpdı.. 
S. Rəhimov. Kar salmaq - bax kar etmək. 
Padşahın gözləri tutulur, .. təbib, dərman 
qalmır, hamısını eləyirlər, kar salmır ki, sal- 
mır. (Nağıl). Amma [molla] hər nə deyirsə, 
heç biri kar salmır. "M.N.lətif.” Kar vermək 
- əlverişli olmaq, işə yaramaq, faydası olmaq. 
[Xırdaxanım:] Nıırcahan, bizə yatmaq kar 
verməz. N.Vəzirov. Kara düşmək - bax 
kara gəlmək. Kara gəlmək - işə yaramaq, 
lazım olmaq; köməyi, xeyri dəymək. 
[Molla Kazım:] Camaatın karına gəlirəm. 
Ə.Haqverdiyev. Usta Qiyas bir bükiilü pulu 
[Kərimin] qabağına qoyur: - Kasıb yaşa- 
yırsan, kara gələr. M. İbrahimov. Kardan 
düşmək - işdən düşmək, yararsız hala gəl- 
mək. İşləməyən kotan pas atar və kardan 
diişər.. M.İbrahimov. Karma gəlmək - işinə 
yaramaq, köməyi olmaq. [Rüstəm:] Pristav 
yox, kətxuda da yox, adam döyən, camaat 
incidən yox, camaatın karına gələn bir adam 
olsun. S.Rəhimov. Söhbət lampa şüşəsinə 
çatanda mən tavandan sallanan elektrik 
lampasım göstərib soruşdum: - Niyə, bu, 
karınıza gəlmir? R.Rza. 

KARABİN [/}'.] Qısalüləli tüfəng. 
[Səttarxan] qısaqundaqlı bir Avstriya kara- 
biııi götürmüşdü. P.Makulıı. 

KARABİNYER [/i’.] 1. Keçmişdə Qərbi 
Avropada və XIX əsrin ortalarına qədər 
Rusiyada: karabinlə silahlanmış xüsusi hər- 
bi hissələrə mənsub əsgər. 

2. İtaliyada: jandarm. 

KARAGƏLƏN sif. İşə yarayan; köməyi, 
xeyri dəyən, gərəkli. Karagələn adam. - Qə- 
dir paketin birisini açdı və dedi: - [Bayram] 
karagələn adamdır. Ə.Vəliyev. 

KARAİM is. Krımda və Litvada, habelə 
Polşada yaşayan türkdilli xalq və bu xalqa 
mənsub adam. 

KARAMEL [fr.] Şəkər və patkadan ha- 
zırlanan ətirli, rəngli konfet növü. İçli kara- 
mel. Karamel konfeti. Karamel fabriki. 

KARANDAŞ is. [rus. əsli “qara daş” sö- 
zündən] Yazı yazmaq, şəkil və cizgi çək- 
mək üçün taxtaya geydirilmiş nazik qrafıt, 
yaxud quru boyaq çubuğu. Qara karandaş. 



Qırmızı karandaş. Karandaşla yazmaq. - 
Çernil, qrafit, pero, karandaş: icad edəni 
olaydı şil, kaş! M.Ə. Sabir. Xətavinin qılın- 
cını suvardım: Məmməd Araz karandaşı gö- 
yərdi. M.Araz. 

KARANTİN \fr.\ 1. Yoluxucu xəstəliklə- 
rin daha da yayılmasının qarşısını almaq üçün 
xəstələrin və onlarla təmasda olmuş şəxs- 
lərin müvəqqəti təcrid edilməsi. Karantiıı 
qoymaq. Karaııtində olmaq (saxlamaq). 
Karantiıı müddəti. 

2. Epidemiya olan yerdən gələn şəxsləri, 
gəmiləri və malları yoxlamaq üçün səhiyyə 
məntəqəsi. 

KARASTI is. 1. Bir şey qayırmaq üçün la- 
zım olan əl aləti. Qonşuya karastı verməyən 
məhşərə qolsuz gələr. (Ata. sözü). Biitiin ema- 
latxanaların maşııı və karastıları dağılmışdı. 
M. S. Ordubadi. Dəmirçi gətirdiyi karastı- 
larla Həmzənin mağazasının enli, qalınpolad 
qurşağını, kilidlərini qoparmağa başladıqda 
Zeynal astadan Veysə dedi. Ə.Əbülhəsən. 

2. dan. Silah. 

KARAT is. [ərəbcədən] xiis. Qiymətli 
daşların 200-206 mq-a bərabər çəki ölçüsü. 

KARATE is. [lat.) 1. Özünü müdafiə sis- 
temi. 

2. Güləş növü. 

KARATLIQ sif. Saylara qoşularaq karatın 
miqdarını göstərir (bax karat). iki karatlıq 
brilyant. - Bu təntənəyə İran şahzadəsi .. 
12 karatlıq bir brilyant üzüyü də .. satıb xərc 
etmişdi. M. S. Ordubadi. 

KARBİD [lat. carbo - kömür və yun. 
eidos növ] kim. Karbonun bəzi metal və 
metalloidlərlə birləşməsi. Dəmir karbidi. 
□ Karbid lampası - suyun kalsium karbi- 
də təsiri nəticəsində alışan asetilenlə yanan 
lampa. 

KARBÖL [lat.]: karbol turşusu - spesi- 
fik iyi olan zəhərli dezinfeksiya maddəsi - 
fenol karbol məhlulu. 

KARBON [lat.] Təbiətdə bütün üzvi 
maddələrin ən mühüm tərkib hissəsi olan 
kimyəvi element. Radioaktiv karbon. Sulu 
karbon. - Canlının bədənini təşkil edən kim- 
yəvi elementlər içərisində mühüm yer tutan 
elementlərdən biri karbondur. M.F.Axund- 
zadə. 



639 




KARBONAR(İ) 

KARBONÄR(İ) [ital. carbonaro] XIX 
əsrin əvvəllərində İtaliyada meydana gəl- 
miş, yadellilərin zülmünə qarşı və İtaliyanın 
birləşməsi uğrunda mübarizə aparan gizli 
cəmiyyətin üzvü. 

KARBONÄT [to.] 1. kim. Karbon turşusu 
duzu (soda, potaş və s). 

2. kim. geol. Tərkibində karbon turşusu 
olan mineralların adı. 

3. xüs. Xırda dənəli qara almaz (quyu 
qazma, cilalama və s. işlərdə işlənir). 

KARBONATLI sif. xiis. Tərkibində kar- 
bonat olan. Karbonatlı süxurlar. 

KARBONATLILIQ is. xiis. Bir şeydə (sü- 
xurda və s.-də) olan karbonatm dərəcəsi. 
Torpağın karbonatlığı. 

KARBONLAŞDIRILMA “Karbonlaşdırıl- 
maq”dan (is. 

KARBONLAŞDIRILMAQ məch. xüs. Kar- 
bon hopdurulmaq, karbon qazı ilə doyuzdu- 
rulmaq. 

KARBONLAŞDIRMA “Karbonlaşdır- 

maq”dan/.7.s\ 

KARBONLAŞDIRMAQ/ xüs. Karbon qazı 
hopdurmaq, karbon qazı ilə doyuzdurmaq. 

KARBONLU sif. xüs. Tərkibində karbon 
olan, karbon qarışdırılmış. 

KARBÜRASİYA [fr. ] xiis. Daxili yanacaq- 
lı mühərriklərdə duın yanacaq ilə havanın 
qarışmasından yanacaq qatışığı əmələ gəl- 
məsi. Karbürasiya etmək. 

KARBÜRÄTOR [/'.] xüs. Daxilində kar- 
bürasiya əmələ gələn cihaz (daxili yana- 
caqlı mühərriklərdə). 

KARBÜRATORLU sif Karbüratoru olan. 
Karbüratorlu motor. 

KARDİNAL [lat.] Katolik kilsəsində 
yüksək (papadan sonra birinci) ruhani rüt- 
bəsi, habelə bu rütbəni daşıyan şəxs. Kardi- 
nal rütbəsi. 

KARDİNALLIQ is. Kardinal rütbəsi, və- 
zifəsi. 

KARDİÖQRAF [yun. kardia - ürək və 
grapho - yazıram] xiis. Ürək fəaliyyətini 
yazmaq üçün cihaz. 

KARDİÖQRAFİYA [yun. kardia - ürək 
və grapho - yazıram-dan] tib. Kardioqraf 
vasitəsilə ürək fəaliyyətinin yazılması. 



KARGİR 

KARDİOQRÄM [yun. kardia - ürək və 
gramma - yazı] xüs. Ürək fəaliyyətinin qra- 
fik təsviri. 

KARDİOLOGİYA [yun. kardia - ürək və 
logos - elm] Tibb elminin ürək xəstəliklə- 
rini tədqiq edən bölməsi. 

KARDİOLOJİ sif. tib. Ürəyə aid olan. 
// Ürək xəstəliklərinin müalicəsi üçün olan. 
Kardioloji sanatoriya. 

KARDİOLOQ [yun. kardia - ürək və logos 
- elm-dən] Ürək xəstəlikləri mütəxəssisi 
olan həkim. 

KAREL Kareliyanin əsas əhalisini təşkil 
edən xalq və bu xalqa mənsub adam. Karel 
dili. Karel ədəbiyyatı. 

KARET(A) [pol.\ köhn. Hər tərəfi örtülü, 
dördtəkərli, at qoşulan, yaylı minik arabası. 
Atın köhləni ancaq minik iiçiin və ya müzəy- 
yən faytonlara və karetalara qoşulmaq iiçiin 
saxlanılır. Ə. Haqverdiyev. [Ana:] Qızını 
karet içində, iizündə duvaq, yanında sağdı- 
şı, soldışı otursun. A.Şaiq. Aparsın mənzilə 
bizi kareta; Orda bir gecəlik qonağım ol sən. 
S. Vurğun. Şaxtalı küçələrdən keçirdi kare- 
talar. R.Rza. 

KARƏ [fars. ] : пө karəsən? - nəçisən? nə 
işin sahibisən? [Gənc:] Kimsən, nə karəsən, 
bilmirəm, mənini sirrimə əl aparma! Çəmən- 
zəminli. Nəkarədir - nəçidir, kimdir, nə 
ixtiyarı var, nə haqqı var. Nə Leyli sən kimi 
olmuş, nə mən kimi Məcnun ; Nəkarədir gə- 
lib onlar bizə bərabər ola?! Ə.Vahid. 

KARGAH is. [fars.] Xalça, palaz və s. to- 
xumaq üçün çərçivə şəklində qurğu; hana, 
dəzgah. □ Kargah toxumaq - hanada xal- 
ça, palaz və s. toxumaq. Yar durub kargah 
toxuyur ; Nəfəsi ənbər qoxuyur. Aşıq Əli. 

KARGƏR is. [fars.] köhn. Fəhlə, əmələ, 
işçi. Atam əllaf, babam dülgər idi; Qardaşım 
culfa, əmim kargər idi. M. Ə. Sabir. [Biluri:] 
Həqiqət və namus ancaq rəncbərdə və kar- 
gərin həyatında qalıb, heyif ki, onların da 
ürəyi əli kimi kobuddur. M. İbrahimov. 
// Usta köməkçisi. 

KARGİR is. [fars. ] köhn. Təsir, əlac. 
□ Kargir olmaq - təsir etmək, əlac etmək. 
Bir gün də miraxur gəlib xəbər verdi ki, xa- 
nın çox istədiyi kürən atı bir sancı tutub, hər 
nə edilirsə, kargir olmur. Ə. Haqverdiyev. 



640 




KARGÜZAR 



KARİYES 



KARGÜZAR is. [fars.] İdarə və s.-də 
dəftərxana işlərini aparan xidmətçi; işlər 
müdiri. Kargüzarı çağırıb, onlara vəzifə ve- 
rəcəyini düşünərək tələbələr çox məmnun 
oldular. A.Şaiq. Kargüzar olmusan, müxbir 
olmusan ; Ey qoca müəllim, ey möhkəm insan! 
M. Müşfiq. Kargüzar, qardaşına toy etmək 
üçün icazə alıb kəndə getmişdi. S. Rəhman. 

KARGÜZARXANA is. [fars.] köhn. kit. 
Dəftərxana. Molla əmi, .. bizim kargüzar- 
xanamız keçəcəkdə də vətənə çox xidmət 
edib. C. Məmmədquluzadə. 

KARGÜZARLIQ 1 is. Kargüzarın işi, məş- 
ğuliyyəti, vəzifəsi. Kargiizarlıq vəzifəsi. 
II Dəftərxana işləri. □ Kargiizarlıq etmək 
- dəftərxana işlərini aparmaq. 

KARGÜZARLIQ 2 is. köhn. Kömək, yar- 
dım. □ Kargiizarlıq etmək (buyurmaq) 
kömək etmək. [Əhməd:] ..Gərək siz bu bəyə 
lazımınca kömək edəsiniz, işlərinə kargü- 
zarlıq buyurasınız. N.Vəzirov. 

KARXANA is. [fars.] 1. köhn. Fabrik, za- 
vod, emalatxana. Çit karxanası. - Kitavda 
yapon mah bavkot edilib, yapon karxanala- 
rını işsiz qoyublar. C. Məmmədquluzadə. 
Hər səhər günçıxanda karxana irili-xırdalı 
yüzlərlə oğlan və qız uşağı ilə dolurdu. 
Ə.Məmmədxanlı. İmaməlini xalça karxa- 
nasına şagird qoymuşdular. Ə. Sadıq. 

2. Daş çıxarılan yer (adətən “daş karxa- 
nası” şəklində). Siz hər gün limana gələn 
gəmilərin sayını öyrənib, balaca bir kağıza 
yazarsınız, sonra şəhərin kənarındakı daş 
karxanasına göndərərsiniz. M.Hüseyn. 

3. Əhəng yandırılan yer. 

KARXANAÇI is. köhn. Karxana sahibi. 

Karxanaçı “qibleyi-aləm ” sözünü eşidər- 
eşitməz titrəməyə başladı. Çəmənzəminli. 

KARXANAÇILIQ is. köhn. Karxana sa- 
hibliyi. 

KARIXDIRICI sif. Karıxdıran, fikri çaş- 
dıran. Karıxdırıcı vəziyyət. Karıxdırım sual. 

KARIXDIRILMA "Karıxdırılmaq”dan fis. 

KARIXDIRILMAQ “Karıxdırmaq”dan 
məcli. 

KARIXDIRMA “Kanxdırmaq”dan/w. 

KARIXDIRMAQ icb. Çaşdırmaq, fikrini 
çaşdırmaq. Gözləmədiyi bu atəş düşməni elə 
karıxdırdı ki, .. yerə sinmək belə yadına düş- 



mədi. Ə.Əbülhəsən. [İsmayıl:] Heç olmasa 
iki dəstəyə bölünüb, onları iki tərəfdən ka- 
rıxdırmalıyıq. P.Makulu. 

KARIXMA “ K arı x m aq ” dan/.7,s\ 

KARIXMAQ f. Çaşmaq, çaşıb qalmaq, 
özünü itirmək, nə edəcəyini, nə deyəcəyini 
bilməmək. Məmmədlıəsəıı əmi lap karıxdı.. 
C.Məmmədquluzadə. Evdən çölə çıxdı Sona 
darıxmış; Yolun o tayına keçdi karıxmış. 
H.K. Sanılı. Heç vaxt karıxmayan bir müəl- 
limin; Ağzında ilk dəfə dolaşır sözü. H. Arif. 

KARİKATUR [ital.] 1. Bir şəxsi və hadi- 
səni qəsdən gülünc surətdə təsvir edən şəkil. 
Gülməli karikatura. - Qəzetin birinci səhi- 
fəsində çəkilmiş karikaturada ağ bir qoyun 
göy çəmənlikdə ot qırpırdı, amma sağında 
və solunda iki boz qurd şöngüyüb göz-gözə 
oturmuşdu.. Ə.Məmmədxanlı. [Rəssam:] 
Mən [Şahinin] karikaturasını çəkməsəm, 
adınıı dəyişib rəngsaz qoyaram. S.Rəhman. 
// İncəsənətin digər növləri vasitəsilə veri- 
lən bu cür şəkil, habelə bu mahiyyətdə olan 
əsərlər haqqında. Bu təsvir deyil, karikatu- 
radır. 

2. Bir şeyin gülünc, miskin bənzəri (adə- 
tən müqayisə məqamında). Hitler Napoleo- 
nun karikaturasıdır. M.Hüseyn. 

KARİKATURALAŞDIRILMAQ “Karika- 
turalaşdırılmaq”dan /и. 

KARİKATURALAŞDIRILMA məcli. Kari- 
katura halına salınmaq, gülünc şəkildə təs- 
vir edilmək (göstərilmək). 

KARİKATURALAŞDIRMA “Karikatura- 
laşdırmaq”dan f. is. 

KARİKATURAL AŞDIRMAQ f. Karikatu- 
ra şəklinə salmaq, gülünc şəkildə təsvir et- 
mək (göstərmək). 

KARİKATURÇU is. Karikatura çəkən rəs- 
sam. 

KARİKATURÇULUQ is. Karikaturaçmın 
işi, sənəti, karikatura çəkmə. 

KARİKATURLU sif. Karikaturası olan, 
karikatura çəkilmiş. Karikaturalı jurnal. - 
[Dilbər] kənd nıəktəbindəki rəsm müəllimi- 
nin köməyi ilə həftədə bir nömrə şəkilli, ka- 
rikaturalı iri qəzet hazırlayıb çardaqdan 
asırdı. Ə. Sadıq. 

KARİYES is. [lat.] Sümüyün və ya dişin 
iltihablı dağımı, çürüməsi. 



641 




KARKAS 

KARKAS [ital. carcassa] Bina və s.-nin 
dəmirdən düzəldilən gövdəsi, skeleti. Çox- 
mərtəbəli evin karkası. // Parçadan düzəldi- 
lən bəzi məmulatların məftil skeleti, əsası. 
Abajurun karkası. 

KAR-KOR is. Həm qulağı eşitməyən, həm 
gözü görməyən adam. 

KARKÜN sif. [fars.] köhn. 1. İşcil, işlək, 
işləyən, işgüzar, işbacaran. [Fərmanın] qəsdi 
özünün karkün olmasını həm əmisinə, həm 
də Gövhərtaca göstərmək idi. Ə.Haqverdiyev. 
..Babakişi çox karkün adam idi. S. Rəhimov. 

2. Başqasına əl tutan, kömək edən, işə 
yarayan. Karkün adam. 

KARKÜNLÜK is. köhn. Işcillik, işləklik, 
işgüzarlıq. İçəriyə qoltuğu portfelli, üziindən- 
gözündən süni karkünlük tökülən bir tələbə 
girdi. Çəmənzəminli. 

KAR-LAL is. Həm eşitmək, həm də danış- 
maq qabiliyyətindən məhrum adam. Kar- 
lallar məktəbi. 

KARLAŞMA 1. “Karlaşmaq’’dan /и. 

2. dilç. Səs tellərinin iştirakı olmadan tə- 
ləffüz edilmə. 

KARLAŞMAQ f. 1 . Kar olmaq, eşitmək 
qabiliyyətini itirmək. 

2. dilç. Səs tellərinin iştirakı olmadan tə- 
ləffüz edilmək. 

KARLI sif 1. Yararlı, işəyarar, karagə- 
lən. Karlı adam. - Bu davada onlardan on 
nəfərdən çox karlı adam ölmüşdü. "Qaçaq 
Nəbi”. Tapançalardan hansı daha karlıdır? 
A.Şaiq. // məc. Güclü, böyük, möhkəm, bərk, 
təsirli. Karlı yara. Karlı yumruq. Karlı söz. 
— Gec kəsər, karlı (z.) kəsər; Bir məzlumun 
ahı səni. (Ata. sözü). 

2. Xeyirli, faydalı, qazandı, istifadəli. 
[Qədir:] Cibim boş, ümid yerim yox! Zəma- 
nə şuluqluq, .. bir karlı iş yox, filan yox! Mir 
Cəlal. 

3. işbacaran, işgüzar; daha bacarıqlı, daha 
işlək. Həcərin karlı qardaşları vardı. “Qaçaq 
Nəbi”. [Rzaqulu:] ..Bir azca hələ bəlkə mən 
ondan karlıyam da. Nöşiin o olsun, mən ol- 
mayım? N.Vəzirov. 

KARLIQ is. Eşitmə qabiliyyətinin olma- 
ması və ya nöqsanlı olması. Dil açmada 
karlıq da gedər, korluğumuz da; Çüııki lal- 



KARS AZLIQ 

lığımız doğmuş idi karlığımızdan. Şəhriyar. 
□ Özünü karlığa vurmaq (qoymaq) - 

özünü kar kimi, eşitməyən kimi göstərmək. 
Nəbi özünü karlığa vurub, ona yaxnı gəlmə- 
sini əli ilə işarə edir. “Qaçaq Nəbi”. 

KARLILIQ is. İşə yararlıq, gərəklilik, 
faydalılıq. 

KARNAVAL [ital.] Çox vaxt açıq havada 
oyunlarla, rəqslərlə, maskalarla və xüsusi 
geyimlərlə keçirilən xalq şənliyi - maskarad. 

KARNİZ [alm. əsli ital.] 1. memar. Diva- 
rın yuxarı hissəsini tamamlayan, yaxud qapı, 
pəncərə üstündən uzanan horizontal çıxıntı. 
Üz tutdum o yüksək saraya doğru; Çıxdım 
pilləkəndən üzüyuxarı; Karnizlər tökülüb 
diş-diş görünür; Bizdəki qəflətə sanki o gü- 
lür. Şəhriyar. 

2. Pəncərə və ya qapı üstündən pərdə 
asmaq üçün divara bənd edilən metal və ya 
ağac mil. 

KAROTİN is. [lat.] "A” vitamini. 

KARP zool. Üstündə iri, tünd-qızılı pul- 
ları olan, şirin su balığı. 

KARPKİMİLƏR cəm zool. Əsasən şirin 
sularda yaşayan balıqlar (məs.: çəki, çapaq 
və s.) ailəsi. 

KARSALA sif. dan. 1 . Qulağı ağır eşidən. 

2. Key, huşsuz, duyğusuz; zehni kütləş- 
miş, korazehin. 

KARSALALIQ is. dan. 1. Qulağı ağır 
eşitmə. 

2. Keylik, huşsuzluq, duyğusuzluq; ze- 
hinsizlik, korazehinlik. 

KARSALAMA “Karsalamaq”dan fiis. 

KARSALAMAQ f. dan. Qulağı bir qədər 
karlaşmaq, qulağı ağır eşitməyə başlamaq. 

KARSAZ sif. [fars.] köhn. Iş görən, işba- 
caran, bacarıqlı, işgüzar. 

KARSAZLIQ is. köhn. Işcillik, bacarıqlı- 
lıq, işgüzarlıq. □ Karsazlıq etmək (eləmək) 
- 1) işə yaramaq, kömək etmək, yararlıq 
göstərmək, xeyri olmaq; 2) kömək etmək, 
yardım etmək. [Məşədi Tağı:] ..Allah qoy- 
sa, sizə çox-çox karsazlıq edəcəyəm, ancaq 
bir dəfə lazımınca səy eləyin. N.Vəzirov. O 
da kimə əlli manat, yüz manat barama vax- 
tına, buğda vaxtına, ya üzüm vaxtına pul 
karsazlıq eləyərdi. Ə.Haqverdiyev. 



642 




KARSER 



KARTOFƏKƏN 



KARSER [lat.] Müqəssirin müvəqqəti 
saxlandığı biradamlıq otaq. Karserə salmaq. 

KARSIZ sif. Gərəksiz, işə yaramayan. 
Bağçasız, bağsız dağlar; Dumansız, qarsız 
dağlar; Mən sizə arxalandım; Siz olduz kar- 
sız (z.), dağlar! (Bayatı). Mən hərdən oturub 
fikirləşirəm və bu əqidəyə gəlirəm ki, bizim 
çoxumuzu bədbəxt edən karsız, vecsiz və xe- 
yirsiz qohumlarımızdır. Ə. Vəliyev. 

KARSIZLIQ is. Gərəksizlik, işə yarama- 
ma. ..Çox ittifaqlarda iııspektor, direktor .. 
[müəllimlərin] tənbəlliyindən və karsızlı- 
ğından şikayət edirlər. F. Köçərli. Çəpəl 
fəridinin karsızlığını, bu müvəffəqiyyətsiz- 
liyini onunla izah edirdi ki, bəyin iııamı düz 
deyil. Mir Cəlal. □ Karsızlıq etmək - 
zəiflik göstərmək, heç bir təsir göstərə bil- 
məmək. 

KART [alm. əsli ital.] 1. Hər birinin dörd 
növü olmaqla, üzərindəki şəkil və işarələrlə 
bir-birindən fərqlənən qumar kağızlarının 
hər biri, qumar kağızı. Kart vermək. Kart 
almaq. Kart paylamaq. - Mehriban səfillər, 
kefləri çağdır; Kart masa üstündə daraq- 
daraqdır. M. Müşfiq. 

2. Həmin kağızlarla oynanılan oyun. Kart 
oyunu. Kartda udmaq. Kartda bəxti gətir- 
mək. Kart oynamaq. □ Kart çəkmək - 
oyun zamanı kartların içərisindən bir və ya 
bir neçəsini çəkib götürmək. Kart vurmaq 
- kartla oyun (qumar) oynamaq. [Nəbi:] 
[Bəylər] çox vaxt gecəni gündüzə qatıb o 
biri günə kimi kart vururlar. S.S.Axundov. 

0 Kart basmaq - aldatmaq, hiylə işlət- 
mək, kələk gəlmək. 

KARTEÇ is. [rus.] 1. içi xırda güllələrlə 
doldurulmuş top mərmisi. 

2. iri qırma. 

KARTEL \fr.\ iqt. Birlikdə öz ticarət və 
istehsal müstəqilliyini saxlayan inhisar for- 
malarından biri. Kartel şəraitində birləşmiş 
müəssisələr öz ticarət və istehsal müstəqil- 
liyini saxlayır. 

KARTELLƏŞDİRtLMƏ “Kartelləşdiril- 
mək”dən/;'s. 

KARTELLƏŞDİRİLMƏK məch. iqt. Kar- 
tel şəklində birləşdirilmək, birləşdirilərək 
kartel düzəldilmək. 



KARTELLƏŞDİRMƏ “Kartelləşdirmə”- 
dən f.is. 

KARTELLƏŞDİRMƏK f. iqt. Birləşdirib 
kartel düzəltmək, kartel şəklində birləşdir- 
mək (sənaye müəssisələrini). 

KARTER is. [ing.] 1. Mexanizmi zədədən 
və tozdan qoruyan qurğu. 

2. içində mexanizm yerləşən metal qutu. 

KÄRTOÇKA [rus. ] 1. Üzərində bir şey 
yazmaq üçün düzbucaq şəklində kəsilmiş 
qalın kağız, ya karton vərəqəsi (kartoteka 
vahidi kimi). Kataloq kartoçkası. Kartoteka 
beş min kartoçkadan ibarətdir. 

2. dan. Kiçik ölçüdə fotoşəkil. Foto kar- 
toçkası. - [Zabit:] Yenə şübhən qalmışsa, al 
bax, [Arazın] jandarm idarəsində çəkilmiş 
əksi, - deyə kartoçkaııı ona verdi. A.Şaiq. 

3. Bilet və ya vərəqə şəklində vəsiqə. 
Üzvlük kartoçkası. Müxbir kartoçkası. - ..O 
biri günü, günorta zamanı mənzilə qayıdıb, 
masamın üstündə bir vizit kartoçkası tap- 
dım: "Cəlil Məmmədquluzadə - "Molla Nəs- 
rəddin” məcmuəsinin redaktoru". Ə. Haq- 
verdiyev. 

4. köhn. Norma üzrə ərzaq və s. almaq 
üçün kəsilmə talonu olan blank. Çörək kar- 
toçkası. Ərzaq kartoçkası. Kartoçka bürosu. 

KARTOF is. [alm.] 1. Yumrusu torpağın 
altında yetişən, nişasta ilə zəngin bitki. 

2. Həmin bitkinin qida kimi işlədilən 
yumrusu. - Evin xanımı tez o tərəfə keçib 
balaca boşqaba bir-iki parça qızardılmış 
kartof qoydu. M.Hüseyn. Arvad soyduğu 
kartofu bir yana qoyub, təəccüblə Qəribova 
yaxınlaşdı. S. Rəhman. □ Kartof unu - 
kartofdan hazırlanan nişasta. 

KARTOFÇIXARAN is. k.t. Kartofu yerdən 
çıxannaq üçün maşın. // Sif. mənasında. Kar- 
tofçıxaran aqreqat. 

KARTOFÇU is. Kartof əkib-becərməklə 
məşğul olan adam. 

KARTOFÇULUQ is. Kartof əkib-becər- 
məklə məşğul olma. 

KARTOFDOĞRAYAN is. Kartof doğrayan 
maşın və s. // Sif. mənasında. Kartofdoğra- 
yan bıçaq. 

KARTOFƏKƏN is. k.t. 1. Kartof əkmək 
üçün işlədilən maşın və s. // Sif. mənasında. 
Kartofəkən aqreqat. 



643 




KARTOFKİMİLƏR 

2. Kartof yetişdirməklə məşğul olan. Kar- 
tofəkən rayonlar. 

KARTOFKİMİLƏR cəm bot. Kartof və 
ona bənzər bitkilərin daxil olduğu fəsilə. 

KARTOFSOYAN is. Kartofun qabığını 
soymaq üçün xüsusi alət (bıçaq). // Sif. mə- 
nasında. Kartofsoyan bıçaq. 

KARTOFTƏMİZLƏYƏN bax kartofso- 
yan. 

KARTOFYIĞAN bax kartofçıxaran. 

Kartofyığan kombayn. 

KARTOQRAF [alm. karte və yun. grapho] 
Coğrafiya xəritələri çəkən mütəxəssis; xə- 
ritəçi. 

KARTOQRAFİK sif. 1 . Kartoqrafiyaya aid. 
Kartoqrafik işarələr. 

2. Coğrafiya xəritələrinin hazırlanması ilə 
əlaqədar olan. Kartoqrafik işlər. Kartoqrafik 
material. 

KARTOQRAFİYA [alm. karte və yun. 
grapho-dan] Coğrafiya xəritələri düzəltmək 
üsulundan bəhs edən elm, habelə bu xəritə- 
lərin tərtibi. 

KARTOQRÄM [alm. karte və yun. gram- 
ma] xiis. Müəyyən hadisəyə aid statistik 
məlumatı kağız üzərində qrafik şəkildə, 
əyani surətdə göstərən xəritə. Kartoqram 
düzəltmək. 

KARTON [fr. əsli ital.] Xüsusi qaydada 
hazırlanmış qalın bərk kağız. // Kartondan 
düzəldilmiş. Karton qutu. 

KARTONÇU is. Karton və ya kartonaj 
hazırlamaqla məşğul olan fəhlə. 

KARTONAJ [fr.] Kartondan qayrılan xır- 
da şeylər. Kartonaj emalatxanası. 

KARTONAJÇI is. Kartondan müxtəlif 
şeylər qayıran usta. 

KARTOTEKA [alm. karte və yun. theke] 
1 . is. Müəyyən sistem üzrə yığılmış məlumat 
ya uçot mahiyyətli kartoçkalar toplusu. 
Kartoteka şkafı. Kitabxana kartotekası. Lü- 
ğət kartotekası. 

2. top. Bu kartoçkaları saxlamaq üçün qu- 
tular. 

KARTOTEKAÇI is. Kartotekaya baxan, 
kartoteka işləri ilə məşğul olan işçi. 

KARTOŞKA [rus. ] dan. bax kartof. Hə- 
diyyə qızarmış kartoşka gətirib, uşağın qa- 
bağına qoydu. Mir Cəlal. 



KARVAN 

KARTVELLƏR cəm Gürcülərin və onla- 
ra yaxın olan Qafqaz xalqlarının (lazların, 
minqrellərin və svanların) ümumi adı. 

KARUSEL [ital.] Üstündə oturub əylən- 
mək üçün at, araba, qayıq və s. şəklində mi- 
nik yerləri olan, hərlənən qurğu; fırlanqıc. 
Fırlanır karusel bir təkər kimi; Daima fırla- 
nan, dönən yer kimi. B. Vahabzadə. 

KARVAN is. [fars.] 1. Bir-birinin ardınca 
sıra ilə hərəkət edən yüklü heyvan (əsasən 
dəvə) dəstəsi (qatarı); qafilə. İt lıiirər, kar- 
van keçər. (Ata. sözü). Mağıl keçən vaxtlar 
dəvə karvanları düzülürdü yola, ticarət 
malını yükləyirdik dəvələrə.. C.Məmmədqu- 
luzadə. Bizim karvanımız beş çarvadar 
atından ibarət idi. S. Hüseyn. □ Karvan 
bağlamaq - sıraya düzülmək, dəstə düzəlt- 
mək. Yenicə işə qoşulmuş ba l arıları çiçək 
iiçün yaxındakı meşəyə karvan bağlamışdı- 
lar. Ə.Vəliyev. Karvan çapmaq (vurmaq, 
soymaq, dağıtmaq, kəsmək) köhn. - yol- 
dan gəlib keçən yüklü karvanları soymaq, 
soyğunçuluq etmək. Kəsdim yollar, vurdum 
karvan; Çəkib soydum çox bazirgan. 
“Koroğlu”. [Heydər bəy:] Hər həftədə, hər 
ayda bir karvan çapmaq olurdu. M.F.Axund- 
zadə. [Məmmədağa:] Ömər nəhayətdə ağıllı 
və kamallı oğlandır, amma bunun ilə belə 
atasının xoşuna gəlmir, zira ki, adam öldür- 
məyin, quldurluq etməyir, karvan kəsmir. 
N.Nərimanov. Karvan çəkmək - karvanı 
idarə etmək, karvana başçılıq etmək. Darğa 
lələş .. bu çətin yoldan şəhərə karvan çəkərdi. 
S. Rəhimov. Karvan yolu köhn. - keçmişdə 
karvanların işlədiyi yol. Sinəsi gül rəngli 
tala doludur; Bu çöllər ən qədim karvan 
yoludur. S.Vurğun. 

2. məc. Toplu halında bir-birinin ardınca, 
sıra ilə hərəkət edən şeylər haqqında. Təy- 
yarə karvanı. Maşın karvanı. Gəmi karvanı. 
- Dolanır göyləri bulud karvanı ; Bürüyür 
düzləri Kürün dumanı. H.K.Sanılı. Fəza 
yollarında baş cılıb gedən ulduzlar karvanı 
ağır-ağır yüksəlir, getdikcə böyük bir boş- 
luqda qərq olaraq, tamamilə gözdən itirdi. 
Ə.Məmmədxanlı. 

3. məc. klas. Gəlib keçən şey haqqında 
(“bu dünyadan köçmə” mənasında). Bahar 



644 




KARVANBAŞI 



KASA 



yetməkdədir, Qövsi, gözün aç, qönçə tək 
uyma; Yetişər köçməyə növbət sənə həm, 
karivandır bu. Qövsi. 

karvan-karvan sif. Karvan kimi, qatar- 
qatar, dəstə-dəstə. Karvan-karvan göydən 
ulduzlar keçir ; Öz bəxtinə hər kəs bir ülkər 
seçir. S. Vurğun. Süzülür göy üzündə bulud- 
lar karvan-karvan. M.Seyidzadə. 

KARVANBAŞI is. köhn. Karvana başçılıq 
edən adam; karvançı. Karvanbaşı üstündə 
mürgülədiyi birinci dəvənin üstündən sıç- 
rayaraq tələsik onu Cilovundan tutub yola 
çəkir və maşının vanından keçirirdi. M.İbrahi- 
mov. Karvanbaşı, qocalmışam, karvanını 
aramla çək; Çəkirəm dünya dərdini, çiynim- 
dən qurğuşun gedir. Şəhriyar. 

KARVANBAŞILIQ is. köhn. Karvana baş- 
çılıq etmə, karvanbaşınm işi və vəzifəsi. 

KARVANÇI is. köhn. 1 . Karvanla yük da- 
şıyan adam. 

2. Karvan başçısı, karvanı idarə edən şəxs; 
karvanbaşı. İbn Miııgə qulaqlarına inanmadı, 
karvanbaşı olduğu bir karvanda karvançı 
bir oğlanın üzəngisini tutmaq onun üçün çox 
ağır və dözülməz bir cəza idi.. Ə.Məmməd- 
xanlı. 

KARVANÇILIQ is. köhn. 1 . Karvanla yük 
daşıma peşəsi. 

2. Karvana başçılıq etmə; karvanbaşılıq. 

KARVANQIRAN is. 1. Zöhrə (ulduz). 
Öksüz taleyim tək gecikdin nədən? Karvan- 
qıran doğdu, görünmədin sən. C. Cabbarlı. 
Buludun pərdəsi sıyrıldı bir az; Göydə Kar- 
vanqıran gümüşü qotaz. R.Rza. 

2. məh. Dağdan əsən soyuq külək, dağ 
küləyi. 

KARVANQOVAN sif. Çox şiddətli külək, 
qasırğa haqqında. İncə ətir yayırdı bağça- 
dakı çiçəklər; Uzaqdı bu həyətdən karvan- 
qovan küləklər. S. Rüstəm. 

KARVANSARA is. [/arx.] 1. Özgə yerlər- 
dən gələn karvanların və yolçuların müvəq- 
qəti qalması, qoşqu heyvanları və minik və- 
saitinin saxlanması üçün böyük həyəti olan 
xüsusi bina. [Qərib] küçələrdə gəzə-gəzə bir 
adam axtarırdı ki, karvansaranı soruşsun, 
bir də gəlib bir meydana çıxdı. “Koroğlu”. 
[Yusif şah] əmr elədi ki, hər yerdə yollar 



təmir olunsun və lazım məqamlarda və mən- 
zillərdə körpülər və karvansaralar tikilsin. 

M.F.Axundzadə. 

2. məc. zar. Qonağı, gəlib-gedəni çox 
olan yer haqqında. Ev dönüb karvansaraya. 

3. mən. Böyük, geniş yer mənasında. Ara- 
ba karvansara kimi böyük bir həyətə girdi. 
A.Şaiq. 

4. məc. dan. Yoxsul, kasıb, içində müxəl- 
ləfatı, dir-dirriyi olmayan mənzil haqqında. 
Evi karvansaraya oxşayır. 

KARVANSARAÇI is. köhn. Karvansara 
sahibi, karvansara saxlayan adam. Bu şəhə- 
rin Yuxarıbaş deyilən məhəlləsində Kərbə- 
layı Kazım adlı bir kari’ansaraçı var idi. 

P. Makulu. Bu saat karvansaraçıya deyim, 
onları oyatsın. Nə qədər yükünüz var çatın! 

Q. ilkin. 

KARVANSARAÇILIQ is. köhn. Karvan- 
saraçının peşəsi, karvansara saxlama. Kar- 
vansaraçılıq etmək. 

KARVANVURAN is. köhn. Yoldan gəlib 
keçən karvanları soyan; yolkəsən, quldur, 
çapovulçu. 

KARVANYOLU is. bax kəhkəşan. 

KARYER is. [//'.] Karxana. Daş karyerası. 
Qum karyerası. 

KARYERA [fr. carriere] Xidməti və ya 
başqa fəaliyyət sahəsində irəliləmə, şöhrət- 
lənmə, tanınma; mənsəb, şöhrət. [Sultan:] 
Bizim bir para cavanlarımızın evini yıxan, 
bax, elə bu kaıyera həvəsidir. İ.Hüseynov. 

KARYERİST [ fr . carriere-dən] Karyera- 
sını hər şeydən üstün tutan adam; mənsəb- 
pərəst, şöhrətpərəst. Ona baxar, nəğmə 
deyər qızların gül dodağı; Karyeristin açıl- 
mayır tutqun qaşı, qabağı. S. Vurğun. 

KARYERİZM \fr.\ Mənsəbpərəstlik, şöh- 
rətpərəstlik. 

KASA is. \fars.] 1. Çini, büllur, saxsı və 
ya metaldan qayrılmış ağzıgen qab. Mis kasa. 
Çiııi kasa. Kasaya xörək tökmək. Bir kasa su. 
-Axşam çay ortalığa gələndə gənə bir kasa- 
da qaynar süd ortalığa gəldi. C.Məmməd- 
quluzadə. Kənd uşaqları əllərində badva, mis 
kasa dərəyə enirdilər. A.Şaiq. 

2. Baş sümüklərinin, beyni əhatə edən 
yuxarı hissəsi. Beyin kasası. 



645 




KASACIQ 

3. Qaşıq və ona bənzər şeylərin çuxuru. 
Qaşıq kasası. Çömçə kasası. Tarın kasası. 

4. bot. bax kasacıq 2-ci mənada. Kasa- 
sını açır zanbaq; Xoş bir ətir saçır zanbaq. 
M.Dilbazi. 

0 Kasa rəqsi - içi su ilə dolu kasalarla ifa 
edilən xalq rəqsi. [Şahin:] Mənim orijinal 
bir nömrəm var. O da kasa rəqsidir; kasa- 
ları su ilə doldurub bir podnosa düzürəm və 
başıma qoyub rəqs eləyirəm. S.Rəhman. 
...kasası daşmaq (dolmaq) - bir şeyin son 
həddini göstərir. Əvvəl bu fələk cümlədən 
əymişdi damağı; Qəm kasəsi daşdı. M.Ə. Sabir. 
[Gövhər xanım:] Daha bəsdir! Səbir kasam 
dolub daşmış. S.S.Axundov. 

KASACIQ is. 1 . Kiçik kasa, balaca kasa. 

2. bot. Açma dövründə çiçəyin xarici ör- 
tüsü; kasa. Tam çiçəkdə kasacıq, tacaq, er- 
kəkcik və dişicik olmalıdır. M. Qasımov. 

KASAD [ər.] 1. sif. Ticarətdə: mala tələb 
olmadığı, müştəri tapılmadığı, onun satılma- 
dığı hal; alış-verişdə durğunluq, rəvacsız- 
lıq. [Hacı Qara:] Bu kasad bazarda mənim 
bir şahı qazancım yoxdur, abbasını hardan 
alıram, sənə verim? M.F.Axundzadə. 
□ Kasad etmək (eləmək) alıcıdan, müş- 
təridən məhrum etmək; satılmamasma, 
alınmamasına, yayılmamasına səbəb olmaq. 
Kasad olmaq - bax kasadlaşmaq. 

2. is. Qıt(lıq), qəhət(lik), azlıq, çatışmazlıq. 

KASADLANMA “Kasadlanmaq"dan/w. 

KASADLANMAQ bax kasadlaşmaq. 

KASADLAŞDIRMA “Kasadlaşdırmaq”- 
dan f.is. 

KASADLAŞDIRMAQ f. Kasad etmək, 
azaltmaq, qıtlıq törətmək, yoxa çıxartmaq. 

KASADLAŞMA “Kasadlaşmaq”dan /«. 

KASADLAŞMAQ/ 1. Kasad olmaq; müş- 
tərisi, alıcısı olmamaq; malları satılmayıb 
qalmaq, alış-verişdə durğunluq əmələ gəl- 
mək (çox vaxt “bazar(ı)” sözü ilə). Bazar 
gəldikcə kasadlaşır, camaat dindən-məzhəb- 
dən çıxır, üləmaya etina eləmir. Ə.Haqver- 
diyev. Kərbəlayının bazarı hər gün kasad- 
laşırdı. M. Hüseyn. 

2. Qıtlaşmaq, qəhətləşmək, yoxa çıxmaq. 

KASADLIQ is. 1. Ticarətdə malın satıl- 
madığı, işə getmədiyi, müştərisi olmadığı 
vəziyyət; rəvacsızlıq, alış-verişdə durğun- 



KASIB 

luq, böhran. Tərəkəmə şəhərdən çəkilib get- 
mişdi, bazar bərk kasadlıq idi. Çəmənzə- 
minli. [Həsən:] Bazarın kasadlığı ovqatımı 
təlx edib. Ə. Haqverdiyev. [Qafar:] Bu ka- 
sadlıq vaxtında mən səni üç ziyarətə necə 
aparım? S.S.Axundov. 

2. Qıtlıq, qəhətlik. Başlanır illərin kasad- 
lıq ili; Muğanın başına dünya dar olur. 
S. Vurğun. □ Kasadlıq çəkmək - qıtlıq, 
qəhətlik keçirmək. 

3. Kasıblıq, yoxsulluq, ehtiyac mənasında. 
Ağardı saçların, ömrün də yarı; Kasadlıq 
keçirir şerin bazarı. S. Vurğun. □ Kasadlığa 
düşmək - kasadlıq çəkmək, yoxsul olmaq. 

KASAMAS is. [fars.] Qatıq. 

KASÄSİYA is. [lat.] hüq. Qanuni qüvvə- 
yə minməmiş məhkəmə qərar və hökmlə- 
rindən şikayət. // Yuxarı məhkəmə orqan- 
ları tərəfindən bu şikayətə baxılması. 

KASAŞƏKİLLİ bax kasavari. 

KASAŞƏKİLLİLİK bax kasavarilik. 

KASAVARİ sif. Kasa şəklində, kasaya 
oxşayan; kasaşəkilli. 

KASAVARİLİK is. Kasa şəklində olan 
şeyin halı; kasaşəkillilik. 

KASET is. fr. Fotoplyonka, maqnitofon, 
video yazıları üçün qoruyucu qutular. 

KASIB sif. [ər.] 1. Heç bir var-dövləti 
olmayan, ehtiyac içində yaşayan adam, yox- 
sul {varlı, dövlətli əksi). Kasıb adam. - Ka- 
sıbdı, bayquşdu, yoxdu bir zadı; Heyif zəh- 
mətinə, haqqı-sayma. Aşıq Ələsgər. Müsəl- 
manlar kasıbdırlar, qeyri millətlərdən çox 
kasıbdırlar və bunun da səbəbi odur ki, mü- 
səlmanların xərci çoxdur. C.Məmmədqulu- 
zadə. Bilirəm kasıb oğlanlarsınız, mənim 
əlimdəki qızlara evlənib onların nazını çəkə 
bilməzsiniz. M.S. Ordubadi. //İs. mənasında. 
Kasıbı dəvə üstündə böv vurar. (Məsəl). 
Varlı, kasıb bu dünyadan köçərlər; Yaxşıııı, 
yamanı görüb seçərlər. “Koroğlu” □ Kasıb 
düşmək - yoxsullaşmaq, kasıblaşmaq. 
[Məşədi Səttar] axır kasıb düşüb evini satdı. 
Ə. Haqverdiyev. [Dilara Bəhruza:] İndi 
birdən-birə kasıb düşmüş Dilaraya əfsanə- 
lər dünyası vəd edirsən! Ə.Məmmədxanlı. 

2. Yoxsul, kasıbyana, kasıbvari; yoxsul- 
vari. Bir azdan sonra kasıb bir süfrə açıldı. 
A.Şaiq. [Vidadi:] Kasıb komacığım özümə 



646 




KASIBÇILIQ 



KASSA 



yetər; Burda yazılmışdır yüzlərlə əsər. 
S.Vurğun. 

3. тәс. Zəif, naqis, qüsurlu. Ağıldan ka- 
sıb. Bilikdən bir az kasıbdır. - Bəlkə bu dil 
çox kasıbdır; Qucağına sığışmayır; Əsrin 
böyük fikirləri?.. B.Vahabzadə. 

1 . B a x kasıbvari, kasıbyana. [Alı kişi- 
nin] kasıbca süfrəsi həmişə dostların qaba- 
ğında açıq olardı. “Koroğlu”. 

2. sif. məc. Kiçik, balaca, az. Canı var süd- 
dən bayaz; Kasıbca boydan bir az. Ə.Cavad. 

KASIBÇILIQ dan. bax kasıblıq. [Kərbə- 
layı Abdulla] ..bir balaca dükanın qabağın- 
da piti düzüb kasıbçılıq edir. C.Məmməd- 
quluzadə. Kasıbçılıq [Tükəzban] üçün çətin 
bir iş deyil idi. B.Talıblı. 

KASIBFƏNDİ sif Kasıba yarayan, kasıba 
əl verən, kasıb üçiin münasib olan. [Hüsey- 
nəli xan:] Mənim qızını .. oxumuş qızdır, 
sənə yaramaz. Sən bir çölçii babasan, sənə 
bir kasıbfəııdi qız gərək. N.Vəzirov. 

KASIBKAR bax kəsbkar. [Fatmanın əri:] 
Mən kişini tanıyıram, öz işində kasıbkar bir 
adamdır. Amma oğlu bir az dələduzdur. 
Çəmənzəminli. 

KASIBKARLIQ bax kəsbkarlıq. [Kazım:] 

Bu saat başını salamat saxlamaq istəyirsən- 
sə, başını aşağı sal. kasıbkarlığına qurşan, 
bu tifilləri saxla. Çəmənzəminli. 

KASIB-KUSUB top. dan. Kasıb, yoxsul 
adamlar, füqəra. Tiflisin bütün lampaları 
yarıdı, kasıb-kusub evinə çəkildi. “Aşıq 
Qərib”. [Bədəl:] Amma kasıb-kusubla gərək 
lıeç kəsin işi olmasın. Ə. Haqverdiyev. [Sara 
bibi:] Onsuz da kasıb-kusub arvadı kənd ye- 
rində çadra örtmür. Qantəmir. 

KASIBLAMA “Kasıblamaq”dan f.is. 

KASIBLAMAQ/ Kasıblığa düşmək; döv- 
ləti, varı əlindən çıxmaq; yoxsullaşmaq. 

KASIBLAŞDIRILMA “Kasıblaşdırılmaq”- 
dan f.is. 

KASIBLAŞDIRILMAQ ınəch. Kasıb hala 
salınmaq; yoxsullaşdırılmaq. 

KASIBLAŞDIRMA “Kasıb laşdırmaq”dan 
f.is. 

KASIBLAŞDIRMAQ f. Kasıblaşmasma 
səbəb olmaq; yoxsullaşdırmaq. 

KASIBLAŞMA “Kasıblaşmaq”dan /и. 



KASIBLAŞMAQ f. Var-yoxu əlindən 
çıxıb, kasıb hala düşmək, ehtiyaca düşmək; 
yoxsullaşmaq. 

KASIBLIQ is. 1 . Kasıbın hal və vəziyyəti; 
yoxsulluq. Kasıblıq eyib deyil, oğurluq 
eyibdir. (Ata. sözü). Kasıblığın evi yıxılsın! 
İndiyə kimi [Məhəmmədhəsən əminin] qolu- 
nu, qıçını bağlayıb, qoymur bir yana tər- 
pənsin. C. Məmmədquluzadə. □ Kasıblıq 
etmək, kasıblıqla məşğul olmaq - yaşa- 
maq üçün minimum qazanc, gəlir verən bir 
peşə (iş) ilə məşğul olmaq. Bizim məscidin 
dalında, qapının səkisində əlli-əlli beş 
yaşında bir kişi oturub kasıblıq edir. 
C. Məmmədquluzadə. [Bədəl:] Qardaşlar, 
az keçər ki, hamımız genə evlərimizə qayı- 
dıb kasıblığımızla məşğul olarıq. Ə.Haqver- 
diyev. □ Kasıblığa düşmək - əvvəlki va- 
rından məhrum olmaq, əli aşağı düşmək. 

2. Yaşamaq üçün minimum qazanc verən 
bir peşə, sənət və ya iş. [Namaz:] Mənə izin 
ver, gedim, özüm üçün bir kasıblıq tapım. 
Ə.Haqverdiyev. [Muzdur] Allah-talaya şükür 
edib, təzədən kasıblığa qədəm qoydu. S.Qəni- 
zadə. [Yaşlı kişi:] Neçin qardaşını işindən, 
kasıblığından avara salırsan? S. Hüseyn. 

KASIBVARİ, KASIBYANA zərf Kasıba 
layiq, kasıba müvafiq, kasıbın gücü, imkanı 
çatdığı qaydada; kasıbca. Kasıbyana (s.) 
süfrə. Kasıbyana yaşayır. 

KASKA \fr. casque, əsli isp. ] Əsasən me- 
taldan olan baş geyimi; dəbilqə, taskülah. 
Zabitin kaskası on addım kənara dığırlandı. 
Mir Cəlal. 

KASKADYOR is. \fr.} Kino çəkilişlərində 
artistin mürəkkəb hərəkətlərini yerinə yeti- 
rən əvəzedici. 

KASNİ is. \fars.\ bot. Xalq təbabətində 
işlədilən incə yarpaqlı, mavi çiçəkli bitki. 
□ Kasni arağı - bu bitkinin çiçəklərindən 
çəkilmiş, xalq təbabətində işlənən cövhər. 

KASSA [ifa/.] 1. Pul, qiymətli kağızlar və s. 
saxlamaq üçün yeşik, şkaf, sandıq. Dəmir 
kassa. Kassanı açmaq. Kassanı bağlamaq. 

2. İdarələrdə, müəssisələrdə pul qəbul 
etmək, saxlamaq, vermək, bilet satmaq və s. 
üçün xüsusi şöbə. Dəmir yol kassası. Teatr 
kassası. Kassadan pul almaq. - Hələ kassa 
açılmamışdır. S. Hüseyn. Hamı müsafirlər 



647 




KASSİR 

kassa qabağına toplandılar. T.Ş. Simurq. 
Kassanın qabağı bomboş idi. S. Rəhman. 

3. Müxtəlif kredit idarələrinin adı. Əma- 
nət kassası. - Əmanət kassası deyil uşaqlar ; 
Xərcindən kəsərək qazanc görəsən. B. Vahab- 
zadə. 

4. İdarə və ya müəssisənin nağd pulu. 
Kassanı yoxlamaq. Kassanı təhvil vermək. 
Kassa dəftəri. 

5. köhn. Mətbəədə yuvacıqlara (gözlərə) 
bölünmüş şrift (hürufat) qutusu. [Mürəttib] 
sürətlə kassanın yuvacıqlarından xırda şrift- 
I əri yan-yana düzür. S. Rəhman. 

0 köhn. Qarşılıqlı yardım kassası - üzv- 
lük haqqı şəklində toplanılan vəsaitdən mad- 
di yardım göstərmək üçün işçilərin könüllü 
təşkilatı. 

KASSİR [it al.] Pul, qiymətli kağızlar qə- 
bul edən və verən, habelə bilet satan işçi, 
kassa müdiri. Kassirə pıılıı verib, iki bilet 
aldım. Kassir vəzifəsində çalışmaq. - Hacı- 
nın halı fövrən dəyişdi. Kassiri qeyzli çağı- 
rıb buyurdu ki, “komandirə ” on manat ver- 
sin. Ə.Haqverdiyev. 

KASSİRLİK is. Kassirin işi, vəzifəsi. Kas- 
sirlik etmək (kassir vəzifəsində çalışmaq). 

KASTA [pərt, casta] Hindistanda və Şər- 
qin bəzi başqa ölkələrində: əsli-nəsəbi, 
ata-baba peşələri və hüquqi vəziyyətləri 
cəhətindən bir-biri ilə bağlı olan qapalı 
ictimai qrup, təbəqə, silk. // məc. Qapalı 
ictimai qrup, dəstə. 

KASTAÇILIQ is. Kasta qapalılığı, silki və 
ya peşəkarlıq cəhətdən qapalılıq. 

KASTANYET [isp.\ Barmaqlara taxılaraq 
rəqs zamanı musiqi vəzninə uyğun surətdə 
şıqqıldadılan şaxşax. 

KASTET \fr. casse-tete - başını əz] bax 
beşbarmaq 1-ci mənada. 

KAŞ əd. [fars.] Bəzən “ki” bağlayıcısı ilə 
birlikdə işlənib, fövqəladə arzu, həsrət, 
yaxud təəssüf və peşmançılıq bildirir. Kaş 
tez gələydi. Kaş elə deməyəydiııı. Kaş ki, 
gəlməyəydim. - Parə-parə könlümün suzi- 
dərunə tabı yox; Göz yolunda qətrə-qətrə qan 
olub çıxsaydı kaş! Füzuli. [Mirzə Fətəli:] 
Kaş hamı belə olaydı. Ə.Haqverdiyev. 

KAŞALÖT \fr. cachalot, əsli port.] zool. 
Kitlər qrupundan məməli iri dəniz heyvanı. 



KATALOQÇU 

KAŞANƏ is. [fars. ] Qəsr, saray, imarət. 
Hələlik tullamışıq xaneyi-viranələri; Dola- 
nıb kişvəri-Tiflisdə kaşanələri. M. Ə. Sabir. 
O demişdir: - Mənim komam ; Möhtəşəmdir 
min saraydam; Kaşaııələr, xanimanlar; Edə 
bilməz onu əvəz. B.Vahabzadə. 

KAŞI is. [İranda Kaşan şəhərinin adından] 
1 . Üzərinə parlaq şirdən naxış çəkilmiş gil 
çini qab. Burda bir naşı ağlar; Əlində kaşı 
ağlar; O evdən cavan gedə ; Divarı, daşı 
ağlar. (Bayatı). Dedim bu dünyada bir toy 
qurulsun; Mey dolu al kaşı yadıma düşdü. 
M.Rahim. 

2. Adətən, divarların xarici səthinə bəzək 
üçün vurulan üzü naxışlı çini. Üzərinə kaşı 
çəkilmiş divar. - Bayırı kaşı, çini; içərisi to- 
yuq hini. (Ata. sözü). Şuşanın kaşıdan göy 
məscidləri; Yarış meydanları, cıdır düzləri; 
Ulu Pənah xanın ayaq izləri; Görən, bizim 
üçün darıxmırını bəs? B.Vahabzadə. 

KAŞILI sif. Kaşı ilə örtülmüş, üzərinə 
kaşı vurulmuş. Kaşılı soba. - Xurma ağac- 
ları kökündən qopub yıxılır, mərmər saray- 
lar yerlə yeksan olur, mavi kaşılı minarələr 
uçulur, ağ şəlalə qaralıb qıvrılır, üfüqü zül- 
mət pərdəsi biirüyüı: Ə.Məmmədxanlı. 

KAŞNE [fr. cache-ner] Palto altından bo- 
yuna sarılan uzunsov parça. 

KATAKOMBA is. [ital.] Süni və ya təbii 
mənşəli yeraltı labirintlər. 

KATALİTİK sif. [yun.] kim. Katalizlə 
bağlı olan, kataliz təsirinə aid olan. Kata- 
litik proses. 

KATALİZ [yun. katalysis] kim. Kataliza- 
torların təsiri ilə kimyəvi reaksiyanın törə- 
məsi və ya sürətinin dəyişməsi. 

KATALİZATOR [ушј.] Kimyəvi reak- 
siyaları özü dəyişmədən sürətləndirən və 
ya yavaşıdan maddə. 

KATALOQ [yun.] Müəyyən qayda üzrə 
tərtib edilmiş şeylərin (kitabların, əlyazma- 
larının, muzey eksponatlarının və s.) siyahısı. 
Kitabxana kataloqu. Sərgi kataloqu. Texniki 
ədəbiyyat kataloqu. Kataloq otağı. Katalo- 
qa salmaq. - [Nuriyyə:] Balaca bir kataloq 
düzəltmək üçün kitabları yenidən siyahıya 
aldım. İ.Əfəndiyev. 

KATALOQÇU is. Kataloq tərtibçisi. 



648 




KATAR 



KATOD 



KATAR [yıın.] tib. Hər hansı bir bədən 
üzvünün (məs.: boğazın, bumun, ciyərin, 
mədənin və s.) selikli qişasının iltihabı. 
..Mədəsi katar olan şəxslər düşərgədə sağa- 
lır.. S.Vəliyev. 

KATARÄKT [yun. katarraktes - şəlalə] 
tib. Göz büllurcuğunun görmə qabiliyyəti- 
nin zəifləşməsinə və korluğa səbəb olan 
donuqlaşması (xalq arasında buna “mirvari 
suyu” deyilir). 

KATARAKTLI sif tib. Kataraktası olan. 
Kataraktlı göz. 

KATBİN is. kölın. Kənarları xəzli qadın 
paltarı. [Məşədi Xonku] köhnə katbini san- 
dıqdan çıxardıb, xəzlərini güvədən təmizlə- 
mişdi. Çəmənzəminli. 

KATEQORİYA [yun.] 1. fəls. Maddi alə- 
min, varlığın ən ümumi və mühüm xassə və 
münasibətlərini əks etdirən məfhum. Səbə- 
bivyət kateqoriyası. Zəruriyyət kateqoriyası. 
Materiya fəlsəfi kateqoriyadır. 

2. Elmi terminologiyada: hadisələrin, əş- 
yanın dərəcəsini, yaxud onların əlamətləri- 
nin ən ümumi xüsusiyyətlərini göstərən məf- 
hum. Qrammatik kateqoriyalar. 

3. Dərəcə. 

KATEQORİYALI sif. Bu və ya digər ka- 
teqoriyaya aid olan; kateqoriyası (dərəcəsi) 
olan. Müxtəlif kateqoriyalı quyular. Kate- 
qoriyalı idmançı. 

KATER [ing. katter] Yaxın məsafələrdə 
işləmək üçün motorlu və ya yelkənli kiçik 
gəmi. Zirehli kater. Yedək kateri. Motorlu 
kater. Torpeda kateri (torpedalarla silahlan- 
mış kater). - Katerə oturub Neft daşların- 
dan uzaqlaşdıq. M. İbrahimov. Əgər fəhlələr 
sürətlə gedən katerə minsəydilər, Qara daş- 
larla liman arasındakı məsafəni beş saata 
qət edə bilərdilər. M. Hüseyn. Şırım salır 
sularda; Sürətlə gedən kater. Ə.Cəmil. 

KATERÇİ is. Katerdə xidmət edən matros. 

KÄTET [yun. kathetos] riyaz. Düzbucaqlı 
üçbucaqda düz bucağı əmələ gətirən tərəf- 
lərdən biri. 

KATETER \yun.] tib. Dərman yeritmək, 
yumaq və ya boşaltmaq üçün bədən boşhıq- 
larına və ya kanallarına yeridilən boru; zond. 
Kateter salmaq. Kateter qoymaq. 



KATİB is. [ər.] 1. İdarənin, müəssisənin, 
təşkilatın və ya bir şəxsin yazı-pozu işlərini 
aparan adam. Dəftərxana katibi. Məhkəmə 
katibi. İdarə katibi. Yerli komitə katibi. - 
Katib fərmanı oxuyandan sonra qiymətli bir 
xələt gətirib vəliəhdin çiyninə saldılar. 
M.S.Ordubadi. 

2. İclasın, yığıncağın və s.-nin protokolu- 
nu yazan şəxs. İclasın katibi. 

3. Hər hansı bir təşkilatın seçilmiş rəhbəri. 
Katib dəstəyi qaldırıb, bir an qulaq asdıq- 
dan sonra soyuqqanlıqla dedi: - Bəli, bura- 
xın gəlsinlər. Q. İlkin. 

4. Hər hansı bir idarənin təşkilat və icra 
şöbəsinin başında duran şəxs. Qəzet redak- 
siyası katibi. Jurnalın katibi. 

5. kölın. Yazan, yaxşı qələmi olan. Əzəl 
katibləri üşşaq bəxtin qarə yazmışlar. Füzuli. 
Mən aşıq, yaza dərdim; Katib yox, yaza 
dərdim; Fəqir bülbüllər kimi; Qalıbdır yaza 
dərdim. Sarı Aşıq. 

0 Dövlət katibi - ABŞ-da xarici işlər 
nazirinin adı. Elmi katib - elmi idarənin 
cari işlərinin təşkilinə cavabdeh olan şəxs. 
institutun elmi katibi. 

KATİBƏ is. [ər.] Qadın (qız) katib. Qüd- 
rətin qarabuğdayı katibəsi sürətlə şığıyıb 
içəri girdi. M.Hüseyn. Narınc çox kobud bir 
şəkildə katibəyə cavab verdi.. S. Rəhman. 

KATİBLİK is. 1 . Katib vəzifəsini aparma. 
ilk təşkilat işlərini aparmaq üçün Abdulla 
Şaiq, Salman Miimtaz və məndən ibarət olan 
üçlük təşkil edilmişdi. Katiblik mənim öhdə- 
mə buraxılmışdı. A.Səhhət. 

2. Hər hansı bir təşkilatın, idarənin təşki- 
lat və icra mahiyyətində olan, cari işlərini 
aparan şöbəsi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı- 
nın katibliyi. H top. Bu cür şöbənin işçilər 
heyəti. 

3. top. Protokol işlərini aparmaq, qərarlar 
hazırlamaq və s. üçün yığıncaqda, konfrans- 
da və s.-də seçilən şəxslərdən ibarət heyət. 
Nümayəndələr konfransın rəyasət heyəti və 
katibliyini seçdilər. - [Rza Qəhıəmani Firi- 
dunə:] Buyur, əzizi-nıən, gör gələcəkdə yeni 
dövlətin vəziri olsan, məni katibliyə götü- 
rərsənmi? - deyə zarafat etdi. M. İbrahimov. 

KATOD [yun. kathodos] fiz. Mənfi yüklü 
elektrod ( anod əksi). □ Katod lampası - 



649 




KATODLU 



KAZAK 



elektromaqnit titrəyişləri əmələ gətirmək, 
yaxud onları gücləndirmək üçün cihaz. 

KATODLU sif. Katodu olan. Katodlu 
lampa. 

KATOLİK [lat. əsli yun.] Katoliklərə, ka- 
tolisizmə aid olan, mənsub olan. Katolik 
keşişi. Katolik məzhəbi. - ..Katolik kilsəsində 
hətta ibadəti də musiqi səsi ilə əmələ gəti- 
rirlər. C.Məmmədquluzadə. 

KATOLİKLİK is. Katolik məzhəbinə 
mənsub olma, katolisizmə mənsubiyyət; 
katolisizm. 

KATOLİKÖS [yun.] Kilsə başçısının (pat- 
riarxınm) titulu. 

KATOLİSİZM [yun.] Başında Roma pa- 
pası duran qərbi xristian məzhəbi. 

KÄTORQA is. [yun.] tar. 1. Son dərəcə 
sərt bir şəraitdə ağır icbari iş, sürgün və 
həbs şəklində verilən cəza, habelə sürgün 
edilmiş cinayətkarlar üçün icbari iş yeri. 
Katorqaya məhkum edilmək. Katorqaya 
göndərilmək. Katorqadan qaçmaq. - ..Amma 
ağır tənbehlərin, yəni Sibirə və katorqaya 
düşənlərin müddətinin bir hissəsi qalır, bir 
hissəsi bağışlanır. C.Məmmədquluzadə. 
Katorqa cəzası - insanları diri-diri qəbrə 
gömmək üçün idi. M.Hüseyn. 

2. məc. Çox ağır həyat şəraiti və ya zəh- 
mət haqqında. 

KATTA is. dan. bax kətxuda. Kattaııı 
gör, kəndi çap. (Ata. sözü). Müxtəsərin de- 
yir Aşıq Ələsgər; Koxanın, kattanın zatı çıx- 
mışdı. Aşıq Ələsgər. Bu [şəxs] Danabaş 
kəndinin kattası Xudavar bəydi. C.Məmməd- 
quluzadə. 

0 Katta danışmaq - yekə-yekə danışmaq. 

KATTALIQ dan. bax kətxudalıq. İndi 
iki il olar ki, Xudavar bəy Danabaşda katta- 
hq eləyir. C.Məmmədquluzadə. 

KATYUŞA [rus. xüs. addan] dan. 
1 94 1-1 945-ci illər Böyük Vətən müharibəsi 
zamanı avtomobildə qurulmuş reaktiv mina- 
atan silahın zarafatyana adı. Mən od-alov 
yağdırdım katyuşatək dilimdən. S. Rüstəm. 

KAUÇÜK [iııg. əsli isp .] Bəzi tropik bit- 
kilərin şirəsindən, yaxud zavod üsulu ilə 
süni alman elastik maddə (bu maddədən 
rezin istehsal edilir). Təbii kauçuk. Sintetik 



kauçuk. Kauçuk zavodu. H Kauçukdan qay- 
rılmış. Kauçuk boru. 

KAUÇUKLU sif. Tərkibində kauçuk olan. 
Kauçuklu bitkilər. 

KAUSTİK sif. [yunancadan] kim. Yeyici, 
yandırıcı. Kaustik maddələr. □ Kaustik soda 
- sabun istehsalında, toxuculuq işlərində 
tətbiq edilən kimyəvi maddə. 

KAVALER 1 [fr. cavalier] kölın. Qadınla 
birlikdə rəqs edən, yaxud cəmiyyətdə, qo- 
naqlıq və s.-də onu məşğul edən, əyləndi- 
rən kişi. ..Kavalerlər cürətlənib xanımların 
vanında yer tutdular. Puşkindən. // köhn. 
Pərəstişkar. 

KAVALER 2 [lat.] Hər hansı bir ordenlə 
təltif olunmuş adam. Kııtıızov ordeni kava- 
leri. 

KAVALERLİK is. Kavaler olma (bax 
kavaler). Kavalerlik etmək. - [Əsgər bəy:] 
Bəli, sənin kavalerliyinə söz yoxdur. 
Ə.Haqverdiyev. 

KAVATİNA [ital.] mus. Operada: kiçik 
lirik ariya. Məhz operaya xas olan ayrı-ayrı 
formalara daha çox müraciət edilir: məsə- 
lən, ariya, ariozo, kavatina. Ə.Bədəlbəyli. 

KAVERNA [lat.] tib. Xəstəlik üzündən 
canlı orqanizm toxumalarının dağılması nə- 
ticəsində bədən üzvlərində (məs.: vərəm 
xəstəliyində ciyərdə) əmələ gələn boşluq. 

KAVERNALI sif. tib. Kavernası olan 
(bax kaverna). Kaverııalı ciyər. 

KAYUT(A) [holl.] Gəmilərdə sərnişinlər 
və ya komanda heyətinə mənsub şəxslər 
üçün ayrıca otaq. [Ağaverdi qəzeti] eləcə 
kayutunda buraxıb vaxta gedir. S. Hüseyn. 
Kəyan buradan uzaqlaşıb, öz bölüyünün yer- 
ləşdiyi kayuta yönəldi. Ə.Əbiilhəsən. 

KAZAK 1. tar. XV-XVII əsrlərdə Rusi- 
yada: feodal və mülkədarların zülmündən 
ucqarlara (Don, Yaik, Zaporojye) qaçıb azad 
olmuş təhkimli kəndlilərə, nökərlərə və 
şəhər yoxsullarına mənsub adam. XVI əsrdə 
rus dövlətinin hüdudunda, Doııətrafı düzən- 
lərdə çoxlu azad kazaklar yaşayırdı. Bunlar, 
əsasən, feodalların zülmündən qaçmış kənd- 
lilər və nökərlər idi. 

2. inqilabdan qabaq Rusiyada: XVIII əsr- 
dən başlayaraq imtiyazlı şərtlərlə torpaqdan 
istifadə müqabilində xüsusi qoşun hissələ- 



650 




KAZAKXANA 

rində xidmət etməli olan Don, Kuban, 
Terek, Orenburq və b. vilayətlərdə doğulmuş 
adam; hərbi silk nümayəndəsi. // Həmin 
vilayətlərin əhalisindən düzəlmiş hərbi 
hissələrdə (adətən süvari qoşunlarda) öz 
atları və əsləhəsi ilə xidmət edən əsgər. 
Kazak süvariləri. - İrəvanda Cəfərabad 
məhəlləsində oturan kazak qoşunları iyunun 
ikisində Kənargir dağına, yaylağa gedəsi 
idilər. C.Məmmədquluzadə. // İnqilabdan 
əvvəl Rusiyada: inqilabi hərəkatı boğmaq, 
fəhlə tətillərini yatırmaq üçün istifadə edi- 
lən xüsusi süvari qoşunların əsgəri. Yanla- 
rında çapar, kazak, viizbaşı ; Daşmır Hacı- 
nın əmliyi, aşı. H.K.Sanılı. Keçmişdə kəndə 
pristav gələndə atlı kazaklar pristav düşən 
evin yüz metrliyinə adamları buraxmazdı- 
lar. Ə. Sadıq. 

3. Keçmiş hərbi vilayətlərdə doğulmuş 
şəxs, kəndli. Don kazakları. Terek kazakları. 

KAZAKXANA is. köhn. Kazakların yaşa- 
dığı qışla, kazarma. Kazak zabitləri tək-tək, 
cüt-cüt kazakxanaya gəlməyə başladılar. 
P.Makulu. 

KAZAKLIQ is. tar. Kazakm işi, məşğu- 
liyyəti (bax kazak 2-ci mənada). 

KAZARMA \fr. əsli ital.\ Hərbi hissələri 
yerləşdirmək üçün xüsusi bina; qışla. Əsgər 
kazarması. H köhn. Fabrik və ya zavod ya- 
nında fəhlələr üçün ümumi yataqxana. Fəhlə 
kazarmaları çox çirklidir, darısqaldır. Bir 
kiçik kazarmada altmış fəhlə yerləşmişdir. 
M. S. Ordubadi. Fəhlələrdən bir neçə nəfəri 
Qurbanın qanlı cənazəsini kazarmaya gəti- 
rirlər. M. İbrahimov. // dan. Şablon üzrə tikil- 
miş yaraşıqsız, görkəmsiz ev, bina haqqında. 
Bu ev lap kazarmaya oxşayır. Bu bina lap 
kazarmadır. 

KÄZEİN [lat.] kim. Süd çürüdükdə onun 
tərkibində əmələ gələn mürəkkəb zülali 
maddə (kəsmik və pendirlərin əsas tərkib 
hissəsi). // Noxudun, soyanın tərkibində olan 
zülal maddəsi. □ Kazein boyası - tərkibin- 
də kazein olan müxtəlif rəngli boya. Kazein 
boyaları binanın iç və bayır tərəflərini 
rəngləmək üçün işlədilir. A.Quliyev. 

KAZİNO [ital.] Şəhər kənarında və ku- 
rortlarda restoranları, qumarxanaları olan kef 
yeri. O gecə Əşrəf Əhmədi də özü ilə bəra- 



KEÇƏÇİ 

bər kazinoya aparmışdı. A.Şaiq. ..Lütfəli də 
fürsəti fövtə verməyib [Cəlilə] dedi ki, dur 
gedək kazinoya, qəhvə içək. İ.Musabəyov. 

KE “K” hərfinin və bu hərflə işarə olu- 
nan samitin adı. 

KEÇİNMƏK bax geyinib-kecinmək. 

Aşıq Giıııın geyindi, keçindi, pııl götürdü, 
qızıl götürdü, sazını da çiyninə salıb yola 
düzəldi. “Koroğlu”. [Nəriman:] Sən demə 
[qız] geyinirmiş, keçinirmiş. Mir Cəlal. 

KEÇDİ-KEÇDİ is. Qaçış yarışı (uşaq 
oyunu). Keçdi-keçdi oynamaq. 

KEÇƏ 1. is. Yunu döyüb basmaqla hazır- 
lanan sıx qalın material. Keçə parçası. Ala- 
çıq keçəsi. [Dərviş:] Ruqiyyə bir köhnə keçə 
üstündə, bir köhnə cırıq kilimdə yatırdı. 
A.Divanbəyoğlu. Göyçək bacı sevincək hal- 
da eyvana naxışlı bir keçə saldı. Ə.Vəliyev. 
Keçə atmaq (basmaq) - yundan keçə ha- 
zırlamaq. Gərək yadındadır, rəhmətlik dədən; 
Bükülmüşdü beli keçə atmaqdan. S. Vurğun. 
// Bu cür materialdan tikilmiş, hazırlanmış. 
Keçə papaq. Keçə alaçıq. - Nabat xanım 
gecə paltarına bürünmüşdü, .. ayağında 
nazik və səssiz bir keçə başmağı vardı. 
M.S.Ordubadi. 

2. məc. sif mənasında. Daranmamış, 
yapıxmış, bir-birinin içinə girmiş (saç haq- 
qında). Keçə saç. 

KEÇƏATAN, KEÇƏBASAN bax keçəçi 
1-ci mənada. 

KEÇƏBİÇƏN is. Keçəni biçib, müxtəlif 
şeylər hazırlayan usta. 

KEÇƏCƏK is. dan. 1. Keçmiş zaman, keç- 
miş (gələcək əksi). [Şamama Cadu:] Adına 
qurban olum, xanım, başına dönüm, keçəcə- 
yini pis görürəm, amma gələcəyin yaxşıdır. 
Ə. Haqverdiyev. ..Millətin keçəcək və istiq- 
balını, nicat və səadətini şairanə və ədibcınə 
nəzmə çəkmək, əbnayi-millətin təlim və tər- 
biyəsinə, ruhani məişətinə qulluq eləmək, 
əlbəttə, böyük hünərdir. F. Köçərli. 

2. Dolanacaq, güzəran. Keçəcəyi o qədər 
də yaxşı deyil. 

3. Asılılıq. Mənim ondan nə keçəcəyim? 
KEÇƏÇİ is. 1. Yundan keçə hazırlayan, 

keçə atan usta; keçəatan, keçəbasan. 
[Keçmişdə] Bakıda ümumiyyətlə peşəkarlar: 



651 




KEÇƏÇİLİK 

keçəçi, dabbağ, dərzi .. və sairə çox olardı. 

H. Sarabski. 

2. Keçə hazırlanan və satılan dükan və s. 

KEÇƏÇİLİK is. Keçəçinin sənəti, peşəsi, 
məşğuliyyəti. [Şah:] Maldan, mülkdən qəni 
bir padşah; Keçəçilik sənətin etmiş özünə 
bir pənah! Ü.Hacıbəyov. 

KEÇƏXANA bax keçəçi 2-ci mənada. 

KEÇƏL sif. 1 . Baş dərisinin xəstəliyi nəti- 
cəsində başının tükü tökülmüş. Keçəl adam. 
Keçəl uşaq. II İs. mənasında. Başı keçəl olan 
adam. Keçəl suya gedən deyil. (Məsəl). 

2. is. Tüksüz başın vəziyyəti, görünüşü. 
Uzunsov başının yan tərəfi parıldayan tələ- 
bə də utanıb susdu, keçəlinə gülürdülər. 
M.Hüseyn. □ Keçəl olmaq - bax keçəl- 
ləşmək. 

3. məc. Ot bitməyən, çılpaq, daz. Dibində 
su tapdım - şərbətə bənzər; Keçəl yoxuşla- 
rın, qozbel diklərin. M.Araz. 

KEÇƏLBAŞ sif. Başı keçəl (daz) olan. 
Keçəlbaş oğlan. 

KEÇƏLƏKƏRKƏS is. zool. Dağlıq yer- 
lərdə yaşayan, leş və cəmdək yeyən şığı- 
yıcı, caynaqlı quş; toğlugötürən, kərkəs. 

KEÇƏLƏŞDİRMƏ “Keçələşdirmək”dən 
fis. 

KEÇƏLƏŞDİRMƏK f Keçə kimi etmək, 
tüklərini bir-birinə qarışdırmaq; codlaşdır- 
maq. 

KEÇƏLƏŞMƏ "Keçələşmək”dən fis. 

KEÇƏLƏŞMƏK / Tükləri bir-birinin 
içinə girib, keçə kimi olmaq, keçə kimi ay- 
rılmaz olmaq, yapıxmaq; codlaşmaq. 

KEÇƏLƏT is. məh. Keçmə, addama yeri. 
Arxın {çayın) keçələti. 

KEÇƏLLƏMƏ “Keçəl lomək”dən /.7,s\ 

KEÇƏLLƏMƏK bax keçəlləşmək. Qu- 
raqlıqdan ağaclar keçəllənıişdir. 

KEÇƏLLƏŞMƏ “Keçəlləşmək”dən/w. 

KEÇƏLLƏŞMƏK/ 1 . Baş dərisinin xəs- 
təliyi nəticəsində başının tükü tökülmək, 
keçəl olmaq. // Dazlaşmaq, daz olmaq. 

2. məc. Ot bitməmək, daz olmaq; çılpaq- 
laşmaq. 

KEÇƏLLƏŞMİŞ/i/ Keçəl olmuş, başının 
tükü tökülmüş. // məc. Dazlaşmış, çılpaqlaş- 
mış. - Tula keçəlləşnıişdi, adda-budda yer- 
lərdə belinin tükü tökülmüşdü. İ.Məlikzadə. 



KEÇƏTƏPƏN 

KEÇƏLLİK is 1 . Başdan tükü tökən dəri 
xəstəliyi. Keçəllik basmaq. H bavt. Heyvan- 
larda dəri xəstəliyi nəticəsində tükün tökül- 
məsi. Keçəllik nəticəsində heyvanların tük- 
ləri tökülə bilər. 

2. Başda tük olmadığı hal; dazlıq. 

3. məc. Bitkisizlik, çılpaqlıq. Çölün keçəl- 
liyi. 

KEÇƏN L “Keçmok”don f.sif. 

2. sif. Bundan əvvəlki, ötən, cari, axırıncı, 
sonuncu. Keçən il. Keçən həftə. - Elədimi su 
yazda; Axar, gedər su yazda; Mən yarı gör- 
məmişəm; Keçən yaz da, bu yaz da. (Bayatı). 
Keçən bazar ertəsi günü firqə klubunda 
teatr konfransı çağırılmışdı. C.Məmmədqu- 
luzadə. [Zeynalın] keçən gün əli hər yerdən 
üzülüb, öz dərdini Şərifzadəyə açıb söylə- 
mişdi. S.Hüseyn. 

3. sif. Keçmiş, keçib getmiş, vaxtilə olmuş. 
Keçən günə gün çatmaz. (Ata. sözü). [Səfi:] 
Ağlaya-ağlaya düşdü yollara; Gələn dərdi, 
keçən dərdi, yol dərdi. “Əsli və Kərəm’’. 
Cahandan getdi gileyli; Keçən dövrana bir 
baxmaz. Q.Zakir. // Keçən gün, keçmiş ha- 
disə. Keçənə güzəşt deyərlər. (Məsəl). 

4. Keçənlərdə şəklində zərf - keçmişdə. 
Ürək deyir: Zaman, keçmə, amandur; Keçən- 
lərdə gözüm var, bir dayan, dur! Şəhriyar. 
Keçənlərdən şəklində - keçmişdən. [Gənc 
çadırçı:] Keçənlərdən bizə əfsanə qaldı; Sö- 
nüb cəmşidi-cəm реутапә qaldı. H. Cavid. 
Keçənlər şəklində - keçmiş, olmuş şeylər. 
Gəl qardaşım, keçənləri; Yada salaq dönə- 
dönə. B.Vahabzadə. // Eyni mənada bəzən 
“bu” sözü ilə. Bu keçənlərdə ingilis əfsər 
(zabit)ləri Misirdə nə səbəbdən isə güllələr 
atıb, məhəlli əhalidən bir neçəsini vurub- 
durlar. Ü.Hacıbəyov. 

0 Keçən yeri olmamaq - heç bir güzəşt 
edilə bilməyəcəyini bildirir. Məmmədbağı- 
rın keçən yeri yox idi. S.Hüseyn. 

KEÇƏPAPAQ(LI) sif. Başında keçədən 
papaq olan. Keçəpapaq kişi. 

KEÇƏRİ sif. Müvəqqəti, ötəri, keçici, 
keçib-gedən. Dünyanın sevinci də; kədəri 
də ikidir; Biri yüngül, keçəri; xəfif dumana 
bənzər. R.Rza. 

KEÇƏTƏPƏN bax keçəçi 1-ci mənada. 



652 




KEÇİ 

KEÇİ is. Süd, yun, ət verən buynuzlu ev 
heyvanı. Keçi əti. Keçi südü. Keçi balası 
(çəpiş). Anqara keçisi (çox zərif yunlu keçi 
cinsi). - Keçinin əcəli çatanda çobanın ço- 
mağına sürtünər. (Ata. sözü). Necə bulan- 
dırıb keçi bu çayı? Keçi aşağıda, qurd yu- 
xarıda! B. Vahabzadə. // məc. Çox dəcəl, 
oynaq uşaq haqqında. □ Keçi kimi - keçi- 
nin hərəkətlərinə təşbeh. [Səkinə Pərşana:] 
Gəl, gəl, gedək gəlinimizə çığırtmadan- 
zaddan bişirək, görsün ki, ağlamaqdan, keçi 
kimi o yan-bu yana tullanmaqdan başqa bir 
şey də əlindən gəlir. M. İbrahimov. [Tükəz- 
ban xala Zeynəbə:] Sənin əlindən çal-çəpər 
də qalmadı. Keçi kimi, hara gəldi dırmaşır- 
san. Ayaq basmadığın yer yoxdur. İ. Şıxlı. 

0 Keçini bostana buraxmaq zar. - bir 
adamı böyük zərər yetirə biləcəyi yerə bu- 
raxmaq. 

KEÇİAYAQ sif. dan. Ayaqları keçi ayağı 
kimi nazik olan. Keçiayaq qız uşağı. 

KEÇİCİ sif. 1 . Hər hansı bir yarışda və s.- 
də yeni qaliblərə, birincilik qazananlara ve- 
rilən. Keçici kubok. - O kimdir külüngii dağ 
kimi vurur? Keçici bayraq da yanında durur? 
S.Vurğun. Görünür qabaqda keçici bayraq; 
Onun yarış adlı şüarı vardır. H.Arif. 

2. Müvəqqəti, ötəri. Keçici yağış. Keçici 
sevinc. Keçici həvəs. - Bu qara gün keçi- 
cidir, bir gün bitər, inləmə ; Bağçamızda san 
bülbül yenə ötər, inləmə. A.İldırım. [Bəxti- 
yar:] Yox, Cəlal, bu qədər hissə qapılmaq; 
Gəncliyin keçici hissidir, ancaq. S.Vurğun. 

3. Bir neçə il davam edən, keçən ildən 
qalan, gələn ilə qalan. Keçici mövzu. Keçici 
məbləğ. 

4. Yoluxucu, yoluxan, keçən. Keçici xəs- 
təlik. 

KEÇİCİLİK is. Keçici şeyin hal və key- 
fiyyəti. Xəstəliyin keçiciliyi. 

KEÇİD is. 1 . Bir yerdən başqa yerə keç- 
mək üçün yol; keçəcək, keçiləcək yer. Dağ 
keçidi (iki dağ arasında olan dar boğaz). Çay 
keçidi (çayın at ya ayaqla keçilə bilən nis- 
bətən dayaz yeri). - Keçid başından bəlli 
olar. (Ata. sözü). [Əmiraslan ağa:] Heydər 
bəy! ..Uçurum dərəsinin keçidini kəs! 
S.S.Axundov. Keçidlərdə baş-başa verən 
adamlar isə əlləri ilə aşağıları göstərərək 
bir-birinə nə isə deyirdilər. A.Şaiq. 



KEÇİMƏMƏSİ 

2. Bir vəziyyətdən (keyfiyyətdən) başqa 
vəziyyətə (keyfiyyətə) keçmək üçün olan; 
aralıq. Keçid dövrü. Keçid mərhələ. 

KEÇİDLİ sif. Keçidi olan, keçmək üçün 
yolu olan (bax keçid 1 -ci mənada). Keçidli 
dağ. 

KEÇİQIRAN is. dan. 1 . Martın axırlarında 
olan bərk soyuq. // Ümumiyyətlə, soyuq. 

2. Martın sonu və aprelin birinci yarısı. 

KEÇİQULAĞI is. bot. Çiçəklərindən xalq 
təbabətində istifadə olunan ot bitkisi. 

KEÇİLİŞ is. Keçmək işi. 

KEÇİLMƏK “Keçmək”dən məch. Xeyli 
məsafə keçilmişdir. Körpü keçilmişdi. Mərz 
keçildi. Dərslər iki növbədə keçilir. - ..Mu- 
siqi və rəqs salonuna keçildi. M.S. Ordubadi. 
Müəllim olmadığından, kənd məktəbində 
dörd aydan bəri rus və alman dili keçilmirdi. 
M. İbrahimov. 

KEÇİLMƏZ sif. 1. Keçmək, hərəkət et- 
mək, getmək, addamaq qeyri-mümkün və 
ya çətin olan. Keçilməz cəngəllik. Keçilməz 
dağ. - Allah özü bilir ki, o keçilməz meşə- 
lərdə, o çıxılmaz qayalarda Aydəmir bircə 
sənin xəyalınla yaşayır. C.Cabbarlı. Qatar 
keçilməz yolları oraq kimi kəsib-biçdi; 
Qarşı gəldikcə daş-qaya bir ox kimi dəlib 
keçdi. H.Cavid. Düzülmüş yan-yana daşlı 
təpələr; Qurulmuş keçilməz təbii səngər. 
H.K.Sanılı. // Hər hansı bir səbəbə görə ke- 
çilməsi, addanması çətinləşmiş. Çaylar daş- 
mış, yollar keçilməz (z.) olmuşdu. - Biz uca 
qayalar aşdıq; Keçilməz yollardan keçdik. 
Z.Xəlil. 

2. məc. Son dərəcə yaxşı, gözəl, ürəyə 
yatan, cəlbedici şey haqqında. [Bəypolad 
Cəmil bəyə:] Amma sizin bağçanın çiçəklə- 
rindən də keçilməz ha! H.Cavid. 

3. məc. Bağışlanmaz, bağışlanması müm- 
kün olmayan, əfvedilməz. Keçilməz günah. 

KEÇİLMƏZLİK is. 1. Keçilməsi mümkün 
olmayan, yaxud çətin olan yerin halı. Kim 
isə - qibtələr yaşasın - deyə; Yalan bir var- 
lığa heykəllər qurur; Kiminsə yolunu keçil- 
məzliyə; Yönəltmək naminə tərif yoğurur. 
M.Araz. 

2. məc. Bağışlanmaz, bağışlanması müm- 
kün olmama, əfvedilməzlik. 

KEÇİMƏMƏSİ is. 1. bot. Zınqırov- 
çiçəklilər fəsiləsindən ot bitkisi. 



653 




KEÇİNDİRMƏ 

2. Azərbaycan oyun havalarından birinin 
adı. Təkçalma, uzundərə, keçiməməsi havası 
ilə gənclər oynayanda yoldaşları onların 
başına kağız pul ( əsginas ) şabaş tökərdilər. 
H. Sarabski. [Əhli məclisdən birisi:] Padşah 
sağ olsun, ərzim var! Təvəqqe edirəm ki, 
burada bir keçiməməsi çalınsın və Xudadcıd 
bəy də durub oynasın! Ü.Hacıbəyov. 

3. iri uzunsov gilələri olan üzüm növü. 

KEÇİNDİRMƏ “Keçindirmək”dən f.is. 

KEÇİNDİRMƏK icb. Keçinməsinə, dolan- 
masına, yaşamasına vasitə olmaq; kömək 
etmək; dolandırmaq, yaşatmaq. [Mirzə 
Qədir Nəsirə] ailəsini keçindirə biləcək bir 
maaş da təyin etməli idi. S. Hüseyn. 

KEÇİNƏCƏK is. Güzəran, dolanacaq. 
Keçinəcəyin necədir? 

KEÇİNMƏ 1 “Keçinmək 1 ”don f.is. 

KEÇİNMƏ 2 “Keçinmək 2 ”don f.is. 

KEÇİNMƏK 1 f. 1 . Dolanmaq, yaşamaq, 
güzəran etmək, baş saxlamaq. Birtəhər ke- 
çinirəm. - Kərim baba naxırı saxladığı, 
otardığı üçün aldığı cüzi aylıq ilə keçinərdi. 
A. Şaiq. [Məsmənin] maaşı da yaxşı imiş. 
Firavanlıq ilə keçinir imiş. S. Hüseyn. 

2. Birisi ilə (istər-istəməz) dinc yaşamaq, 
yola getmək; yola vermək. Çocuqlarına 
qarşı bəslədiyi məhəbbət Mehribanı məcbur 
edirdi ki, Zeynalın “işlərinə" qatlaşıb, bir 
növ ilə keçinsin. S. Hüseyn. Belə bir vəziyyət 
içərisində katib Sübhanverdizadə ilə bir növ 
keçinməyi qərara aldı. S. Rəhimov. 

KEÇİNMƏK 2 f. Ölmək. ..Amma anam 
onların köçməyini eşitcək qurtaracaq, yəqin 
bil ki, haman dəqiqə keçinəcək. C. Məmməd- 
quluzadə. Səhər üzü idi, dağlardan əsən 
sübh küləyinin nəfəsi [şairi] üşüdür, Afaq isə 
artıq keçinirdi. Ə.Məmmədxanlı. 

KEÇİOTARAN is. Keçi çobanı. 

KEÇİRİCİ is. fiz. Elektrik cərəyanını, 
səsi, istiliyi və s.-ni öz daxilindən keçirən 
cisim; naqil. Elektrik keçiricisi. Maqnit ke- 
çiricisi. 

KEÇİRİCİLİK is. fiz. istiliyi, səsi, elek- 
trik cərəyanını və s.-ni keçirmə qabiliyyəti. 
Maqnit dövrəsinin keçiricilivi. 

KEÇİRİLMƏ “Keçirilmək”dən f.is. 

KEÇİRİLMƏK "Keçirmək”dən məcli. 
Başqa işə keçirilmək. İşçilər yeni sahəyə 



KEÇİRMƏK 

keçirildi. Açara zəncir keçirilmək. Qərarlar 
həyata keçirildi. Xərclər idarənin hesabına 
keçirildi. İşıqlar keçirildi. Ocaqlar keçiril- 
mişdi. Hərbi təlim keçirilmək. Məsələ icla- 
sın müzakirəsinə keçirildi. Məqalə elmi şu- 
radan keçirildi. 

KEÇİRİM 1 bax keçid 1-ci mənada. 
[Koroğlunun dəliləri] necə deyərlər, aşırım 
aşdılar, keçirim keçdilər. “Koroğlu”. 

KEÇİRİM 2 is. fiz. Elektrikkeçirmə, nəql- 
etmə xassəsi. 

KEÇİRİMLİ sif. fiz. Keçirimi olan (bax 
keçirim 2 ). Yüksək keçirimli polad. 

KEÇİRİMLİLİK is. fiz. Elektrikkeçirmə 
qabiliyyəti. 

KEÇİRMƏ 1 “Keçirmək 1 ”don f.is. 

KEÇİRMƏ 2 “Keçinnək 2 ”don/.7,s. 

KEÇİRMƏK 1 /’ 1. Yönəldərək, istiqamət- 
ləndirərək bir yerdən keçib getməsinə, ya 
bir yerə keçməsinə kömək etmək, ya keç- 
məyə məcbur etmək. Qonaqları yuxarı başa 
keçirmək. Mal-qaranı çaydan (meşədən, 
körpüdən) keçirmək. Sərhəddən qoşun keçir- 
mək. - Rüstəm kişi maşını kəndarası küçə- 
lərdən keçirib, palçıqlı araba yoluna çıxdı. 
M.Ibrahimov. // Yanınca, yaxud qucağında, 
dalında bir şeyin içərisindən o biri tərəfə 
aparıb çatdırmaq. Uşağı çaydan keçirmək. 
Küçənin o biri səkisinə keçirmək. 

2. Taxmaq, geydirmək. Barmağa üzük 
keçirmək. Pəncərənin çərçivəsini keçirmək. 
İynəyə sap keçirmək. Qol-qola keçirmək. 
Çəkməni ayağına keçirmək. Yorğana üz ke- 
çirmək. 

3. Başqa işə, xidmətə, yerə təyin etmək, 
qoymaq. Kiçik elmi işçi vəzifəsinə keçirmək. 
Uşağı musiqi məktəbinə keçirmək. Ayrı işə 
keçirmək. Futbol komandasını “B" qrupuna 
keçirmək. 

4. Maşının və s.-nin iş üsulunu, xarakte- 
rini dəyişdirmək. Zavodu yeni iş üsuluna 
keçirmək. Təsərrüfat hesabına keçirmək. 

5. Həyata keçirmək, yerinə yetirmək, icra 
etmək. İclas keçirmək. Müsabiqə keçirmək. 
Əkin kampaniyası keçirmək. Hərbi manevr 
keçirmək. 

6. Yazmaq, aid etmək, daxil etmək. Məb- 
ləği bir hesabdan başqa hesaba keçirmək. 
И Bir şeyi (mülkü, hüququ və s.) rəsmi yolla 



654 




KEÇİRMƏK 



KEÇMƏK 



başqasına vermək, onun adına yazdırmaq. 
Evi oğlımun adına keçirmək. 

7. Bir şəxsin duyduğu həyəcan və s. hiss- 
ləri bildirir. İztirab keçirmək. - Çox cavan 
idim, həyəcan keçirirdim. A.Şaiq. Azər Mə- 
rəndi mütərəddid bir hal keçirirdi. M. İbrahi- 
mov. Cavahirin keçirdiyi həyəcan Teymuru 
da get-gedə həyəcanlandırırdı. H.Seyidbəyli. 

8. Bir müddət bir yerdə yaşamaq, olmaq, 
qalmaq. Uşaqlığını kənddə keçirmək. Ömrü- 
nü fəhləlikdə keçirmək. Köçəri həyat keçir- 
mək. - Düşündüm, düşündüm, axırda gecəni 
bir qaya altında keçirmək üçün yavaş-yavaş 
dağa dırmaşdım. A.Şaiq. [Turxan bəy:] 
[Cəmil bəy] ..Borjoma gəlmiş, yorğunluğu- 
nu çıxarmaq üçün yazı orada keçirəcəkmiş. 
H. Cavid. // Bir şəxsin halını, vəziyyətini bil- 
dirir. Ağır həyat keçirmək. Gününü xoş ke- 
çirmək. Bütün günü başağrısı ilə keçirmək. 
П Vaxtının bir hissəsini bu və ya başqa bir 
şeyə həsr etmək və ya istifadə etmək. Vax- 
tını şən keçirmək. Bütün vaxtını məşğələlərdə 
keçirmək. Vaxtının çoxunu işdə keçirmək. 

9. xüs. Keçiricilik (istilik, elektrik, səs və s.), 
keçirmə qabiliyyətinə malik olmaq. Metal 
istilik keçirir, izolyatorlar elektrik keçirmir. 

10. məc. Ötürmək, sovuşdurmaq. Rüstəm 
kişi Qara Kərəmoğlunun sözünü zarafatla 
keçirmək istədi. M. İbrahimov. 

1 1 . məc. Çəkmək, görmək, başına gəlmək. 
Xəstəlik keçirmək. 

12. Qəbul etdirmək, təsdiq etdirmək; bir 
şeyin qəbuluna, təsdiqinə, tətbiqinə nail 
olmaq. Məsələni iclasdan keçirmək. Təklifi 
keçirmək. Layihəni keçirmək. 

13. Isimlərlə yanaşı işlədilib, mürəkkəb 
feil və ifadələr düzəldilir; məs.: qılıncdan 
keçirmək, gözdən keçirmək, fikrindən keçir- 
mək, nəzərdən keçirmək. 

KEÇİRMƏK 2 / Söndürmək. İşığı keçirmək. 
Ocağı keçirmək. Tonqalı keçirmək. - Telli 
lampasını keçirib yatağına uzanmışdı. 
S. Hüseyn. [Xasay] gah taxılı yolub atır, gah 
taxılın içindəki qatır-quyruğu ilə alovu 
döyüb keçirirdi. Ə.Vəliyev. 

KEÇİRTMƏ “Keçirtmək”dən/w. 

KEÇİRTMƏK bax keçirmək 1 . Bülbül, 
keçirtmə bağda qəflətdə ömrünü. S.Ə.Şirvani. 
Keçənlərdə Qafqaz kəndlərindən birində bir 



neçə vaxt günlər keçirtdim. N.Nərimanov. 
[İkinci qadın:] Gərək bacardıqca seçkidə 
çox qadın keçirdək. Ə. Haqverdiyev. 

KEÇİSAQQAL(LI) sif. Seyrək və uzun 
saqqalı olan. Keçisaqqal, çəlimsiz bir tələbə 
aramla deyirdi.. Çəmənzəminli. // İs. mə- 
nasında. Uşaqların "keçisaqqal” deyə ələ 
saldıqları bu adamların sayı tədricən artdı. 
İ. Şıxlı. 

KEÇMƏ 1 “Keçməkdən fis. 

KEÇMƏ 2 “Keçmək 2 ”dən fis. 

KEÇMƏK 1 f 1 . Hərəkət edərək, yeriyə- 
rək, addımlayaraq irəliləmək, yer dəyişmək, 
ötüb getmək. Yolla keçmək. Səki ilə keçər- 
kən yoldaşımı gördüm. - Küçə ilə bir ham- 
bal, bir tay dalınca keçir. C. Məmmədqulu- 
zadə. [Kərim xan] Tehranın sakitləşməyə 
başlayan küçələrindən keçərkən uzun müd- 
dət fikri Xavərdən ayrılmadı. M. İbrahimov. 
// Bir sahənin, yerin içindən, ortasından 
ötüb getmək. Meşədən keçmək. Kənddən 
keçmək. - Küçə qapısından girərkən uzun, 
qaranlıq bir dalanı keçib öz otağıma 
gedərdim. S.Hüseyn. Biz də arxalarından 
qaçıb yetişdik, dərəni keçdik, kiçik bir 
cığırla meşəyə doğru dikləndik. A.Şaiq. 
// Ayaq və ya miniklə ötüb keçmək, yeriyə- 
rək bir şeyi arxada buraxmaq. Talıirzadə 
tozlu, üfunətli yerlərdən keçərək daş döşə- 
məli yoxuş küçə ilə dikləndi. Mir Cəlal. 
// Sərhəd, mərz və s.-ni addamaq, aşmaq, 
addayıb keçmək. Mərzi keçmək. - Bilirsən 
də, dünən qoşunlarımız Almaniyanın sər- 
hədini keçdi!.. M.Hüseyn. Atəş halqasını 
keçmişlər artıq ; Zülmətin əlində boğulmaz 
işıq! M. Rahim. // Bir şeyin üstü və ya içi ilə 
yeriyərək, gedərək onu arxada buraxmaq. 
Tuneldən keçinək. - Keçmə namərd körpü- 
sündən, qoy aparsın sıı səni. (Ata. sözü). Biz 
Acı körpüsünü keçib şose yolu idarəsinə ça- 
tana qədər iki yerdə vəsiqələrimizi gözdən 
keçirdilər. M. S. Ordubadi. 

2. Yaşadığı, olduğu yeri dəyişmək, öz 
yerini dəyişmək. Nəbi .. Naxçıvan səmtində 
olan Keçili yaylağına keçir. “Qaçaq Nəbi”. 
[Çopo:] Yaşayış şəraiti fəııalaşdığı üçün 
Cəınəsb ailəsini və əqrəbalarını götürərək 
Aran ölkəsinə keçir. Çəmənzəminli. // Vəzi- 
fəsini, sənətini, işini, yaxud iş yerini, oxu- 



655 




KEÇMƏK 

duğu yeri dəyişmək. Başqa işə ( vəzifəyə ) 
keçmək. Tarix fakültəsinə keçmək. II Bir sin- 
fi (kursu) bitirərək sonrakına daxil olmaq. 
Universitetin üçüncü kursuna keçmək. 10-cu 
sinfə keçmək. - ..Firəngistanda birisi ki is- 
təyir alim ola, gərək gecələr yatmayıb zəh- 
mət çəkə, elm oxuya, bir klasdan o biri klasa 
keçə. C.Məmmədquluzadə. Eldar beşinci 
sinfi bitirib altıya keçir. I.Əfəndiyev. 

3. Olduğu yeri tərk edib başqa yerə çəkil- 
mək, girmək, daxil olmaq, içəri girmək. Ka- 
binetə keçmək. Zala keçmək. - Telli öz ota- 
ğına keçib, müəllimin otağındakı söhbəti din- 
ləməyə başladı. S. Hüseyn. Oarı mən sarıdan 
arxayın olub, öz otağına keçdi. M.Hüseyn. 

4. Birisini tərk edərək başqasına qoşulmaq, 
onunla birləşmək. Düşmən tərəfinə keçmək. 
Başqa cəbhəyə keçmək. Н Dinini, əqidəsini 
dəyişib yeni din, əqidə qəbul etmək. 

5. dan. Bir təşkilata, dərnəyə qəbul olun- 
maq, daxil olmaq, girmək, üzv olmaq. Parti- 
yaya keçmək. 

6. Tərzi-hərəkətini dəyişmək, başqa cür 
hərəkət etməyə başlamaq. Müdafiədən hü- 
cuma keçmək. Qabaqcıl iş üsullarına keçmək. 
H Bir şeyin yerinə başqasını tətbiq etməyə 
başlamaq. Ciddi pəhrizə keçmək. Müsahibim 
birdən rus dilinə keçdi. 

7. Bir məsələni, işi bitirib, yaxud yarım- 
çıq qoyub başqasına başlamaq. Daha yüngül 
işə keçmək. Məruzə bitdikdən sonra müza- 
kirələrə keçdilər. 

8. Yer tutmaq, bir yerdə qərar tutmaq, 
dayanmaq. Məruzəçi tribunanın dalma keç- 
di. Usta dəzgahın arxasına keçdi. 

9. Müəyyən həddi ötmək, ötüb keçmək. 
Saat on biri keçmişdi. S. Hüseyn. Dilara sa- 
atına baxdı, vaxt keçdikcə ürəyinin döyün- 
tüsü artırdı.. M. İbrahimov. Vaxt keçir, 
artıq; Çökəcək dağlara yenə qaranlıq. 
Z.Xəlil. // Ötüb-keçmək, başa çatmaq (vaxt 
haqqında). Günlər keçir, həftələr dolanır, ay- 
lar başa çatır. “M.N.lətif ’ [Hacı:] Keçir əy- 
yam, günü-gündən çoxalır dövlətü-malım. 
C.Cabbarlı. □ Gəlib keçmək - ötmək. Şaxta 
vurmayacaq göy zəmiləri; Qış gəlib keçəcək 
bir bahar kimi. S.Vurğun. 

10. Cərəyan etmək, müəyyən müddət bir 
yerdə qalmaq, olmaq. ..Dabbağ qəribə bir 



KEÇMƏK 

adam idi. Onun qırx illik ömrünün yarısı 
məhbəslərdə və sürgünlərdə keçmişdi. 
M.İbrahimov. 

1 1 . Davam etmək, olmaq. Bir neçə il idi 
ki, quraqlıq keçdiyindən ayrımların əkin və 
biçini əmələ gəlmirdi. A.Şaiq. 

12. Məşğul olmaq, öyrənmək. Onlar şəhid 
olub millətimizə; Cəsarət dərsini təlim keç- 
dilər. B. Vahabzadə. 

13. Davam edərək müəyyən nəticə ilə bit- 
mək, sona çatmaq. Mitinq çox gurultulu keç- 
di. İmtahanlar müvəffəqiyyətlə keçdi. Məş- 
ğələ çox maraqlı keçdi. - Aşağı siniflərdə 
birinci dərslərim pis keçmədi. A.Şaiq. [Sevinc 
Elçinə:] Məncə, iclas çox yaxşı keçdi. 
Z.Xəlil. 

14. Bir şeyin (oxumağın, təlimin, müali- 
cənin və s.) müddətini başa vurmaq, yerinə 
yetirmək. Hərbi xidmət keçmək. Kurs keç- 
mək. Təcrübə keçmək. Müalicə kursu keçmək. 

15. Oxumaq, öyrənmək. Dərs keçmək. 

16. İrəlidə olmaq, ötmək. □ Bir-birini 
keçmək - bir-birini ötmək üçün yarışmaq. 
Qara Kərəmoğlıı ilə [Rüstəm] yalnız .. kimi 
bir-birini keçmə həvəsi ilə yarışa girirdilər. 
M.İbrahimov. // məc. Ötmək, ötüb keçmək, 
geriyə buraxmaq. Şagird ustasını keçdi. O 
bizi çoxdan keçib. 

17. Uçub getmək, uçaraq ötmək. Bir dəstə 
quş danıın üstündən keçdi. - Hərdənbir kən- 
din üzərindən durna dəstələri .. keçirdi. 
Ə.Məmmədxanlı. 

18. Yox olmaq, çəkilmək. Üzündəki təbəs- 
süm işartısı birdən keçdi. Başının ağrısı 
keçdi. Uşağın qızdırması keçdi. - Tərəddü- 
düm çox tez keçdi. M.S.Ordubadi. // Kəs- 
mək, kəsilmək, dayanmaq, nəhayətlənmək. 
Axşamdan yağan yağıntı keçdi. Fırtına keçdi. 

19. Birisinin sərəncamına, ixtiyarına veril- 
mək, birisinə çatmaq, onun mah olmaq. Mülk 
varislərin ixtiyarına keçdi. - Əksərən də 
vaxtında borclarını verə bilməzdilər öz yer- 
ləri Əmiyə keçərdi. N.Nərimanov. 

20. məc. Birindən o birinə sirayət etmək 
(adət, ənənə, xasiyyət və s. haqqında). Bu 
xasiyyət ona kimdən keçmişdir? - Anasının 
dediyinə görə, musiqi və şeir həvəsi [Şirzada] 
atası Qasım Kəngərlidən keçmişdir. M.İbra- 
himov. // Eyni mənada xəstəlik haqqında. 



656 




KEÇMƏK 



KEÇMİŞ 



Qızılca uşağa keçdi. //Yayılmaq, başqalarını 
əhatə etmək. Yanğın qonşu evlərə keçdi. 

21. məc. Təsir etmək, nüfıız etmək, işlə- 
mək. Şaxta (soyuq) adamın iliyinə keçir. 

22. Yoxlamaya, müayinəyə və s. uğramaq. 
Karantindən keçmək. Müayinədən keçmək. 
Attestasiyadan keçmək. 

23. məc. Bağışlamaq, sərfı-nəzər etmək, 
əfv etmək. Mənə etdiyin pislikdən keçirəm. 
Günahından keçmək. 

24. məc. Müzakirə, səsvermə nəticəsində 
qəbul olunmaq, təsdiq edilmək, seçilmək. 
Bir səslə keçmək. Səsvermədən keçməmək. 
Namizəd keçmədi. - [Zeynəb deyir:] Xeyr, 
yoxsullar iclasında keçibdir, gərək otaqları 
boşaldasan. Qantəmir. 

25. Dəyişmək (paltar, geyim və s. haq- 
qında). Qış paltosuna keçmək. Papağa keç- 
mək. Yay paltarına keçmək. Qış formasına 
keçmək (hərbi ifadə). 

26. məc. Güzəşt etmək, bağışlamaq, əvə- 
zini istəməmək, vaz keçmək, sərfı-nəzər 
etmək. Haqqından ( iddiasından ) keçmək. 

- [Ağa Mərdan:] Amma Hacı Qafurun ar- 
vadı otuz min tüməndən keçir. M.F.Axund- 
zadə. indidən bunu nəzərə almalıdır ki, bu 
saat zəngəzurluların nəfi üçün beş manat- 
dan, üç manatdan keçmək bizdən ötrü artıq 
ziyan edə bilməz. Ü. Hacıbəyov. // Fəda et- 
mək, əl çəkmək. Mənafeyindən keçmək. 

27. Yaramaq, qüvvədə olmaq, təsirdə ol- 
maq. Köhnə pullar indi keçməz. Onun hök- 
mü daha keçmir. 

28. İnkar formasında: keçməmək, keçə 
bilməmək - birinə hörməti olduğuna görə 
onun xilafına iş görməmək. [Səfər bəy:] 
Görünür ki, Qonça xanıma [Molla Abış] özü 
də vurulubdur. Ancaq məndən keçə bilmə- 
yir. B.Talıblı. 

29. Keçib, keçibdir, keçmişdir şəklində 

- olub-bitmiş bir iş, hadisə və s. haqqında 
(adətən güzəşt mənasında işlənir). [Hüseyn- 
qulu bəy:] Gəldim də..., heç, daha keçibdir. 
Ü.Hacıbəyov. Qardaşım, ondan keçibdir. 
M. S. Ordubadi. 

30. Keçib-getmək şəklində - 1) ötüb- 
getmək. Keçib-gedən yolçunu öz yolundan 
eylərsən. Ə.Cavad. Geri qayıtmağa tənbəl- 
ləııib, usta [Ağabala] bir təhər .. keçib-getdi. 



Çəmənzəminli. Xədicəgilin faytonları bu- 
radan keçib-gedəcəkdi. S. Hüseyn; 2) yox 
olmaq, silinib getmək, yaddan çıxmaq, unu- 
dulmaq. [Toğrul:] Bunların hamısını bir tə- 
rəfə qoy, mənə tənə vurma, bu yəhərin üs- 
tündə çox pəhləvanlar oturubdur. ..Bunların 
hamısı keçib-gedər, sən də keçib-gedəcəksən. 
M.S.Ordubadi. 

31. Bir sıra isimlərdən sonra gələrək 
mürəkkəb fel və ifadələr düzəldilir; məs.: 
başından keçmək, canından keçmək, pisliyi 
keçmək, ələ keçmək. 

KEÇMƏK 2 / Sönmək. Lampa keçdi. Qaz 
keçdi. - Od yandı, odu keçdi; Qəlyanın odu 
keçdi; Aç gözün, qafil ovçu; Maralın, odu, 
keçdi. (Bayatı). Elə bil həyatın nəbzi son zər- 
bəsini vurdu, çıraq keçdi. Ə.Məmmədxanlı. 

KEÇMİŞ 1 l.f.sif. Ötən, keçən, ötmüş. Keç- 
miş gün. Keçmiş dövr. - Keçmiş vaxtlarda 
dəftərxanalarda qulluqçuların gündə biri 
idarə bağlanandan sonra qalıb, təcili mək- 
tubları, teleqramları qəbul edərdi. Ə.Haqver- 
diyev. [Mirzağa] hər zaman şikayət edər, 
keçmiş günləri xatırlar, onların geri qayıt- 
masını arzu edərdi. S. Hüseyn. [Araz] keç- 
miş zamanlardan edilən söhbətlərə qulaq 
asmaqdan doymaq bilmirdi. A. Şaiq. // Əv- 
vəlki, bundan qabaq olmuş. Keçmiş həyat. 
Keçmiş səhvləri yada salmaq. - Gurultu 
içində keçmiş həyatım; Mədəndə açılmış 
qolum, qanadım. M.Miişfıq. // Bundan əv- 
vəlki, vaxtilə vəzifə tutmuş, sabiq; əvvəlki 
vəziyyətini, rolunu, əhəmiyyətini itirmiş. 
Keçmiş müdir. Keçmiş əməkdaşlarımız. 

2. İs. mənasında. Olub getmiş zaman, ötüb 
keçmiş zaman, ötüb getmiş vaxt, keçmişdəki 
həyat, hadisələr. Keçmişi unutmaq. Keçmişə 
bir nəzər. Uzaq keçmiş. -Nurəddin fikrə getdi. 
Bütün keçmiş gözünün qabağından bir-bir 
gəlib keçdi. S.S. Axundov. Keçmişin taleyi 
sönmüş bu gecə; İşçilər aslana dönmüş bu 
gecə. M.Müşfıq. Keçmiş - dünən olsa belə; 
O - uzaqdır, gəlməz ələ. B.Vahabzadə. 

3. Zərf mənasında. Müəyyən vaxt keçdik- 
dən sonra olmuş, baş vermiş. Günortadan 
3 saat keçmiş gəlib çıxdı. Hadisədən iki gün 
keçmiş xəbər çatdı. - Bir il keçmiş klubda 
preferans oynayarkən təsadüfən Həsən bəyə 
rast gəldim. B.Talıblı. 



657 




KEÇMİŞ 

4. Keçmişlər şəklində is. mənasında - 
keçmiş zaman, dövr (qeyri-müəyyənlik bil- 
dirir). Qeyrilərini bilmirəm, mən indi keç- 
mişlərə nisbətən hər dəfə teatrdan evimizə 
şad və xürrəm gedirəm. C.Məmmədquluzadə. 
Keçmişlərdə birisi gəlib bir on beş giin qa- 
lıb. molla olub gedirdi. Ə.Haqverdiyev. Gələ- 
cəyi düşündii. keçmişləri çox aııdı; O gəlib 
iki yolun ayrıcında dayandı. B.Vahabzadə. 

0 Keçmiş zaman qram. - iş və ya hərə- 
kətin keçmişdə icra olunduğunu bildirən fel 
forması. Şühudi keçmiş zaman. Nəqli keçmiş 
zaman. Keçmiş ola! - “artıq əhəmiyyəti 
yoxdur”, “vaxtı keçmişdir” mənalarında ara 
söz kimi işlədilir. [Şeyx Sədra:] Hər kimin 
qəlbi korsa, keçmiş ola! Şeyx Sənanı anla- 
maz əsla. H.Cavid. 

KEÇMİŞ 2 f.sif. Sönmüş, söndürülmüş. 
Keçmiş ocaq. Keçmiş lampa. - Keçmiş kösö- 
vü zor ilə yerə vuranda qığılcım saçılan kimi, 
dərvişin gözləri məşəlləndi. A.Divanbəyoğlu. 

KEF is. [ər.] 1. Ruhi və ya səhhətcə və- 
ziyyət; hal, əhval. Kefin necədir? Kefini so- 
ruşmaq. Bu gün kefim yaxşı deyil. - Böyük- 
xaııım Qulamxanın kefini pərt görüb danış- 
dırmağa cürət etmirdi. M. S. Ordubadi. [Kər- 
bəlayı Qubad:] Ağanın kefi, əhvalı necədir? 
Ü. Hacıbəyov. 

2. Xoş əyləncə, xoş vaxt keçirmə; nəşə. 
Kef məclisi. Hər kəs öz kefində. - İş zamanı 
hamı işdə, məşq zamanı lıamı məşqdə, kef 
zamanı lıamı kefdə olardı. “Koroğlu”. ..Bir 
elə vaxt olmayıb ki, Vəliqulu .. kefə məşğul 
olsun. C.Məmmədquluzadə. [Məsud:] Haqdı 
əfəndilər: Kef vaxtında kef, iş vaxtında iş! 
Anlaşıldımı? H.Cavid. 

3. Arzu, həvəs, istək, meyil, könül məna- 
sında. Kefinə görə danışır. Kefi istəyən kimi 
hərəkət edir. - [Sadıq:] Ay arvad, səni çöldən 
tapmamışam, hara kefindir aparını. Mir Cəlal. 
[Usta Qəzənfər:] Kefin nə vaxt istəsə, buyur 
gəl. Z.Xəlil. 

4. Kefidir (kefimdir) şəklində dan. zar. 
- bəxti (bəxtim) gətirib, işi (işim) düzəlib. 
Dövlətli qoca kişilərin kefidir, ha! 
C.Məmmədquluzadə. 

0 Kef etmək (eləmək) - bax kef(ini) 
çəkmək. Ala gözlüm, səndən ayrı düşəli; Hic- 
ranın qəmiylə kef eyləmişəm. Aşıq Ələsgər. 



KEF 

[Bəhram:] Bu gün yerindədir nəşəm; Yaman 
olmaz bir kef etsəm. A.Şaiq. Kef havasına 

- özü istədiyi kimi, öz kefi ilə. Qərəz bütün 
dövlət, camaat diriliyinin yaraları olan 
çinovniklər pəncəsindən qurtarıb, millət özü 
hökm sürən olur və buna görə nahaq yerə 
döymək, rüşvət almaq, kef havası ilə iş gör- 
mək filan-heç biri mümkün olmur. Ü.Hacıbə- 
yov. Kef vermək - ləzzət vermək, nəşə- 
ləndirmək, şənləndirmək, əyləndirmək. 
[Sevdim:] Aşıq, bu gecə bizə gərək elə kef 
verəsən ki, bir il dadı damağımızdan getməyə. 
Ə. Vəliyev. [Xan:] [Burlaxatunu] gətirin gəlin, 
bizə şərab paylasın, kef versin! M. Rzaqulu- 
zadə. Kef yeri köhn. - kef çəkmək, nəşə- 
lənmək üçün xüsusi yer, bina və s.; ümum- 
xana. Minlərcə xəlvətxanalar, meyxanalar 
və kef yerləri mövcuddur. M.S. Ordubadi. 
Kef(in)dən qoymaq (eləmək) - nəşədən, 
büsatdan, səfadan məhrum etmək, nəşəsini 
pozmaq. Kef(ini) çəkmək - şənlənmək, 
zövq almaq, vaxtını xoş, nəşə ilə keçirmək. 
Aparıb ver şərabə, nuş eylə; Məst olub, kef 
çəkib, xüruş eylə. S.Ə.Şirvani. [Barat Şərifə:] 
Mən? Mən [Almazın] yanında kef çəkmi- 
şəm? C.Cabbarlı. Kef(ini) sürmək - kef 
çəkmək, kefdə olmaq, kefə baxmaq. Ovuc- 
ovuc pulları alıb doldurur cibinə, kefini sü- 
rür. S. Rəhman. [Əliş:] Mən axmaq deyiləm, 
gələm yer əkəm; Bəylər kef sürələr, mən 
zəhmət çəkəm. Z.Xəlil. Kefdə olmaq - bax 
kef(ini) çəkmək. Zərnigar baxıb gördüm 
ki, bağbanın oğlu Murquz bunun bağında 
bir qıznaıı kefdədi. (Nağıl). Kefdən düş- 
mək -bax kefi pozulmaq. Kefə baxmaq 

- vaxtını kefdə keçirmək, əylənmək. Əy- 
ləndim, baxdım kefə; Gürcülərin toyunda. 
Ə. Cavad. Olmazını bir maşında gedib düşək 
bir evə; Gəzək restoranları, baxaq bir yerdə 
kefə! S. Rüstəm. Kefə batmaq - kef içində 
olmaq, kef çəkmək. Kefi açılmaq - şadlan- 
maq, könlü açılmaq, fikri dağılmaq, əhvalı 
yaxşılaşmaq. Hovuza girən qaşqabaqlı çıx- 
mazdı, qəmgin adam da oraya girsəydi, kefi 
açılardı. Çəmənzəminli. [Gülpəri Nurəd- 
dinə:] Dərslərin qurtarandan sonra da yol- 
daşlarını götürüb gəzməyə get ki, kefin açıl- 
sın. S.S. Axundov. Kefi ala dağda olmaq - 
bax kefi kök olmaq. Firidım dörd ildir nər 



658 




KEF 



KEF 



kimi vuruşur, bu saat onun kefi ala dağdadır. 

M. Hüseyn. Kefi duru olmaq - bax kefi 
durulmaq. Kefi durulmaq - 1) bax kefi 
açdmaq. Kefin durulanda, könlün olanda; 
Bizə gələn ayaqların var olsun. Xəstə Qasım. 
..Dalğaların ağ köpükləri çoxalanda elə bil 
onun kefi durulub könlü açılır. M.Hüseyn; 
2) keflənmək, nəşələnmək (içkidən). Məc- 
lis quruldu, keflər duruldu; Saqi dolandı, ruh 
təzələndi. "Koroğlu”. [Əliş Əzizə:] İştahan 
çəkirsə, mən ölüm, bir vur; Vuranda adamın 
kefi durulur. Z.Xəlil. Kefi gəlmək - birdən- 
birə həvəsə gəlmək, əhvalı yaxşılaşmaq. 
Keçən gün bazarda bir karvansaranın qa- 
bağında bir rəfiqimlə söhbət etdikdə birdən 
kefim gətdi, başladım bu misranı oxumağa. 

N. Vəzirov. Kefi istəmək - arzulamaq, arzu- 
sunda olmaq. „Xudayar bəyin əlində yekə 
dəyənək var, nə vaxt kefi istəyir qaldırır, nə 
vaxt kefi istəyir endirir. C. Məmmədquluzadə. 
Kefi istəyəndə - istədiyi vaxt, ürəyi istə- 
yəndə. Kefi kök (kefi kök, damağı çağ) 
olmaq - şad, nəşəli, sevinc içərisində olmaq, 
əhvali-ruhiyyəsi yaxşı olmaq, dərdi-qəmi 
olmamaq. [Məşədi ibad:] Sənin dövlətindən 
kefim çox kökdür. Ü.Hacıbəyov. Bu gün 
Əsgər ağanın kefi kök idi, heç bir təzə [vergi] 
icad eləmək fikrində deyildi. S. Rəhman. Kefi 
kök olanda aşıq, şübhəsiz; Ya nişandan gəlir, 
ya toydan gəlir. H.Arif. Kefi kökəlmək - 
bax kefi açılmaq. Əlimərdan evinə gəldi, 
yedi, içdi, kefi kökəldi. (Nağıl). [Musanın 
nəvəsi ilə atasının dostunun] kefləri kökəldi. 
Qantəmir. Kefi qalxmaq -bax kefi kökəl- 
mək. Kefi qalxdı, fikri duruldu, öz-özünə 
səbəbsiz yerə gülməyə başladı. S. Rəhman. 
Kefi qarışmaq (qarışıq olmaq) -bax kefi 
pozulmaq. Günlərin bir günü Ülkər Kövkəb 
xanımla kefdə idi. Birdən-birə onun kefi qa- 
rışdı. (Nağıl). Bəbir bəyin də kefi qarışıq idi. 
Mir Cəlal. Kefi olmamaq - 1 ) əhvalı yerin- 
də olmamaq. Adamın kefi olmayanda da şə- 
kil çəkdirməyə gələr? S.Vəliyev; 2) özünü 
xəstə kimi hiss etmək, balaca xəstə olmaq. 
Uşağın kefi yoxdur. Kefi özündə olmamaq 
- 1) özünü yaxşı hiss etməmək; 2) əhvalı 
pozğun olmaq. ..Kefi özündə olmadığını, nə 
isə, çox gərgin düşündüyünü Şəmsiyyə 
[Hikmət İsfahaninin] simasından bildi. 



M. İbrahimov. Kefi pozulmaq - ovqatı təlx 
olmaq, pərt olmaq, nəşəsi qaçmaq. Həkimül- 
mülk pis bir vəziyyətə düşdü. “Yox’’ desə, 
Hikmət İsfahaninin kefi pozulacaq və bəlkə, 
tərsliyə salıb, Mazəndəran malikanəsini 
verməyə razı olmayacaqdı. M. İbrahimov. 
Kefi saz (kefi saz, damağı çağ) olmaq - 
bax kefi kök (kefi kök, damağı çağ) olmaq. 
Ellərin kefi sazdır; Bu yaz bir başqa yazdır. 
M. Müşfiq. Əhmədin kefi saz, damağı çağ- 
dır. Mir Cəlal. Kefi sazalmaq -bax kefi 
kökəlmək. Görürsən nənəni ilə bir saat otu- 
randa necə kefi sazaldı? Mir Cəlal. Kefi 
yerində olmaq - normal vəziyyətdə olmaq. 
Kefi yuxarı olmaq -bax kefi kök olmaq. 
[Qaçay:] Bu gur işıq o deməkdir ki, Mah- 
mud evdədir və kefi çox yuxarıdır. Z.Xəlil. 
Kefimin o vaxtı deyil - vəziyyətim, halım, 
əhvalım yaxşı deyil. [Odabaşı Xudayar 
bəyə:] A kişi, sən Allah, zarafat eləmə. Mənim 
kefimin o vaxtı deyil. C.Məmmədquluzadə. 
Kefindən qalmamaq - daim kef, nəşə içə- 
risində yaşamaq. Kərim baba heç bir şeyə 
əhəmiyyət verməyib, nəşəsindən, kefindən 
qalmazdı. A.Şaiq. O ki özii, dünyanın; Bil- 
kefindən qalmayıb. N.Rəfıbəyli. Kefinə 
bax - necə istəyirsən, özün bil. Öz kefinə 
bax, kişi, dad ver, dad al! Qoy babalın boy- 
numa, get, ar\>ad al! M.Ə. Sabir. Kefinə bu- 
raxmaq - özbaşına buraxmaq, istədiyi kimi 
hərəkət etməyə imkan vermək. [Qızıl 
Arslan:] Lakin bu dəfə sizi əvvəlki kefinizə 
buraxmayacağam. M. S. Ordubadi. Kefinə 
dəymək - ürəyini sındırmaq, ürəyinə dəy- 
mək. Qəssab Alı fikirləşdi ki, [Koroğlu] belə 
danışır, bunun kefinə dəyib, Eyvazı əlindən 
almaq heç kişilikdən deyil. “Koroğlu”. Kefi- 
nə dəymə, söyə ya sənə, ya qardaşına. 
M.Ə. Sabir. [Tükəzban xala:] Cavandır, kefi- 
nə dəymə... fəhər yerinin adəti budur. Qan- 
təmir. Kefinə soğan doğramaq - qanını 
qaraltmaq, nəşəsini qaçırmaq, dilxor etmək. 
[Miri:] ..Canım, kefimizə soğan doğrama! 
M.Hüseyn. Yavərin oynaq gözlərində bir 
ocağın nuru var, üzündə bir dünyanın 
sevinci var - bu anında onun kefinə soğan 
doğramaq insafdan, kişilikdən deyil. İ.Məlik- 
zadə. Kefinə toxunmaq -bax kefinə dəy- 
mək. Bu söz .. Molla Məmmədəlinin kefinə 



659 




KEFAL 

toxundu. S. Rəhman. Kefinə yatmaq (gəl- 
mək) - xoşuna gəlmək, ürəyindən xəbər 
vermək. Kefini açmaq - fikrini, qəmini, 
kədərini, dərdini dağıtmaq; nəşələndirmək. 
Aşığı görəndə Mahmud bəy çox sevindi ki, 
bunu bir az oxutdurub kefini açsın. “Qurbani”. 
Əlisa, hirslənmiş ağsaqqal həkimin kefini 
açmağa çalışdı. S. Rəhimov. Kefini durult- 
maq -bax kefini açmaq. Kefini kök elə- 
mək (saxlamaq) - 1 ) nəşələndirmək, ruh- 
landırmaq, şadlandırmaq. [Çoban:] Oğlan, 
əhvalatdan mən də indi xəbərdar oldum.. 
Pəri cadunun vanında öz kefini kök saxla. 
Ə. Haqverdiyev; 2) kefini kök elə! (et!) 
şəklində - təskinlik məqamında və ya kina- 
yə ilə "darıxma, fikir etmə” mənasında. 
Kefini qarışdırmaq -bax kefini pozmaq. 
Əgər xəbər alsan Molla Səfini; Doğru- 
dürüst qarışdırıb kefini. Q.Zakir. Kefini poz- 
maq - əhvalını pozmaq, kədərləndirmək, 
qanını qaraltmaq, nəşəsini dağıtmaq. Kefini 
heç pozma, Vətən qardaşı; Əzilər dediyin 
ilanın başı. S.Vurğun. Havanın pozulması 
Zərrintac xanımın da kefini pozdu. S. Rəhi- 
mov. Nə kefdəsən? - birisinin əhvalının, 
səhhətinin, güzəranının necə keçdiyini 
soruşarkən işlədilən ifadə. Cümşüd bəy dedi: 
- Salaməleyküm, qonşu, nə kefdəsən? 
E. Sultanov. Öz kefində olmaq (gəzmək) - 
başı kefə qarışmaq, kefdə olmaq. Quşlar öz 
keflərində idilər. A.Divanbəyoğlu. Hərə öz 
kefində idi. S. Rəhman. Xanımlar öz keflə- 
rində idilər, gülmək, danışmaq öz qaydası 
ilə davam edirdi. Ə.Vəliyev. Öz kefinə - 
1) istədiyi kimi, özü bildiyi kimi; 2) nəşə 
ilə, nəşələnə-nəşələnə, şənlənə-şənlənə. 
Cavan, eşşəyin noxtasını boşlayıb, onu öz- 
başına buraxdı, eşşək harın yorğa yerişlə öz 
kefinə gedirdi.. E. Sultanov. Öz başlarına bu- 
raxılmış atlar öz kefləri ilə addımlayırdılar. 
S. Rəhimov. 

KEFAL \yun. ] zooi. Yanlardan basıq, uzun 
bədəni olan dəniz balığı. 

KEFALKİMİLƏR cəm. zool. Kcfal və bəzi 
başqa balıqların daxil olduğu fəsilə. 

KEFCİL bax kefçi. Bu adamın hərəkə- 
tindən və simasından gəncliyində çox igid 
və kefcil bir dəliqanlı olduğu anlaşılırdı. 
A. Şaiq. Əziz əyri-əyri Zeynala baxdı. Bu 



KEFLƏNMƏK 

baxışlarından hiss edilirdi ki, onun bu qır- 
mızısifət, kefcil oğlandan o qədər də xoşu 
gəlmir. Ə.Əbülhəsən. 

KEFCİLLİK is. Kef çəkməyi sevmə, vax- 
tını kefdə keçirmə, içkiyə aludəlik. [Mirzə 
Cəmil:] [Paşa bəyi] öldürsə, elə bu kefcillik 
öldürəcək. Ə.Vəliyev. 

KEFÇİ is. və sif. 1. Vaxtını kefdə keçirən, 
kef çəkməyi sevən adam; kefcil. ..Teymur ağa 
həm məşhur kefçi, həm də nüfuzlu və vurub- 
yıxan cavanlardan idi. M. S. Ordubadi. 

2. məc. Öz danışığı, hərəkəti ilə başqala- 
rının kefini açan, başqalarını əyləndirən adam 
haqqında. 

KEF-DAMAQ bax kef 2-ci mənada. 

0 Kef(də)-damaqda olmaq - bax kefdə 

olmaq (“kef ’də). O vaxt xanların dəmi hələ 
saz idi, xanlar gələcəklərini bitməyib, öz 
keflərində-damaqlarında idilər. E. Sultanov. 
Kefə-damağa baxmaq - bax kefə baxmaq 
(“kef ’də). Əziziyəm bu dağa; Bu bağçaya, 
bu dağa; Aş barıdan, dolan gəl; Baxaq kefə- 
damağa. (Bayatı). Kefi-damağı kökəlmək 
-bax kefi kökəlmək (“kef ’də). ..Biləııdər 
dilləndiyi zaman, Səməndər kefi-damağı 
kökəlmiş halda ucadan güldü. M. Hüseyn. 

KEF-ƏHVAL bax kef 1-ci mənada. 
[Kərbəlayı Qubad:] Ağanın kefi-əhvalı ne- 
cədir? Ü.Hacıbəyov. Tahir .. həm Nərgizin 
özünün, həm də ata-anasının kefini-əhvalını 
soruşdu. M.Hüseyn. 

KEFXANA is. [ər. kef və fars, xanə] Kef 
çəkilən yer, kef yeri. 

KEFİR is. Qatığa oxşar, süddən qatı qidalı 
içki. 

KEFLƏNDİRİLMƏ “Kefləndirilmək”- 
dən fis. 

KEFLƏNDİRİLMƏK məch. içki və s. içir- 
dilib kefli edilmək; sərxoşlandırılmaq. 

KEFLƏNDİRMƏ “Kefləndirmək” dan fis. 

KEFLƏNDİRMƏK icb. İçki və s. içdirib 
kefli etmək; sərxoşlandırmaq. 

KEFLƏNMƏ “Keflənmək” dən /w. 

KEFLƏNMƏK / içib məst olmaq, kefli 
hala düşmək; sərxoşlanmaq. [Mozalanbəy:] 
Gördüm qarabağlıdır, bərk keflənib. Ə.Haq- 
verdiyev. [Qonaqlar] tamamilə keflənməmiş- 
dilərsə də, yarımsərxoş bir halda bulunur- 
dular. S. Hüseyn. Çoxları mey içdi meyxanə- 



660 




KEFLİ 

lərdə; Kefləndi, amma ki, Xəyyam olmadı. 

M. Rahim. 

KEFLİ sif. 1. içki içərək keflənmiş; sər- 
xoş. Kefli adam. - Rəşid bəy bərk kefli idi, 
ona görə də nə dil aça bildi, nə bir söz dedi, 
ancaq zarıldayıb zıqqıldayırdı. E. Sultanov. 

2. Bax kefçi 2-ci mənada. 

KEFLİ-DAMAQLI b a x kefçi 2-ci məna- 
da. Biri kefli-damaqlı ; Birinin ömrü boyu; 
Nəsibi hicran oldu. H.Arif. 

KEFLİ-KEFLİ zərf Kefli halda, sərxoş 
halda. 

KEFLİLİK is. Kefli adamın halı; sərxoş- 
luq, məstlik. 

KEFSİZ sif. 1. Yüngül xəstə, naxoş, azarlı. 
O dəm deyir biri dustaqların: - Bəradərlər! 
Nə var, neçiin belə kefsiz, fıkirlisiz yeksər? 
A.Səhhət. □ Kefsiz olmaq - b a x kefsizlə- 
mək 1-ci mənada. Gülpəri bir qədər kefsiz 
olduğu üçün axşamdan yatmışdı. S.Hüseyn. 

2. məc. Kədərli, qəmgin, halı pərişan, 
məyus, pərt. Niyə belə kefsizsən? - Nəbigil 
ismayılın tutulmasından çox kefsiz (z.) ol- 
dular. “Qaçaq Nəbi”. [Gülnaz:] Sərx’ər, bu 
gün səni çox kefsiz (z.) görürəm, nə olub 
məgər? Ü.Hacıbəyov. 

KEFSİZCƏSİNƏ zərf Kefsiz halda, kef- 
siz bir tərzdə, qəmgincəsinə, pərişancasına. 
Bir gün işdən qayıdan zaman Cəmilə xanım 
kefsizcəsinə Əhmədi qarşıladı. S. Rəhimov. 

KEFSİZLƏMƏ “Kefsizləmək”dən fis. 

KEFSİZLƏMƏK/ 1. Yüngül xəstələnmək, 
naxoşlamaq, azarlamaq. Uşaq kefsizləyib. 

2. məc. Kədərli və pərişan olmaq, qəm- 
ginləşmək, məyuslaşmaq. [Zərrintac xanım:] 
..Həftəbaşı .. ərinin kefsizləməyini istəmir. 
S. Rəhimov. 

KEFSİZLƏNDİRMƏ “Kefsizləndirmək”- 
dən fis. 

KEFSİZLƏNDİRMƏK icb. 1 . Yüngül xəs- 
tələnməsinə, naxoşlamasına, azarlamasına 
səbəb olmaq. Uşağı soyuğa verib kefsizlən- 
dirmək. 

2. məc. Kədərləndirmək, pərişan etmək, 
qəmginlə şdirmək, məyus etmək. Xəbər onu 
kefsizləndirdi. 

KEFSİZLİK is. 1 . Azca xəstəlik, naxoşluq. 

2. məc. Əhval pozğunluğu; pərişanlıq, 
qəmginlik, məyusluq, pəıtlik. Arvad Zeynalı 



KEŞİK 

bu axşam kefsiz gördü, lakin bu kefsizliyə 
ayrıca məna vermədi. Çəmənzəminli. [Gül- 
sənəm] kefsizliyinin səbəbini xəbər alanlara 
çox könülsüz cavab verirdi. M.Hüseyn. 

KEKS [ing. cake, cəmi cakes] Yumurta, 
şəkər vurulmuş, kişmişli xəmirdən bişiri- 
lən, şirin çörək növü. Qozlu keks. 

KEQL 1 [alnı.] Müəyyən qaydada düzül- 
müş çəlikləri ağac şarla vurub yıxmaqdan 
ibarət oyun. Keql oynamaq. // Həmin oyun- 
da işlədilən çəliklər. 

KEQL 2 [alnı.] Mətbəə hürufatı ölçüsü. 

KELTLƏR cəm. Qədim zamanlarda Qərbi 
Avropada yaşamış tayfalardan biri. □ Kelt 
dilləri - Hind-Avropa dilləri ailəsi qrupla- 
rından biri. 

KENQURÜ [ing. əsli Avstraliya dilindən] 
zool. Qabaq ayaqları qısa, dal ayaqları uzun, 
hoppana-hoppana gəzən, hərəkət edən ki- 
səli heyvan (Avstraliya və Yeni Qvineyada 
yayılmışdır). 

KEPKA [rus. əsli fr.] Günlüyü olan 
yumşaq kişi baş geyimi. Drap kepka. Qara 
kepka. Kepkasını çıxarmaq. - Nimdaş kep- 
kasını çıxardıb yaş əlini başının dazına çə- 
kəndə Bağırın canına bir sərinlik yayıldı. 
İ.Məlikzadə. Dama-dama kepkamdan; 
zolaq-zolaq köynəyimdən; bir də ləng yeri- 
şimdən; tanıyarsan məni. R.Rza. 

KEPKALI sif. Başında kepka olan, başına 
kepka qoymuş. Kepkalı oğlan. 

KERAMİKA [yun. ] Dulusçuluq məmulatı; 
saxsı istehsalı; dulusçuluq. Keramika istehsalı. 

KERATİN [yun. keras - buynuz] Buynuz, 
yun, lələk, saç və s.-də olan zülali maddə. 

KERATİT [yun. keras - buynuz] tib. Gö- 
zün buynuz qişasının iltihabı. 

KEROQÄZ [rus.] Ağ neftlə yanan qızdı- 
rıcı cihaz - səssiz primusun bir növü. 

KEŞAKEŞ [fars.] bax keşməkeş. Tab 
etməyib keşakeşi-sevdayə; Fərhad dağa 
qaçdı. Məcnun səlırayə. Q.Zakir. 

KEŞİK is. Qarovul, güdük; qoruma. 
□ Keşik çəkmək - 1) qarovul çəkmək, bir 
obyekti qorumaq. Dəlilər .. dağın dörd tərə- 
fində keşik çəkərdi. “Koroğlu”. [Əbdül:] 
Məni malların keşiyini çəkmək üçün qoyub- 
lar. C. Cabbarlı. [Gənclər] şəhərin, insanla- 
rın keşiyini çəkirlər. H.Seyidbəyli. // Məc. 



661 




KEŞİKÇİ 

mənada. Lay-lay beşiyim, lay-lay; Evim- 
eşiyim, lay-lay ; Sən get şirin yuxuya; Çəkim 
keşiyin, lay-lay. (Layla). [Muxtar dayı Nər- 
gizin anasına:] iki əsgər kimi [Nərgizin] 
sağında-solunda dayanıb keşiyini çəkəcəyik. 
Ə.Məmmədxanlı; 2) məc. dayanıb gözləmək, 
izləmək, güdmək. Səhərdən burada keşik 
çəkirəm. - Ağcaqız bir tərəfdə bunların ke- 
şiyini çəkməkdə olsun. “Aşıq Qərib’’. Ke- 
şikdə durmaq (dayanmaq, olmaq) - bax 
keşik çəkmək. Qalmışam eşikdə mən; Bil- 
qızıl beşikdə mən; Yar bağçaya gələndə; 
Duraram keşikdə mən. (Bayatı). Keşiyində 
durmaq (dayanmaq) - qoruyub müdafiə 
etmək. Vətənin keşiyində durmaq. - Yuxu- 
sunu alan Həcər də gün çırtlar-çırtlamaz 
yerindən qalxıb ərinin keşiyində dayandı. 
S. Rəhimov. ..Burada sərhədin keşiyində 
duranlar .. yalnız rəsmi sərhədçilər deyil. 
M.Rzaquluzadə. 

KEŞİKÇİ is. Adətən silahlı surətdə keşik 
çəkən, mühafizə edən, qoruyan adam; qa- 
rovulçu. Keşikçilər Eyvazgili aparıb saldılar 
dama. “Koroğlu”. Bir-iki nökər yüyürüb, 
şəhər qapısı keşikçilərinə xəbərə getdi. 
Çəmənzəminli. Kənd içində .. batalyon 
keşikçisindən başqa kimsə görünmürdü. 
Ə.Əbülhəsən. // Məc. mənada. ..Gecələr bu 
dilrübanın keşikçisi, gündüzlər qulu oldum. 
A.Divanbəyoğlu. 

KEŞİKÇİBAŞI is. köhn. Keşikçilərin baş- 
çısı, böyüyü. Keşikçibaşıya xəbər verdilər. 
M. S. Ordubadi. 

KEŞİKÇİLİK is. Keşikçinin işi, vəzifəsi; 
qarovulçuluq. 

KEŞİKXANA is. Keşikçilərin olduğu, yer- 
ləşdiyi bina; qarovulxana. Onların dalınca 
sarayın keşikxana qulamları çıxdı. P.Makulu. 

KEŞİŞ is. Xristianlarda: yepiskop ilə dya- 
kon arasında ruhani rütbəsi və bu rütbəni 
daşıyan ruhani. [İblis Arifə:] İç də, bax, 
sonra duyarsan nə imiş; Ən gözəl töhfə, 
keşiş göndərmiş. H.Cavid. Ədalətin şərbəti- 
nə; İlk dəfə kim zəhər qatdı? Keşişləri, Həm- 
zələri; Kim yaratdı; Nə yaratdı? B. Vahab- 
zadə. 

KEŞİŞLİK is. Keşişin vəzifəsi, işi. Keşiş- 
likdən çıxdın, ermənilikdən ki çıxmamısan. 
(Ata. sözü). [Keşiş:] Bu axundluqla keşişliyi 



KEYFİYYƏT 

boynumuza qoyub, dünyanı bizə haram elə- 
yiblər... Çəmənzəminli. 

KEŞİŞSİFƏT sif. Keşiş kimi uzun saqqalı 
olan; görünüşcə, qiyafəcə keşişə oxşayan. 
Hamı boynu zəncirli, keşişsifət, uzun çal- 
saqqal, qarapaltar kişinin ağzından çıxacaq 
hökmün necə olacağına müntəzir idi. Mir 
Cəlal. 

KEŞKƏ is. тәһ. 1 . Dərinin üzərində əmə- 
lə gələn ərp. Əli keşkə atıb. 

2. Quru meyvənin üstündə şəkərdən əmə- 
lə gələn ağ qat. Əncir qurusu keşkə atıb. 

KEŞKƏL is. məh. 1 . Əkin yerinə çəkilən 
kiçik su arxı. Dar bir su keşkəlinin yanındakı 
dəyədə atlarım saxladılar. S.Rəhman. 

2. Kiçik çay və ya arxın üstündən keçmək 
üçün uzadılmış tir, ağac. 

KEŞKƏLƏNMƏ “Keşkələnmək”dən f.is. 

KEŞKƏLƏNMƏK f. məh. Keşkə atmaq, 
üstü qabıq tutmaq. 

KEŞKƏLİ sif. məh. Keşkə atmış, keşkəsi 
olan. Keşkəli əncir qurusu. 

KEŞMƏKEŞ is. [fars?] Çəkhaçək, çəkiş- 
mə, dartışma. 

KEŞNİŞ is. Yeyilən, xörəyə tökülən xo- 
şiyli göyərti növü, iki dəstə keşniş. Xörəyə 
keşııiş tökmək. Keşniş doğramaq. - Bədnal 
atı nallıyaıı vaxtda yumşaltmaqdan ötrü 
məsləhət edirlər ki, bir dəsmala bir neçə 
damcı keşniş ətri töküb onun burnuna tut- 
sunlar. “Əkinçi”. 

KEY sif. Hissiz, duyğusuz, süst; cansız 
kimi. Key adam. Key (z.) olmaq. - Biçarə kişi, 
qanmağa başın hələ keydir; Axır mənə bil- 
söylə görüm, elm nə şeydir? M. Ə. Sabir. 
Durna key bir qorxu ilə ananın gözlərinə 
baxdı.. I. Əfəndiyev. 

key-key zərf Key halda, süst halda. Ta- 
rıverdi yerə düşüb, key-key Məcidin qaba- 
ğına yeridi. S. Rəhimov. 

KEYBƏND is. Üzü hamar, astarı tüklü saya 
palaz növü. [Dərviş:] Qoca arvad bir kilim, 
bir keybənd gətirdi. A.Divanbəyoğlu. 

KEYF bax kef. [Əliməmməd:] Neçə belə 
bayramlar görək, keyfimiz kök, damağımız 
çağ olsun! Çəmənzəminli. O mühəndis qıza, 
o doktor qıza; Mən də şeir yazım keyfim gə- 
ləndə. M.Müşfıq. 

KEYFİYYƏT is. [ər.] 1. Bir şey və ya 
şəxsi başqasından fərqləndirən xüsusiyyət, 



662 




KEYFİYYƏTCƏ 

əlamət (əsasən, müsbət xüsusiyyət, əlamət). 
İnsanın ən yaxşı keyfiyyəti. - Yoxsa bu key- 
fiyyətə rah neçin verməyir? Gah verir 
filməsəl, gah neçin verməyir? M. Ə. Sabir. 

2. Bir şeyin dəyərlik, yararlıq, ləyaqət 
dərəcəsi. Hər yerdə kəmiyyət, keyfiyyət ba- 
rəsində danışıq gedirdi. S. Hüseyn. Dərs key- 
fiyyəti ıığrunda ciddi mübarizə aparırlardı. 
S. Rəhimov. 

3. Fəlsəfədə: əşyanı, hadisəni və ya pro- 
sesi, onun başqa şey deyil, məhz özü oldu- 
ğunu müəyyənləşdirən xüsusiyyət. Kəmiy- 
yət və keyfiyyət. Kəmiyyətin keyfiyyətə keç- 
məsi qanunu (dialektikanın əsas qanunların- 
dan biri). 

4. Qəziyyə, vəziyyət, hadisə. [Hacı Nuru 
şair:] Hələ bir qulaq asın, [şeri] oxuyum, 
görün bu keyfiyyəti necə bəlağət və fəsahətlə 
bəyan etmişəm. M.F.Axundzadə. Çünki qarı 
bildi bu keyfiyyəti; Özgə sayaq oldu onun 
niyyəti. A. Səhhət. Səhər qızın atası, Hacı 
Əbdüləzimin dükanına gedib keyfiyyəti söy- 
lədi. Ə.Haqverdiyev. 

KEYFİYYƏTCƏ sif. Keyfiyyətinə görə 
fərqlənən. Keyfiyyətcə yaxşı mal. Keyfiy- 
yətcə pis mal. 

KEYFİYYƏTLİ sif. 1 . Müəyyən keyfiy- 
yətə malik olan. Yaxşı keyfiyyətli. Orta key- 
fiyyətli. 

2. Keyfiyyətcə yüksək olan; yaxşı, əla. 
Keyfiyyətli mal. Keyfiyyətli polad. 

KEYFİYYƏTLİLİK is. Müəyyən keyfiy- 
yətə malik olan şey və s.-nin xüsusiyyəti, 
halı. 

KEYFİYYƏTSİZ sif. Keyfiyyəti pis olan; 
pis, alçaq. Keyfiyyətsiz mal. Keyfiyyətsiz ma- 
terial. 

KEYFİYYƏTSİZLİK is. Keyfiyyətsiz şey 
və s.-nin xüsusiyyəti, halı. 

KEYİDİCİ bax keyləşdirici. Keyidici 
dərman. 

KEYİKDİRİLMƏ “Keyikdirilmək”dən 

fis. 

KEYİKDİRİLMƏK bax keyləşdirilmək. 

KEYİKDİRMƏ “Keyikdirmək”dən f. is. 

KEYİKDİRMƏK bax keyləşdirmək. 

KEYİKMƏ “Keyikmək”don f.is. 

KEYİKMƏKbax keyimək. 

KEYİMƏ “Keyimək”dən/;s. 



KEYLƏŞDİRMƏK 

KEYİMƏK/ 1 . Hərəkət qabiliyyətini itir- 
mək, qurumaq, çəng olmaq, keyləşmək. 
Hatənı xanın qolu keyiyib dondu, onun gözü 
pər-pər çaldı. S. Rəhimov. [Səlbinin] ayağı 
elə keyimişdi ki, barmaqlarını kəssəydilər xə- 
bəri olmazdı. Ə.Vəliyev. 

2. məc. Hiss və dərk etmə qabiliyyətini 
itiımək, donub qalmaq, quruyub qalmaq; küt- 
ləşmək, süstləşmək. Şeir adı eşidəndə cəmi 
vücudum keyidi, başım fırlanmağa başladı. 
Çəmənzəminli. Yenə güllə atılırdı, lakin Tər- 
lanın qulaği keyimişdi. M.Hüseyn. // məc. 
Azalmaq, zəifləmək, keçmək. Ağrısı bir az 
keyimişdi. 

KEYİMİŞ fsif 1 . Hərəkət qabiliyyətini 
itirmiş, çəng olmuş; qurumuş. Keyimiş əl. 
- Talib xanla vasavul üzüyuxarı qalxıb, qa- 
pıdan bir az aralıda keyimiş halda yerə düş- 
dülər. S. Rəhimov. [Qızın] keyimiş dizləri 
sanki hissini itirmişdi. Mir Cəlal. 

2. məc. Keyləşmiş, süstləşmiş, kütləşmiş, 
donub qalmış. Həkimiilmülkün keyimiş id- 
rakı vəziyyəti dərk edəcək halda deyildi. 
M. İbrahimov. 

KEYİŞMƏ “Keyişmək”dən f.is. 

KEYİŞMƏK bax keyimək. Qədir həm 
yorulmuş, həm də qıçları sanki tutulmuş, 
keyişnıişdi. Mir Cəlal. 

KEYİTMƏ “Keyitmək”dən f.is. 

KEYİTMƏK bax keyləşdirmək. Həyə- 
canlı sözlər soyuq su damlaları kimi Zibey- 
dəııiıı üzərinə tökülüb, onu keyitdi. Çəmən- 
zəminli. Həkimin verdiyi ağır xəbər elektrik 
cərəyanı kimi [qızın] qəlbinə çarpıb, bütün 
əsəblərini keyitmişdi. İ. Əfəndiyev. 

KEYLƏŞDİRİCİ sif. Keyləşdirən, key 
edən, hissizləşdirən. Keyləşdirici iynə {dər- 
man). - Yerli təsir göstərmək üçün [dərman- 
lara] aııtiseptik, biizücü, keyləşdirici, ağrıkə- 
sici və başqa maddələr daxil edirlər. R. Əliyev. 

KEYLƏŞDİRİLMƏ “Keyləşdirilmək”- 
dən f.is. 

KEYLƏŞDİRİLMƏK məch. Key edilmək; 
hissizləşdirilmək. 

KEYLƏŞDİRMƏ “Keyləşdirmək”dən/ is. 

KEYLƏŞDİRMƏK/ 1 . Key hala salmaq; 
hissizləşdirmək. İynə vurub əti keyləşdirmək. 

2. məc. dan. Keyləşməsinə, süstləşməsinə, 
donub qalmasına səbəb olmaq; sarsıtmaq. 
Bu xəbər onu keyləşdirdi. 



663 




KEYLƏŞMƏ 

KEYLƏŞMƏ "Keyləşmək ” dən f. is. 

KEYLƏŞMƏK bax keyimək. Gülnaz, hiss 
və duyğuların keyləşdiyi, ilk məhəbbətin 
açılmadan solduğu, ümidsizlik içərisində 
daşa dönmüş qəlbini ərbaba verdi. M.İbra- 
himov. Sənubər başı keyləşəııə .. qədər oxu- 
du. B. Bayramov. 

KEYLİK is. 1. Keyləşmiş, hissizləşmiş 
şeyin halı. Əlin kevliyi. 

2. məc. Süstlük, kütlük, hissizlik. Şirin 
özündə bir keylik hiss edirdi. I.Əfəndiyev. 

KEYSU is. [fars.] klas. Uzunsaç, zülf, hö- 
rük. Belə türrə, belə keysıı, - belə saç; Belə 
qəmzə, belə qaşü göz olmaz. Q.Zakir. F ir- 
qətindən qara bağrım olub su; Alıbdır qəra- 
rım o zülfü keysu. Aşıq Məhəmməd. 

KƏBƏ is. [ər.] 1. Məkkədə müsəlmanla- 
rın müqəddəs saydıqları bina - qibləgah. Ey 
həqqi hər yerdə hazırdır deyən əgrinəzər; 
Bəs nə mənada seçərsən Kəbədən bütxanəni? 
Nəsimi. [Şeyx Nəim:] Eylədin Kəbə qarşı- 
sında yəmin; O bu gün məhv olurmu bir qız 
için? H.Cavid. // məc. Əsas, mərkəz. Mərhum 
Molla Tarqulıı həmişə deyərdi ki. Danabaş 
kəndi yer üzünün Kəbəsidir, yəni mərkəzidir. 
C. Məmmədquluzadə. 

2. məc. Ən əziz, ən istəkli, ən müqəddəs 
sayılan şey haqqında. [İmran:] Onun Kəbəsi 
mücrüdür ki, gündə yeddi dəfə başına dolan- 
sın. S.S.Axundov. 

KƏBİN is. [fars.] köhn. 1. Evlənmə əsna- 
sında kişi (oğlan) tərəfindən qadına (qıza) 
vəd edilən nikah bahası; başlıq, mehr. 
[Mərcan bəy:] ..Qabaqda axmaqlıq edib, 
kəbin pulunu beş min manat yazdırmışam. 
Ü.Hacıbəyov. Aıvad bədbəxt olub atası evin- 
də qalardı. Atası da axuııd otağında, divan- 
xanalarda kəbin və talaq davası edərdi. 
H. Sarabski. 

2. İzdivac, nikah; evlənmənin qanuni şək- 
lə salınması. Kəbin əhvalatını bitirməkdən 
ötrü əvvəlcə mənim bu əqdim .. qeyd olun- 
malı idi. T.Ş.Simurq. □ Kəbin kağızı - kəbin 
şərtlərinin yazıldığı kağız, evlənmə haqqın- 
da şəhadətnamə. Elər birisi ki razı olsa, 
onda gərək dübarə Abbas Məhəmməd oğlu- 
na nikah oxuna və kəbin kağızı yazıla.. 
M.F.Axundzadə. Kəbin kağızını almamış gə- 
lim' bayıra çıxarmazdılar. H.Sarabski. Kəbin 



KƏBİNSİZ 

kəsdirmək - evlənməsini müvafiq məra- 
simlə qanuni şəklə saldırmaq. [Ağamehdi] 
.. kəbin kəsdirdi və [Gülnazı] götürüb öz 
evinə apardı. E.Sultanov. Kəbin kəsmək - 
evləmnə ayini icra etmək, evlənməyi qanuni 
şəklə salmaq, nikah kəsmək. İrəvanda bir 
belə mirzənin hətta kəbin kəsdiyini görmü- 
şəm. Ə.Haqverdiyev. Kəbinini kəsmək - ərə 
getməsini qanuni şəklə salmaq. [Molla Səfi:] 
Pəh, bu olmadı ha! Mənə deyən gərəkdi, hə- 
pəııd, bu nə şəriətbazlıqdı... Kəbinini kəsəy- 
din qurtaraydı gedəydi... N.Vəzirov. Kəbi- 
nini vermək - boşamaq, talağını vermək. 
[Şamama cadu:] Onun da fikrini çəkəcək- 
sən? Bir yüz manat puldur, onun kəbinini 
verib, başından rədd elərsən, gedər işinə. 
Ə.Haqverdiyev. 

0 Kəbin(lər)i göydə kəsilib evlənmə- 
ləri tam zəruridir. Ənıiqızı ilə əmioğlunun 
kəbini göydə kəsilib. (Məsəl). [Allahqulu 
Çimnaza:] Sən də çalış, Sonanı Biiləndə gəlin 
gətir, bir-birini onlar çox istəyirlər. Elər cə- 
hətdən də babdırlar. Belələri üçün deyiblər 
ki, kəbinləri göydə kəsilib! Ə.Əbülhəsən. 
Kəbinim halal, canım azad! köhn. - adə- 
tən qadının məcburiyyət üzündən ərindən 
boşanmaq arzusunu bildirən ifadə. [Güllü:] 
Kağızımı ver, kəbinim halal, canım azad! 
Ə.Haqverdiyev. [Mərcan bəy Kəblə Qubada:] 
Amma əgər sən bir iş görə bilsən ki, arvadım 
mənə deyə: kəbinim halal, canım azad və 
məndən çıxıb gedə, onda sənə iki min manat 
nağd pul verərəm. Ü.Hacıbəyov. Kəbininə 
kəsilmək məc. - daim boynunda olmaq, boy- 
nuna qoyulmaq (bir iş, vəzifə). 

KƏBİNLİ sif. Kəbini olan; qanuni. [Səkinə 
xanım:] [Zeynəb] qardaşıma kəbinli arvad 
deyil idi ki, irs apara. M.F.Axundzadə. 
[Bahadır:] A kişi, nə deyirsən? Kəbinli qızı 
da qaçırmaq olurmu? N.Nərimanov. ..Zey- 
nəb, Allaha şükür, dul övrətdi, heç kəbinli 
də deyil. C. Məmmədquluzadə. 

KƏBİNLİLİK is. Kəbinli olma, kəbini 
olma, nikahlılıq. 

KƏBİNSİZ sif. Kəbini olmayan, rəsmi ni- 
kahı olmayan; qeyri-qanuni. Kəbiıısiz aıvad. 
- [Qaçay:] Onsuz da Pənah çoxdan tutul- 
malı idi. Lap Əntiqəııi evlərinə kəbiıısiz apa- 
ran günü... İ.Məlikzadə. 



664 




KƏBİNSİZLİK 



KƏDƏRƏNGİZ 



KƏBİNSİZLİK is. Rəsmi nikahın olmadığı 
hal; nikahsızlıq. 

KƏBİR sif. [ər.] klas. Böyük. // Is. məna- 
sında. [Koroğlu:] Qol-qola bağlayın, tutun 
əsiri ; Səğirin kəbirə qatın, gətirin! “Koroğlu”. 

KƏBLEYİ kölın. “Kərbəlayı” sözünün 
canlı dildə işlənən forması (bax kərbəlayı). 
[Səfərəli:] Kəbleyi! Sən başa düşmürsən. 
H.Nəzərli. 

KƏBUTƏR is. [fars.] klas. Göyərçin. Bir 
damdə gördü bir kəbutər. Füzuli. Neçə müd- 
dət qərq oldular tufana; Əmr etdi, kəbutər 
gəzdi hər yana. Aşıq Ələsgər. 

KƏC 1 sif. [fars.\ 1. Əyri. Qoy börküııü kəc 
qaşının üstünə, fırılda; Kəndin kimi bir lotivi- 
meydanını görcək. M.Ə. Sabir, iri, tutqun 
gözü, acıqlı qaşı; Etinasız, qürurlu, kəc ba- 
xışı. A.Səhhət. Kəc baxmaq - əyri baxmaq, 
pis niyyətlə baxmaq, pis gözlə baxmaq, eti- 
barsızlıq göstərmək. Ustadına kəc baxanın 
gözlərinə qan damar. (Ata. sözü). [Mirsadıq:] 
Hərgah başınızdakı papaqdırsa, sizi ona 
and verirəm, mənim arvad-uşağıma kəc bax- 
mayın. M.S.Ordubadi. Qonmamışıq dost gö- 
rünən düşmənlərin qınağından; Toy tutmuşuq 
kəc baxanın göyünə də, ağına da. R.Rza. 

2. Tərs, höcət. Kəc adam. - [Qapıçı:] 
Yaxşı tanıyıram kəc Əxistanı; Ya məni bo- 
ğazdan çəkdirər dara; Ya da ki, saldırar daş 
zindanlara. M.Rahim. □ Kəc başlamaq - 
tərsliyə başlamaq, inad eləmək, ziddinə get- 
mək, əksinə hərəkət etmək. [Məmişov:] Sən 
ki mənimlə kəc başladın, mən də məsələni yu- 
xarılara keçirərəm. M.Ibrahimov. Kəc danış- 
maq - əksinə danışmaq, tərs-tərs danışmaq. 

KƏC 2 bax gəc. 

KƏCAVƏ is. [fars.] Keçmişdə Şərqdə: 
səfərə çıxan adlı-sanlı adamlar üçün minik 
heyvanlarının, adətən, dəvənin üstündə dü- 
zəldilən örtülü yer. Nigar xanımı atdan düşü- 
rüb, kəcavəyə mindirdilər. "Koroğlu”. [Fazil:] 
..Bu vilayətdə olan dəli kişilərin övrətləri .. 
gərək öz ərlərinin qardaşlarına siğə olub bu 
kəcavələrə əyləşsinlər. C. Məmmədquluzadə. 
Qadınların istiqbalçı qafiləsi taxt-rəvan və 
kəcavələrdə gedir və hər kəsin nəzərini özü- 
nə cəlb edirdi. M.S.Ordubadi. 

KƏCBİN sif. [fars.] köhn. 1. Çəpgöz, qı- 
yıqgöz, çaş. Kəcbin adam. 



2. məc. Əyri gözlə baxan, hər şeyi əyri 
görən, yaxşı bir şey görməyən, xeyirxah ol- 
mayan. [Böyükxanım] şəhla gözlərin insa- 
niyyətcə nə qədər kəcbin olduğunu düşün- 
müşdü. M.S.Ordubadi. 

KƏCBİNLİK is. kölın. 1. Çəpgözlük, çaşlıq. 

2. məc. Pis nəzərlə baxma, hər şeyi tərs 
görmə, heç bir yaxşı şey görməmə. 

KƏCQABIRĞA sif. və is. dan. Tərs, inad- 
cıl, höcət. Kəcqabırğa adam. - Mən onun 
ağzı xeyrə açıldığını görməmişəm. Zalım 
oğlu kəcqabırğadır. Mir Cəlal. 

KƏCLİK is. 1 . Qıyqaclıq, çəplik. 

2. Tərslik, höcətlik. Dediyim sözümdə mən 
yenə varam; Məndə kədik də var, mərdanə- 
lik də. Ə.Vahid. 

KƏCMƏDAR sif. [fars, kəc və ər. mədar] 
klas. Birisinin istək və arzusunun əksinə 
hərəkət edən; nəhs. ..Mansur axırıncı dəfə 
fələkdən şikayət etmək üçün ağlar gözlərini 
göyə dikib tutqun və dilsuz kəlmələrlə təkəllü- 
тә başladı: - Kəcmədar dövran! C. Cabbarlı. 

KƏCPAPAQ sif. 1 . Papağını yan qoyan. 

2. məc. Forslu, qürrəli. Kəcpapaq oğlan. 

KƏCRƏFTAR rif. [fars.] Pis rəftarlı, rəf- 
tarı olmayan, yola getməyən. // məc. Nəhs, 
tərs, uğursuz. Ey Vidadi, gərdişi-dövrani- 
kəcrəftarə bax ; Ruzigarə qıl tamaşa, karə 
bax, girdarə bax. M.P. Vaqif. 

KƏDƏR is. [ər.] Qəm, qüssə, dərd, ruhi 
iztirab. [Maral:] Uff, bəxtiyarlıq içində ölmək, 
kədərlər, üzüntülər içində yaşamaqdan min 
qat xeyirli imiş... H. Cavid. Neçəsində fərə- 
him var; Neçəsində kədərim var. B.Vahab- 
zadə. Səmədin ürəyini sonsuz bir kədər və 
ümidsizlik doldurdu. İ.Hüseynov. //Kədərlə 
şəklində zərf- qəmli, qüssəli, dərdli. Kədər- 
lə başını aşağı dikmək. Kədərlə cavab ver- 
mək. -Azərbaycanda sevinc və şadlığa səbəb 
olan bu xəbər Həmədanda böyük bir kin və 
kədərlə qarşılandı. M.S.Ordubadi. 

KƏDƏRAVƏR sif. [ər. kədər və fars. 
...avər] klas. bax kədərləndirici. [Aslan] 
zəifləmişdi, qırışıq üzünü tük basmışdı, kədə- 
ravər bir görkəm almışdı. C. Cabbarlı. 

KƏDƏRƏNGİZ sif. [ər. kədər və fars. 
...əngiz] klas. bax kədəravər. Torpaqların 
üzərinə sərilmiş əlvan güllərin görünüşü 
qanlı bir otağın görünüşü qədər kədərən- 
gizdir. M.S.Ordubadi. 



665 




KƏDƏRLƏNDİRtCt 

KƏDƏRLƏNDİRİCİ sif. Kədər gətirən, 
qüssə gətirən; qəmləndirən, qüssələndirən. 
Kədərləndirici hadisə. Kədərləndirici xəbər. 
Kədərləndiricı mənzərə. 

KƏDƏRLƏNDİRİCİLİK is. Kədər gətir- 
mə, kədər vermə. 

KƏDƏRLƏNDİRİLMƏ “Kədərləndiril- 
mək” dən f.is. 

KƏDƏRLƏNDİRİLMƏK məch. Qəmlən- 
dirilmək, qüssələndirilmək, məyus edilmək, 
dərd (kədər) verilmək. 

KƏDƏRLƏNDİRMƏ "Kədərləndirmək”- 
don f.is. 

KƏDƏRLƏNDİRMƏK/ Kədərli etmək, 
qəmləndirmək, qüssələndirmək, çox məyus 
etmək. Xəbər onu kədərləndirdi. Uşağın xəs- 
təliyi ananı kədərləndirdi. - Bu .. kişinin son- 
suzluğu Ataşı istər-istəməz kədərləndirirdi. 
Ə.Vəliyev. [Elçin Sevincə:] İndi mən buraya 
gələndə eşitdiyim bir səs məni çox kədərlən- 
dirdi. Z.Xəlil. 

KƏDƏRLƏNMƏ “Kədərlənmək”dən f.is. 

KƏDƏRLƏNMƏK / Kədərə batmaq, 
qəmlənmək, qüssələnmək, çox məyus olmaq. 
Bu xəbərdən kədərləndi. Oğlunu görə bil- 
mədiyi üçün kədərləndi. - Sabir düşünür, 
kədərlənir, dərslərini hazırlamağa çalışırdı. 
S. Rəhimov. Səfər kişi bu sözdən kədərlən- 
miş kimi köksünü ötürdü. Mir Cəlal. 

KƏDƏRLİ sif. Qəmgin, dərdli, mükəddər, 
hüznlü. Kədərli ana. - Kədərli bir qəlbin 
yanıq fəğanı ; Yandırır ürəyi daşdan olanı. 
Ə. Cavad. Doğrudan da qız çox düşkün və 
kədərli idi. M. İbrahimov. //Kədər ifadə edən. 
Kədərli gözlər. Kədərli səs. Kədərli sifət. 
H Kədər verən, kədər gətirən, qəmgin edən; 
kədərlə dolu. Kədərli xəbər. Kədərli heka- 
yə. - Bu böyük itki, bu kədərli faciə bütün 
qohum-qardaşa, xüsusən Atabalaya çox ağır 
təsir etdi. A. Şaiq. 

KƏDƏRLİLİK is. Kədərli adamın hal və 
vəziyyəti; qüssəlilik, qəmlilik, dərdlilik. 

KƏDƏRSİZ sif. Kədəri olmayan, qəmsiz, 
qüssəsiz, dərdsiz. Kədərsiz adam. H məc. Şən, 
qayğısız, məsud. Kədərsiz həyat. - Nadir 
bulunur bizdə bulud, sis; Şən ruhumuzun 
üfqü kədərsiz. H.Cavid. 

KƏDƏRSİZLİK is. Kədərsiz adamın halı; 
qəmsizlik, qüssəsizlik. 



KƏFƏNLƏMƏK 

KƏF 1 is. \fars.\ Köpük (od üstündə bişən 
xörək və s.-də). Xörəyin kəfıni götürmək. 
Sabun kəfi. - Qazan daşdı, kəfın al; Qayna- 
dıqca kəfın al. (Bayatı). Mən əti doğrayıb 
qurtaranda Gülqədəm düyünün kəfiııi yığır- 
dı. Ə.Vəliyev. 

0 Kəf getmək dan. - oğurlamaq, çırpış- 
dırmaq, qoparmaq. Kəf gəlmək - hiylə iş- 
lədərək aldatmaq, kələk gəlmək. Gərək bu 
xəzinədardan göz olum ki, müştərilər bizini 
bu başısoyuğa kəf gəlməsinlər. “Kirpi”. Kəfə 
getmək - araya salıb mənimsəmək, özünə 
götürmək. [Salamov:] Adə, Bahadır bəy, sən 
ərinin yanında sırğalardan balaca söhbət 
sal, yoxsa qızıl sırğaları kəfə gedər, əri bil- 
məz. C. Cabbarlı. 

KƏF 2 bax kəfə. Əlinin kəfi qabar çalıb. 

KƏFƏ is. [ər.] Ovuc, əlin içi, aya. Bir az 
kənarda bir övrət çömbəlib və çənəsini hər 
iki əlinin kəfəsinə qoyub qaşqabaqla Əhmə- 
din ağlamasına tamaşa edirdi. C. Məmməd- 
quluzadə. 

KƏFƏN is. [ər.] 1. Meyitin sarındığı ağ, 
bez. Kəfən oğrusundan adamlıq ummazlar. 
(Ata. sözü). 

2. Keçmişdə: zəvvarların, dindar, möv- 
humatçı müsəlmanların dini ayinlər zamanı 
geydikləri kəfənə oxşar uzun ağ paltar. 

3. məc. Ölüm rəmzi kimi. Azəri torpağı 
son kəfənimdi; Doymaram bu qara bezim- 
dən mənim. M.Araz. 

4. məc. Ağ örtük. Göylər matəmlilər kimi 
qara çarşaba bürünmüş, dağlar, çöllər ağ 
kəfənlə örtülmüşdür. A.Şaiq. 

0 Kəfəni saralmamış - ölümündən az 
müddət keçmiş. Kəfəni yırtmaq - ağır, 
təhlükəli xəstəlikdən qurtarmaq (durmaq). 
[Şofer:] Qardaşım .. özü də yaralanıb, 
xəstəxanaya düşüb, amma yenə kəfəni yırtıb 
çıxıbdır. M. Hüseyn. Kəfənini boynuna 
(boğazına) dolamaq (salmaq) - cəsarət- 
lənmək, ürəklənmək, özündən güclü bir 
adamla mübarizəyə girişmək. İskəııdər kişi 
kəfənini boğazına dolamışdı. Qorxularından 
cınqırını çəkməyən adamlar, qocanın mərd- 
liyinə heyran qalmışdılar. M.Hüseyn. 

KƏFƏNLƏMƏ “Kəfənləmək”dən f. is. 

KƏFƏNLƏMƏK/ Meyiti kəfənə bürü- 
mək, kəfənə tutmaq. Səlim [qocanı] mafəyə 



666 




KƏFƏNLƏNMƏ 



KƏHKƏŞAN 



qoydu, yudu, kəfənııədi, həmin dediyi gül 
ağacının dibində basdırdı. (Nağıl). [Vəzir:] 
Kənarda bir meyit var idi, götürdük. Gətirib 
kəfənlədik və qəbrə qoyduq. Çəmənzəminli. 

KƏFƏNLƏNMƏ “Kəfənlənmək”dən/ is. 

KƏFƏNLƏNMƏK məch. Kəfənə büriidül- 
mək, kəfənə tutulmaq. 

KƏFƏNLİ sif. 1 . Kəfəni olan; kəfənlən- 
miş. Kəfənli meyit. 

2. köhn. Boynuna kəfən salmış, kəfən gey- 
miş (bax kəfən 2-ci mənada). Ağ kəfənli 
adamlar zikr deyib, başlarını gorda ilə yarır- 
dılar. Çəmənzəminli. Arxadan sükut içəri- 
sində kəfənli zəvvarlar gəlirlər. Ə.Məmməd- 
xanlı. 

KƏFƏNLİK is. Kəfənə yarar, kəfən üçün 
işlədilən parça. Pambığın hər qozası düş- 
mənə; Olmalı bir kəfənlik. R.Rza. Kimsə qara 
gün iiçün yaxdanda saxladığı kəfənliyini 
gətirdi, meyiti kəfənləyib cənazəyə qoydular 
və üstünə kəlağayı örtdülər. İ. Şıxlı. // Sif. 
mənasında. Ana .. səliqə ilə qatlayıb özü üçün 
saxladığı kəfənlik ağa baxdı. Ə.Əbülhəsən. 

KƏFƏNSİZ sif. Kəfəni olmayan, kəfən- 
lənməmiş. Kəfənsiz meyit. II Zərf mənasında. 
Meyiti kəfənsiz (z.) basdırmaq. - Meynələ- 
rində qora; İlişdim, düşdüm tora; Səni mən- 
nən eləyən; Kəfənsiz getsin gora. (Bayatı). 
Qoxudu dağ-dərə barıtdan, qandan; Kəfən- 
siz cəsədlə doldu biyaban. Şəhriyar. 

KƏFFARƏ is. [ar.] Dindarların, öz günah- 
larını bağışlatmaq ümidi ilə verdikləri sə- 
dəqə, tutduqları oruc və s. Mənə meydən 
keçən gün tövbə verdi şeyx, ey Seyyid; Bu 
gün mən də alıb mey, şeyx üçün kəffarə 
göndərdim. S.Ə.Şirvani. □ Kəffarə vermək 
- müsəlmanlarda: günahı yumaq üçün bir 
şey (sədəqə) vermək. [Çiçək xanım:] Sənin 
sifətini görən sil! tapar, gərək kəffarə ver- 
sin. N.Vəzirov. 

KƏFGİR is. [fars . ] 1. Xörəyin kəfini gö- 
türmək, plov çəkmək və s. üçün işlədilən 
deşik-deşik alət, böyük qaşıq. [Çayçı] əlin- 
də kəfgir gah plov qazanına baxır, gah ta- 
vaya nəzər yetirirdi. M.İbrahimov. Göyçək 
aı-vad əlində kəfgir aş süzürdü. Ə.Vəliyev. 

2. Yuxarı ucu hərəkətsiz bir nöqtəyə 
bərkidilmiş yellənən mil, ox (divar saatla- 
rında). Divar saatının kəfgiri. - Kərimbəy .. 



kəfgiri ahəstə-ahəstə hərəkət edən .. saata 
baxdı. Mir Cəlal. İri mis kəfgir ağır-ağır 
çıqqıldavırdı. Q.İlkin. 

3. Duşun, susəpənin deşik-deşik olan his- 
səsi. Su, kəfgirin yekə bir deşiyindən fışqı- 
raraq töküldü. M. Hüseyn. 

KƏFGİRLİ sif Kəfgiri (2 və 3-cü məna- 
larda) olan. Kəfgirli saat. Kəfgirli susəpən. 

- Katibə xala kəfgirli divar saatına, sonra 
öz qiymətli qol saatına baxdı. S. Rəhimov. 
Qoca .. ağzı kəfgirli aftafa ilə giillərə- 
çiçəklərə, su verirdi. M. Hüseyn. 

KƏFLƏMƏ is. dan. Toz halında dərman. 
Kinə kəfləməsi. 

KƏFLƏNMƏ “Kəflənmək”dən/;'s. 

KƏFLƏNMƏK f. Qaynadılan zaman kö- 
püklə örtülmək. Ət kəfləndi. 

KƏFLİ sif. Kəfı olan, köpüyü olan; kö- 
püklü. Kəfli dolma. 

KƏFRƏM is. məh. Mitil. [Ataş Əsgər 
bəyə:] Döşəklərin yununu boşaldıb, yorğan- 
ların kəfrəminə baxdıran kimdir? Ə.Vəliyev. 

KƏFRƏMLİ sif. Kəfrəmi olan; mitilli. 

KƏHƏR sif Açıq-şabalıdı rəng (at haq- 
qında). Qurbanəli bəyin nökəri bir kəhər atın 
çilovundan yapışıb bir az kənarda dolandı- 
rırdı. C. Məmmədquluzadə. Kişnəyəcək qaş- 
qa, kəhər atım mənim ; Xallı toplan ayağına 
dolaşacaq; Kənd qızları təzə xəbər danışa- 
caq. M.Araz. // Is. mənasında. Həmin rəng- 
də olan at. Kəhərə minmək. Kəhəri çapmaq. 

- Kəhərin sinə bəndi; Ovçunun binə bəndi; 
Mən dərddən qaçaq oldum; Dərd məndə bi- 
nələııdi. (Bayatı). 

KƏHİLDƏMƏ “Kəhildəmək”dən fis. 

KƏHİLDƏMƏK f məh. Çətinliklə, töv- 
şüyə-tövşüyə nəfəs almaq; ləhləmək, töv- 
şümək. Tövlənin qapısı açıldı və cahıllar 
kəhildəyə-kəhildəyə (z.) atları töyləyə çəkib, 
kişmiş taylarını siiriiyüb saldılar tövlənin 
bucağına. C. Məmmədquluzadə. Kişi kəhil- 
dəyib yerində eşələndi, kürəkləri bir də səs- 
lənib xırtıldaşanda nəfəsi genişləndi. B. Bay- 
ramov. 

KƏHİLTİ is. Dərindən nəfəs alarkən çı- 
xarılan səs. 

KƏHKƏŞAN is. \fars.\ şair. Gecələr göy 
üzündə ağ yol şəklində görünən ulduzlar 
topası; hacılar yolu, süd yolu. Kəhkəşan süd- 



667 




KƏHRƏBA 



KƏKİL 



Hi nəhri andıraraq; Əzəli bir kitab oxurdu 
mana. H.Cavid. Hər ulduzun yeri var kəh- 
kəşanlar içində; Hər ııəhrdəıı su vardır göy 
ümmanlar içində. R.Rza. 

KƏHRƏBA is. [fars.] Müxtəlif xırda bə- 
zək şeyləri qayrılan qatranlı şəffaf, sarı və 
ya sarı-qonur rəngli bərk maddə. Kəhrəba- 
dan qayrılan muncuq. Kəhrəbadan bilərzik. 
// Həmin maddədən qayrılmış bəzək (şeyi). 
Gümüş biləklərin, bəyaz qolların; Sarı kəh- 
rəbası, hayıf ki, yoxdur. M.P.Vaqif. [Bülənd] 
bir hərəkətlə Nazlının boynundakı kəhrəba- 
ların və muncuqların hamısını dartıb qopar- 
dı.. Ə.Əbülhəsən. 

2. Kəhrəbadan qayrılmış. Kəhrəba qolbaq. 
Kəhrəba müştük. - [Molla Sadıq] sarı kəh- 
rəba təsbehinin qoz boyda dənələrini şaq- 
qıldatdı. İ. Şıxlı. 

3. тәс. Təşbehlərdə. Kəhrəba kimi qay- 
maq. Kəhrəba kimi un. - Dönmüş kəhrəbaya 
sular xəzəldən; Əlində cam tutmuş ruzgar 
xəzəldən.. M.Müşfıq. Sevil açdığı süfrəni daha 
da zənginləşdirir, yağlı süd, qalın qaymaq, 
sarı kəhrəbanı andıran şit kərə və pendirlə 
doldururdu. S. Rəhimov. 

KƏHRƏBALI sif. Kəhrəbası olan, kəhrə- 
ba ilə bəzədilmiş, kəhrəbadan düzəldilmiş. 
Kəhrəbalı bilərzik. 

KƏHRİMƏ "Kəhrimək”dən /.7,s\ 

KƏHRİMƏK/ məh. Qocalmaq, qartlamaq. 
Sümüyü kəhrimiş adam. Ağac kəhrimişdir. 

KƏHRİZ is. [fars.] Yeraltı su yolu, su kə- 
məri. Dərədə kəhriz suyu ilə işləyən stansi- 
yanın təzə binası ağarırdı. M.Hüseyn. Yalnız 
qoşa kəhrizin böyründən gələn araba yolu 
ilə bir avtomobil sürətlə .. gəlirdi. Mir 
Cəlal. □ Kəhriz vurdurmaq (saldırmaq, 
çıxartdırmaq) - suyu quyu vasitəsilə yer 
üzünə çıxartdırmaq. ..Hər dəfə müsəlman- 
ların müsəllaya çıxmaqları ilə Allah yağış 
yağdırsa, dəxi bundan sonra bir kəs dəli 
deyil ki, arx çıxartsın, .. kəhriz vurdursun.. 
C. Məmmədquluzadə. 

KƏHRİZLİ sif. Kəhrizi olan. Kəhrizli bağ. 
- [Gəray ağa] ..fikrən öz kəhrizli mülklərinə, 
Qarabağa qayıdır, Miiqim bəyin qarasınca 
mırıldanırdı. S. Rəhimov. 

KƏHRİZŞEYTANI is. zool. Qarmayaqlılar 
fəsiləsindən dayaz sularda, kəhrizlərdə ya- 
şayan canlı. 



KƏKƏ sif. Danışarkən kəkələyən; kəkov. 
Kəkə uşaq. Anadan kəkə (z.) doğulmaq. 

KƏKƏLƏMƏ 1. “Kəkələmək”dən fis. 
Onun danışanda kəkələməsi və adı Qəhrə- 
mana sabiq yoldaşı Meracı xatırladırdı. 
Ə.Vəliyev. 

2. Danışarkən bəzi səsləri qeyri-iradi ola- 
raq dəfələrlə təkrar etməkdən ibarət nitq 
nöqsanı. 

KƏKƏLƏMƏK f 1 . Danışarkən bəzi səs- 
ləri qeyri-iradi təkrar edərək çətinliklə da- 
nışmaq. Qızı elçilər danışdırırlar ki, görsün- 
lər, qız kar deyil, eşidirmi, lal deyil və kəkə- 
ləmir. R.Əfəndiyev. // məc. Nə deyəcəyini 
bilməyib dili çaşmaq, dili söz tutmamaq, 
qırıq-qırıq danışmaq. Nəsrəddin başlayır 
kəkələməyə.. “M.N.lətif." Burada müqəssir 
kəkələdi və cavab verə bilmədi. H.Nəzərli. 

2. Bax kəkələnmək. 

kəkələyə-kəkələyə zərf Kəkələyərək, 
dili dolaşa-dolaşa, çaşa-çaşa, dili topuq çala- 
çala. Nə kəkələyə-kəkələyə danışırsan? - La- 
çının əmisi kəkələyə-kəkələyə deyirdi. 
M.Hüseyn. 

KƏKƏLƏNMƏ “Kəkələnmək”dən fis. 
Rüstəm kişinin yaşma layiq olmayan şəkildə 
xoruzlanıb kəkələnməsi Qoşatxana əvvəlcə 
pis təsir etsə də, getdikcə mənasız və gülünc 
görünməyə başlayırdı. M. İbrahimov. 

KƏKƏLƏNMƏK/ Xoruzlanmaq. Bizi heç 
bir vaxt aldada bilməzsiniz, - deyə .. polis 
xəfıyyəsi kəkələndi. M.Hüseyn. ..Çar məhkə- 
məsinin məmurları bir vaxt Rüstəmin qara 
damını eşmiş, yararlı bir şey tapmadıqları 
üçün Rüstəmin üstünə kəkələnmişdilər. 
S. Rəhimov. [Şahpəri:] Bura bax! Özün də 
mənim üstümə kəkələnmə! B.Bayramov. 

KƏKƏLİK is. Kəkə adamın halı; kəkov- 
luq. Kəkəliyindən utanmaq. 

KƏKƏMƏ “Kəkəmək”dən/;'s. 

KƏKƏMƏKbax kəkələmək. 

KƏKİL is. [fars. ] 1. Bəzi quşların başında 
topa şəklində tük. Fərənin kəkili. Göyərçin 
kəkili. H At və bəzi başqa heyvanların qulaq- 
ları arasından sallanan tük topası. Qara atın 
kəkili; Tel-tel olub tökülü; Hər yetənə yar 
desən; Yar bacadan tökülü. (Bayatı). [İlyas 
Adiləyə:] Axırda ərk ilə [atın] kəkilindən 
tutub dartdım. Ə.Məmmədxanlı. 



668 




KƏKİLBAŞ 

2. Kişilərdə: alma tökülən saç. Kəkilini 
üzünə tökmək. Papağın altından kəkili görü- 
nür. - Kəkilə bax. kəkilə ; Kəkil üzə tökülə ; 
Qiyamət o gün qopar ; Yar gözümdən çəkilə. 
(Bayatı). // Qırxılmış başın ortasında saxla- 
nan tük topası. Uşağın başında kəkil saxla- 
maq. - [Cümrü Ağamalının] başının orta- 
sında kəkili olardı. H. Sarabski. 

KƏKİLBAŞ sif. dan. Başında kəkili olan; 
kəkilli. Kəkilbaş oğlan. 

KƏKİLBAZ is. və sif. [ fars.] Kəkil qoy- 
mağı, kəkil saxlamağı sevən adam. Kəkil- 
baz oğlan. - [Əhməd:] Nədən ötrü məni ax- 
tarırsan, ay hiyləbaz, kəndirbaz, oyunbaz, 
kəkilbaz. N.Vəzirov. 

KƏKİLCİK is. Balaca kəkil, kiçik kəkil. 

KƏKİLDARAQ is. məh. Şanapipik. 

KƏKKİLDƏK zool. bax çəkçəki. Biçə- 
nəklərdə kəkkildəklər qaqqıldaşır. 

KƏKİLLİ sif 1 . Kəkili olan. Kəkilli fərə. 

- Kəkilli durnalar hey qatar-qatar ; Qaqqıl- 
daşıb keçir, açılmış bahar. R.Rza. ..Kəkilli 
boz torağaylar hərəni öz dilində qarşılayır- 
dılar. M.Rzaquluzadə. 

2. Başında kəkil saxlamış, kəkil qoymuş. 
Kəkilli uşaq. 

KƏKKİLTİ is. Kəkliyin çıxardığı səs. Kək- 
liyin kəkkiltisi eşidilirdi. 

KƏKLİK 1 is. Toyuq cinsindən əlvan tük- 
lü çöl quşu. Çil kəklik. Ağ kəklik. - Çoban 
oxur, çalır, dağlar səslənir ; Nə anladır o 
kəkliklər turaca? A. Şaiq. Hava işıqlaşanda 
kolluqlardan bildirçin, turac, kəklik pırılda- 
şıb qalxdıqca [bəylər] alıcı quşları buraxıb 
ovlayırdılar. M.Rzaquluzadə. □ Kəklik kimi 

- cilvəli hərəkət haqqında. Otuzunda kəklik 
kimi səkərsən ; İgidlik eləyib qanlar tökərsən. 
“Koroğlu”. Rəqqasə də kəklik kimi süzüb 
gedir çəmənliyə ; Hər könüldən bir səs gəlir, 
“ölməmişəm, sağam!" - deyə. S. Vurğun. 
Ötmə kəklik kimi min naz ilə əlvan geyinib; 
Bizim ətrafa da, olnıazmı ki, pən’az edəsən? 
Ə.Vahid. ' 

0 Kəkliyi azmaq (əsli gəyiriyi azmaq) - 
bax gəyirik. 

KƏKLİK 2 bax kəkil. Bəy .. [atın] kəkli- 
yini sığalladı. M.Hüseyn. 

KƏKLİKOTU is. bot. Qırmızı, bənövşəyi 
rəngli xırda çiçəkləri olan, gövdəsi yerlə 



KƏLAM 

sürünən çoxillik bitki. Kəklikotunun al çiçə- 
yinin, demi yarpızının ətrini gövşənə yayan 
xoş və təmiz səhər mehi sanki [Nəbiyə] qüv- 
vət verirdi. Ə.Abasov. [Sərvinaz qarı:] Qa- 
şıqla kəklikotu çayını da üstündən iç, bəlkə 
də tərləyəsən, ağrı-acın canından çıxa. 
B. Bayramov. 

KƏKOTU bax kəklikotu. Kəkotuların iyi 
hər tərəfə yayılırdı. Ə.Vəliyev. Bir kəkotu, 
bir də ağ boymadərən; Olsa, bircə gündə 
dirilərəm mən. B. Vahabzadə. 

KƏKOV is. dan. Kəkələyən adam; kəkə. 
Kəkov adam. Kəkov uşaq. 

KƏKOVLAMA “Kəkovlamaq”dan /.7.5. 

KƏKOVLAMAQ dan. bax kəkələmək. 
Uşaq kəkovlayır. 

KƏKOVLUQ dan. bax kəkəlik. 

KƏKRƏ, KƏKRƏOTU is. bot. Əsasən də- 
vələrin yediyi yabanı acı ot bitkisi. 

KƏL is. 1 . İş heyvanı kimi istifadə edilən 
camışm erkəyi. Kəl arabası. - Var bu kənd- 
də yenə elə yoxsullar; Nə cütü var, nə kotanı, 
nə kəli. A. Səhhət. [Cavan oğlan] nazik gər- 
məşov saplı şallağını tərpədib kəlləri hayladı. 
Ə.Vəliyev. 

2. Əsasən dağlarda və meşələrdə yaşayan 
çöl heyvanı (bəzən “dağkəli” şəklində). Kəl 
ovuna çıxmaq. Kəl vurmaq. 

3. тәс. Yekə, qüvvətli, güclü, zorba adam 
haqqında. Kələ oxşayır. Lap kəldir. 

KƏLAĞAYI is. Müxtəlif rəngli, haşiyəli, 
nazik qadın ipək baş örtüyü. Ağ kəlağayı. 
Kəlağayı örtmək. - Kəlağayı əlvan, qəsəbə 
qıyğac; Altından cunası, hayıf ki, yoxdur. 
M. P. Vaqif. Qız Ağamehdini görən kimi ba- 
şını örtdü, kəlağayısını çəkdi üzünə, çəkildi 
daxmanın bir bucağına. E. Sultanov. 

KƏLAĞAYIÇILIQ is. Kəlağayı toxuma 
sənəti. 

KƏLAĞAYILI sif. Başına kəlağayı örtmüş, 
başında kəlağayı olan. Kəlağayılı qız. Kəla- 
ğayılı qadın. - Elin kəlağayılı gözəl gəliııi. 
S.Vurğun. 

KƏLAĞAYITOXUYAN, KƏLAĞAYIÇI is. 
Kəlağayı toxumaqla məşğul olan adam, usta. 

KƏLAM is. [ər.] Söz. Söz kəlam bişirər 
ağız kiirrədə; Dəyər öz başına - dəyənək 
olsa... M. Araz. // Hikmətamiz, nəsihətamiz 
söz (ifadə). Füzulinin kəlamı. Ataların kəlamı. 



669 




KƏLBƏTİN 



KƏLƏFLƏNMƏK 



- Müəllimin kəlamı ; Al, saxla ehtiramı. 
M. Ə. Sabir. [Qoca:] Ellərə təsəlli verən bu 
kəlam Nizaminin kəlamıdır.. Ə.Məmməd- 
xanlı. // Danışıq, söhbət. Əvvəl taam, sonra 
kəlam. (Ata. sözü). 

KƏLBƏTİN is. [ər. kəlbəteyn - ikidişli it] 
Mıx və s. dartıb çıxarmaq, bir şeyi tııtmaq, 
məftil kəsmək və s. üçün ikiağızlı maşaşə- 
killi metal alət. Dülgər kəlbətini. Montvor 
kəlbətini. - [Usta Həsən:] Ay Hacı, dəllək 
nədir? Çağıracaqsan, gəlib bir at kəlbətinini 
salacaq dişinə, dartıb əngini də dişinin üs- 
tündə çəkəcək. Ə. Haqverdiyev. Qurd .. onu 
küt kəlbətin kimi sıxıb qançır etmişdi. 
M.Rzaquluzadə. 

0 Kəlbətinlə (sözü, cavabı və s.) çəkmək 

(qoparmaq) - danışmağa, cavab verməyə 
məcbur etmək. Xəstəxanada yatırdı, güna- 
şırı balaca Səttarla xəstəxananın koridorla- 
rında tibb bacılarının əl-ayağına dolaşırdıq 
və ağızlarından kəlbətinlə bir-iki söz qopar- 
dırdıq. Ə.Məmmədxanlı. 

KƏLÇƏ is. Camış balası. Kəlçəni əmiz- 
dirmək. - Telli inək və camışı sağıb qurtardı. 
Kəlçə və dananı çəkib bağladı. Ə. Vəliyev. 

KƏLƏ is. 1 . Cins artırmaq üçün saxlanılan 
axtalanmamış, burulmamış, cinslik kəl. 

2. məc. vıılq. Oynaş, aşna (kişi haqqında). 
Gülöyşə bu qadına tərəf pis-pis baxıb: - 
Mələk olmasa, heç belə kələk olarmı? - dedi, 

- dalma bir o qədər kələ, buğa toplaya bi- 
lərini? S. Rəhimov. 

KƏLƏBƏK bax kəpənək. [Həsən Səb- 
bah:] Bax, doğdu günəş, güldü çiçəklər ; 
Seyr et, nə gözəl şən kələbəklər! H. Cavid. 
Əlvan rəngə çalan dağların üstündə üzən 
yelkənlər ağ qanadlı kələbəklər kimi titrəyə- 
titrəyə gedirdi. M. S. Ordubadi. Qar parçaları 
havada ağ kələbəklər kimi uçuşur. S.Hüseyn. 

KƏLƏÇƏ is. məh. Balaca kələ. 

KƏLƏF is. 1. Yumru şəkildə sarınmış sap, 
iplik, məftil və s.; yumaq. Yumşaq sap kələfi. 
İp kələfi. Kələf sarımaq. - [Üçüncü qız:] Qarı 
nənə, yunu əyirdim. Kələfi yumaqlayıb qur- 
tardım. M. Dilbazi. 

2. məc. Dolaşıq şey haqqında. [Fərhad] 
fikirləşdikcə fikri uzandı və düyün düşmüş 
fikir kələfi açılmağa başladı. Ə. Vəliyev. Dik- 
sinib qaçıram; qafiyələrin dolaşıq kələfindən. 

R.Rza. 



0 Kələf dolaşmaq - çıxılmaz, çətin, dola- 
şıq vəziyyət yaranmaq. [Süleyman:] ..Kələf 
yaman dolaşdı. M.Ibrahimov. [Camal:] Nə 
xəbər verəydim, kələf elə dolaşıb ki... 
S.Rəhman. Kələf kimi (təki) - dolaşıq, pırt- 
laşmış, qarışıq. Kələfi dolaşdırmaq - bir 
şeyi qarışdırmaq, dolaşdırmaq, daha çətin 
vəziyyətə salmaq. Göründüyü kimi, bütün 
kələfi dolaşdıran ovurtdaq hesabdar cənabı 
idi. S. Rəhimov. Kələfi qarışmaq - vəziy- 
yəti xarablaşmaq, ağırlaşmaq, əhvalı daha 
da pozulmaq. O, dörd gün belə bir qızdırma 
içində yatdı, beşinci gecəsi onun kələfi qa- 
rışdı, səhərə yaxın keçindi. S. Rəhimov. Kə- 
ləfin ucu açılmaq - bir işin səbəbi müəy- 
yənləşmək, izi, kökü tapılmaq, məlum olmaq. 
Kələfin ucunu itirmək - pis vəziyyətə 
düşmək, hadisələrdən baş açmamaq, nə edə- 
cəyini bilməmək, dolaşıb qalmaq. Kələfin 
ucunu tapmaq (ələ keçirmək) - bir işin 
izinə düşüb kökünü, səbəbini tapmaq, mü- 
əyyənləşdirmək. [Sərhəngə] elə gəldi ki, 
müxtəlif iplərin bir-birinə ilişdiyi nöqtə, kələ- 
fin ucu əlinə keçmişdir. M.Ibrahimov. Pris- 
tav kələfin ucunu tapmaq üçün zəmi sahibi 
olan Camalı həbs eləyib, strajniklərin qaba- 
ğına qatdı. Ə.Abasov. İpək kələfinə dön- 
dərmək - yumşaltmaq, xasiyyətini həlim- 
ləşdirmək, rəftarını yaxşılaşdırmaq. 

KƏLƏFÇƏ is. 1. İp, sap dolamaq və ya 
dolanmış ipi sarğıdan açmaq üçün alət; sar- 
ğac, fırlanqıc. İtirmişəm kələfçənin başını; 
Tapanmıram üzüyümün qaşını.. Şəhriyar. 

2. Kələf. 

0 Kələfçəsi qarışmaq - işi çətinləşmək, 
dara düşmək. Kələfçəsi pırtlaşıq (pırtlaq) 
düşmək -bax kələfçəsi qarışmaq. İşi çəl- 
pəşik olan, kələfçəsi pırtlaq düşən, dardan 
qurtarmaq istəyənlər .. gəlib [Sayahnı] tapar- 
dılar. Mir Cəlal. 

KƏLƏFLƏMƏ “Kələfləmək”dən fis. 

KƏLƏFLƏMƏK/ İri və ya sapı dükçə- 
dən açıb pırtlaşmamaq üçün kələfçəyə və 
ya dizə dolamaq, kələf şəklinə salmaq; yu- 
maqlamaq. 

KƏLƏFLƏNMƏ “Kələflənmək”dən fis. 

KƏLƏFLƏNMƏK məch. Kələfçəyə və ya 
dizə dolanaraq kələf şəklinə salınmaq; yu- 
maqlanmaq. 



670 




KƏLƏK 

KƏLƏK is. Hiylə, fırıldaq, badalaq, bic- 
lik, fənd, aldatma. Kələk ilə gələn külək ilə 
gedər. (Ata. sözü). [Süleyman:] Öyrən bu 
kələyi, arvadı tap, tez toy elə! Ü.Hacıbəyov. 
[Mustafa bəy:] Mirzə Kərim, bunlar hamısı 
sənin kələyindir. Ə. Haqverdiyev. 

0 Kələk gəlmək - yalan sözlərlə, hiylə 
ilə aldatmaq, fırıldaq işlətmək. [Nəbi:] Meh- 
dinin əlindən dad edər fələk ; Naçalniklər 
mənə gəlirlər kələk. “Qaçaq Nəbi”. [Salamov:] 
Adə, .. sən də mənə kələk gəlirsən? C. Cab- 
barlı. Kələk işlətmək -bax kələk gəlmək. 
[Hacı Mehdi:] Hər nə kələyin var, işlət. 
Ə. Haqverdiyev. Molla Qasım anladı ki, 
belə camaatın içində hər nə ki, kələyi varsa, 
işlədə biləcəkdir. S.S.Axımdov. Kələk qur- 
maq - biclik işlətmək, hiylə düzəltmək. 
Lakin o yerlərdə gedir, durmayır; Bir elə 
layiqli kələk qurmayır. M.Ə. Sabir. [Cahan:] 
Bizə də sən qur kələk, sən qur kələk, sən qur 
kələk. Ü.Hacıbəyov. [Hacı Fərəc:] Ziynət 
xanımı görmək üçün nə kələk qurdumsa, 
zalım qızı elə dəlillər gətirdi ki, qaldım 
məəttəl. N.Vəzirov. Kələyə düşmək - tora 
düşmək, hiyləyə aldanmaq, işə düşmək. 
[Hacı Murad:] Seyidin kələyinə düşüb cəmi 
dövlətini məscidə vəqf etmişdir. S.S.Axımdov. 
Əcəb kələyə düşdük, əcəb qaldıq xatada. 
S.Rüstəm. Kələyə salmaq (qoymaq) - cən- 
cəl işə salmaq. [Gülçöhrə:] Əsgər bizi kələyə 
qoyub, sənin acığına və mənim əzabıma sə- 
bəb oldu. Ü.Hacıbəyov. Kələyi baş tutma- 
maq - hiyləsi həyata keçməmək, boşa çıx- 
maq. [Məşədi İbad:] Lotıılar pul söhbətini 
eşidib qaçdılar. Yox, mənim kələyim baş 
tutmadı. Ü.Hacıbəyov. Kələyi kəsilmək - 
üzülmək, əldən düşmək. Kələyini kəsmək 
- son dərəcə yormaq, incitmək, əldən salmaq, 
çox əziyyət vermək, üzmək. Yol kələyimizi 
kəsdi. - [Əhmədov:] Çadırdan, brezentdən 
tap, yoxsa bu gün bizim kələyimizi kəsər. 
Mir Cəlal. Kələyinin üstü açılmaq - hiy- 
ləsi, bicliyi, fırıldağı aşkara çıxmaq, bəlli ol- 
maq, baş tutmamaq. [Əsgər:] Zərər yoxdur, 
bir-iki saatdan sonra mənim kələyimin üstü 
açılar, onda qız da sevinər, mən də sevinə- 
rəm. Ü.Hacıbəyov. 

KƏLƏKBAZ sif. 1. Hiyləgər, bic, fənd- 
gir, fırıldaqçı. Qış dolanar, yaz olar; Göldə 
ördək, qaz olar; Hər nə desən qıza de; Gəlin 



KƏLƏ-KÖTÜR 

kələkbaz olar. (Bayatı). [Qarı Haşimiyə:] 
İndi ki [Məcnun] kələkbaz kor kimi bizim 
obaya gəlir, sən də hiyləyə hiylə ilə müqa- 
bilə et, oğlum! Ə.Məmmədxanlı. // Zarafatla 
işlədilir. Ay kələkbaz! - [Əsgər:] Halal ol- 
sun Süleyman; Sən nə kələkbazsan, şeytan! 
Ü.Hacıbəyov. 

2. Zarafatçı, masqaraçı, məzəli adam haq- 
qında. 

KƏLƏKBAZLIQ is. Biclik. Hiyləgərlik, 
fəndgirlik. Üzündən kələkbazlıq tökülür. - 
Ən nəhayət, çıxılmaz vəziyyət Sərvəri kələk- 
bazlığa məcbur edir. Ə. Sultanlı. 

KƏLƏKÇİ is. Kələkbaz. 

KƏLƏKÇİLİK is. Kələkbazlıq. 

KƏLƏKƏ is. məh. Yeni doğmuş heyva- 
nın ağuz südünün bişmişi. 

KƏLƏKLƏMƏ “Kələkləmək”dən f.is. 

KƏLƏKLƏMƏK f. dan. Kələk gəlmək, 
aldatmaq. [Məşədi İbad:] Görüm hamamçını 
bir növ kələkləyə bilərəmmi? Ü.Hacıbəyov. 

KƏLƏ-KÖTÜR sif. 1 . Üstü hamar olma- 
yan, nahamar; girintili-çıxmtılı (səth haq- 
qında). Kələ-kötür divar. Kələ-kötür daş. - 
iri kələ-kötür ətəkləri qaratikan kolları ilə 
döşənmiş dağlar arasında yuxarı qalxdıqca 
təbiət və hava bütün başqalaşır. A.Şaiq. 
..Qayıq fənər işığında aydın görünən boz, 
kələ-kötür qayaların iiç-dörd addımlığında 
idi. M.Hüseyn. 

2. Qaba, kobud, yöndəmsiz, yaraşıqsız, bi- 
çimsiz. Kələ-kötür əl. - Dənıirçioğlu baxdı 
ki, [Koroğlu] bir yekəpər, kələ-kötür adamdı, 
üz-gözündən zəhm yağır. “Koroğlu”. O bar- 
maqların hamısı, bir-birinə oxşayan kələ- 
kötür barmaqlardır. M.S. Ordubadi. // Düzgün 
olmayan, əyri-üyrü, biçimsiz. Kələ-kötür 
hərflər və əyri xətlərlə adi şagird dəftərinin 
dörd vərəqini tutan bu kağız imzasız idi. 
M. İbrahimov. Bir də ki, kələ-kötür xətlə ya- 
zılmış sözləri oxuyub, xeyir xəbər olduğunu 
gördüm. H.Seyidbəyli. 

3. məc. İncəlikdən məhrum; qaba, kobud. 
[Kərəmov:] Axır zamanlar bir az sən də kələ- 
kötür (z.) danışmağa başlamısan. S.Rəhman. 

4. məc. Əzablı, əziyyətlə dolu, ağır, əziy- 
yətli. [Firidun] ömrünün kələ-kötür və tikanlı 
keçmişini deyil, min bir xəyal və ümidlə dolu 
gələcəyini düşünürdü. M. İbrahimov. 



671 




KƏLƏ-KÖTÜRLƏŞDİRMƏ 

KƏLƏ-KÖTÜRLƏŞDİRMƏ “Kələ- 

kötürləşdirmək”dən fis. 

KƏLƏ-KÖTÜRLƏŞDİRMƏK / 1. Kələ- 
kötür etmək. 

2. məc. Qabalaşdırmaq, kobudlaşdırmaq. 

KƏLƏ-KÖTÜRLƏŞMƏ “Kələ- 

kötürləşmək”dən /A. 

KƏLƏ-KÖTÜRLƏŞMƏK / 1 . Kələ-kötür 
olmaq. 

2. məc. Qabalaşmaq, kobudlaşmaq. 

KƏLƏ-KÖTÜRLÜK is. Kələ-kötür şeyin 
hal və vəziyyəti. Yolan kələ-kötürlüyü. Xət- 
tin kələ-kötürlüyü. 

KƏLƏKSİZ İ . sif. Hiyləsiz, düz. 

2. zərf Kələk işlətmədən, kələk qurma- 
dan. 

KƏLƏM is. Yarpaqları xörəyə işlənən 
bostan bitkisi. Bir baş kələm. Kələm dərmək. 
- Bazara turp, kök, kələm, soğan gələr satıl- 
mağa; Küləkli qar, yağış yağar uzuıı-uzadı 
yaylağa. A.Səhhət. □ Baş kələm bot. - kə- 
ləmin iri yarpaqlar şəklində açılan növü. 2 kq 
baş kələm almaq. Daş kələm bot. - xörəyə 
işlənən yoğungövdəli kələm növü. Dəniz 
kələmi bot. - xörəyə qatılan və müalicə 
məqsədi ilə işlədilən dəniz yosunu. Dəniz 
kələmi konservi. Gül kələm bot. - gül şək- 
lində olan kələm növü. Gül kələmi doğramaq. 
H Həmin tərəvəzdən hazırlanmış xörək. 
Kələm şorbası. 

0 Kələm suyu - borşa zarafatla verilən ad. 
Canını, Allahın kələm suyu - borşu istəyir- 
sən, içindən sosiska çıxır. S.S.Axundov. 

KƏLƏMAT [ər. kəlimat - “kəlmə” söz 
cəmi] Kəlmələr, sözlər. Oxunur məclisdə xoş 
kələmatı; Ox kimi bağrını dələr , ağlarsan. 
M. V. Vidadi. [Müsyö Jordan:] İndi də mənim 
ilə durub-oturmaqdan bir para kələnıatı hifz 
edibdir. M.F.Axundzadə. 

KƏLƏMBAŞ sif. dan. Girdə, yekə başı olan 
(adam haqqında). Kələmbaş adam. 

KƏLƏMDOLMALIQ sif. və is. Kələmdol- 
ması bişirməyə yarar yarpaqları olan baş 
kələm. Kələmdolmalıq kələm. 

KƏLƏMDOLMASI is. Kələm yarpaqları- 
na bükülmüş, döyülmüş ət və s.-dən hazır- 
lanan xörək. Kələmdolması bişirmək. - Bu 
beş ilin müddətində “Nicat” xüsusunda bu 
tərifləri eşidəndən sonra bir neçə kələmdol- 



KƏLLƏ 

ması yeyib bərk yuxuya getdim.. C. Məm- 
mədquluzadə. [Qurban:] Niyaz axşam bizə 
gəl, səni bir yaxşı kələmdolmasına qonaq 
eləyim. Ə. Haqverdiyev. ..Tiikəzban əvvəlcə 
nəvəsinin, sonra da gəlininin boşqabına 
kələmdolması çəkdi. M. Hüseyn. 

KƏLƏMQURDU is. zool. Kələmə ziyan 
verən və onun içində olan həşərat (qurd, 
cücü). 

KƏLƏMLİK is. Kələm əkilmiş yer. Kə- 
ləmlivi sulamaq. 

KƏLƏNTƏR is. qəd. Şəhərin inzibati işlə- 
rinə baxan vəzifəli şəxs. [Bazarbaşı:] Hacı 
ağanın qədrini bilməyənlər də vardır, .. mə- 
sələn, bizim kələntər. P.Makulu. 

KƏLƏNTƏRLİK is. tar. 1 . Kələntərin və- 
zifəsi, işi. 

2. Kələntərin idarəsi altında olan ərazi. 

KƏLƏZ is. zool. Sürünənlər sinfinə aid 
olan, daşlıq və qayalıq yerlərdə yaşayan iri 
kərtənkələ növü. Kələz ilən, əqrəb ilən, mar 
ilən; Ağzınadək qəbrin dolar, ağlarsan. 
M.V. Vidadi. 

KƏLİK is. [fars.] Dəyməmiş, yetişməmiş, 
kal qovun, yemiş. Bostançının sovqatı kəlik 
olar. (Ata. sözü). // Qovunun, yemişin qabığı 
yaşımtıl, əti isə bərk olan növü. Uşağın qu- 
cağına üç-dörd kəlik verib evə göndərdim.. 
Ə.Vəliyev. 

KƏLİSA bax kilsə. Harda olsan, dövləti- 
didarın olsun cilvəgər; Arifə məqsəd nə məs- 
cid, nə kəlisadır, qərəz. S.Ə.Şirvani. Dəstə- 
maz eylədiyin çeşmə müsəlman qanıdır; 
Bilmirəm hansı kəlisada nəmaz eyləmisən. 
Şəhriyar. 

KƏLLAHI sif. və zərf dan. Özbaşına, azad, 
sərbəst, özü istədiyi kimi. Kəllahı adam. 
Kəllahı dolanmaq. - Adam var, çölləri gə- 
zər kəllahı; Adam var, tanımaz gözəl Allahı. 
“Abbas və Gülgəz”. 

KƏLLƏ is. [fars .] 1. Baş. Kəlləsindən vur- 
maq. - Ox atma sən bu daşa; Bu qayaya, bu 
daşa; Düşməni elə vur ki; Kəlləsindən bud 
aşa. (Bayatı). Misri qılınc kəllələri kəsəndə; 
Bağırsaqlar cəmdəklərə dolana. “Koroğlu”. 
Kəllə vurmaq - başı ilə vurmaq. Qurd atıldı 
meydana; Vuruşdular doyunca; Keçi kəllə 
vurunca; Qurd bulaşdı al-qana. M.Müşfıq. 
// Başın təpə hissəsi, ortası. İşıqda kəlləsi 
parıldayırdı. 



672 




KƏLLƏ 



KƏLLƏGÖZLÜK 



2. Əti çürüyüb tökülmüş baş sümüyü; 
qafa tası; qafa. Skeletin kəlləsi. Mamontun 
kəlləsi. - [Xəyyam:] Bir böyük quş qonaraq 
bürcünə gördüm Tusun; Süzərək kəlləsini 
pəncədə Keykavusun. H. Cavid. [Həyat:] Sən 
lap filosof olmusan. Hamlet kimi çürümüş 
kəllələrlə danışmaq istəyirsən. M.İbrahimov. 
□ Kəllə qutusu -bax qafa tası (“qafa”da). 

3. Bax kəlləpaça. Kəllə bişirmək. Kəllə 
yemək. 

4. Bir şeyin ən yuxarı hissəsi, təpəsi; zir- 
və. Divarın kəlləsi. Ağacın kəlləsi. - Ay get- 
gedə qarşıdakı uca dağın kəlləsinə sancılıb 
gizlənməyə başlayırdı. H.Nəzərli. [Rüstəmin] 
gözləri qabağında .. Qəhrəmanın quşqon- 
maz ağacların kəlləsinə çıxmağı canlandı. 

S. Rəhimov. 

5. məc. dan. Ağıl, kamal, şüur mənasında. 
Kəlləsi yoxdur. Kəlləsi işləmir. H məc. dan. 
Çox ağıllı, başlı adam haqqında. Yaman kəl- 
lədir. 

6. Konus və ya yuvarlaq şəkildə istehsal 
olunan şey. İki kəllə pendir. - [Sultan bəy:] 
Elə hamı mən deyəni deyir: bir hallıca- 
bolluca dul arvad ola ki. bir nəfər molla, üç 
manat pul və bir kəllə qənd ilə iş tamam ola. 
Ü.Hacıbəyov. [Cavad:] O günlər Məşədi 
Babanın qızının kəbini kəsiləndə iki xalvar 
buğda, .. bir kəllə qənd və bir girvənkə çay 
gətirmişdilər. B.Talıblı. 

7. sif. mənasında. Baş, başda olan; kənar. 
Kəllə pəncərə. - [Nuriyyə:] Qərənfil bacı 
məni pəncərələri qərbə baxan kəllə otağa 
apardı. İ.Əfəndiyev. Eyvanın kəllə sütununun 
qabağında qoyulmuş bədənnüma güzgünün 
qabağında Ağazal özünə axırıncı sığalı da 
verdi. Ə.Əbülhəsən. Həyətinə sal daşı döşən- 
miş ev iki kəllə, bir orta otaqdan ibarətdir. 
Ə.Vəliyev. 

8. məc. dan. Kobud, qaba, kimsəyə boyun 
əyməyən adam haqqında. Kəllə uşaq. Çox 
kəllədir. Kəllə (z.) danışır. 

9. B ax zenit 1-ci mənada. Avqust günəşi 
düz kəllədə idi. Ə.Əbülhəsən. 

0 Kəllə-kəlləyə gəlmək (durmaq) - üz- 
üzə gəlmək, döyüşmək, vuruşmaq, toqquş- 
maq. Tanklar qabaqlaşdı. Elə bil, iki qoç 
kəllə-kəlləyə gəldi. Ə.Vəliyev. // məc. Mü- 
barizə aparmaq. Zəngəzur naçalniki Səlim 



bəylə kəllə-kəlləyə gələn, .. adı dillər əzbəri 
həmin igid Həcəri deyirəm! S. Rəhimov. 
[Fərman] hər gün öz maşınına əyləşərək 
dağlarla kəllə-kəlləyə gəlirdi. Ə. Sadıq. 

Kəlləni ağartmaq -bax kəlləm yerə qoy- 
maq (atmaq) 2-ci mənada. Kəlləni yastığa 
atmaq (qoymaq) -bax kəlləni yerə qoy- 
maq (atmaq) 1-ci mənada. At kəlləni yastı- 
ğına, yaxşı uzan, yaxşı yat ; Mən dinsəm də, 
dinməsəm də, keçinəcək bu həyat. S. Vurğun. 
Kəlləni yerə qoymaq (atmaq) - 1 ) yıxılıb 
yatmaq, yuxulamaq; 2) məc. ölmək. Baxış 
bəy: - Dava nədir, ay pristav, - dedi, - alnına 
gülləni vurarlar, kəlləni birdəfəlik qoyarsan 
yerə. Ə.Abasov. Gözü (gözləri) kəlləsinə 
çıxmaq -bax göz. Axıındun gözləri çıxır 
kəlləsinə. “M.N.lətif”. [Mərdan:] ..Yoxsa 
səni o qədər boğaram ki, gözlərin çıxar kəl- 
lənə dana gözləri kimi. N.Vəzirov. 

KƏLLƏBƏKƏLLƏ: kəlləbəkəllə gəlmək 
-bax kəllə-kəlləyə gəlmək (durmaq) 
(“kəllə’də). 

KƏLLƏÇARX is. f ars. ] Neft bıımqlarmın 
və qüllə şəkilli başqa qurğuların təpəsində 
olan qaldırıcı çarx. Dolamaçarxın kəlləçarxı. 
- Vışkaların təpəsində fırlanan kəlləçarxla- 
nn cırıltısı eşidilmirdi. M. S. Ordubadi. Bu- 
ruqların şam ağacı kimi səmaya yüksəlməsi, 
başlarında qurulmuş kəlləçarxın fır-fır fır- 
lanıb quyulardan neft dartınası .. əzəmət təş- 
kil edirdi. B.Talıblı. 

9 Kəlləçarxa vurmaq - bir iş və ya hə- 
rəkətdə son həddə, ifrat dərəcəyə varmaq; 
həddini aşmaq. [Mirzə Cəlil:] [Ataş] özba- 
şına qalsa, kəlləçarxa vurar, yatan itləri də 
oyadar. Ə.Vəliyev. 

KƏLLƏÇARXÇI is. dan. 1. Kəlləçarxda 
işləyən fəhlə. 

2. Çox yüksəklərdə işləməyi bacaran fəh- 
lə, usta. 

KƏLLƏGÖZ sif. 1 . Nağıllarda: gözü kəl- 
ləsində olan (canlı); təpəgöz. Qəhrəman altı- 
ayaq, kəlləgöz atmı sürüb, ibrahimi də aldı 
tərkinə. (Nağıl). 

2. məc. Hirsli, tez qızışan, qəzəbli. 
[Şiraslan:] Bir az belə, bir təhər adanıdır, 
kəlləgözdiir.. M. Süleymanov. 

KƏLLƏGÖZLÜK is. dan. Tez hirslənən, 
tez qızışan adamın xasiyyəti; hirslilik. 



673 




KƏLLƏLƏMƏ 

KƏLLƏLƏMƏ “Kəllələmək”dən /A 

KƏLLƏLƏMƏK/ 1 . Kəllə ilə döyüşmək, 
kəllə ilə vurmaq. Qoçlar bir-birini kəllələ- 
dilər. 

2. məc. Qəsdən incitmək. 

KƏLLƏLƏŞMƏ "Kəllələşmək” dən f. is. 

KƏLLƏLƏŞMƏK 1 . qar .4. Kəllə ilə vuruş- 
maq, kəllə ilə döyüşmək. Qoçlar kəllələşdi. 

2. Bax kəllələmək 2-ci mənada. 

KƏLLƏLİ sif. dan. zar. Başlı, ağıllı. 

KƏLLƏLİK is. 1 . Çərçivənin üst uclarını 
birləşdirən gödək ağac. Kəlləlik kəsmək. Kəl- 
ləlik düzəltmək. 

2. Bir şeyin kəllə (üst) tərəfini təşkil edən 
hissəsi. 

3. məc. Tərslik, yekəbaşlıq. Kəlləlik (z.) 
etmək. Kəlləlik (z.) göstərmək. 

4. məh. Qapının üstündə olan pəncərə. 

KƏLLƏMAYALLAQ zərf 1. Başı aşağı, 

ayaqlan yuxarı halda. Kəlləmayallaq yıxıldım. 
Kəlləmayallaq olmaq. - Ola bilər ki, .. kəl- 
ləmayallaq divarın üstündən yıxılıb düşə. 
C. Məmmədquluzadə. Kəlləmayallaq aşmaq 
(gəlmək) - başıaşağı uçmaq, yıxılmaq, en- 
mək. [Yarməmməd Naznaza:] Yapışdım iki 
qıçından, şalbaıı kimi kəlləmayallaq aşdı. 
M.İbrahimov. [Şofer:] Tüfəng açıldı. Özüm 
də təpmənin şiddətindən kəlləmayallaq qayı- 
ğın dibinə aşdım. M. Rzaquluzadə. // Tərsinə, 
başıaşağı. Stulları kəlləmayallaq qoymaq. 

KƏLLƏPAÇA is. [fars, ј 1. Kəsilmiş qo- 
yun və ya keçinin başı və ayaqlan. Kəlləpa- 
ça bişirmək. Kəlləpaça almaq. - Qazı durdu 
ayağa, ocağı yandırdı, kəlləpaçanı saldı çöl- 
məvə. (Nağıl). 

2. aşp. Qoyun və ya keçinin kəlləsi və 
ayaqlarından bişirilən duru xörək; baş- 
ayaq. Sirkə-sarımsağını hesab edən kəllə- 
paça yeməz. (Ata. sözü). [Zərbəli:] Yaxşı lətif 
piti var, küftəbozbaş, kəlləpaça var, kotlet 
var. Ə. Haqverdiyev. 

KƏLLƏPƏZ is. [fars.] köhı. 1. Kəlləpaça 
bişirib satan adam. Səfər günü Xəlil əmisi 
kəlləpəz İmanı gətirib, evlərinə hayan qoyub, 
anası və bacısı ilə ağlaya-ağlaya vida etdi. 
Ə. Haqverdiyev. 

2. Kəlləpaça bişirilib satılan dükan və s. 
Bura sərraf dükanı deyil, kəlləpəz dükanı- 
dır. “M.N.lətif’. 



KƏLMƏ 

KƏLLƏPƏZLİK is. köhn. Kəlləpaça bi- 
şirmə sənəti. 

KƏLMƏ is. [ər.] 1. Söz. Qurban mollanın 
ağzından çıxan kəlmələri yeyəcəkmiş kimi .. 
onu dinləyirdi. A.Şaiq. [Səfərəli:] Bizim İs- 
tanbulda bövlə kəlmələr işlənməz. H.Nəzərli. 
[Fərman müəlliminin] ..dediklərini mənim- 
sər və rıısca hələ zəif bilməsinə baxmayaraq, 
kəlmələri bir-birinə quraşdıraraq sualı sual 
dalınca verərdi. Ə. Sadıq. □ Kəlmə(si)- 
kəlməsinə -bax kəlməbəkəlmə. Kəlmə- 
kəlməsinə xəbər vermək. П İfadə, ibarə. 

2. Saylarla: bir, iki, üç və i. a. kəlmə - bir 
neçə söz, az söz, qısaca. Mehriban iki kəlmə 
ilə yenə içə bilməyəcəyini və içmək istəmə- 
diyini bildirdi. S. Hüseyn. [Qəhrəman:] Bu 
iki gündə nə ev sahibi xanım ilə, nə də qul- 
luqçu ilə bir kəlmə danışmaq ehtiyacımız 
olmadı. H.Nəzərli. [Xalıq:] Bəli, mənəm, da- 
yan, səninlə iki kəlmə sözüm var. S.Rəhman. 

3. Kəlmə və ya kəlmeyi-şəhadət din. - 
müsəlmanlığın əsas rəmzi olan “lailahə illəl- 
lah, Məhəmmədün-rəsullüllah” ifadəsi (islam 
dininə görə hər bir müsəlman yatmazdan 
qabaq və ya ölərkən və yaxud başqa hallarda 
bu ibarəni söyləməklə müsəlman olduğunu 
göstərir). Sirat, sual qabaqdadı, nə damaqdı 
dünyada ; Kəlmeyi-şəhadət lazımdı ölən vaxtı 
dünyada. Aşıq Ələsgər. [Arvad:] Ay kişi, 
..səni görüm öləndə dilin kəlməyə gəlməsin, 
sən bəyəm qoyursan ki, mən bilim nə iş gö- 
rürəm? H. Sarabski. 

0 Kəlmeyi-şəhadətini demək (oxumaq, 
söyləmək, yada salmaq, dilinə gətirmək) 

- ölümünü gözü qabağına almaq, ölməyə 
hazırlaşmaq. Uzaqdan diqqət edirsən ki, 
görüm, əgər [atlıların] başında papaq var, 
kəlmeyi-şəhadətimi oxuyum. C.Məmməd- 
quluzadə. Bu sözləri xatırına gətirib Molla 
Tanrıverdi başladı .. kəlmeyi-şəhadətini 
oxumağa. E. Sultanov. Kəlmə kəsmək - 
danışmaq. Maral bir daha Cuma ilə kəlmə 
kəsməyib getdi. Ə.Əbülhəsən. Hesabını başa 
düşən Qarakişi daha bir kəlmə də kəsmədi. 
B.Bayramov. [Rəşid:] ..Ancaq ömrümdə gör- 
məmişdim ki. Qara Canbalayev, ya da Göv- 
hər xanım mənimlə kəlmə kəssin. İ. Hüseynov. 
Kəlmə verib kəlmə almaq -bax kəlmə 
kəsmək. [Qoca qarı:] Mən gəlin gedəndə 



674 




KƏLMƏBAŞI 



KƏMAL 



ondan da kiçik idim, qaynananıla kəlmə ve- 
rib kəlmə alanda üzüm qızarardı. Qantəmir. 

kəlmə-kəlmə zərf Ayrı-ayrı sözlərlə, hər 
sözü ayrıca. Kəlnıə-kəlmə tərcümə etmək. 
Kəlmə-kəlmə diktə etmək. - Əzizim, kəlnıə- 
kəlmə; Sözü de kəlmə-kəlmə; Oturaq xəlvət 
evdə; Danışaq kəlmə-kəlmə. (Bayatı). 
"Əlifin hökmüylə, “cim” fərmanıyla; Ara 
kəlmə-kəlmə, dağıt "əmmə "ni. Aşıq Ələsgər. 

KƏLMƏBAŞI zərf Hər sözün başında; 
tez-tez. Dırnaqları manikürlü, dodaqları qır- 
mızı; Kəlməbaşı deyir ki: "Mən el qızıyam, 
el qızı ”. S.Rüstəm. Ya nıənim ingiliscəm; tər- 
cüməyə möhtacdır; ya o, keydir; Elə "ay si" 
deyir; "Yes" deyir; kəlməbaşı "okey” deyir. 
R.Rza. 

KƏLMƏBƏKƏLMƏ zərf Bir-bir, kəlmə- 
lərlə, sözbəsöz. Kəlməbəkəlnıə oxumaq. Kəl- 
məbəkəlmə yazmaq. 

KƏLMƏCİK “Kəlmə”dən kiç. 

KƏLMƏLİK sif. Saylarla işlənib sözün 
miqdarını bildirir. Səməd səbr edə bilməyib 
bir neçə kəlməlik məktub yazdı. İ. Hüseynov. 
..Bəlkə həyatla ölüm haqqında; iiç kəlməlik 
bir əfsanə dedi. R.Rza. 

KƏLTƏN is. məh. İri kəsək. Dişli mala- 
lar iri kəltənləri əzib xırdalayır; - Əkbər 
kəltəni.. Məşədi Hüseynin kəlləsinə çırpmaq 
istəyəndə Müsliim qoymadı. Mir Cəlal. 

KƏLTƏNLİ sif. məh. Kəltəni olan; kə- 
səkli. Kəltəııli yer. Kəltənli tarla. 

KƏM 1 sif. və zərf [fars.] 1. Az. Yağış yağ- 
dı, nəm qaldı; Qəlyan keçdi, dəm qaldı; Bağ- 
çada bar bol idi; Dolu varda, kəm qaldı. 
(Bayatı). [Usta Kərbəlayıya:] Etiqadın ka- 
mildir, ruzin kəm! Çəmənzəminli. □ Kəm 
etmək (qılmaq) köhn. - azaltmaq, əskiltmək, 
əskik etmək. Ol ləhzə həm etmə şəfqətin kəm. 
Füzııli. Kəm gəlmək - əskik olmaq, əskik 
gəlmək, çatmamaq. Onda kəm gələn qızılı 
Ələmdar bu uğultula şəhərin harasından tapa 
bilərdi? S.Rəhimov. Kəm olmaq - azalmaq, 
çatışmamaq, kifayət etməmək. // Əskik ol- 
maq. Evlər yıxan ola daneyi-xalı; Bir dəm 
kəm olmaya məndən xəyalı. Qurbani. [Saya- 
lı:] İltifatın kəm olmasın! Mir Cəlal. 

2. Nöqsanlı, az, çatışmayan. Aşıq deyər Əli- 
dən; Sözün başlar bəlidən; Ağlı kəm canana 
bax; Küsübdür mən dəlidən. (Bayatı). Ağıl- 



dan kəm, huşdan çaşqın, dil qanmaz; Şərm 
etməz qonaqdan, ölməz, usanmaz. Aşıq Ələs- 
gər. // Alçaq, rəzil, yaramaz, pis. Var mərdə 
qul ol, aşıq; Kərəm umma kəm ərdən. Sarı 
Aşıq. 

3. məc. Pis, qaba, kobud, xoşagəlməz. 
Qəzəblənmiş sərkar Alagözü təzəcə yanan 
lampa işığında başdan-ayağa süzüb: - Sən 
çox kəm danışırsan, xanını! A.Şaiq. 

4. Aşağı, əskik. Key nəşeyi-eşqdəıı vuran 
dəm! Məcnunu sağıııma Leylidən kəm! 
Füzuli. Mənim varım deyil ol Kəbədən kəm. 
M. P. Vaqif. 

0 Kəm baxmaq - pis nəzərlə baxmaq, 
əyri baxmaq, kəc baxmaq. Mən fələkə ney- 
lədim; Fələk mənə baxdı kəm? H.K.Sanılı. 
Mən yazığın yenə yatıbdır baxtı ; Kəm baxdı 
dostuna, evini yıxdı. Aşıq Hüseyn. Ona görə 
bu dostluğu kəsmişəm; Kəm baxırsan üzbə- 
üzə gələndə. Aşıq Əziz. Kəm tutmaq - 
saymamaq, etinasızlıq göstərmək. Tutma 
kəm, kim çox kərəmdir həm əzinıü-şan sənə; 
Fəxr qıl, kim padişahlardan gəlir paşaya 
kürk. M.P.Vaqif. Qəmin kəm - “eybi yox- 
dur, fikir eləmə, düzələr”, yaxud “bəxtindir” 
mənalarında. [Əlibaba:] Axtar, nəçənnik, 
taparsan, qəmin kəm. H.Seyidbəyli. 

KƏM 2 is. Yüyənin atın ağzına keçirilən 
dəmir hissəsi; cövzə. Atın kəmini tutmayan 
yolda piyada qalar. (Ata. sözü). 

kəm... [fars.[. Mürəkkəb sözlərin azlıq 
mənasında olan birinci tərkib hissəsi; məs.: 
kəmsavad, kəmetina, kəmağıl və s. 

KƏMAĞIL sif. [fars, kəm və ər. əql] Ağlı 
az, ağıldan zəif. Kəmağıl adam. 

KƏMAĞILLIQ is. Ağıl azlığı, ağlı çatış- 
mazlıq; giclik. Kəmağıllıq etmək. 

KƏMAL bax kamal. Yəni ki, gətir kəmalə 
zövqüm; Gündən-günə qıl ziyadə şövqüm. 
Füzuli. Hər aşiqin ki, sən kimi bir məhcə- 
malı yox; Nöqsanı var ki, eşqinə əsla kəmalı 
yox. S.Ə.Şirvani. Elə bil ağladın, canım 
dağladın; itirdim kəmalım sən ağlayanda. 
Molla Cümə. // kit. Bir sıra izafət tərkiblə- 
rində təyin etdiyi şeyin təkmilliyini, bitkin- 
liyini, tamlığını, çoxluğunu bildirir, məs.: 
kəmali-diqqətlə - tam diqqətlə, son dərəcə 
diqqət yetirilərək; kəmali-qayda ilə - qay- 
dasmca, tamamilə, kəmali-qeyrətlə - çox 



675 




KƏM ALINCA 



KƏMƏND 



qeyrət göstərilərək, çox çalışaraq; - Kəblə 
Novruzqulu kəmali-qayda ilə palçığa oturur. 
H. Sarabski. 

KƏMALINCA bax kamalınca. 

KƏMAN bax kaman. Kəmanə döniibdii 
qaməti-mövzwı; Əhvalım fələk edib digər- 
gun. Q.Zakir. Ey alnın ay, üzün günəş, ey qaş- 
ların kəmaıı; Ceyran gözün, qarışqa xətin, 
kakiliıı ilan. M.Ə. Sabir. 

KƏMANDAR bax kamandar. Nə kaman- 
darsan, ey məh ki, atıb qəmzə oxun; Yıxdığın 
seyddə nə zəxm, nə peykan görünür. Füzuli. 

KƏMBAHA sif. [fars.] köhn. Ucuz, qiymət- 
siz, dəyəri az. Kəmbaha paltar. 

KƏMBƏXT sif. [fars.] Bəxtsiz, talesiz. 

KƏMBƏXTLİK is. Bəxtsizlik, talesizlik. 

KƏMCÜRƏT sif. [fars, kəm və ər. cürət] 
Az cürətli (cəsarətli), cürətsiz, cəsarətsiz, 
qorxaq. - Gözəlin bəzisi bədniyyət olur; 
Qədrbilməz olur, bihürmət olur; O ki bir 
parası kənıcürət olur; Çətin ələ düşər dila- 
vər gözəl. Q.Zakir. ..Bizini tüccarlar mər- 
hum Mirzə Fətəlinin Hacı Qarası kimi aciz, 
qorxaq və kəmcürət olur(lar).. F. Köçərli. 
// İs. mənasında. Cürətli şəhər alar; Kəmcü- 
rət küncdə qalar. (Ata. sözü). [Seyid:] Pah, 
oğlan, bəs sən belə kəmciirətmişsən? Mən 
səni belə bilmirdim... E. Sultanov. 

KƏMCÜRƏTLİLİK is. Cürət, cəsarət az- 
lığı; cürətsizlik, cəsarətsizlik, qorxaqlıq. Bu- 
rada kəmcürətliliyimiz aşkara çıxır. C.Məm- 
mədquluzadə. 

KƏMÇƏ is. [fars.] bax malakeş 2-ci 
mənada. 

KƏMÇƏNƏ sif. məh. Alt çənəsi gödək. 
Kəmçənə quzu. 

KƏMÇİK 1. is. Çatışmayan hissə, parça, 
şey. 

2. sif. Tam olmayan, yarımçıq. Kəmçik ay. 
Kəmçik parça (ağız-ağıza qatladıqda kənar- 
ları bir-birinə düz gəlməyən parça). 

KƏMETİBAR sif. [fars, kəm və ər. etibar] 
Etibarsız, etibarı az olan, etibarı olmayan, eti- 
bar edilə bilməyən. Kəmetibar adam. 

KƏMETİQAD sif. [fars, kəm və ər. etiqad] 
klas. Etiqadı olmayan, etiqadı az olan; eti- 
qadsız. 

KƏMETİQADLIQ is. Etiqadı az olma; eti- 
qadsızlıq. 



KƏMETİNA sif. [fars, kəm və ər. etina] 
Etinasız, diqqətsiz. Həmişə kəmetina Zeynal 
bu gecə hər şeyə diqqət ilə baxıb, hər bir 
hənirtiyə məna verməyə başladı. Çəmənzə- 
minli. Müavini kəmetina vəziyyətini pozma- 
yaraq əyləşdi. B.Bayramov. 

KƏMETİNALIQ is. Etinasızlıq, diqqətsiz- 
lik. Zeynəb də Nadirin kəmetinalığını gör- 
dükdə sakit oturub, gözlərini qırpmayaraq 
otağın bucağında asılmış tüfəngin çaxma- 
ğına baxırdı. B.Talıblı. Bu nazənin gözəlin 
yaxşı dilgüşalığı var; Heyif, öz aşiqinə çox 
kəmetinalığı var. Ə.Vahid. □ Kəmetinalıq 
etmək (göstərmək) - etinasızlıq göstərmək. 
Hətta arvadlar da kəmetinalıq etməyib, 
darvazaların arasından kərbəlayıva təhqiq- 
lə nəzər yetirirdilər. Çəmənzəminli. 

KƏMƏDƏB sif. [fars, kəm və ər. ədəb] 
köhn. Ədəbsiz, biədəb. Kəmədəb uşaq. 

KƏMƏDƏBLİK is. Ədəbsizlik, tərbiyə- 
sizlik, biədəblik. 

KƏMƏND is. 1. Qədim müharibələrdə 
düşməni tutmaq üçün uzaqdan atılan ucuil- 
məkli uzun ip. [Dəmirçioğlu] axırda belin- 
dən kəməndini açıb, qayaya atdı. “Koroğlu”. 
// Ovda heyvanı və ya xam atı tutmaq üçün 
işlədilən həmin ip. [Dərviş:] Bir dəfə xam at 
tuturduq, at Ruqiyyənin yanından keçən 
zaman Ruqiyyənin əlindən kəmənd çıxdı. 
A.Divanbəyoğlu. Beyrək qulaylanıb kəməndi 
atdı. M.Rzaquluzadə. // İlmək, bağ, düyün. 
□ Kəməndə düşmək - T) kəməndlə tutul- 
maq (at və s. haqqında). Göy ürkəyə kəmənd 
atdılar. At kəməndə düşdü. Ə. Vəliyev; 
2) məc. tora düşmək. 

2. klas. Şairanə təşbehlərdə gözəlin saçına, 
zülfünə işarə. O tari-ziilfə əsirəm, şikayətim 
çoxdur; Özüm kəməndinə bağlanmışam iradə 
ilə. S.Ə.Şirvani. □ Kəmənd kimi - şairanə 
təşbehlərdə. Kəmənd kimi tökülübdür gər- 
dənə; Dönübdür sərasər şahmara tellər. 
M.P. Vaqif. 

0 Kəməndə keçmək (düşmək) - ilişmək, 
dolaşmaq, tora düşmək, hiylənin qurbanı 
olmaq. [Qulu:] Qoca elə kəməndə keçməyib 
ki, qurtara bilsin. N.Vəzirov. Kəməndə 
salmaq - tora salmaq, hiylə ilə tutmaq. Çəni- 
fələk saldı məni kəməndə; Buların oduna 
düşmüşəm mən də. Aşıq Ələsgər. Şirin söz 



676 




KƏMƏNDÇİ 

ilə saldı o, ahunu kəməndə. M. Ə. Sabir. 
[Təlxək əcinnə:] Xoş gördük, ay mənim gü- 
lüm! Yenə kimi kəməndə salıbsan? Ə.Haq- 
verdiyev. 

KƏMƏNDÇİ is. Ovda heyvanları (atlan) 
kəməndlə tutan adam. 

KƏMƏNDLƏMƏ "Kəməndləmək”dən fis. 

KƏMƏNDLƏMƏK f. 1 . Kəməndə salmaq; 
kəməndə keçirmək, kəməndlə tutmaq. 

2. məc. Özünə ram etmək, əl-qolunu bağ- 
lamaq, əsarət altına almaq. Qumru qaçmaq, 
onu kəməndləmək istəyənlərin əlindən qur- 
tarmaq istəyirdi. Mir Cəlal. 

KƏMƏNDLƏNMƏ "Kəməndlənmək”- 
dən fis. 

KƏMƏNDLƏNMƏK məcli. 1. Kəməndə 
salınmaq, kəməndə keçirilmək, kəməndlə 
tutulmaq. 

2. məc. Əl-qolu bağlanmaq, əsarət altına 
alınmaq. 

KƏMƏR' is. [fars. ] 1. Bax qayış 1-ci 
mənada. Kəməri qırılmaq. Təzə kəmər almaq. 
Belinə kəmər bağlamaq. H Paltar, palto və 
s.-də belə sarman uzun ensiz parça; belbağı. 
Paltonun kəməri. Paltarın kəmərini açmaq. 
□ Kəmər yeri - kəmər bağlanan yer; bel. 
Şal qarının çiynindən yavaş-yavaş sıyrılıb 
kəmər yerinə qədər düşdü. M. Hüseyn. 
// Keçmişdə paltarın üstündən belə bağlanan 
qızıl, gümüş və s. ilə bəzədilmiş belbağı, 
qurşaq; təkbənd. Qızıl kəmər. Enli kəmər. - 
Aşıq oldum telə, qız; Kəmər bağla belə, qız; 
Yan gücnəıı tapmışam; Ana doğmaz belə 
qız. (Bayatı). [Səlma:] işlə gümüş kəmər! Həm 
də yepyeııi; Sonra yenə məmnun eylərəııı 
səni. H. Cavid. Bəyin enli kəmərindən gümüş 
qınlı iri bir xəncər sallanırdı. S.Rəhimov. 
// Tüfəng qayışı. ..Həcər təkrar papağı ba- 
şına qoydu, əlini aynalıya atdı, kəməri çiy- 
ninə aşırdı. S.Rəhimov. // Patrondaş məna- 
sında. [Qoca:] Tüfəngi doldurub aldım əli- 
mə; Kəməri bağladım qoşa, belimə. “Qaçaq 
Nəbi”. // Ümumiyyətlə, bir şeyin belinə 
bağlanan, sarman, dövrələnən ip, qurşaq, 
çənbər və s. Çəlləyin kəməri. - Aləm bayram 
içində idi. Böyük binaların belindən qırmızı 
kəmər çəkilmişdi. Mir Cəlal. 

0 Kəmər bağlamaq məc. - əmrə hazır 
vəziyyətə gəlmək; hazır, amadə olmaq. 



KƏMƏRLƏNMƏ 

Kəmər kimi - düz və uzun. Kəmər kimi 
cığır. - Ilaıısayağı yol dağların döşündən 
burularaq kəmər kimi aşağıya doğru buru- 
lur. M.İbrahimov. Kəmərin altı boş olmaq 

- ac olmaq, acımaq. Kəmərin altını bər- 
kitmək zar. - doyunca yemək, doymaq. 

KƏMƏR 2 1 . tex. içərisindən su, neft, qaz 
və s. axıtmaq üçün metal və ya saxsı bom. 
Neft kəməri. Su kəməri. Qaz kəməri. 

2. zool. Soxulcanın bədəninin qabaq tə- 
rəfində qalınlaşmış hissə. 

KƏMƏR 3 arxit. Qapı, pəncərə və s. üstün- 
də yarımdairə (qövs) şəklində tağ. Qədim 
incəsənətimiz haqqında qiymətli material 
verən abidələr içərisində tunc kəmərlər xü- 
susilə maraqlıdır. “İncəsənət”. // Qövs şək- 
lində tikili. Körpü kəməri. 

KƏMƏRBƏND is. [fars.] Belbağı, kəmər, 
qurşaq. Oğlan gəlir enişdən; Kəmər-bəndi 
gümüşdən. (Bayatı). 

KƏMƏRBƏSTƏ sif. və zərf [fars.] köhn. 
Əmrə müntəzir, xidmətə hazır; amadə. 
[Əzim bəy:] Olar həmin xidmət üçün kəmər- 
bəstədirlər. M.F.Axundzadə. □ Kəmərbəstə 
durmaq köhn. - əmrə müntəzir olmaq, ha- 
zır durmaq. [Məhəmməd Qacar] tamam 
Iraııa qiblə idi və cümlə xəlayiq onun ita- 
ətində böyük xovf ilə kəmərbəstə durmuşdu- 
lar, hənuz sübh olmamış qəflətən söndü. 
F. Köçərli. 

KƏMƏRÇİN is. [fars.] Beli çinli (belinə 
rezin və ya bağ keçirilib çinlənmiş) qadın 
tumanı. Kəmərçin geymək. Kəmərçin tikmək. 

- Mütrüblər təzə kəmərçinlər geyir, saqilər 
piyalələri hazırlayır, rəqqasələr zinətlərini 
üstlərinə tökürdülər. M. S. Ordubadi. [Zər- 
rintac] gödək paltodan çıxan uzun kəmərçi- 
niniıı qabağını əlində dəstələvib faytona əy- 
ləşdi. S.Rəhimov. 

KƏMƏRLƏMƏ “Kəmərləmək”dən fis. 

KƏMƏRLƏMƏK/ 1 . Kəmərindən yapış- 
maq, belindən yapışmaq, yerə yıxmaq, kə- 
mərindən (belindən) yapışıb yerə yıxmaq 
(vurmaq). Pəhləvan rəqibini kəmərlədi. 

2. Əhatə etmək, dövrələmək, dövrəyə al- 
maq. Kəndi bir tərəfdən Zəyəm çayı, o biri 
tərəfdən isə Sarım arxı kəmərləyərək üzük 
qaşı kimi dövrəyə almışdır. 

KƏMƏRLƏNMƏ “Kəmərlənmək”dən fis. 



677 




KƏMƏRLƏNMƏK 



KƏM-KARASTI 



KƏMƏRLƏNMƏK məch. 1 . Belindən tu- 
tulmaq, tutulub yerə vurulmaq. 

2. Dövrəyə alınmaq, əhatə olunmaq; döv- 
rələnmək. Kənd yarğanla kəmərlənmişdir. 

KƏMƏRLİ' sif 1. Belinə kəmər, qayış, 
belbağı və s. bağlamış; qurşaqlı. Ağ çuxalı və 
ağ arxalıqlı, ikiüzlü Buxara dərisindən pa- 
paqlı. şişman göbəyi üzərində gümüş kə- 
mərli Mirzə Səfəri hamı tanıyırdı. Ə.Haqver- 
diyev. Əmin qəsrində xəlifə tərəfindən təyin 
edilən qızıl kəmərli qulamlar, zümrüd və 
yaqut xalxallı cariyələr və zərinələrə bürün- 
müş kənizlər Azərbaycan heyətinə xidmət 
edirdi. M. S. Ordubadi. // Belinə kəmər tikil- 
miş, belində kəməri olan. Kəmərli paltar. - 
..Təzə uzunboğaz çəkmələrdə, qalife şalvarda 
və iki döş cibi olan beli kəmərli, yaxalıqlı 
köynəkdə Şirzad yaraşıqlı idi. M. İbrahimov. 

2. Belində qurşaq, kəmər və s. olan; çən- 
bərli. Kəmərli çəllək. 

KƏMƏRLİ 2 sif. zool. Kəməri olan (bax 
kəmər 2 2-ci mənada). Soxulcanların arasın- 
da qırmızımtıl kəmərli olanlarını tapıb, kə- 
mərin 32-ci halqa ilə 37-ci halqa arasında 
yerləşdiyinə fikir verməli. C.Cəbrayılbəyli. 

KƏMƏRLİ 3 sif. Üzərində kəmər kimi çı- 
xıntısı olan; tağlı. Kəmərli pəncərə. 

KƏMFÜRSƏT sif. [fars, kəm və ər. fürsət] 
Tündxasiyyət, tiindməcaz, tez özündən çıxan, 
kəmhövsələ. Kəmfürsət adam. - [Amaliya] 
Otellodaıı əhvalı bilib, başlayır onu danla- 
mağa və ağzına gələn sözləri kəmfürsət ərə- 
bin haqqında söyləməyə. F.Köçərli. Camaat 
arasında [Salmanın] nanəcib, kəmfürsət, bəd- 
xah olmasından gizlin-gizlin, yavaş-yavaş, 
lakin mütəmadiyən danışıq gedirdi. M.İbra- 
himov. // İs. mənasında. [Məlikə:] Biganə 
əgər olmasa, tez vəslə yetərdik; Kim xeyr 
görüb düşməni kəmfürsət olanda? Ə. Vahid. 

KƏMFÜRSƏTLİK is. Tündxasiyyətlik, 
tündməcazlıq, tez özündən çıxma; hövsələ- 
sizlik. Həbibə xala dilləndi: - Almaq istəyir, 
çox kəmfürsətlik eləyir, ay oğul. Mir Cəlal. 

KƏMHÖVSƏLƏ sif. [fars, kəm və ər. höv- 
sələ] Hövsələsi olmayan, hövsələsiz, səbir- 
siz, tez əsəbiləşən. [Məşədi İbad:] O cürə 
evdə böyüyən qız bir az kəmhövsələ olar. 
Ü.Hacıbəyov. □ Kəmhövsələ olmaq - höv- 
sələsizlik, səbirsizlik göstərmək, əsəbiləş- 



mək. [Kərbəlayı Rəcəb:] Hacı! Dərdin alım, 
nöşün belə kəmhövsələ olmusan? N.Vəzirov. 
[Nəcəfalı:] A bala, kəmhövsələ olma, axırını 
gözlə! B.Bayramov. 

KƏMHÖVSƏLƏLİK is. Hövsələsizlik, sə- 
birsizlik. □ Kəmhövsələlik etmək -bax 
kəmhövsələ olmaq (“kəmhövsələ”də). 
[Səkinə xanım:] Niyə belə kəmhövsələlik 
edirsən? M.F.Axundzadə. 

KƏMXÖRƏK sif. [fars.] köhn. Az yeyən, 
azca yeməklə doyan. Kənıxörək adam. - Hü- 
seyn Kürd on beş yaşma təzəcə çatmışdı. 
Amma çox zəif, kəmxörək bir adam idi. 
(Nağıl). [Əliqulu:] Xeyr, ağa, çox kəmxörə- 
yəm. S.S.Axundov. 

KƏMXÖRƏKLİK is. Az yeyən adamın hal 
və keyfiyyəti. 

KƏMİLTİFAT [fars, kəm və ər. iltifat] 
bax iltifatsız. Kəmiltifat olmaq. 

KƏMİLTİFATLIQ bax iltifatsızlıq. 

KƏMİNƏ sif. [fars.] klas. Həqir, miskin, 
aciz, zavallı, yazıq. Miskin Füzuliyəm ki, sənə 
tutmuşam üzüm; Ya bir kəminə qətrə ki, üm- 
manə yetmişəm. Füzuli. Əzim bəy pişxidmət- 
başı cavab verdi ki: - Biz sizin kəminə nö- 
kərləriniz pişxidmətlərik, mən buların rəisi- 
yəm, bular da mənə tabedirlər. M.F.Axund- 
zadə. 

KƏMİŞTAHA sif. [fars, kəm və ər. iştəha] 
İştahası az olan; iştahasız; Kənıiştaha ıışaq. 

KƏMİYYƏT is. [ər.] 1. Miqdar, qədər, say, 
ədəd. Hər yerdə kəmiyyət, keyfiyyət barə- 
sində danışıq gedirdi. S. Hüseyn. Tək kəmiy- 
yətə deyil, keyfiyyətə də fikir verməli! 

2. fiz. riyaz. Ölçmək və hesablamaq müm- 
kün olan hər şey. Sonsuz kiçik kəmiyyət. 
Naməlum kəmiyyət. Dəyişən kəmiyyət. Sı fıra 
bərabər kəmiyyət. Məchul kəmiyyət. 

3. fəls. Xarici aləmin əşya və hadisələrini 
miqdar, həcm, inkişaf dərəcəsi cəhətdən 
səciyyələndirən fəlsəfi kateqoriya. Kəmiy- 
yətin keyfiyyətə keçməsi qanunu. Kəmiyyət 
dəyişmələri. 

4 . dilç. Səsləri tələffüzetmə müddəti. Kə- 
miyyətə görə səslər uzun və qısa olur. 

KƏMİYYƏTCƏ sif. və zərf Kəmiyyətə 
görə; sayca, miqdarca. Kəmiyyətcə artım. 

KƏM-KARASTI top. [fars.] dan. 1. Birsə- 
nətdə, peşədə, işdə lazım olan alətlər. 



678 




KƏM-KƏM 

Dülgər kəm-kar as tısı. - [Veys:] Bütün кәт- 
karastılarını alıb verək yoxsul şərbaflar işlə- 
sinlər. Ə.Əbülhəsən. 

2. Silah, yaraq. [Məşədi Kazım:] Pişto və 
sair kəm-karastını götürmüşdür. M.S. Ordu- 
badi. 

KƏM-KƏM zərf [fars.] Az-az, yavaş- 
yavaş, asta-asta. Lakin saqın, ölüm günü 
kəm-kəm yaxınlaşır. Ə.Nəzmi. 

KƏM-KƏSİR is. [fars, kəm və ər. kəsr] 
Çatışmayan cəhət, nöqsan, qüsur, çatışmaz- 
lıq. [Tükəzban:] Heç bir zaddan kəm-kəsir 
yoxdur. S.S. Axundov. [Aşıq Ah Ələsgərə:] 
- Oğul, sözdərin də xoşuma gəldi, oxumağın 
da, saz çalmağın da. Az kəm-kəsirin var. 
“Aşıq Ələsgər”. // sif. Çatışmayan. [Musanın 
nəvəsi] o gündən işə başladı. Bakıdan bəzi 
kəm-kəsir şeylərini aldı. Qantəmir. 

KƏM-KƏSİRLİ sif. Kəm-kəsiri olan; nöq- 
sanlı, qüsurlu. 

KƏMLƏMƏ “Kəmləmək”dən f. is. 

KƏMLƏMƏK/ Xəlbirləmək. 

KƏMLƏNMƏ "Kəmlənmək”dən fis. 

KƏMLƏNMƏK məcli. Xəlbirlənmək. 

KƏMLİK is. Azlıq, yoxluq, əskiklik, ça- 
tışmazlıq. 

KƏMMAYA sif. [fars, kəm və ər. mayə] 
1. köluı. Mayası az, pulu az; kasıb, yoxsul. 
Kəmmaya tacir. 

2. məc. Ağıldan kasıb, ağılsız, gic. [Bəy:] 
Doğrudan da belə imiş. Nə kəmmaya adam 
imişsiniz. Mir Cəlal. 

KƏMMAYALIQ is. Ağıldan kasıblıq, ağıl- 
sızlıq, giclik. 

KƏMMƏHƏL sif. [fars, kəm və ər. məhəl] 
Adama məhəl qoymayan, diqqət yetinnəyən, 
saymayan, etinasız. □ Kəmməhəl olmaq - 
saymamaq, etinasız olmaq, soyuqluq, etina- 
sızlıq göstərmək. Xubların yaxşısı olmaz kəm- 
məhəl; İşarə edən tək gələr əlbəəl. Q.Zakir. 
..Kənd müəllimlərinin .. öz peşələrinə bu qə- 
dər süst, kəmməhəl və kəmetina olmaqlarına 
ümdə səbəb onların həddən ziyadə az məva- 
cib almaqlandır. F. Köçərli. ..Nəbiııi də çağır- 
mışdılar. Bir az kəmməhəl olub, o da getmək 
istəmədi. S. Rəhimov. 

KƏMMƏHƏLLİK is. Etinasızlıq, saymaz- 
lıq, soyuqluq. 

KƏMRƏNG sif. [fars.] Rəngi az, açıq, 
rəngsiz. Böyiikxanım şad və xürrəm, gümüş 



KƏMŞİRİNLİK 

podnos içində iki stəkan kəmrəng çay gətirdi. 
M.S.Ordubadi. 

KƏMSAVAD sif. [fars, kəm və ər. səvad] 
Savadı az, azsavadlı, az oxumuş, savaddan 
kəm. [Mədəd:] Sən kəmsavad, haqq-hesab- 
dan nə sənin başın çıxır, nə də mənim. 
İ. Əfəndiyev. [Qədir:] Mən kəmsavad ada- 
mam, nə danışım a bala, heç özüm də bilmi- 
rəm. Ə. Sadıq. 

KƏMSAVADLIQ is. Azsavadlılıq, savadı 
az olma. 

KƏMSƏR zərf [fars.] dan. köhn. Ağıldan 
kəm, kəmağıl, ağılsız. 

KƏMSƏR-KƏMSƏR zərf dan. köhn. 
Axmaq-axmaq, gic-gic. [Gülxanım Alı ki- 
şiyə:] Ay üstünə od tökülsün, nə ilə oxutmaq 
istəyirsən, .. kəmsər-kəmsər danışma. “Qatır 
Məmməd”. 

KƏMSİK 1 is. itin boynuna bağlanan ip, 
xalta. [Güləli] ..Ala iti kəmsiyindən açıb va- 
nına aldı, ulu babasından qalan çaxnıaqlı 
tüfəngi də çiyninə saldı. S.Rəhimov. 

0 Kəmsiyini çeynəmək (gəmirmək) - 
hirsindən boğulmaq, son dərəcə hirslənmək, 
qəzəblənmək, intiqam üçün fürsət axtarmaq. 
Fərəc bəyin hirsi daha da çoxalır. Bığları- 
nın ucunu ağzına salıb kəmsiyini gəmirən it 
kimi çeynəməyə başlayır. Ə.Vəliyev. Kəm- 
siyini qırmaq - həddini aşmaq, həddini keç- 
mək. Başına kəmsik salmaq (keçirmək) - 
çox incitmək, zülm etmək, əziyyət vermək. 
[Naçalnik:] Vallah, dağda atanızı yandıra- 
cağam, başınıza kəmsik salacağam. “Qaçaq 
Nəbi”. 

KƏMSİK 2 is. dan. Çatışmayan, əlavə edil- 
məli olan hissə, parça. Kəmsiyi var. 

KƏMSİKLƏMƏ “Kəmsikləmək”dən fis. 

KƏMSİKLƏMƏK f. 1. Başına, boğazına 
kəmsik keçirmək, kəmsik salmaq, xaltala- 
maq; başı kəmsikli halda yanınca aparmaq. 

2. məc. Noxtalamaq, yüyənləmək. 

KƏMSİKLİ sif. Kəmsiyi olan, boynuna 
kəmsik salınmış; xaltalı. Kəmsikli it. 

KƏMŞİRİN sif. [fars.] Azacıq şirin, nor- 
madan az şirnisi olan. Kəmşirin nar. Kəmşi- 
rin şərab. - Çayımız kəmşirin, çörək yavan; 
Kağızlar qanı-qam, top-top. R.Rza. 

KƏMŞİRİNLİK is. Kəmşirin şeyin hal və 
keyfiyyəti. 



679 




KƏMŞÜUR 

KƏMŞÜUR sif. [fars, көт və ər. şüur] 
Şüuru az, şüursuz, dərrakəsiz. Olmayıram 
mən qəyur dərdə nişan olmağa; Mən oluram 
kəmşüur, sahibi-şan olmağa. C. Cabbarlı. 

KƏMŞÜURLU(LU)Q is. Şüur azlığı, şüurun 
çatışmazlığı; şüursuzluq, dərrakəsizlik. 

KƏMTALE sif [fars, көт və ər. tale] 
Talesiz, taleyi (bəxti) gətirməyən. Kəmtale 
adam. 

KƏMTALELİK is. Talesizlik, bəxtsizlik. 

KƏMTƏR(İN) sif. [fars.] klas. Alçaq, aşa- 
ğı; aciz, yazıq, miskin. Leyli deməyin ki, na- 
zənindir; Bir tirə kənizi-kəmtərindir. Füzuli. 
İbrət et Ağa Məhəmməd xandan, ey kəmtər 
gəda. M.P. Vaqif. [Hacı Kamyab:] Xan, mən 
sizin kəmtərin nökərinizəm. Ə. Haqverdiyev. 

KƏMYEK sif. və is. [fars.] 1. Əsas miq- 
dardan az, əskik, bir az çatışmayan. Çəkidə 
kəmyeki düzəltmək. 

2. Hicri təqvimdə 29 gündən ibarət ay. Ayın 
kəmyeki var. Kəmyek ay. 

KƏN is. Döşəmənin altma qoyulan tir, 
şalban. 

KƏNAF [lat. cannabis-dən] bot. Saplağın- 
dan kəndir alman bitki. 

KƏNAFLIQ is. Kənaf bitkisi əkilmiş yer, 
sahə. 

KƏNAR [fars.] 1. Bax qıraq 1-ci məna- 
da. Çayın kənarı. Yolun kənarı. - ..Bir hə- 
yətdə bir müsəlman arvadı arxın kənarında 
qab yuyurdu. C. Məmmədquluzadə. Kəndin 
kənarından get-gedə sıxlaşan və iriləşən 
qamışlıq başlanırdı. M.Rzaquluzadə. 

2. sif. Yad, özgə, başqa. Cuma evdə kənar 
adam olmadığını bildi. Ə.Əbiilhəsən. 

3. is. Özgə yer, tamamilə başqa yer; xaric. 
Kənardan gəlmiş adam. - [Koroğlunun] bir 
belə xasiyyəti var ki, kənar yerlərdən gələn 
karvanları soymur. “Koroğlu”. [Müdir:] Man 
kənardan gəlmiş bir adamam, başını ancaq 
məktəbin işlərinə məşğuldur. Ə.Haqverdiyev. 

4. is. Ətraf, yan. Rüstəm ayağa qalxdı, evin 
kənarına səpələnmiş çırpını topladı, həyətdə 
gur bir ocaq qaladı. S.Rəhimov. 

5. sif. və zərf Mərkəzdən uzaq, qıraq. 
Kənar ev. Kənar tikili. Kənar məhəllə. - Kə- 
narda bir dükan görsənir. C.Məmmədqulu- 
zadə. Xavər on-on beş addım kənardakı dü- 
kanın piştaxtasına söykənərək mürgüləyən 
qoca çörəkçiyə yanaşdı. M. İbrahimov. 



KƏNAR 

6. zərf Çox vaxt yerlik halda: kənarda - 
uzaqda, aralı. Daşlıca azı kənddən beş verst 
kənarda, bağ-bağatlı yolların ayrıcında bir 
yer idi. Mir Cəlal. 

7. is. Məhəccər, sürahi mənasında. Meh- 
riban əllərini balkonun kənarına dayamış 
olduğu halda gözü küçəyə baxırdısa da fikri 
və xəyalı uzaqlarda idi. S. Hüseyn. 

0 Kənar etmək (eləmək) - 1 ) uzaqlaşdır- 
maq, rədd etmək. ..Lazımdır mikrobları mil- 
lətin bədənindən kənar eləmək. C.Məmməd- 
quluzadə. Çünki Qızıl Arslan məlikəyə ev- 
lənmək üçün Azərbaycan xalqının sevdiyi 
vəliəhdi kənar edib, məlikənin oğlunu vəli- 
əhd təyin edə bilməzdi. M.S.Ordubadi; 2) qov- 
maq, çıxarmaq (işdən, məktəbdən və s). 
..Axırda [Cəlilin] əlindən molla təngə gəlib 
onu məktəbdən kənar elədi. İ.Musabəyov; 
3) atmaq, götürmək. [Şah Sitarəyə:] Sənə 
hökm edirəm, kənar et örtüyü! C. Cabbarlı. 
Kənar gəzmək (dolanmaq) - əlaqəni kəs- 
mək, özünü uzaq tutmaq, yaxınlıq göstərmə- 
mək, uzaq olmaq. Əlində fənər gəzər; Gəz- 
dikcə yanar gəzər; Bir kəs ki, yoxsul olsa; 
Dost ondan kənar gəzər. (Bayatı). [Qurbani:] 
Səbəb nədi məndən kənar gəzirsən? Sirr- 
söziin yadlara deyən deyiləm. “Qurbani”. 
Qafil! Dolanma gəl, eşqdən kənar; Ən bö- 
yük musiqi canan səsidir. S.Vurğun. Kənar 
olmaq - uzaqlaşmaq, özünü uzaq tutmaq. 
[Dərviş Şeyx Sənana:] Əgər fövqəlbəşər ol- 
maq dilərsən; Kənar ol daima cinsi-bəşər- 
dən. H.Cavid. [Mansur xan:] Burada dəxi 
dayanmayıb, kənar olub tez gedin. C. Cab- 
barlı. Kənar(a) atmaq - 1) bir yana tulla- 
maq, atmaq. Aıyad əlində toxuduğu corabı 
kənara atıb, qalxıb ərinin başı altına bir 
mütəkkə qoydu. Ə.Haqverdiyev. ..Zərintac 
xanım bəzəkli yorğanı üstündən kənara atdı, 
atılıb çarpayısından yerə düşdü. S.Rəhimov; 
2) тәс. unutmaq, yaddan çıxarmaq, əlaqəni 
kəsmək, məhəl qoymamaq. Qul Abbası nə 
kənara atmısan; Hərcayilə ülfətini qatmısan.. 
Aşıq Abbas; 3) məc. əhəmiyyət verməmək, 
sərf-nəzər etmək, bir tərəfə buraxmaq. Mən 
təklif edirəm ki, müraciətnamə məsələsini 
tamamilə kənara ataq. M.S.Ordubadi. Kə- 
nar(a) düşmək - uzaq düşmək, uzaq olmaq, 
əlaqəsi kəsilmək. Müşküldü mən kənara 



680 




KƏNAR 



KƏND 



düşüm kuyi-yardərı.. Natəvan. Talasından 
kənar düşərsə ceyran; Gəzər yoldaşları bil- 
zaman heyran. M.Rahim. Kənara çəkilmək 
- uzaqlaşmaq, kənar olmaq, bir yana çəkil- 
mək. Kəndlilərin bir neçəsi çıxdı eşiyə və bir 
neçəsi oturduğumuz tövlədə olan atlardan 
bir neçəsini yəhərləyib çəkildilər kənara. 
C. Məmmədquluzadə. Həbib bəy özünü gös- 
tərməmək üçün bir kənara çəkildi. S. Rəh- 
man. Kənara çəkilmə, bil ki, bu gündən; Bu 
gün mənə varsa, sabah sənə var. B.Vahab- 
zadə. Kənara çəkmək - bir tərəfə çəkmək, 
qırağa çəkmək, bir tərəfə aparmaq. Cantək 
səni kənarə çəkər pullu dayilər; Hər yerdə 
az deyil səni mehman edən, çocuq! 
M. Ə. Sabir. Kənara çıxmaq - 1) əsas işdən, 
məsələdən və s.-dən uzaqlaşmaq. Mövzudan 
kənara çıxmaq; 2) bir qədər aralanmaq, aza- 
cıq uzaqlaşmaq. Xaspolad dəstədən kənara 
çıxıb əsgəri kazarmaya doğrıı getdi. 
M.Hüseyn. Kənara tullamaq - bax kənara 
atmaq. Keçən sərgüzəşti tulla kənara; 
Bihudə hekayət zamanı deyil. Q.Zakir. Şaq- 
qulu ağ parçanı kənara tullayıb, gəlinin üzü- 
nü görcək cəld geri çəkildi.. Çəmənzəminli. 
Kənarda qalmaq - 1) bax kənarda dur- 
maq. [Zeynal:] Mehriban, - dedi, - özün 
etiraf edirsən ki, sənin bizdən kənarda qal- 
mağın münasib deyil. S.Hüseyn; 2) тәс. Unu- 
dulmaq, yaddan çıxmaq. Qaldı bütün kənar- 
da; Can verənlər, ölənlər. Ə. Cavad. // İşti- 
rak etməmək (bir işdə). Bir nəfər də olsun 
gənc pambıqçı yarışdan kənarda qalmamış- 
dır. ...kənarda (kənara) qalsın - ...bir tə- 
rəfdə (yanda) qalsın (bir şeydən sərf-nəzər 
etmək mənasında). Hələ açıq gəzmək kə- 
narda qalsın.. S.S.Axundov. [Akif:] İşin 
çətinliyi bir kənara qalsın.. M.İbrahimov. 
Kənarda durmaq - qarışmamaq, müdaxilə 
etməmək, iştirak etməmək, işdən kənarda 
durmaq. ...kənarda dursun - bax ...kə- 
narda qalsın. [Leyla xanım:] ..Aııcaq qoy 
bu söhbət dursun kənarda. N.Vəzirov. Kə- 
nardan baxan - hadisəyə tamaşa edən; 
görən; seyrçi. Kənardan baxan nə deyər? - 
Kənardan baxan əcnəbilər bizə deyirlər. 
C. Məmmədquluzadə. Yandı əhvalına kənar- 
dan baxan; Doğdu ürəklərdə min şəfqətli 
hiss. M.Rahim. 



KƏNARƏ is. [fars .] kölın. 1. Kitab səhifə- 
lərinin kənarındakı yazı. 

2. Haşiyə, qıraq, çərçivə. Xalçanın кәпа- 
rəsi. Kəlağayının kənarəsi. 

3. Evin ortasına salınmış böyük xalçanın, 
gəbənin ətrafına, divar dibinə salman kiçik 
xalça. 

4. Nəhayət, son, hədd. Gör nə mühitdir, 
könül, yoxdur anın kənarəsi. Nəsimi. Yaşım 
suyu oldu varə-varə; Bir bəhr ki, yox ona 
kənarə. Füzuli. 

KƏNARƏLİ sif. Kənarəsi olan; haşiyəli. 
Kəııarəli kəlağayı. 

KƏNARLAŞDIRILMA “Kənarlaşdırıl- 
maq”dan fis. 

KƏNARLAŞDIRILMAQ məcli. Kənar edil- 
mək, uzaqlaşdırılmaq. 

KƏNARLAŞDIRMA "Kənarlaşdırmaq”dan 
fis. 

KƏNARLAŞDIRMAQ f. Kənar etmək, 
uzaqlaşdırmaq. Müfəttiş hesabdan əli ilə kür- 
südən kənarlaşdırıb, onun yerində əyləşdi. 
S. Rəhimov. 

KƏNARLAŞMA “Kənarlaşmaq ”dan /.7.s\ 

KƏNARLAŞMAQ f. Kənar olmaq, uzaq- 
laşmaq. 

KƏNARSIZ sif. Ucu-bucağı olmayan, nə- 
hayətsiz, sonsuz. Ay çıxıbdı kənarsız; Niyə 
məni qınarsız? Açıb desəm dərdimi; Od tu- 
tarsız, yanarsız. (Bayatı). 

KƏND is. Əhalisi, əsasən, kənd təsərrü- 
fatı ilə məşğul olan yaşayış məntəqəsi. Bö- 
yük kənd. Kiçik kənd. - Koroğlu həftədə .. 
bir özü Qıratı minib ətraf kəndlərə, şəhərlərə 
çıxardı. “Koroğlu”. Mənim adım Xəlil və 
yoldaşımın adı Sadiqdi. Hər ikimiz Danabaş 
kəndində anadan olmuşuq. C.Məmmədqu- 
luzadə. Yeddi kənd, üç şəhər görürəm 
ancaq; Bu dağın başından bir baxışla mən. 
B. Vahabzadə. // Kənd yeri, habelə kənd əha- 
lisi. Şəhərlə kənd arasında olan ziddiyyəti 
aradan qaldırmaq. □ Kənd salmaq - yaşa- 
yış yeri düzəltmək, yeni kənd bina etmək. 
[Canpolad:] Bu kənd salmandan bu günə 
qədər oğurluq hadisəsi görünməyibdir. 
M. S. Ordubadi. Kənd Soveti köhn- kənd 
yerlərində Sovet hökumətinin yerli orqanı. 
Kənd Soveti iclası. Kənd Sovetinin sədri. 
Kənd Şurası köhn. - bax Kənd Soveti. 



681 




KƏNDARASI 



KƏNDİRBAZ 



[2-ci qadın:] Elə səni kənd Şurası sədrliyinə 
namizəd seçmişik. Ə.Haqverdiyev. ..Güllücə 
kəndində də kənd Şurası düzəlib, yeni şura 
yaşayışı başlandı. S.S.Axundov. Kənd təsər- 
rüfatı - xalq təsərrüfatının əkinçilik, hey- 
vandarlıq və meşəçiliyi əhatə edən sahəsi. 
Kənd təsərrüfatı qabaqcılları. Kənd yeri - 
kənd salınmış yer; kənd. Qorxma, kənd ye- 
rində çoxdur qoçaqlar; Hər daşın dibində 
bir Koroğlu var. S. Vurğun. 

...kənd Bir sııa türk dillərində mürəkkəb 
kənd, qəsəbə və s. yaşayış məntəqələri ad- 
larının ikinci tərkib hissəsi; məs.: Hacıkənd, 
Daşkənd, Yarkənd, Qasımkənd, Qonaqkənd. 

kənd-kənd bax kəndbəkənd. Öldürər 
bu dərd məni; Doğrayar bənd-bənd məni ; 
Yarım vəfalı olsa; Axtarar kənd-kənd məni. 
(Bayatı). 

KƏNDARASI sif. Kəndlərin arasında olan, 
yerləşən, salman. Biz kəndarası yolları da 
düzəldirik. S.Rəhimov. ..Riistəm kişi maşını 
kəndarası küçələrdən keçirib palçıqlı araba 
yoluna çıxardı. M. İbrahimov. [Yusifin] nə- 
zəri itib-batmaqda olan kəndarası yollara 
sataşdı, köksünü dərindən ötürdü. B. Bayra- 
mov. 

KƏND AŞIRI zərf Kəndləri keçərək. Kəıı- 
daşırı şose yoluna çıxmaq. 

KƏNDBƏKƏND zərf Bir kənddən o biri 
kəndə, bir-bir kəndləri gəzərək, bir-bir 
kəndlər üzrə; kənd-kənd. Kəndbəkənd do- 
laşmaq. - Vəkillər .. kəndlilərin adlarını, aç- 
ların sayını və istədikləri pulun qədəriııi ad- 
baad, kəndbəkənd, hamısını təfsiləıı yazıb 
yekə-yekə kitablar bağlamışdılar. C.Məm- 
mədquluzadə. Hacı Rüstəmin atası .. xırman 
zamanında gedib, kəndbəkənd gəzib nisyə 
yığardı. Ə.Haqverdiyev. 

KƏNDCİK is. Kiçik kənd. 

KƏNDCİYƏZ “Kənd”dən oxş. Göy yama- 
cın ətəyində kəndciyəz; Dörd yanında dal- 
ğalanır tarlalar. A.Şaiq. İki il əvvəl buraxıb 
getdiyi həmin kəııdciyəzdə onun yoluna göz 
dikib, onun ümidi və arzusu ilə yaşayan iki göz 
var idi. H.Nəzərli. indi bu .. kəndciyəz Di- 
lara üçün Bakı qədər əzizdir. Ə.Məmməd- 
xanlı. 

KƏNDÇİ bax kəndli 1-ci mənada. Kənd- 
çi qız. Kəndçi paltarı. - Şəhər stansiyasından 



dəmiryol bileti alaraq vağzala gedən motal- 
papaq iki kəndçi çiynində xurcun gəlib mə- 
nim vanımda dayandılar. Qantəmir. [Qoşat- 
xan:] Həsən bəy hələ həştad il əvvəl demişdi 
ki, müəllim gərək çıraq kimi yanıb, kəndçi- 
nin yolunu işıqlandırsın. M.tbrahimov. 

KƏNDÇİLİK bax kəndlilik. Qədir mal- 
qarasını satıb kəndçilik etməkdən əl çəkmiş 
və qulluqçu olmağı qərara almışdı. Ə.Sadıq. 

KƏNDXUDA bax kətxuda. Belə bir mə- 
sələ üçün kəndxııda hər iki məhəllədən adam 
çağırardı, vəkillər dəvət edərdi. N.Nərima- 
nov. [Allahverdi:] Naçalnikə ver, pristava 
ver, uryadııikə ver, kəndxudaya ver, yiizba- 
şıya ver, köməkçiyə ver, miraba ver, ver... 
ver... ver... C.Cabbarlı. 

KƏNDXUDALIQ bax kətxudalıq. Görü- 
nür ki, elə o vaxtdan kəndxudalıqda gözü var 
imiş. “M.N. lətif.” 

KƏNDİ 1 is. içində taxıl, un və s. saxla- 
maq üçün taxta, yaxud palçıqdan qayrılmış 
qab. Buğda kəndisi. Un kəndisi. Bir kəndi 
arpa. - Kənd arvadları qışın tədarükünü 
qurtarırdı: kimisi hazırladığı unu kəndiyə 
doldurur, kimisi varmanı kisəyə yığır, kimisi 
.. kudu və balqabaqları gizlədirdi. M. İbra- 
himov. 

KƏNDİ 2 köhn. bax öz. Olsa məlıbublərin 
eşqi cəhənnəm səbəbi; Hur-qılmanı qalır 
kəndisinə rizvanın. Füzuli. Qoy börkünü kəc 
qaşının üstündə, fırılda; Kəndin kimi bir 
lotiyi-mey danını görgəc. M.Ə. Sabir. [Zeynal] 
bir zamanda ki, Novruz bəylə getməmişdir, 
kəndisini aldadıb yalan söyləməsindən məq- 
sədi nə idi ? S. Hüseyn. 

KƏNDİR is. Kənaf və ya çətənə liflərin- 
dən hazırlanan yoğun, ya nazik ip, ümumiy- 
yətlə, ip. Tay kəndiri yoğun olar, çarıq kəndi- 
ri nazik. (Məsəl). [Ayı balalarının] boyun- 
larına kəndir bağlayıb kəndə gətirirdilər. 
A.Şaiq. [Murad:] Canım, .. bir kəndir gətirin, 
sarıyın əl-ayağını. C.Cabbarlı. 

KƏNDİRBAZ is. 1 . İp üzərində gəzmək və 
atılıb-düşməklə cürbəcür oyunlar göstərən 
adam; canbaz. Kəndirbazların çıxışı. - Qız 
uşağını özbaşına buraxsan, .. kəndirbaza ərə 
getmək istər. M.S.Ordubadi. [Rəqslərin] ahən- 
gi altında oynayana və atılıb-düşənə rüstiim- 
baz və ya kəndirbaz deyərlər. H.Sarabski. 



682 




KƏNDİRB AZLIQ 

// Bu cür ip üstündə nömrələr göstərən sirk 
artisti; akrobat. 

2. məc. Hoqqabaz, oyunbaz. [Əhməd:] Nə- 
dən ötrü məni axtarırsan, ay hiyləbaz, kəndir- 
baz, oyunbaz, kəkilbaz? N.Vəzirov. [İsmayıl:] 
..Əntərzadə bir maarif işçisi deyil, xaliscə bit- 
kəndirbazdır. Mir Cəlal. 

KƏNDİRBAZLIQ is. 1 . Kəndirbazın peşəsi, 
sənəti, məşğuliyyəti; akrobatlıq, canbazlıq. 

2. məc. Hoqqabazlıq, oyunbazlıq. [Kərbə- 
layı Qulam:] ..Allaha şükür, bir-birimizi 
yaxşı tanıyırıq, kəndirbazlıq nə lazım, atam? 
N.Vəzirov. □ Kəndirbazlıq etmək (çıxar- 
maq) - oyunbazlıq etmək, hoqqabazlıq et- 
mək. Bəs bu Nemətullayev burada nə kəndir- 
bazlıq çıxardır? S. Rəhimov. 

KƏNDİRQAYIŞ sif. Bərk, möhkəm. 
□ Kəndirqayış kimi - bərk-bərk. Qır- 
saqqız Xoca Əzizi elə tutdu, elə tutdu ki, 
kəndirqayış kimi. “Koroğlu”. Kəndirqayış 
olmaq - tutub (yapışıb) buraxmamaq. . . Oğ- 
lan oldu kəndirqayış, qızdan əl çəkmədi ki, 
çəkmədi. (Nağıl). 

KƏNDİSTAN is. 1. Kənd, kənd yeri. 
[Vaqif:] Xeyr, yanıldınız, ona dil verən; Kən- 
distan yeridir, bəli, kəndistan. S.Vurğun. 
[Hacı Rəsul:] Belə də səs, belə də məlahət 
olarını? Düşünürsən ki, [Əntiqə] bəşər cinsi 
deyil nədi, özü də kəndistan yerində. Mir 
Cəlal. ..Daima qardaşdır Bakı kəndistan. 
Z.Xəlil. 

2. Kənd əhli, kəndlilər. [Nizami:] Mən 
istəyirəm ki, min il bundan sonra da bir nəfər 
Gəncə üsyanının tarixini oxuduğu zaman 
desin ki, “ üsyan olduqca ağıllı, düşüncəli və 
tədbirli bir surətdə təşkil edilmiş üsyan idi. 
Orada yalnız şəhər xalqı deyil, bütün kən- 
distan da iştirak etmişdi". M.S. Ordubadi. 

KƏNDİSTANLI is. köhn. Kəndistanda 
yaşayan adam; kəndli. [Şahbəy:] Biz ki kən- 
distanlıyıq.. Ə.Əbülhəsən. 

KƏND-KƏSƏK top. dan. Kənd və ona 
yapışıq yer. Kənd-kəsəyə bələd olmaq. - 
[Hacı Bayram:] Bəy deyiləm, rəiyyətim yox, 
kənd-kəsəyim yox. Ə.Haqverdiyev. [Məhər- 
rəm bəy:] ..Kənd-kəsəyi dolandıra bilmirəm. 
S.S.Axundov. Kənddə-kəsəkdə başıpapaqlı 
qalmayıb, hamısını yığıblar. Çəmənzəminli. 

KƏNDLİ is. 1. Kənddə yaşayan və əsas 
peşəsi kənd təsərrüfatı olan adam; kənd əhli, 



KƏNGİZ 

kəndçi. Ceyranın əri Eldar adlı kəndli bir 
gənc imiş. S. Hüseyn. [Nizami] ..qoca kənd- 
linin şum kənarında açdığı süfrə başında 
nahar edirdi. Ə.Məmmədxanlı. □ Təhkim- 
li kəndli - bax təhkimli. 

2. Bir kənddən olan adamlardan hər biri; 
yerli. Mənim kəndlim. Öz kəndlimdir. 
- [Rəşid:] Qurbanqulunun atası və babası 
bizim kəndli olmuşlardır. T.Ş. Simurq. 

KƏNDLİ-KƏSƏKLİ top. dan. Kəndli. 

KƏNDLİ-KÜTLÜ top. Keçmişdə bəzən 
kəndliyə, kəndlilərə ikrahla, saymazyana 
verilən ad. [Əminə Dürdanəyə:] Səndən ol- 
saydı, çoxdan bu dövləti paylamışdın kəndli- 
kütlüvə.. Ə.Əbülhəsən. 

KƏNDLİLİK is. Kəndli peşəsi, işi; əkin- 
çilik. Bu zaman Cəlil istəyirdi ki, bu yeri sa- 
tıb özü üçün bir dükan açsın və canını kənd- 
lilikdən qurtarsın. I.Musabəyov. 

KƏNDSAYAĞI sif. və zərf Kənd tipində, 
kənd tərzində, kənd qaydası ilə, kənddə ol- 
duğu kimi. Kəndsayağı ev. - Kəndsayağı 
bəzənmiş evdə həmin adamla ev sahibi söh- 
bət edirdi. Q. İlkin. 

KƏNDYANI sif. Kəndin yaxınlığında olan, 
kəndin yanında yerləşən. Kəndyanı otlaq. 

KƏNƏK sif. 1. Ləpəsi çətin çıxan. Kənək 
qoz. 

2. məc. Çətinliklə başa gələn, həyata ke- 
çən. Kənək iş. - Yazıb pozduğum və şagird 
dəftərindən qopartdığını vərəqlər stol üstün- 
də qalaqlanmışdı və nəhayət işıq ucu görün- 
müşdü, kənək tənliyin kor düyünü açılmışdı.. 
Ə.Məmmədxanlı. 

3. məc. Əlindən yaxşılıq gəlməyən, çə- 
tinliklə bir iş düzəldən; tərs, inad, inadkar, 
inadcıl. Kənək adam. - Uçan bir quş kənək- 
dir; İşi tamam kələkdir; Dəyirmana can verər; 
Xırmana da gərəkdir. (Bayatı). 

KƏNƏKLİK is. 1 . Ləpəsi çətin çıxan qoz 
və s.-nin keyfiyyəti. 

2. Kənək adamın xasiyyəti; tərslik, inad- 
karlıq, inadcıllıq. Kənəklik eləmək. 

KƏNGİZ is. bot. Kökü yanacaq kimi işlə- 
dilən, qış otlaqlarında yayılan bitki növü. 
Camaatın içindən bir dəstə dilmancın yanına 
yeriyib başladılar and içməyə ki, Məhəm- 
mədəli kətdə deyil, gedib, çöldən kəııgiz gəti- 
rib satsın. C.Məmmədquluzadə. 



683 




KƏNGtZLİK 

KƏNGİZLİK is. Kəngiz çox olan yer, kən- 
giz bitən yer, sahə. 

KƏNİZ is. t/ärs.] köhn. 1. Xidmətçi qız, 
qulluqçu. Evin kənizi. - Bir gün Mehriban 
Soltanın kənizlərinə xəbər gəldi ki. filan kü- 
çəyə bir bazirgan gəlib. “Lətif şalı”. [Hacı 
Kamyab:] Xan, mən sizin kəmtəriıı nökəri- 
nizəm, qızım da kənizinizdir. Ə.Haqverdiyev. 
[Yetər:] Mən ölənəcən Dilbər xanımın kəni- 
ziyəm, kənizi. N.Vəzirov. // Qədimdə: kölə 
kimi bağışlanan qız (qadın), qul qız (qadın); 
cariyə. Çaydır, dənizdir; Quldur, kənizdir; 
Balam lıər nədir; Mənə əzizdir. (Bayatı). Tax- 
tın iki tərəfində xəlifənin iki nəfər sevimli 
kənizi durub xəlifəyə yelpik çəkirdilər. 
M. S. Ordubadi. Şairin qəzəllərinə məftun ol- 
muş Dərbənd əmiri onu bu xaraba kənddən 
öz sarayına dəvət edir və ən gözəl kənizini 
ona hədiyyə göndərir. Ə.Məmmədxanlı. 

KƏNİZLİK is. köhn. 1. Qulluqçuluq. 
[Günay:] Qoy qismətim qürbətdə kənizlik 
olsun, amma Barsisim, körpə quzum ac qal- 
masın, böyüsün boya-başa çatsın. Ə.Məm- 
mədxanlı. 

2. Qədimdə: satılan və ya bağışlanan qı- 
zın ya qadının vəziyyəti; cariyəlik. Kəııiz- 
tikdən azad etmək. 

KƏNKAN bax kankan. Bir az keçdi, bir 
neçə kömürçü, kənkan göründü. Çəmənzə- 
minli. [Suraxanskinin] oxumağı da qııyu di- 
bindəki kənkan səsinə oxşayırdı. Ə.Haqver- 
diyev. Əzablar içində bağrı qan oldu; Çox 
gəzib axırda o, kənkan oldu. M. Rahim. 

KƏPƏK is. 1. Un ələndiyi zaman ələk 
üstündə qalan buğda və s.-nin qabıq qırın- 
tıları. Arpaya qatsan at yeməz; Kəpəyə qat- 
san it yeməz. (Ata. sözü). 

2. Ağac, taxta mişarlandığı zaman tökü- 
lən xırda ovuntu. Söz nadan dilində qəpiyə 
dəyməz; Dəyməz, su üzündə köpüyə dəyməz ; 
Dəyməz, heç bir ovuc kəpəyə dəyməz.. M. Araz. 

3. Başda və heyvan tüklərinin dibində 
əmələ gələn qovaq. Başında kəpək olmaq. 

4. B ax kövrək 1-ci mənada. Kəpək alma. 
Kəpək heyva. 

KƏPƏKLƏMƏ “Kəpəkləmək”dən fis. 

KƏPƏKLƏMƏK f. Kəpək vurmaq, kəpək 
qatmaq. Samanı kəpəkləmək. 

KƏPƏKLƏNMƏ “Kəpəklənmək”dən/A. 



KƏRAMƏT 

KƏPƏKLƏNMƏK / 1. Kəpək əmələ gəl- 
mək, qabıq vermək. Başı kəpəklənir. 

2. Kəpək kimi boş olmaq. Heyvalar kəpək- 
lənmişdir. 

KƏPƏKLİ sif. 1 . Kəpəyi olan, ələnməmiş. 
// Çoxlu kəpəyi olan. Kəpəkli un. 

2. Başında və tüklərinin dibində kəpək, 
qovaq olan. Kəpəkli baş. 

3. Kövrək, kəpək kimi boş olan. Kəpəkli 
alma. 

KƏPƏKLİLİK is. Kəpəyi olan un və s.-nin 
keyfiyyəti; kəpəyi olma. Unun kəpəklilik də- 
rəcəsi. 

KƏPƏNƏK is. Bədən və qanadları toz 
kimi incə pullarla və cürbəcür rənglərlə bə- 
zənmiş dördqanadlı böcək. ..Bir gözəl kəpə- 
nək gəlib Ağca xanımın oturduğu skamyanın 
üstünə qondu. S.S.Axundov. ..Quşların bir 
paraları oxumaqda, o biri paraları uçub 
özləri üçün yem gəzməkdə və kəpənəklər çi- 
çəklərin başına qonmaqda idilər. A.Divanbə- 
yoğlu. Dünya bahar, ömrün yolu gül-çiçək; 
Uçur güldən-giilə, qonur kəpənək. R.Rza. 
// Pərvanə. 

KƏPƏNƏKVARİ sif. Kəpənək şəklində 
olan, görünüşcə kəpənəyə oxşar, kəpənək 
kimi. Kəpənəkvari bant. 

KƏPƏNG is. Zirzəmi qapısı, altdan yuxarı 
açılan qapı; lyuk. Zirzəmi kəpəııgi. 

KƏPİTKƏ is. xiis. [rus. "коиопатитв” sö- 
zündən] Deşikləri, araları tutmaq üçün (əsa- 
sən gəmidə) işlədilən kəndir və s. lifləri. 

KƏPİTKƏLƏMƏ “Kəpitkələmək’’dən /и. 

KƏPİTKƏLƏMƏK f. xüs. dan. Kəpitkə 
ilə qapamaq, kəpitkə tıxamaq (bax kəpit- 
kə). Deşikləri kəpitkələmək. 

KƏPİTKƏLƏNMƏ “Kəpitkələnmək”dən 
fis. 

KƏPİTKƏLƏNMƏK məcli, xüs. dan. Kə- 
pitkə ilə qapanmaq, kəpitkə ilə tıxanmaq, 
bərkidilmək (b a x kəpitkə). 

KƏRAHƏT is. [ar.] İyrənmə; nifrət hissi, 
xoşa gəlməmə; ikrah. 

KƏRAHƏTLİ sif. İyrəndirici, nifrət doğu- 
ran, ikrahlı. 

KƏRAMƏT is. [ər.] 1. Alicənablıq, xeyir- 
xahlıq, mərhəmət, səxavət, lütfkarlıq. ..Bəl- 
kə ağanın fəzilətinin kəramət və mərhəmə- 
tindən mənim həmşəhərlilərim bibəhrə qal- 



684 




KƏRAMƏTLİ 



KƏRƏM 



maşınlar. C. Məmmədquluzadə. Kəramət 
etmək (qılmaq, buyurmaq) kölın. - lütf et- 
mək, bağışlamaq, vermək. [Pəri xanım 
Vəzirə:] Allah sənə, qızım Şölə xanımdan 
bir oğlan kəramət eləsin. M.F.Axundzadə. 
Kəramətə gəlmək - səxavətə gəlmək, əli- 
açıqlıq göstərmək; lütf etmək. 

2. kölın. Müsəlmanların təsəvvürünə görə, 
övliyalardan, Allahdan və b. müqəddəslər- 
dən sadir olan bəzi xariqüladə işlər, ecazkar 
qüvvə, möcüzələr. Pir mənimdir, kəramətini 
bilirəm. (Ata. sözü). Ağlamaq möminin əla- 
mətidir; Nəbinin dininin xoş adətidir; Əgər 
bilsən lıəqqin kəramətidir; Ta gedincə ııuri 
bəsər ağlarsan! M.V.' Vidadi. [Xortdan:] Bu 
pirin kəramətinin nədən ibarət olduğu adın- 
dan anlaşılır. Ə. Haqverdiyev. 

KƏRAMƏTLİ sif. 1 . Kəramət sahibi, kə- 
raməti olan; mərhəmətli, xeyirxah, lütfkar. 

2. köhn. Möcüzəli, ecazkar. O vaxtdan 
mənim ağzım olub kəramətli. “M.N. lətif.” 
Sultanlara, xaqanlara baş əyməyən əsla; 
Dərviş kəramətli qələndər yenə varını? 
Ə.Vahid. 

KƏRAMƏTLİLİK is. Kəramət sahibi ol- 
ma; mərhəmətlilik, xeyirxahlıq, lütfkarlıq. 

KƏRBƏLAYI is. [İraqda imam Əlinin 
qəbri olan Kərbəla şəhərinin adından] din. 
Həmin şəhərə gedib müqəddəs yerləri zi- 
yarət edən adama verilən ad. Möhtərəm 
adamlara kərbəlavı, məşədi, hacı, xozeyin, 
fəqət ən böyük adama bu məhəllədə əmi 
deyirdilər. N.Nərimanov. [Şofer:] Keçmişdə 
asan yollarla müftə pul qazanan hacılar, 
kərbəlayılar çox idi. M. Rzaquluzadə. 

KƏRÇƏ bax kərə 2 . Kərçə qoyun. 

KƏRDƏ bax kərdi 1 . Kərdədə, mərzdə 
nanə; Yaman göz odda yaııə. (Ata. sözü). 

KƏRDİ 1 is. Lək. İki kərdi soğan əkmək. 
Kərdiləri sulamaq. - Tank şumlayan həyət- 
lərin kərdisiııdə; Öz yemini; Külə dönmüş 
pərdisində; Yuvasını itiribdir. M.Araz. Bu 
baxçada aş tərəsi əkərdik; Hey su açıb kər- 
divə göz dikərdik. Şəhriyar. 

KƏRDİ 2 is. bot. Şaftalı növü. 

KƏRDİYAR məh. 1. is. Arpa ilə buğda 
qarışığı. Arabadakı kərdiyar taxıl onların üzə- 
rinə səpələndi. S. Rəhimov. [Qarı:] Təzə buğ- 
dam paylamayıblar, qabağında ölüm! Bu, 
bildirki kərdiyardı. M.Hüseyn. 



2. sif. mənasında. Dağınıq, çalpaşıq, dola- 
şıq. Kərdiyar iş. Kərdiyar söz. 

KƏRƏ 1 is. Nehrədən yeni çıxmış, əridil- 
məmiş yağ; şit yağ. Camış kərəsi. İnək kə- 
rəsi. - Mal mənimdir, belə yeyirəm; Əritmi- 
rəm, kərə yeyirəm. (Ata. sözü). Bııyur zəhmət 
çək, atından düş yerə; Varımızdır qımız, çö- 
rək, bal, kərə. A. Səhhət. Qızxanım nənə süf- 
rəyə kərə, qoyun qatığı və təzə pendir qoy- 
du. İ. Əfəndiyev. 

KƏRƏ 2 sif. 1. Qulaqları çox qısa, dımıq, 
kərçə (qoyun haqqında). Bu anda [Səmə- 
din] gözü başqa bir kəndlinin sağdığı kərə 
qoyuna sataşdı. M.Hüseyn. 

2. kin. Başı qırxılmış (adam haqqında). 
Kərə oğlan. 

KƏRƏ 3 zərf [ər!\ Dəfə, iki kərə iki elər 
dörd. Adama neçə kərə deyərlər. İki kərə get- 
mək. Bir kərə görmək. - Adam adanıı bir kərə 
aldadar. (Ata. sözü). [Müəllim:] Mən sizə bir 
kərə də demişdim ki, bizim yollarımız başqa- 
başqadır. S. Hüseyn. □ Bir kərə -heç. Gör- 
mədik dünyada bir kərə ağ gün; Ciyərimiz 
yara, sinəmiz diigün! H.K. Sanılı. 

KƏRƏCİ is. Bir neçə adamlıq dorlu qayıq. 
Gəmi, qayıq, kərəci də, kolaz da; Məni heç 
vaxt incitməmiş bir az da. A.Səhhət. Gecənin 
qaranlığı şərisiııdə Lənkrııd çayı ilə aşağı 
doğru axan kərəcidə .. oturub dalğın və mii- 
kəddər bir halda düşünürdüm. S. Hüseyn. 

KƏRƏCİVAN is. məh. Kərəci sürən, 
kərəcidə işləyən adam; qayıqçı. 

KƏRƏCİV ANLIQ is. məh. Kərəcivanın işi, 
peşəsi, məşğuliyyəti; qayıqçılıq. Sarıköynək 
özünü suya atırsa da öldürə bilməyir. Onu, 
kərəcivanlıq edən indiki əri ölümdən xilas 
edir. S. Hüseyn. 

KƏRƏM 1 is. [ər.] köhn. Lütf, mərhəmət, 
inayət. Kərəm eyləmək. - [Ağa Heydər:] Xıı- 
daya, şiikür kərəminə! Balalarını, gəlin sizi 
bağrıma basım. N.Vəzirov. □ Kərəm et (qıl) 
(yalvarış yaxud nəzakət bildirən əski ifadə) 
- 1 ) mərhəmət et, rəhm göstər, lütf et. Saqi, 
kərəm eylə, cam gəzdir; Tutma qədəhi, mü- 
dam gəzdir! Füzuli. Ey gözəllər şahı, kərəm 
et mana; Baxmcıgilən hərgiz əğyardan yana. 
M. P. Vaqif; 2) verin, ödəyin. [Məstəli şah:] 
Xanım, divlərin əlmuzdunu, ənamını kərəm 
edin! M.F.Axundzadə. Kərəm sahibi (əhli) 



685 




KƏRƏM 



KƏRKƏS 



köhrı. - lütfkar, rəhmdil, mərhəmətli, insaflı, 
alicənab adam haqqında. Sahibi-zərdə kərəm 
yoxdur, kərəm əhlində zər; İşlənən işlərdə 
əhkamü ləyaqət görmədim. M. P. Vaqif. 

KƏRƏM 2 “Kərə 3 ” sözünün canlı danışıq 
dilində işlənən yanlış forması. [Sərçə] üç 
kərəm balasın suva basıb, alıb tazadan dim- 
diyinə apardı. (Nağıl). [Böyükxanım:] Bü- 
kərəm sənin yanında üziiaçıq dayanmışammı, 
səsimi eşitmisənmi? C. Cabbarlı. 

KƏRƏMİ is. mus. Azərbaycan aşıq hava- 
larından birinin adı. Balabançı genə durub 
gəlir Aşıq Cəfərin vanına. Aşıq Cəfər kərəmi 
oxuyur. Ə. Haqverdiyev. 

KƏRƏMLİ sif Mərhəmətli, lütfkar, in- 
saflı, rəhmli. KöniU qəmgin, ürək dərdli, və- 
rəmli; Səni gördüm səxavətli, kərəmli. Aşıq 
Ələsgər. Kərəmli padşah, rəhm eylə mana; 
Al mənim könlümü, yetir canana. Aşıq Rəcəb. 

KƏRƏMLİLİK is. Lütfkarlıq, mərhəmət- 
lilik, alicənablıq. 

KƏRƏMSİZ sif. İnsafsız, mərhəmətsiz, 
rəhmsiz. Səxavət olmayan kəsdə şücaət feli 
nadirdir; Kərəmsiz kimsəni hər yerdə gör- 
düm, bihünər gördüm. M. V. Vidadi. 

KƏRƏN is. məh. Yonulmamış yoğun ağac, 
dirək, iri kötük. Evin kərəni sınmışdır. - El 
yığılsa, kərən sındırar. (Ata. sözü). El bir olsa 
dağ oynadar yerindən; Söz bir olsa zərbi 
kərən sındırar. A.Tufarqanlı. Kərəni, pərdəsi 
hörümçək toru; Deyirlər, kasıbın bilinməz 
goru. S.Vıırğun. □ Kərənə dönmək - şiş- 
mək. Ayağı kərənə dönübdür. 

KƏRƏNAY is. \fars.\ köhn. 1. Nəfəslə çalı- 
nan ıızun bom şəklində qədim musiqi aləti 
(adətən təntənələrdə, qələbə bayramların- 
da çalmardı). Kərənayi-şadiyanə başlandı 
çalınmağa. M.F.Axundzadə. Vəliəhd atın üs- 
tünə qalxdığı zaman yüzlərcə təbil, kərəııay 
və şeypurlar səsləndi. M. S. Ordubadi. 

2. Hislik, dııdkeş. 

KƏRƏNAYXANA is. [fars .] köhn. Kərə- 
nayların birdən çalması. Günəş Həməl bür- 
cünə yaxınlaşdığı dəqiqədə .. vurulan kərə- 
паухапа Novruz bayramı mərasiminin baş- 
landığını xəbər verdi. M. S. Ordubadi. 

KƏRƏNTİ bax dəryaz. ..Merac yenə də 
kərəntini götürüb ot çalmağa başladı. 
Ə.Vəliyev. [Şamxal] kərəntini çiyninə alıb, 



pəncərəsi Kürə baxan evlərinin qənşərindəki 
cığırla asta-asta yuxarı qalxdı. İ. Şıxlı. 

KƏRƏNTİÇİ is. Kərənti ilə ot çalan adam; 
dəryazçı. 

KƏRƏNTİÇİLİK is. Kərəntiçinin işi, 
peşəsi; dəryazçılıq. 

KƏRƏNTİLƏMƏ “Kərəntiləmək”dən fis. 

KƏRƏNTİLƏMƏK bax dəryazlamaq. 

KƏRƏNTİLƏNMƏ “Kərəntilənmək”dən 
fis. 

KƏRƏNTİLƏNMƏKbax dəryazlanmaq. 

KƏRƏNTİLİK is. Hər dəfədə kərəntinin 
ağzına gələn miqdar (adətən saylarla). Bir 
kərəntilik ot. 

KƏRƏSKƏ is. k.t. 1. Qoyun damının bir 
tərəfində quzular üçün ayrılmış yer. Qamış- 
dan düzəldilmiş kərəskə. 

2. Bax arxac. 

KƏRƏVİZ is. bot. Çətirçiçəklilər fəsilə- 
sindən 1-2 illik ot-bitki, iki dəstə kərəviz. 
Xörəyə kərəviz doğramaq. 

KƏRƏ YAĞI bax kərə 1 . 

KƏRGƏDAN is. [fars?] zool. Başının qa- 
baq tərəfində bir, ya iki buynuzu olan. Asi- 
yada və Cənub-Şərqi Asiyada yaşayan otye- 
yən, məməli iri heyvan. Bir keçi qaçıban 
qurtulsa qurddan; Baxar buynuzuna kərgə- 
dan olu. "Koroğlu”. El kömək duranda qula, 
yoxsula; Onu şir, kərgədan, fil yıxa bilməz. 
Aşıq Şəmşir. 

KƏRİM sif. [ər.] Kərəm və səxavət sahi- 
bi, lütf və ehsan sahibi, inayətkar; kərəmli, 
mərhəmətli (çox vaxt Allaha verilən sifət- 
lərdən biri kimi). Ahla-vayla çıxar kasıbın 
canı; Ölənəcən deyər: - Allah kərimdir. (Ata. 
sözü). Dəmirçioğlu hey çağırdı kərimi; Dost 
yolunda qoymuş idim sərinıi. “Koroğlu”. 

KƏRİMLİK is. Lütfkarlıq, inayətkarlıq; 
lütf, kərəm, inayət. [Güllü:] İndi sən acın- 
dan ölməklə Allah kərimlikdən düşəcək? 
Ə.Haqverdiyev. 

KƏRİŞKƏ is. içi dəlik ağaca geydirilən, 
ensiz, yastı, gödək, iti polad tiyəsi olan dül- 
gər aləti. 

KƏRKƏ is. zool. Şirin sularda yaşayan, diri 
bala doğan balıq. 

KƏRKƏS is. [fars.] zool. bax keçələkər- 
kəs. Qara kərkəs. Leş kərkəsi. Ağbaş kərkəs. 
- [Səfər:] Ancaq arabir havada nəş arzu- 



686 




KƏRKİ 



KƏRT 



sımda gəzən kərkəslərdəıı savay bir canlı 
görün m ür. Ə . Haqverdiyev . 

KƏRKİ is. Aşağı çevrilmiş enli tiyəsi olan 
uzunsaplı, yonucu (kəsici) alət. Kərki ağacı 
yastısına yonar, balta dikinə. (Məsəl). Kərki 
olub öz tərəfinə yonma ; Ərrə ol, iki tərəfə 
yon. (Ata. sözü). Əlisa .. yarıehtiyatla hər- 
lənib qazmadüsər, bel, balta, kərki, mişar və 
qeyri karastı toplanmış anbara girdi. S.Rəhi- 
mov. // Kərkiyə oxşayan şey haqqında. [Sol- 
datın] tükləri qarışıq, sallaq idi, bunların 
arasından kiçik kərki çənəsi güclə gözə də- 
yirdi. Ə.Əbülhəsən. 

KƏRKİLƏMƏ “Kərkiləmək”dən /«. 

KƏRKİLƏMƏK/ Kərki ilə yonmaq. Tax- 
tanı kərkiləmək. Ağacı kərkiləmək. 

KƏRKİLƏNMƏ “Kərkilənmək”dən fis. 

KƏRKİLƏNMƏK məc. Kərki ilə yonul- 
maq. Ağac kərkilənmişdir. 

KƏRKİNCƏK is. zool. Kiçik şahin; tərlan, 
qızılquş. 

KƏRMƏ bax gərmə 2 . [Kəndlilər] qorxu- 
larından uşaqları kərmə qalaqlarının içində 
gizlədib .. deyiblər ki, bizim kənddə heç qə- 
dimdən uşaq olmaz. C. Məmmədquluzadə. 
Şeylərin bir qismini samana və kərməyə, bir 
hissəsini yağa və pendirə dəyişdik. Ə. Vəliyev. 

KƏRPİC is. Düzbucaq şəklində qəliblən- 
miş (bişmiş və ya çiy) gildən hazırlanan ti- 
kinti materialı. Kərpic istehsalı. Kərpic kəs- 
mək. Çiy kərpic. Bişmiş kərpic. Qırmızı kərpic. 
-Bu qala bizim olaydı; Kərpici qızıl olaydı; 
Yara qonaq gedəndə; Gecələr uzun olaydı. 
(Bayatı). [Yolçu] şəhər yolundan dönərək 
kərpic zavoduna yol alır. Mir Cəlal. // Kər- 
picdən tikilmiş, kərpic döşənmiş. Kərpic ev. 
Kərpic döşəmə. Kərpic divar. - İmran kişi 
atını ağaca bağlayıb, kərpic cığırla kolxoz 
idarəsinə yanaşdı. M. Hüseyn. // dan. Kər- 
pic şəklində olan, kərpicə oxşayan. Kərpic 
çörək. 

KƏRPİCARASI sif. Tikintidə kərpiclərin 
arasında olan. Kərpicarası boşluq. Kərpica- 
rası məsafə. 

KƏRPİCATAN is. Tikintidə aşağıdan yu- 
xarıya (bənnaya) kərpic verən (atan) fəhlə; 
kərpicverən, kəıpicçi. 

KƏRPİCBAĞLAMA is. xüs. Tikinti işində 
kərpicləri düzmə üsulu. 



KƏRPİCÇİ is. 1 . Kərpic kəsməklə məşğul 
olan adam. 

2. Bax kərpicatan. 

KƏRPİCÇİLİK is. Kərpicçinin sənəti, işi, 
peşəsi. Kərpicçilik etmək. 

KƏRPİCXANA is. Kərpic hazırlanan, kə- 
silən yer; kərpic karxanası. 

KƏRPİCİ sif. 1. Bişmiş kərpic rəngində 
olan; qırmızı. Kərpici parça. Kərpici maşın. 
Kərpici şal. - Qırıq pəncərələrinin hərəsinin 
yanında bir dəmir çarpayı qoyulmuş, üstü 
qırmızı kərpici adyallarla örtülmüşdü. M.İbra- 
himov. 

2. Kərpic şəklində olan; dama-dama. Aslan 
.. kərpici dəftərdə süpürgə tüklü bir dəvə .. və 
bir göyçək dəvə balası çəkdi.. S. Rəhimov. 
Şəhərin bütün küçələri ya asfaltla, ya da kər- 
pici qara daşlarla döşənmişdir. M.İbrahimov. 

KƏRPİCKƏSƏN sif. Gildən qəlib vasitə- 
silə kərpic kəsən, hazırlayan. Kərpickəsən 
fəhlə. - Nazim çıxıb fikirlərini dedi, kərpic- 
kəsən maşının modelini, hərəkət cədvəlini 
də gətirib göstərdi. Mir Cəlal. // Is. məna- 
sında. Təbib də, alim də, kərpickəsən də; Qəl- 
bində yaşadır o böyük günü. S. Vurğun. 

KƏRPİCQURUDAN sif. Kərpiclərin quru- 
dulması üçün hazırlanmış (bina, tikinti). Kər- 
picqurudan anbar. 

KƏRPİCLİ sif. Kərpicdən tikilmiş, ya kər- 
pic döşənmiş. Kərpicli küçə. - Qara çiy kər- 
picli binanın üst balkonunda Həcər aynalını 
bir parça ağ əsği ilə silib təmizləyirdi.. 
S. Rəhimov. 

KƏRPİCVERƏN bax kərpicatan. 

KƏRRAT [ər. “kərrə” söz cəmi] köhn .: 
kərrat ilə - dəfələrlə. Şəhərin böyükləri və 
başbilənləri kərrat ilə biçarə əhalini məsləhət 
və məşvərətə toplayırlar. F. Köçərli. [Baha- 
dır] ixtiyarsız Yusifi qucaqladı, sonra Sona- 
nın əllərini tutub kərrat ilə öpdü. N.Nərima- 
nov. Sübhanverdizadə yazdığını kərrat ilə 
oxudu və son dərəcədə bəyəndi. S. Rəhimov. 

KƏRRƏ [ər.] bax kərə 3 . Bir kərrə dü- 
şəndə xəbər al badi-səbadan; Saçın həvəsi 
gör ki, məni saldı nə halə. M.P.Vaqif. [Gül- 
çöhrə:] Bəs sən məni bir kərrə görməklə 
xoşladın? Ü.Hacıbəyov. [Həmzə:] Adə, bir 
kərrə de, qız razıdır; vəssalam! C. Cabbarlı. 

KƏRT is. Ağac parçasının iki yoğun yeri 
arasında çuxur, ya qazılmış nazik yer. 



687 




KƏRTƏNKƏLƏ 



KƏSB 



KƏRTƏNKƏLƏ is. zool. Uzunsov bə- 
dənli, uzun quyruqlu, üstü sərt pulcuqlarla 
örtülü, iki cüt qısa və zəif ayağı olan sürü- 
nən heyvan. Orta məktəbin zoologiya kur- 
sunda sürünənlər bəhsində kərtənkələ, ilan, 
tısbağa və timsahlar haqqında qısa məlumat 
verilir. C.Cəbrayılbəyli. // məc. Aciz, əlsiz- 
qolsuz adam haqqında. [Elxan:] Aqşin, Aqşin, 
unutma ki, mən udula bitəcək bir kərtənkələ 
deyiləm. C.Cabbarlı. Molla dayı! Oğluma bax 
sən hələ ; Gör nə deyir bircə bu kərtənkələ. 
Ə.Nəzmi. // məc. Hiyləbaz, əl altından iş 
görən adam haqqında. İlana ağı verən kər- 
tənkələ. (Məsəl). [Nüşabə:] Ey kərtənkələ, 
gəl hiyləni burax! Gözünü gizləmə, üzümə 
dik bax! A.Şaiq. [Rüstəm:] Hara gedirəm, 
bu kərtənkələ [Qoşatxan] qabağıma çıxır. 

M. lbrahimov. 

KƏRTİK is. Kəsici alətlə ağacda, taxtada 
və s.-də açılan diş, çərtik, nişan. 

KƏRTİLMƏ “Kərtilmok”dən f.is. 

KƏRTİLMƏK məcli. Üzərində kəsici alət- 
lə kərtik açılmaq. Şalban kərtildi. 

KƏRTLƏMƏ “ K ə ıt I om ək ” don / ы. 

KƏRTLƏMƏKbax kərtmək' 

KƏRTLƏNMƏ “Kərtlənmək”dən/A. 

KƏRTLƏNMƏKbax kərtilmək. 

KƏRTMƏ “Kortmok 1 ”don f.is. 

KƏRTMƏK 1 f. Kərt, kərtik açmaq. Ağacı 
kərtmək (ağaca kərt vurmaq, diş-oyuq aç- 
maq). 

KƏRTMƏK 2 is. Kir, pasaq, çirk, qartmaq. 

KƏS əvəz, [fars .] Şəxs, adam, kimsə. Sə- 
xavət olmayan kəsdə şücaət feli nadirdir ; 
Kərəmsiz kimsəni hər yerdə gördiim, bihü- 
nər gördüm. M.V.Vidadi. O kəsləri deyib 
gəlmişəm ki, mənim söhbətimi xoşlayıb, bəzi 
bəhanələr ilə məndən qaçıb gedirlər.. 
C. Məmmədquluzadə. [Məstur:] Yad kəsə 
bağlıdır bütün yollar; Buna, zənııimcə, bir- 
cə tədbir var. A.Şaiq. □ Bir kəs - bir adam, 
kimsə. [Leyla:] Bir kəsim varsa mənim; 
Harım, yenə sənsən və sən. Ü. Hacıbəyov. 
[Leyla xanım:] Bir kəs yoxdur, qardaş, təkəm.. 

N. Vəzirov. [Hacı:] Baxdım, yox idi yaxında 
bir kəs; Gəldi qulağıma bir həzin səs. C.Cab- 
barlı. Heç kəs - kimsə, heç kim, bir nəfər 
də, bir adam da. Otaqda heç kəs yoxdur. 
Küçələrdə heç kəs yox idi. Heç kəsə bir söz 



demə. - [Hacı Murad:] ..Heç kəsi buraya qoy- 
mazsan. S. S. Axundov. Nə qədər ki, Cavahir 
atasının evində idi, heç kəs bunun işini 
təqdir etməyirdi. T.Ş. Simurq. Hər kəs - 
1) hər bir adam, hər biri, hər şəxs. Hər 
kəsdən bacarığına görə, hər kəsə tələbinə 
görə. II Hamı. Oğul atasının təbiətini hər kəs- 
dən yaxşı bilirdi. S. Rəhimov; 2) kim, hər 
kim. Xalq ilə hər kəs necə rəftar edər; Haqq 
onu ol dərdə giriftar edər. A. Səhhət. Hər 
kəs baxıb həqiqətdə, əncir ağacının dibində 
şanım yandığını görürdü.. Ə. Haqverdiyev. 

KƏSAD bax kasad. 

KƏSAFƏT is. [ər.] 1. Natəmizlik, çirkin- 
lik, kirlilik; çirk. [Səlim:] [Zeynalın] çamur 
və kəsafətini yumaq üçün bir neçə vedrə su 
lazımdır. S. Hüseyn. 

2. Bax kəsiflik. 

KƏSAFƏTLİ sif. Çirkli, kirli. Dükan ol- 
duqca hisli, kirli, kəsafətli idi, burada nəfəs 
almaq belə mümkün deyildi. M.S. Ordubadi. 
[Qonağın] kəsafətli boynu və yaxası nəzər- 
diqqəti cəlb edirdi. S. Hüseyn. 

KƏSALƏT is. [ər.] Fəaliyyətsizlik, hərə- 
kətsizlik; ölgünlük, süstlük, əzginlik, kefsiz- 
lik. Çox yatmaq kəsalət gətirər. (Ata. sözü). 
Bu nə heyrət, bu nə xəcalətdir; Səndə, axır, 
bu nə kəsalətdir? S.Ə.Şirvani. Nə kəsalətlə iş 
görürsən sən; Niyə bunca ağır hörürsən sən? 
M.Ə. Sabir. Dağıldı qəmləri, üzləri güldü; 
Bayaqkı kəsalət tamam töküldü. H.K.Sanılı. 
□ Kəsalət basmaq - ağırlaşmaq, süstləş- 
mək, tənbəllik basmaq. Hacı Mirzə Əhməd 
ağadan ayrılandan sonra məni bir kəsalət 
basıb, daha cənnəti səyahət etmək həvəsin- 
dən düşdüm. Ə.Haqverdiyev. 

KƏSALƏTLİ sif. Ölgün, süst, kədərli, so- 
yuq. Məclisimiz çox kəsalətli və kədərlidir, 
-dedi. M.S. Ordubadi. Uryadnik Qulu .. kə- 
salətli gözlərini Zeynal bəyə döndərdi.. 
Çəmənzəminli. 

KƏSALƏTLİLİK is. Ölgünlük, süstlük, so- 
yuqluq. 

KƏSB is. [ər.] 1. Çalışıb qazanma və bu- 
nun nəticəsində əldə edilən qazanc, gəlir. 
Atanın kəsbi oğula halaldır. (Ata. sözü). 
[Tarverdi:] Belə adamlar da var dünyada? 
Yaxşı, kəsbimiz nədir? M.F.Axundzadə. İs- 
mayılov .. öz kəsbi ilə özünü və ailəsini bir 



688 




KƏSBKAR 



KƏSƏ 



növ dolandırırdı. Ə.Haqverdiyev. □ Kəsb 
etmək (qılmaq) - 1) çalışıb qazanmaq, gəlir 
götürmək. Derlər otur evdə, nədim kasibəm; 
Kəsb eləməzsəm, qazana bilmirəm. M.Ə.Sabir; 
2) əldə etmək, qazanmaq, öyrənmək. Hər 
vilayətdə var beş-on məktəb; Edirik kəsb 
onda elmii ədəb. S.Ə.Şirvani. Getdikcə 
Mehman daha artıq iş təcrübəsi kəsb edir, 
ciddiyyətlə işə girişirdi. S. Rəhimov. Mehri- 
ban üçün həyat yeni böyük bir məna kəsb 
etməyə başlayırdı. H.Seyidbəyli. 

2. B ax kəsbkarlıq. [Hacı Qara:] A qardaş, 
mən dinc, farağat, kəsb əhliyəm. M.F.Axund- 
zadə. Hansı bir kəsbə yanaşdım ki, yar olsun 
tale; Sən çıxıb qarşıma, hər ləhzədə oldun 
mane. A. Səhhət. [Məşədi Əsgər] hələ on iki 
yaşında olduğu halda kəsb üçün Bakıya gəlib, 
neft gəmilərinin birisində muzdurluğa baş- 
lamışdı. S.Qənizadə. □ Kəsb etmək köhn. 
- yaşamaq üçün bir sənət, peşə, işlə məşğul 
olmaq. Kəsb etmədi, cib kəsmək adət etdi; 
Quldar oldu, ev kəsdi, qarət etdi. A.Səhhət. 

KƏSBKAR is. [ər. kəsb və fars, kar] köhn. 
1 . Peşə, sənət, iş, məşğuliyyət. Yenə də xalqı 
torpağından, tarlasından, kəsbkarından ayır- 
maq lazım gələcəkdir. M. S. Ordubadi. Hərə- 
nin bir peşəsi, kəsbkarı var. Mir Cəlal. 

2. Kəsbkarlıqla məşğul olan adam; zəh- 
mətkeş, əməkçi. 

KƏSBKARLIQ is. Y aşamaq üçün pul qa- 
zanmaq məqsədilə bir işlə, bir peşə ilə məş- 
ğul olma; məşğuliyyət, sənət, peşə. Kəsbkar- 
lıqdaıı əlin çıxdı, usan! Ər olan yerdə, görüm 
yox olasan! M.Ə.Sabir. [Tacir Məcnuna:] 
Burax atın cilovunu, yolçapan! Halal kəsb- 
karlığım oğurluq niyə olur? Ə.Məmməd- 
xanlı. □ Kəsbkarlıq etmək (eləmək) - ya- 
şamaq üçün bir işlə, bir peşə ilə məşğul ol- 
maq. [Hacı:] Ay müsəlmanlar, axı bu nə işdir, 
niyə qovmursunuz kəsbkarlığımızı eləvək? Mir 
Cəlal. ' 

KƏSDİRİLMƏ “Kəsdi ri İmək ”dən /.K. 

KƏSDİRİLMƏK "Kəsdirmək”dən məch. 

KƏSDİRMƏ "Kosdirmək’’dən [is. 

KƏSDİRMƏK 1 . icb. Başqasına kəsmək işi 
gördürmək. Şalbanın başını kəsdirmək. Ağa- 
cı kəsdirmək. Itiıı quyruğunu (qulağını) kəs- 
dirmək. Meşəni kəsdirmək. Meynələri kəsdir- 
mək. - [Səfər bəy:] Kəsdirəcəyəm qoyunu. 



bişirdəcəyəm kababı. B.Talıblı. [Səkinə 
Rüstəmə:] Özün deyirsən ki, stol açacağam, 
qoyun kəsdirəcəyəm, düyü islatdıracağam. 
M. İbrahimov. 

2 . [. Bir yerdə dayanıb gözləmək, dayanıb- 
durmaq, durub əl çəkməmək. Aslan isə, vaxt 
keçir, deyə, obaşdan gedib vağzalı kəsdirib 
oturdu. C. Cabbarlı. [Zərifə:] Sabah tezdən 
maarif şöbəsinin qapısını kəsdirdim. 
T.Ş.Simurq. Nədənsə [Hacı Sultanı] yenə nik- 
bət tutdu. Alacaqlılar qapısını kəsdirdilər. 
S. Hüseyn. □ Yanını kəsdirmək - birinin 
yanından əl çəkməmək, daim yanında olmaq. 
Xəstənin yanını kəsdirmək. - [Ağcaqız:] Şah- 
sənəm düz bir saatdır ki, kəsdirib yanını, ayıl- 
mayırsan. “Aşıq Qərib”. [Kərəm:] Kəsdirəy- 
dim yastığının yanını; Bir tutaydım kirpiyinin 
sanını. “Əsli və Kərəm”. Qulu səhər tezdən 
mədənin yanını kəsdirmişdi. A. Şaiq. 

3. icb. Verməyə qoymamaq, davam etdir- 
məyə mane olmaq, icazə verməmək, saxla- 
maq. Təqaüdünü kəsdirmək. Qazı (suyu, işığı) 
kəsdirmək. 

4. icb. Sifarişlə bir şey hazırlatmaq. 
[Koroğlu:] Əzəldən bilsəydim sənin halını; 
Əşrəfidən kəsdirərdim nalını. “Koroğlu”. 

5. icb. Biçdirmək. Paltarlarını kəsdirmək. 

6. icb. Çəpərlətmək, hasarlatmaq, aranı çə- 
pər (hasar, barı) ilə böldüımək. Aranı kəs- 
dirmək. 

T.f Qəti qərara gəlmək; müəyyənləşdir- 
mək. Ezamiyyətə getməyi kəsdirdi. - Beləcə 
aydın bir mühakimədən sonra Qurbanlı öz 
aləmində Ruhnəvazla evlənməyi kəsdirdi. 
Çəmənzəminli. // Təxmin etmək, başa düş- 
məyə çalışmaq. İndi o və mən bir-birimizin 
gözlərinə baxıb, kimin sözə başlayacağını 
kəsdirmək istəyirdik. H.Nəzərli. 

8 . f. köhn. Sünnət etdirmək. Uşağı kəsdir- 
mək. 

0 Kəsdirə bilməmək - müəyyən edə bil- 
məmək, qətiləşdirə bilməmək; təxmin edə 
bilməmək, qərara gələ bilməmək. Ulduz bu- 
nun nə demək olduğunu, hara düşdüyünü kəs- 
dirə bilmədi. Ə.Məmmədxanlı. Qız .. [Adi- 
ləyə] nə cavab verəcəyini, onunla nə tərzdə 
danışacağını kəsdirə bilmədi. Q. İlkin. 

KƏSƏ 1 . sif. Ən yaxın, ən qısa. Kəsə cığır. 
- [Qız] cəld taxçadan cunayı yaylığını götii- 



689 




KƏSƏB 

riib özünü çölə saldı, kəsə yolla meşəyə 
doğru yüyürməyə başladı. Ə.Məmmədxanlı. 
Bir azdan zənnlər arası ilə salınmış tozlu kəsə 
yolda bir yük maşını göründü. Q. İlkin. Dağ- 
ların başından aşdı piyada; Yolu kəsə getdi, 
yolu qısaltdı. B.Vahabzadə. □ Kəsə gəlmək 
- kəsə (qısa) yolla gəlmək. Bu dağdan kəsə 
gəldi; Yolları kəsə gəldi; Sübhün səsi ucal- 
dı; Ellər də səsə gəldi. (Malını). 

2. zərf Qısa, müxtəsər, yığcam. Kəsə da- 
nışmaq. - [Hümmət:] Təbliğat yox, Yusif, 
sözümə kəsə cavab ver. B.Bayramov. □ Kəsə 
eləmək - qısaltmaq, qısa eləmək, müxtəsər 
eləmək. [Şahmar] ona görə də söhbətini kəsə 
eləyib, ev sahiblərinin harada olduğunu so- 
ruşmaq istədi. B.Bayramov. 

KƏSƏB is. köhn. Müxtəlif alətləri qoymaq 
üçün dəridən və s.-dən düzəldilən, xüsusi 
gözləri olan qab, alət. Kərbəlayı Qulu qur- 
tarıb ülgücü belindəki qayış kəsəbinə qoydu. 
Çəmənzəminli. 

KƏSƏBƏ is. [ər. “kasib” söz cəmi] köhn. 
Zəhmətkeş, fəhlə, peşəkar, sənətkar; ümu- 
miyyətlə, kəsbkarlıqla dolanan adam. Hər 
vilayətdə var beş-on kəsəbə; Əlli min seyyi- 
dü axund, tələbə. S.Ə.Şirvani. 

KƏSƏBƏLİK is. köhn. Fəhləlik, peşəkar- 
lıq, sənətkarlıq, kəsbkarlıq. 

KƏSƏK is. Quruyub bərkimiş palçıq yum- 
rusu. Kəsəkləri əzmək. - Kəsək oturub daş 
üçün ağlayır. (Ata. sözü). Ayaqlarım yalın 
olduğuna görə yolun quru kəsəkləri məni 
incitdi. A.Divanbəyoğlu. Tahirlə yanaşı ge- 
dən Imrcın kişinin ayaqları kəsəklərə dəy- 
dikcə elə bil daşa dəyirdi. M. Hüseyn. 
□ Kəsək kimi - bərk. Kəsək kimi quru cad 
çörəyi [Arazı] doyurmadı. A.Şaiq. Varlığı daş 
kimi, kəsək kimi sərt; Bir insan eşqilə giil- 
məyənlər var. S.Vurğun. 

KƏSƏKDÖYƏN is. Kəsək əzən alət. Kə- 
səkdöyənlə kəsəkləri əzmək. - Qıırııtəzən, kə- 
səkdövən, öz malımızdır, dustan! O qəvihey- 
kəl qazan Samü Nəriman malıdır. M.Ə.Möcüz. 

KƏSƏKƏS is. Kütləvi qırğın, qılıncdan 
keçirmə. Lələ yerin Arqalı; Mələməz ay ar- 
qalı; Kəsəkəs meydanında; Namərd qaçar, 
ər qalı. (Bayatı). Eləysə, alı, eləysə, bəs bu 
kəsəkəs neçin? Qılınc verib əlinə şahla sul- 
tan bəs neçin? B.Vahabzadə. 



KƏSƏRLİ 

KƏSƏK-KÜSƏK top. Kəsək-kəsək halın- 
da olan torpaq. [Maya:] Tülkü, çaqqal mənə 
nə edəcək? Nə çox kəsək-küsək, götürüb çır- 
param təpəsinə. M. İbrahimov. 

KƏSƏKLƏŞMƏ " K ə s o k 1 ə ş m o k ' ’ d o n /.7.S' . 

KƏSƏKLƏŞMƏK/ Kəsək olmaq, kəsəyə 
çevrilmək, qalıb kəsək halında bərkişmək. 
Palçıq qalıb kəsəkləşdi. 

KƏSƏKLİ sif. Kəsəyi çox olan, kəsəklə 
dolu, kəsəklərlə örtülü. Kəsəkli yol. - ..Teh- 
randan gələn boz maşın Qəzviııin tozlu və 
kəsəkli küçələrinə daxil oldu. M.İbrahimov. 
Bayram .. kəsəkli cığıra burulanda yaxın 
evlərdən qalxan itlər ağız-ağıza verib hü- 
rüşdülər. M. Hüseyn. 

KƏSƏKLİK is. Kəsək çox olan yer (yol 
və s). 

KƏSƏN fis. həııd. Əyrini iki və ya bir 
neçə nöqtədə kəsən düz xətt. □ Kəsən 
(kəsici) diş(lər) - ağzın ön tərəfində olan 
ön diş(lər). 

KƏSƏR is. 1. Hər hansı bir kəsici alət. 
Atam hazırlanır əlində kəsər; Toyuq banla- 
yanda başı kəsilər. S.Vurğun. // Soyuq silah. 
Yoxdur onun əllərində; Heç bir kəsər, heç 
bir silah. M. Dilbazi. 

2. Kəsmə qabiliyyəti; kəsicilik, itilik. Bı- 
çaqda kəsər qalmayıb. - Zavallı, silahsız və 
kimsəsiz həbəşlərin boynunda faşist cəllad- 
ları öz qılıncının kəsərini yoxlayırdı. M.İbra- 
himov. 

3. məc. Təsir qüvvəsi; güc, qüvvət. Sözün 
kəsəri yoxdur. - Ala gözlərində kəsər qal- 
madı; O şaqraq səsindən əsər qalmadı. 
Ə. Cavad. [Tərxan:] Hanı onlarda o kəsər, o 
hünər? Yüzünü bir əliağaclı yenər. A.Şaiq. 

4. Kəsərlə şəklində zərf- qətiyyətlə. Mux- 
tar da eyni qətiyyət və kəsərlə Gəldiyevin 
üzünə baxdı və dedi.. Mir Cəlal. 

0 Kəsərdən düşmək - 1 ) kütləşmək, kor- 
şalmaq. Dəhrə kəsərdən düşüb, itiləmək la- 
zımdır; 2) məc. təsirini itirmək, gücdən (tə- 
sirdən) düşmək, təsiri olmamaq, öz kəskin- 
liyini itirmək. Sözü kəsərdən düşüb. 

KƏSƏRLİ sif. 1. Yaxşı kəsən, iti. Kəsərli 
alət. Kəsərli bıçaq. Kəsərli xəncər. - Ortadan 
kəsərli, qəbzəsi qanlı; İstərəm indidən çal- 
haçal ola! “Koroğlu”. 

2. Düz vuran, yaxşı atan. Kəsərli tapança. 
- Kəsərli silah quldurun əlinə keçəndə, vay 



690 




KƏSƏRLİLİK 



KƏSİK 



doğrıı və düz vətəndaşların halına! M. İbra- 
himov. Mən, cavan oğlanın belə kəsərli tü- 
fənginin nə tüfəng olduğunu bilmək üçün alıb 
baxdım. M.Rzaquluzadə. 

3. ınəc. Təsirli, kəskin, inandırıcı. Kəsərli 
danışıq. Kəsərli nitq. Kəsərli dəlil. - Qələ- 
min axtarır ayrı bir peşə; Elə ki, kəsərli söz 
tapa bilmir. M.Araz. 

0 Kəsərli nəfəs - gəlişindən, danışığından 
yaxşılıq gözlənilən adam haqqında. Deyirlər 
sənin çox kəsərli nəfəsin var. “M. N. lətif’. 
[Qızlar:] Səni görüm, nəfəsin kəsərli olsun. 
Mir Cəlal. 

KƏSƏRLİLİK is. 1. Kəsərli olma; itilik. 
Baltanın kəsərliliyi. 

2. məc. Təsir, güc, kəskinlik. Sözün kəsər- 
liliyi. 

KƏSƏRSİZ sif 1 . Kəsəri olmayan, iti ol- 
mayan; küt. Kəsərsiz balta. 

2. məc. Gücü, təsiri olmayan və ya az 
olan. Kəsərsiz söz. Kəsərsiz tənqid. - Onlar 
oynadıqca istedadıyla; Əql evi boş olur, 
sözü kəsərsiz; Döşünə döysə də alim adıyla; 
Yaşayır əsərsiz, ölür əsərsiz... S.Vurğun. 

KƏSƏRSİZLİK is. 1 . Kəsəri, itiliyi olma- 
ma; kütlük. 

2. məc. Gücü, təsiri olmama və ya az olma. 
Tənqidin kəsərsizliyi. 

KƏSƏRTİ is. Kəsər, alət (bıçaq, balta, 
xəncər və s.). Yanında bir kəsərti yoxdur. 

KƏSƏSİNƏ zərf Kəsə yolla, qısa yolla. 
Kəsəsinə getmək. 

KƏSƏYƏN is. zool. Qabaq dişləri yaxşı 
inkişaf etmiş, gəmiricilər dəstəsindən çöl- 
siçanı. Anbar kəsəyənsiz olmaz. (Ata. sözü). 
Bir tısbağa, bir kəsəyən, bir qarğa; Yoldaş 
olmuşdular bundan qabağa. Q.Zakir. 

KƏSHAKƏS is. 1 . Kütləvi şəkildə kəsmə, 
doğrama: qırıb-tökmə, kəsib-tökmə. 

2. məc. dan. Ağalıq etmə, vıırub dağıtma, 
hökmranlıq (yalnız mənfi mənada). Bu xəbər 
açıqcasına hacının yüzbaşılığından, kəsha- 
kəs vaxtından verilirdi. Mir Cəlal. Oğrular, 
əyrilər kəshakəsdədir: Tale cəllad kimi hər 
gün qəsdədir. H.Arif. 

KƏSİCİ sif. 1 . Kəsən, kəsə bilən hər şey. 
Kəsici alət. Kəsici maşın. H iti, itilənmiş, 
yaxşı kəsən. Kəsici mişar. □ Kəsici dişlər 
- ağızın qabaq tərəfində olub yeyiləcək şeyi 



kəsən dişlər. // İs. mənasında. Kəsən alət. 
Kəsiciııi itiləmək. 

2. məc. Şiddətli, bərk, çox təsirli. Kəsici 
külək (şaxta). - Qılınc kimi kəsici şaxtanın 
şiddətilə; Iştə çürük bir ağac cansız uzandı 
yerə. M. Müşfiq. Havada kəsici bir sazaq 
olduğundan dəmir peçi də qalatdırmışdım. 
M. İbrahimov. 

KƏSİCİLİK is. 1 . Kəsici şeyin hal və key- 
fiyyəti; itilik. 

2. məc. Şiddət, təsirlilik, təsir qüvvəsi. 

KƏSİF sif. [ar.] 1. Qalın, qəliz, qatı, qeyri - 
şəffaf, tutqun. Gilaııııı üzərində qalın bir 
sis, günəşin ziyasına mane ola biləcək kəsif 
bir kölgə vardı. S. Hüseyn. Ətrafı kəsif bir 
duman büriidii. H.Nəzərli. 

2. Ağır, boğuq, nəfəsi çətinləşdirən; ağır 
və pis qoxuyan; kəsafətli. Firidun məhbəsin 
ağır və kəsif havasına heç cür alışa bilmirdi. 
M. İbrahimov. Adamların burnunu və boğa- 
zını acışdıran kəsif çürüntü iyi ətrafı bürü- 
müşdü. P.Makulu. [Xəlil Mirzə] maxorka 
tüstüsündən və kəsif havadan bir dəqiqə də 
olsun çimir eləyə bilmədi. Q. İlkin. 

3. Natəmiz, pinti. 

KƏSİFLƏŞDİRİLMƏ “Kəsifləşdirilmək”- 
dən fis. 

KƏSİFLƏŞDİRİLMƏK məch. Qəlizləşdi- 
rilmək, qatılaşdırılmaq, tutqunlaşdırılmaq. 

KƏSİFLƏŞDİRMƏ “Kəsifləşdirmək”dən 
fis. 

KƏSİFLƏŞDİRMƏK f. Kəsifliyini artır- 
maq, kəsif etmək; qatılaşdırmaq, qəlizləş- 
dirmək, tutqunlaşdırmaq. 

KƏSİFLƏŞMƏ “KosiflƏşmok”don /.7,s\ 

KƏSİFLƏŞMƏK /.' Kəsif olmaq, kəsifliyi 
artmaq; qatılaşmaq, tutqunlaşmaq, qəlizləş- 
mək. Kəsifləşəıı (f.is.) qaranlıqda onlar artıq 
ağır-ağır qalxır, çox vaxt qarşılarına çıxan 
meşəliklərdə cığırı itirirdilər. Ə.Məmməd- 
xanlı. Axşamın məxmər qaranlığı getdikcə 
kəsifləşir. İ. Əfəndiyev. 

KƏSİFLİK is. Qatılıq, qəlizlik, tutqunluq; 
qeyri-şəffaflıq. Havanın kəsifliyi. 

KƏSİK 1 . sif. Kəsilmiş halda olan, iti bir 
şeylə kəsilib yaralanmış, cızılmış. Kəsik üz. 
Kəsik dəri. - Şaxta kəsik yerə daha bərk tə- 
sir edir. Mir Cəlal. 

2. sif. Kəsilmiş, kəsilib götürülmüş, kəsilib 
atılmış. Kəsik barmaq (bilək). - Kəsik baş 



691 




KƏSİK-KÜSÜK 

söyləməz. (Məsəl). [Əvvəlinci:] Malların 
əgər nişanları lazımsa deyim: — Birinin buy- 
nuzu qaradır, özü də arıq, qulağı kəsikdir.. 
N.Nərimanov. [Qızıl it] ..kəsik qulaqlarını 
oynadaraq qalnı, boğuq səsi ilə hürər, nəşəmi 
pozardı. A.Şaiq. Kəndin qənşərinə çatanda 
Ataşın gözü birdən boz eşşəyin kəsik qulağı- 
na sataşdı.. Ə.Vəliyev. 

3. sif. Kəsilib qısaldılmış, gödəldilmiş. 
Kəsik hörük. - [Qızın] sarı kəsik saçı xələtin 
yaxasına tökülmüşdü. Ə.Əbülhəsən. 

4. is. Yarıq, kəsilmiş, tikilməyib açıq qo- 
yulmuş yer (paltar və s.-də). Pencəyin kəsiyi. 
Tumanın kəsiyi. 

5. is. Bir şeyin yaralaya (kəsə) biləcək 
qırığı, sınığı, parçası, tikəsi, hissəsi. Stəkan 
kəsiklərini yığmaq. Şüşə kəsiyi. II Qırıq, tikə, 
kəsilmiş parça. Ağac kəsiyi. - Ağa əlini yanı- 
na atıb odun kəsiyini götürdü. S. Rəhimov. 

6. sif. Qırıq, kəsik-kəsik, uzun sürməyən, 
davam etməyən. Kəsik fit. Kəsik səs. - . .Ağıl- 
ların qapısını kəsmiş itlərin kəsik lıürüşləri 
gecənin qara pərdəsini yırtıb uzağa gedirdi. 
M.İbrahimov. Salon sakit, fəqət hərdən; Gəlir- 
kəsik hıçqırıqlar. B.Vahabzadə. 

7. is. xüs. Вош və s. şeylərin kəsilmiş yeri. 
Borunun kəsiyi. 

8. is. tar. Çar Rusiyasında 1861-ci ildə 
təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra 
kəndlilərə verilən kiçik torpaq hissəsi; nadel. 

9. sif. məc. dan. Sahibsiz, başsız, yiyəsiz 
(uşaq, qadm haqqında). Kəsik uşaq. Kəsik qız. 
Kəsik qadın. H İs. mənasında. Öz kəsiyimizdir. 

kəsik-kəsik zərf Qırıq-qırıq, ara verərək, 
aramla. Ancaq məhkəmə salonundan bu qay- 
da ilə çıxan kəsik-kəsik xəbərlər heç kəsi tə- 
min edə bilməyirdi. T.Ş. Simurq. .. [Uşaq] 
kisədən bir ovuc dən götürüb həyətə səpdi 
və kəsik-kəsik fit verdi. M.Rzaquluzadə. Har- 
dasa lap yaxında, deyəsən buxarının yanında, 
divardakı yarıqlardan birində gizlənmiş qara- 
fatma kəsik-kəsik oxumağa başladı. İ. Şıxlı. 
□ Kəsik-kəsik etmək (eləmək) doğra- 
maq, parçalamaq, hər tərəfini (yerini) kəs- 
mək. Parçanı kəsik-kəsik eləmək. Şüşə əlimi 
kəsik-kəsik etdi. 

KƏSİK-KÜSÜK top. dan. Kəsiklər, kəsik 
parçalar. 

KƏSİKLİ sif. Kəsiyi olan. Kəsikli pencək. 



KƏSİLMƏK 

KƏSİKLİK is. Kəsik şeyin halı, kəsikli 
olma. 

KƏSİKSAÇ(LI) sif. Saçı kəsilmiş, qısaldıl- 
mış, gödəlmiş. Kəsiksaç qadın. - Ağ xələtli. 
kəsiksaç bir qız, əlində kiçik bir yol çantası 
maşından düşdü. M.Hüseyn. 

KƏSİLİ sif. Kəsiyi olan; kəsilmiş. Kəsili 
qol. 

KƏSİLİŞ is. Kəsilmə tərzi; kəsilmə. La- 
yın geoloji kəsilişi. - Sahənin geoloji kəsilişi 
müəyyən edilmiş mexaniki xassələr vasitəsilə 
dəqiqləşdirilir. S. Quliyev. 

KƏSİLİŞMƏ “Kəsilişmək”dən f. is. 

KƏSİLİŞMƏK qarş. Hesablarını bitirmək, 
bir-biri ilə hesablaşıb, şərtləşib qurtarmaq; 
üzülüşmək. 

KƏSİLMƏ “Kəsilmək’’dən /и. Cəlil cey- 
ranın kəsilməsinə razı olmadı. M.Hüseyn. 
Planın dolmamasının səbəbi tez-tez elektrik 
enerjisinin kəsilməsi olmuşdu. Ə.Əbülhəsən. 

KƏSİLMƏK 1. “Kəsmək”dən məcli. Taxta 
kəsildi. Barmağı kəsilmək. Qardan yol kə- 
silmişdir. Qoyun kəsilmək. Telefon [qaz) kə- 
sildi. Meynələr kəsilib. Kərpic kəsilmək. Pul 
kəsilmək. 

2. f. Bitmək, qurtarmaq, sakitləşmək. Molla 
gəlib mağaraya çatana qədər yağış kəsilir. 
“M.N.lətif." Həmin saat külək və qar kəsildi. 
M.Rzaquluzadə. // Daha eşidilməmək, gəl- 
məmək (səs və s. haqqında). Quşlar uçdu, 
əkildi; Vay, səsləri kəsildi. A.Səhhət. Doğru- 
dan da azca keçməmiş qanlı boğuşma və hü- 
rüşmələr yavaşıdı və nəhayət kəsildi. M.İbra- 
himov. Malını kəsildi, küçədə sükııt əmələ 
gəldi. S. Rəhman. // Sona çatmaq, qurtarmaq, 
bitmək. Müharibə kəsildi. Mübahisə kəsildi. 
H Kəsmək, toxtamaq. Ağrı kəsildi. Yaranın 
qanı kəsildi. 

3. nıəch. köhn. Sünnət edilmək. 

4. məch. Cəza təmin edilmək. Cərimə 
kəsilmək. - [Əsəd bəy:] Aydəmirə vur-tut beş 
il kəsilmişdir. C. Cabbarlı. □ İş kəsilmək - 
məhkəmənin hökmü ilə müqəssirə müəyyən 
il həbs cəzası verilmək. [Bəhmən Xəlilə:] 
Niyə sənə bu qədər iş kəsiblər? Səkkiz il çox 
deyil? İ.Məlikzadə. 

5. məch. Yarılmaq, oğurlanmaq. Ev kəsilib. 

6. məch. dan. İmtahanda hər hansı bir fən- 
dən pis qiymət almaq, imtahandan keçmə- 



692 




KƏSİM 



KƏSKİN 



mək. İmtahandan kəsilmək. Kimyadan kə- 
silmək. 

7. f. Məhrum olmaq (qalmaq), tamamilə 
tükənmək. Taqəti kəsilmək. İştahası kəsilmək. 
Südü kəsilmək. - Babək əlində şam, təkbaşı- 
na ağır və yorğun addımlarla Cavidan qəs- 
rinin yeraltı qatma düşdü. Zirzəmiyə enən 
daş pilləkən başında sanki taqəti kəsildi.. 
Ə.Məmmədxanlı. // Bir şeydən qalmaq, artıq 
edə bilməmək. Yeməkdən kəsilmək. 

8. Bir sıra isimlərlə birləşərək mürəkkəb 
fel və ifadələr düzəldilir; məs: ayağı kəsil- 
mək, əli kəsilmək, çarəsi kəsilmək, düşmən 
kəsilmək. 

kəsilə-kəsilə zərf Sıxıla-sıxıla, utana- 
utana, çəkinə-çəkinə. Kəsilə-kəsilə cavab 
vermək. - Kəsilə-kəsilə danışır Gülnaz: - 
Xanlıqda işləvib, olmuşdum pərvaz. 
H.K.Sanılı. 

0 Kəsilə-kəsilə qalmaq - bir şey edə 
bilmədiyi üçün daxili əzab və iztirab keçir- 
mək, qovrula-qovrula qalmaq. Məktubu oxu- 
duqda qanım başıma vurdu, kəsilə-kəsilə 
qaldım. M. S. Ordubadi. 

KƏSİM is. 1 . Kəsmək işi; kəsmə, kəsiliş, 
kəsiş. 

2. Biçim, tərz, şəkil. Gözüm qaldı siyah 
teldə: Bülbül öldü meyli güldə: Bir kəsim yox 
qürbət eldə; Sən mana qəmxar ol, yaylaq! 
Aşıq Ələsgər. 

3. Kəsilmiş, müəyyən edilmiş, qərarlaş- 
dmlmış, təyin edilmiş miqdar, norma. 

KƏSİNTİ is. Kəsilmiş parça; qırıntı, qırıq. 
Ağac kəsintisi. - [Xanpərvər bəyim:] ..Elə 
adamlara mən qızımın kəsinti dırnağını da 
qıymaram verim! N.Vəzirov. 

KƏSİR 1 is. [ər.] 1. Nöqsan, çatışmazlıq, 
çatışmayan cəhət, şey; naqislik, əgər-əskik. 
İşdə kəsir çoxdur. Tərbiyə işindəki kəsir. - 
[Gülzar:] .. Hər şeyim var, şükür Allaha, heç 
bir zaddan kəsirim yoxdur. S.S.Axundov. 
Bir nəğmə qoşmadım hələ mən sənə: Dağlar 
bunu mənə kəsir sanmasın. B.Vahabzadə. 
// Planın və s.-nin yerinə yetirilməsində nata- 
mamlıq, gerilik, naqislik, çatışmazlıq. Tresti 
kəsirdən qurtarmaq üçün birinci növbədə 
müşavirə və nitqləri ixtisara salmaq tazım- 
dır. M.Hüseyn. Pambıq planım kəsirdə qoy- 
mayacağıq. Mir Cəlal. 



2. Zərər, ziyan: çatışmayan hissə, əskik. 
[Cavahir:] Bikə dedi ki, .. Ağcanın ürəyi sı- 
nıqdı. Onun taylarının dörd-beş uşağı var... 
Sandığım doludu, qızııı heç nədən kəsiri yox- 
du. I.Məlikzadə. 

3. Kəsirlə şəklində zərf - natamam şə- 
kildə, tam olmayaraq, tələb olunandan az. 
Tapşırığı kəsirlə yerinə yetirmək. 

KƏSİR 2 bax kəsr. 

KƏSİRLİ sif. 1. Çatışmayan, natamam cə- 
həti olan, normadan az olan. // Nöqsanlı, əs- 
kik, naqis. 

2. Zərərli, ziyanlı. 

KƏSİRLİLİK is. Nöqsanlılıq, naqislilik. 

KƏSİRSİZ sif Kəsri olmayan; nöqsansız, 
qüsursuz. 

KƏSİRSİZLİK is. Nöqsansızlıq, tamlıq. 

KƏSİŞMƏ “Kəsişmək” dən/ıis. 

KƏSİŞMƏK 1 . f. Bir nöqtədə bir-birini 
kəsmək, bir-birinin üstünə düşmək. Məftil- 
lərin kəsişdiyi yer. Dəmiıyol xətləri kəsişmir. 
Yolların kəsişdiyi nöqtədə. - Tavandan təkəm- 
seyrək elektrik fanarları asılmışdı. Onların 
içində ildırım zolaqları kimi kəsişən işıq tel- 
ləri şəhərin elektrik stansiyasının motor səsi- 
nə uyğun olaraq gah şiddətlənir, gah da ölə- 
ziyirdi. İ. Şıxlı. 

2. f. riyaz. Bir-birini qət etmək, kəsmək. 
Kəsişən (f.is.) xətlər. 

3. qarş. məc. Razılığa gəlmək, müəyyən bir 
qərara gəlmək; razılaşmaq, uzlaşmaq. Qiy- 
mətdə kəsişmək. - [Hacı Rüstəm] bazara 
gündə yüz taks qoysunlar, danışıb kəsişməsə 
idi, yarım girvənkə soğan da almazdı. Ə.Haq- 
verdiyev. 

KƏSKİ 1 is. tex. Kəsici ağzı olan, kəsmə- 
yə yarayan alət, həmçinin bu alətin əsas 
kəsən hissəsi; kiçik balta. 

KƏSKİ 2 is. köhn. Qaçaq-quldur tərəfindən 
çıxış yolu tutulmuş yer. Kəskiyə düşmək. 
Kəskidən qurtarmaq. 

KƏSKİN sif. 1. İti. Kəskin qılınc. - Mey- 
dan görmüş atı olsa; Zülfüqarı kəskin olur. 
"Koroğlu”. Müharibə günündə kəskin bir si- 
lah olur ; Mənim əlimdə qələm. S.Rüstəm. 

2. məc. Şiddətli, güclü, təsiredici. Hava- 
da kəskin şaxta olmasa da, soyuq bir külək 
vardı. M. İbrahimov. 

3. Çox güclü, şiddətli. Fərş eylədiyim sinə- 
mi hər gün qədəmində ; Kəskin təməim süf- 



693 




KƏSKİNLƏŞDİRİLMƏ 

rədəki nanın üçündür. M.Ə. Sabir. Onun sol- 
ğun yanaqlarında qəribə bir qızartı, gözlə- 
rində isə kəskin parıltı qaynayırdı. Ə.Əbül- 
həsən. 

4. Hiss orqanlarına güclü təsir edən; qı- 
cıqlandırıcı. Kəskin qoxu. Ətrin kəskin iyi. 
Günəşin kəskin şüaları. II Güclü, çox bərk. 
Kəskin ağrı. Kəskin sızıltı. II Sürətlə və güc- 
lü keçən, daimi olmayan (xəstəliklər haq- 
qında). 

5. məc. Aydın, oldııqca yaxşı nəzərə çar- 
pan, görünən. Üzün kəskin cizgiləri. Kəskin 
boya. Kəskin nəzərə çarpmaq. // Birdən-birə 
baş verən, çox böyük, ciddi. Kəskin dəyişik- 
lik. Havalar kəskin surətdə soyudu. 

6. Gərgin, ağır. Kəskin vəziyyət. Münasi- 
bət kəskindir. 

1. məc. Qaba, kobııd, nəzakətsiz, incəlik- 
dən məhrum. Kəskin cavab. Kəskin söz 
(ifadə). Çox kəskin (z.) danışmaq. H məc. Sərt, 
amansız, qəti, təsirli. Kəskin tənqid. Əsərə 
kəskin rəy vermək. 

8. məc. Nüfuzedici, iti. Kəskin baxış. - Kəs- 
kin nəzərlə baxmaq. 

9. məc. Çox inkişaf etmiş, çox incə, çox 
həssas; iti (qulaq, göz, hafizə və s. haqqında). 
Çox kəskin hafizəsi var. H məc. Ağıl, zəka, 
idrak haqqında. Kəskin zəkası var. Uşağın çox 
kəskin zehni var. 

10. məc. Qəti, tərəddüdsüz. Məsələ kəskin 
(z.) qoyulur. - Araz bu sözləri o qədər qəti 
və kəskin bir səslə dedi ki, Əlisəfa .. artıq bir 
söz demədi. A.Şaiq. Gözəl şimalı, qəti ba- 
xışlı və kəskin sözlü bu gənc hamının hüsn- 
təvəccöhünü qazandı. Çəmənzəminli. 

KƏSKİNLƏŞDİRİLMƏ “Kəskinləşdiril- 
mək” dən /A 

KƏSKİNLƏŞDİRİLMƏK “Kəskinləşdir- 
mək” dən məcli . Məsələ ( vəziyyət ) daha da 
kəskinləşdirilmişdir. 

KƏSKİNLƏŞDİRMƏ “Kəskinləşdirmək”- 
don (is. 

KƏSKİNLƏŞDİRMƏK/ Daha da kəskin 
etmək; gərginləşdirmək. Münasibəti kəskin- 
ləşdirmək. 

KƏSKİNLƏŞMƏ "Kəskinləşmək” dən fis. 

KƏSKİNLƏŞMƏK / 1 . İtilənmək. 

2. məc. Daha da şiddətlənmək, artmaq, 
güclənmək. Şaxta bir az da kəskinləşmişdi. 
M.İbrahimov. 



KƏSMƏK 

3. məc. Daha da kəskin olmaq, gərgin ol- 
maq; gərginləşmək. Münasibətləri kəskin- 
ləşdi. 

KƏSKİNLİK is. 1 . Kəsici şeyin xassə və 
keyfiyyəti; itilik. İnsan, qılıncının kəskinliyi 
ilə qəhrəman ola bilməz. M.S. Ordubadi. 

2. Kəskin şeyin hal və keyfiyyəti, xassəsi. 
Qoxunun kəskinliyi. Ağrının kəskinliyi. Vəziy- 
yətin kəskinliyi. Cavabın kəskinliyi. Tənqidin 
kəskinliyi. Sözün ( ifadənin ) kəskinliyi. Soyu- 
ğun (küləyin) kəskinliyi. Şüanın kəskinliyi. 
Zəkanın (zehnin) kəskinliyi. Hafizənin kəs- 
kinliyi. 

3. Kəskinliyi ilə şəklində (bəzən “bütün” 
sözü ilə) zərf mənasında - çox güclü surət- 
də, aydın surətdə, kəskin surətdə. [Qətibə 
Nizaməddinə:] Çox təəssüf edirəm ki, mən 
Hüsaməddinlər kimi avam və sadə adam- 
larla iş görürəm, insan, qılıncının kəskinliyi 
ilə qəhrəman ola bilməz. M.S. Ordubadi. 

KƏSMƏ 1 1. “Kəsmək”dən/w. [Cahangir 
ağa:] Pəricahan, atanın bizim tərəfə gəlmə- 
yinə ümidim yoxdur, çünki lıəmişə bııyur- 
mada, vurmada, kəsmədə ömür sürmüş. 
S.S. Axundov. □ Kəsmə əlifba - tədris məq- 
sədi ilə müxtəlif formalarda kəsilmək üçün 
düzəldilmiş əlifbadan ibarət əyani vasitə. 
Bəzi məktəblərimizdə uşaqlar hərfi tanıya bil- 
mir, kəsmə əlifba üzərində işləmirlər. M.İbra- 
himov. Kəsmə yol (cığır) - kəsə yol, yaxın 
yol, ən qısa yol. Nəbi atını minib başqa kəsmə 
yollarla özünü yoldaşlarına yetirir. “Qaçaq 
Nəbi”. [Dursun:] Bu yolların qurdu deyil- 
miyəm? Kəsmə cığır ilə gedərəm! - dedi. 
A.Şaiq. [İkinci işçi:] Gəl buradan kəsmə yol 
ilə gedək, evə tez yetişərik. S. Rəhman. 

2. Sif. mənasında. Kəsilmiş, kəsik. Göstər- 
dilər Xaqana; Kəsmə telli bir qızı. Ə.Cavad. 

KƏSMƏ 2 bax kəsməşikəstə. İndi bir kəs- 
mə hava çalın. Çəmənzəminli. 

KƏSMƏ 3 is. Alçaq növlü xırda düyü. 
// Xırda dənli yarma, yarma ovuntusu. 

KƏSMƏCƏ zərf Kəsib bəyənmək şərti 
ilə (qovun-qarpız haqqında). Kəsməcə sat- 
maq. Kəsməcə almaq. 

KƏSMƏK/ 1 . Kəsərti vasitəsilə bütövdən 
bir hissə ayırmaq; bölmək, parçalamaq. Çö- 
rəyi kəsmək. Ağacın budağım kəsmək. İpi kəs- 
mək. - [Koroğlu] durnanın telindən bir dəstə 
kəsib, Eyvazın papağına sancdı. “Koroğlu”. 



694 




KƏSMƏK 



KƏSMƏK 



Mağaza sahibi iki arşın yarım ölçiib kəsdi, 
sonra kağıza qoyub Bahadıra verdi.. N.Nəri- 
manov. [Çingiz:] Cəbi lələ, get. Piri babanın 
təriflədiyi balından kəs, yeyək. S.S.Axundov. 
// Öz vəzifəsini görmək (kəsici, iti şey haq- 
qında). Bıçaq yaxşı kəsir. Balta kəsmir. 

2. Kəsən alətlə yarmaq, yaralamaq. Əlini 
kəsmək. Barmağını kəsmək. // Kəsən alətlə 
ucunu almaq, kəsib götürmək. Saç kəsmək. 
Dırnaq kəsmək. H Kəsib atmaq, kəsib gö- 
türmək (cərrahiyyə əməliyyatı zamanı). 
Sağ qıçını kəsmək. Baş barmağını kəsdilər. 
-Mən çox ağır yaralanmışdım, sağ qolumu 
dibindən kəsmək qorxusu vardı. S.Hüseyn. 
Şərəfoğluııun qarının yarmış, bağırsağını 
kəsib tikmişdilər. M. İbrahimov. // Boğazla- 
maq, başını bədənindən ayırmaq. Toyuq 
kəsmək. Qoyun kəsmək. - [Qaraçılar] quzunu 
kəsib damaqla yeməyə başlayırlar. “Qaçaq 
Nəbi". [Hacı Murad:] ..Kim sənə izin verib- 
dir ki, toyuq kəsirsən? S.S.Axundov. Məmməd 
kişi həyətdə təzəcə kəsdiyi qoyunu şaqqala- 
yırdı. S. Rəhman. // Təkərləri ilə üzmək, 
kəsib aralamaq (qatar, tramvay və s. haq- 
qında). Tramvay oğlanın sol qıçını kəsdi. 
□ Bir-birini kəsmək - kəsişmək, bir- 
birinin üstündən keçmək. Bir-birini kəsən, 
istiqaməti seçilməyən təkər izləri, deyəsən, 
dünənkilərdir. Mir Cəlal. 

3. Bədəni sıxan bir şeydən ağrı hiss etmək. 
Rezin ayağımı kəsir. Toqqa belimi kəsir. - 
[Həmzə] yüyəni qorxudan elə dartır ki, dəh- 
nə az qalır atın cövzələrini kəssin. “Koroğlu”. 

4. Qısaltmaq, gödəltmək. Saçını kəsmək. 
Paltarın ətəyindən kəsmək. 

5. Şiddətli təsir etmək, kəskin ağrı ver- 
mək, göynətmək. Şaxta kəsir. Soyuq adamı 
kəsir. - [Sevər:] Fəqət soyuq məni kəsmiş, 
dilim tutmur, danışdırmayın! C.Cabbarlı. 
Qışın dondurucu bir günü idi. Soyuq qılnıc 
kimi kəsirdi. A.Şaiq. Sazaqlı bir sabah idi, 
yel adanıı kəsirdi. Çəmənzəminli. 

6. Dayandırmaq, saxlamaq, son vermək, 
daha davam etdirməmək. [Nurəddin] ağla- 
mağını kəsib xəyala getmişdi. S.S.Axundov. 
Sarxan bir an üçün atəşi kəsdi. M.Hüseyn. 
Uşaq qorxusundan dərhal ufultusunu kəsdi. 
Mir Cəlal. □ Qabağını kəsmək - qarşısına 
çıxmaq, getməyə qoymamaq, dayandırmaq. 
Korun qabağını əliağaclı kəsməzlər. (Ata. 



sözü). ..Dilənçi qabağımızı kəsib pu! istədi. 
M.S.Ordubadi. 

7. Daha verməmək, məhrum etmək, isti- 
fadəsini dayandırmaq. Qazı kəsmək. Suyu 
kəsmək. İşığı kəsmək. Telefonu kəsmək. 

8. Bir yeri tutub dayanmaq. Qapını kəsib 
durmaq. - Şəhərin dərvişləri, dilənçiləri, seyid 
və mollaları tamamilə yolun sağını və solu- 
nu kəsmişdi(lər). M.S.Ordubadi. 

9. Ara vermək, dayanmaq, sakitləşmək. 
Sulu qar kəsmişdi. Ə.Əbülhəsən. Axşamdan 
əsməyə başlayan külək sübhə yaxuı birdən 
kəsdi. Ə.Məmmədxanlı. // Sakitləşdirmək, 
dayandırmaq, nəhayət vermək. Yüngül, sərin 
meh əsir ; Yağmuru birdən kəsir. A.Səhhət. 

10. Örtmək, mane olmaq, qabağını tutmaq. 
Enməyə başladı Boranlı dağı; Qayalıq, ağac- 
lıq kəsmişdi yolu. A.Şaiq. Günəş qabağını 
kəsən buludlarla vuruşurdu. S. Rəhimov. 

1 1 . Kəsici bir şeylə öldürmək. [Məhbus- 
lar:] Bir-bir kəsəcək, ağa dərviş, bizi Məs- 
tavər. Ü.Hacıbəyov. - Ay davı, görəsən nə 
olar ona? - Kimə? - Bu, Hacım kəsən Os- 
mana? H.K.Sanılı. 

12. Cəza təyin etmək, cəza vermək. Tən- 
beh kəsmək. İş kəsmək. - [ismayıl:] Kərimə 
yeddi il Sibir kəsdilər, göndərdilər getdi. 
Ə. Haqverdiyev. Cəfərqulu əvvəlcə güman et- 
mişdi ki, .. ədalətlə işə baxıb bəyə qisas kəsə- 
cəklər. Qantəmir. 

13. Qırmaq, doğramaq. [Kəndli:] Ağa, mə- 
nim öz əlimlə əkib-becərdiyim badamlığı 
kəsirlər. Mir Cəlal. // Ağacın, meynənin və 
s.-nin quru və artıq hissələrini qırmaq; bu- 
damaq. Meynələri kəsmək. 

14. Hər hansı bir səbəbə görə tutmaq, sax- 
lamaq, verməmək (əmək haqqının, maaşın 
bir hissəsini, ya hamısını). Maaşını kəsmək. 
H Qət etmək, üzmək (əlaqəni, münasibəti). 
Nədənsə kəndlilər [Hacı Sultanla] alış- 
verişlərini kəsdilər. S.Hüseyn. 

15. Qəlibə tökmək və ya döyməklə hazır- 
lamaq. Kərpic kəsmək. II Pul haqqında. Pul 
kəsmək. 

16. Boyuna, bədəninə görə ölçüb biçmək. 
Paltar kəsmək. Kostyum kəsmək. 

17. Çəpərləmək, hasarlamaq, ayırmaq, ara- 
nı hasar (barı, arakəsmə) ilə bölmək. Otağı 
ortadan kəsmək. 



695 




KƏSMƏŞİKƏSTƏ 

18. Bir işi görüb başa çatdırmaq, tamam- 
lamaq. Xana kəsmək. - Qərənfil xala corab- 
ların ikisinin də dabanını toxuyub kəsdi. 
Ə.Vəliyev. 

19. Oğurlamaq, yarmaq. Ev kəsmək. - Bir 
gün lotubaşı dedi ki, gəlin gedək, padşahın 
xəzinəsini kəsək. “Aşıq Qərib”. 

20. Qarşısını almaq, toxtatmaq, dayandır- 
maq. Ağrını kəsmək. Əlinin qanını kəsmək. 
Qızdırmanı kinə kəsər. 

2 1 . məc. dan. Ürəyindən keçmək, ürəyin- 
də sevmək, istəmək, meyli olmaq. Yalan yox- 
du, bir az səndən kəsirəm ; O səbəbdən məh- 
lənizdə əsirəm. Aşıq Ələsgər. [Qarı:] Olmaya 
baldızından kəsirsən? - dedi. S. Rəhimov. 

22. məc. dan. Ağır təsir etmək, çox toxun- 
maq, yandırmaq. Bu söz məni kəsdi. 

23. köhn. Sünnət etmək. Uşağı kəsmək. 

24. dan. Pis qiymət vermək (imtahanda 
və s.-də). Tələbəni kəsmək. Ədəbiyyatdan 
kəsmək. 

25. Bir sıra isimlərlə birləşdirilərək, mü- 
rəkkəb feil və ifadələr düzəldilir; məs.: aya- 
ğını kəsmək, gözünü kəsmək, dil kəsmək, 
sözünü kəsmək, ətini kəsmək. 

kəsmə-kəsmə zərf Aramla, qırıq-qırıq. 
Bayaqdan qızışan Balaxanım kəsmə-kəsmə 
danışdı. S.Rəhimov. Cəmil əlindəki dəyənəyi 
yerə uzatdı, üzünü məruzəçi gəncə tutaraq 
kəsmə-kəsmə dedi. Mir Cəlal. 

KƏSMƏŞİKƏSTƏ is. mus. Azərbaycan 
xalq havalarından birinin adı. Bütün şənlik- 
də [Güləlioğluna] bərabər kəsməşikəstə de- 
yən tapılmazdı. M.Hüseyn. 

KƏSMƏT is. məh. Təqaüd, pensiya. Kəs- 
mət kəsmişdi sultan doqquz axça onunçün.. 
B. Vahabzadə. 

KƏSMİK is. Südü qıcqırdaraq zərdabı çı- 
xarılmaqla hazırlanan ağartı; axtarma. 

KƏSMİKLƏŞDİRİLMƏ “Kəsmikləşdi- 
rilmək”dən/;'s. 

KƏSMİKLƏŞDİRİLMƏK məch. Kəsmik 
halına salınmaq (süd haqqında). Süd kəsmik- 
ləşdirildi. 

KƏSMİKLƏŞDİRMƏ “Kəsmikləşdir- 
mok”don f.is. 

KƏSMİKLƏŞDİRMƏK icb. Kəsmik halına 
saldırmaq, kəsmik etmək (südü). Südü kəs- 
mikləşdirmək. 



KƏŞF 

KƏSMİKLƏŞMƏ “Kəsmikləşmək”dən 
f.is. 

KƏSMİKLƏŞMƏK/ Kəsmik halma düş- 
mək. Süd kəsmikləşdi. 

KƏSR is. [ ər .] riyaz. Vahidin müəyyən his- 
səsini göstərən ədəd. Adi kəsr. Onluq kəsr. 

KƏSRƏ is. [ər.] Ərəb əlifbasında “i” 
saitini əvəz edən və hərfin altında qoyulan 
“e” işarəsinin adı; zir. 

KƏSRƏT is. [ər.] Çoxluq. Şəhərin hava- 
sının qəlizliyindən, tozundan, zəhmətinin kəs- 
rətiııdən bir qədər asudələşmək və yorulmuş 
bədənimi köhnə halətinə gətirmək üçün kən- 
də rəvan oldum. Ə.Haqverdiyev. Münəvvər 
xanım kəsrəti-ələmdəıı bilməyirdi nə danış- 
sın. M.S.Ordubadi. Gülzar eşq və həvəsin kəs- 
rətiııdən özünü tamamilə itirib, bir əlini 
Fərhadın dizi üstə və bir əlini o biri tərəfə 
uzadıb yerə uzandı. C. Cabbarlı. 

KƏSRƏTLİ sif. Çox, çoxlu, bollu; saysız- 
hesabsız: Qüvvətlidir Şərq əhli, həm kəsrətli; 
Saqın, qardaş, davran çox ehtiyatlı. A. Səhhət. 

KƏSRİ [ər.] bax kəsrli. 

KƏSRLİ sif. riyaz. Təkcə tamlardan ibarət 
olmayan, kəsri olan. Kəsrli ədəd. 

KƏSTANƏ is. [əsli yun.] Şabalıd. [Xədi- 
cənin] nəzər-diqqətini cəlb edən bir işi var- 
dısa, o da həddindən fəzlə gur kəstanə rəngli 
saçları idi. S. Hüseyn. [Muxtarla xanımı] ..ya- 
səmən və kəstanə çiçəklərinin rayihəsi əhatə 
etdi. Çəmənzəminli. □ Kəstanə rəngi - 
tünd-qəhvəyi (şabalıdı) rəng. 

KƏŞF is. [ər.] 1. Əvvəlcə məlum olma- 
yan bir şeyi tapıb meydana çıxarma. İbtidai 
insanlar tərəfindən odun kəşfi. Amerikanın 
kəşfi. Yeni neft yataqlarının kəşfi. - [Fərha- 
doğlu:] Biz bu mədən sularının kəşfində bö- 
yük həyat mənası axtarırıq! S.Rəhimov. Geo- 
loqlarımız ən dərin təbəqələrin kəşfi üçün 
lazımi tədqiqat aparırlar. M.Hüseyn. // Təd- 
qiqat, axtarışlar nəticəsində tapılmış, aşkara 
çıxarılmış şey. Elmi kəşf. Texnika sahəsində 
yeni kəşf. □ Kəşf edilmək (olunmaq) - 
“kəşf etmək”dən məch. Kitabla kəşf edilir; 
Qiymətli dəfinələr. M.Seyidzadə. Kəşf edə 
bilməmiş alimlər bunu; insan varlığının ilk 
duyğusunu. S.Vurğun. Kəşf etmək - tədqi- 
qat, axtarışlar, müşahidələr nəticəsində tap- 
maq, aşkar etmək, meydana çıxartmaq, aç- 
maq, müəyyən etmək. Kəşf etdiyim zaman 



696 




KƏŞFİYYAT 

bir yeni qaynaq ; Sinəmdə çırpışan ləkəsiz 
ürək; Açdır gül kimi fərəhlənərək. R.Rza. 
// məc. Bilmək, duymaq, hiss etmək, başa düş- 
mək. Dibi görünməyən ümman göstərin; Baş 
vıırum; Kəşf edim dərinliyini. B.Vahabzadə. 
Kəşf qılmaq köhn. - axtarıb tapmaq, müəy- 
yən etmək. Kərəmin Əsli ilə yaz vəslin; Kəşf 
qıl Əsli xanımın əslin. S.Ə.Şirvani. Kəşf ol- 
maq - aşkar olmaq, açılmaq, məlıım olmaq. 
Heç fayidəbəxş olmadı tədbirlərim, lıeyf! Kəşf 
oldu bütün aləmə təqsirlərim, heyf. M.Ə.Sabir. 

2. Kəşfiyyat. Kəşfə göndərdiyim adamlar 
qayıdıb Laçının dediklərinin doğru olduq- 
larını söylədilər. H.Nəzərli. 

KƏŞFİYYAT is. [ər. “kəşf’ söz. cəmi] 

1. Hər hansı bir məlumat əldə etmək 
məqsədilə aparılan tədqiq, ya yoxlama 
işləri. Faydalı qazıntılar kəşfiyyatı. Neft kəş- 
fiyyatı. - [Sadıqzadə:] Bax, bütün bu arada 
buruqlar qoyulacaq, kəşfiyyat işləri başla- 
nacaq, Turşsu, İstisu, başqa-başqa şəfa qay- 
naqlarının bitib-tükənməz mənbələri elmi 
əsaslar üzrə öyrəniləcəkdir. S. Rəhimov, 
[inşaatçılar “Gəmilər ada”smda] ilk kəşfiy- 
yat quyusunu qazacaq adamlar üçün baza 
yaratmağa - dəmir sütunlar üzərində bir ev 
tikməyə gəlmişdilər. Ə. Sadıq. 

2. Düşmənin yerini və qüvvəsini müəyyən 
etmək üçün əsgəri qrup tərəfindən aparılan 
əməliyyat. İldırım kəşfiyyatdan qayıdanda, 
hər gecə; Qoltuğundan bir şəkil çıxarırdı 
gizlicə. S.Rüstəm. Cavadın qabaqcadan gön- 
dərdiyi kəşfiyyat dəstəsi bu top hazırlığının 
gurultusu altında düşmən cərgələrinə yaxın- 
laşmışdı. Ə.Vəliyev. 

3. Başqa dövlətlərin iqtisadi və siyasi du- 
rumu, onların silahlı qüvvələrinin vəziyyəti 
haqqında məlumat əldə etmək məqsədilə 
xüsusi dövlət orqanları tərəfindən həyata 
keçirilən tədbirlərin məcmusu, bu cür mə- 
lumat toplamaqla məşğul olan adamlar, təş- 
kilat. Kəşfiyyat orqanları. 

KƏŞFİYYATÇI is. 1 . Kəşfiyyata göndəril- 
miş, kəşfiyyatda olan hərbi qulluqçu (bax 
kəşfiyyat 2-ci mənada). Saday hissənin ən 
məşhur kəşfiyyatçılarından biri sayılırdı. 
M. Hüseyn. Vəziyyətdən aydın idi ki, Orucov 
alman kəşfiyyatçısı ilə tutaşmışdır. Mir Cəlal. 

2. Kəşfiyyat işçisi, agenti (bax kəşfiyyat 
3-cü mənada). Düşmən kəşfiyyatçısı. 



кәтәвә 

3. Kəşfiyyatla məşğul olan adam (bax 
kəşfiyyat 1-ci mənada). Qasid Nərcə kən- 
dinin yanından keçərkən, Fəxrəddinin ordu- 
sundan göndərilən kəşfiyyatçılardan Dəmirə 
rast gəldi. M. S. Ordubadi. 

KƏŞFİYYATÇILIQ is. Kəşfiyyatçının işi, 
sənəti. Teymur müəllim .. öz maraqlı heka- 
yələri ilə şagirdlərin qəlbində səyyahlığa, 
kəşfiyyatçılığa böyük həvəs oyatmışdır. 
Ə. Sadıq. 

KƏŞKÜL is. [fars .] köhn. Hind qozunun 
qabığından qayrılıb dərviş və qələndərlərin 
əllərində gəzdirdikləri və diləndikləri şey- 
ləri içinə qoyduqları qab. Nökər isə dərvişə 
yaxınlaşıb bir tümən onun kəşkülünə atdı. 
M.S.Ordubadi. Boynundan bir çox kiçik və iri 
muncuqlar asmış bir dərviş .. kəşkiilünü yol- 
dan keçən adamlara tərəf uzadıb pul istədi. 
A. Şaiq. [Dərviş Yədulla] sonra xırmanın 
içinə yeriyib Hətəmxana tərəf kəşkülünü 
uzatdı. S. Rəhimov. 

KƏŞMİR(İ) bax kişmir(i). ..Artırır zər, 
tafta, tül o cəlalı; Zəri, tirmə, atlas, həm kəş- 
mir şalı. Şəhriyar. 

KƏTAN is. [ər.] 1. Saplağından toxunma- 
ya yarar lif, toxumlarından isə yağ əldə 
edilən ot-bitki. Kətan əkini. Kətan tarlası. 
Yabanı kətan. Kətan toxumu. Kətan cecəsi. 
- Mənsiz kətan, kəndir verməz zəmilər; Ça- 
dırsız, yelkənsiz qalar gəmilər. A.Səhhət. // Bu 
bitki liflərindən hazırlanan parça. Kətan köy- 
nək. Kətan döşəkağı. Kətan dəsmal. - [Mir- 
zənin] kiçik oğlu qardaşının əmrlərinə itaət 
edirdi: əczaxanaya getmək, həkim vanına yü- 
yürmək, kətan islatmaq və sairə. Ə. Haqver- 
diyev. [Ana] qızının çarpayısı üzərinə əyilib 
alnındakı yaş kətanı düzəldirdi. M.Hüseyn. 

KƏTANÇI is Kətan əkib becərməklə məş- 
ğul olan adam. 

KƏTANÇILIQ is. Kətan əkib becərmə işi. 

KƏTƏ is. I. Göyərti qutabı. [Mahmud:] Bir 
kətəyə bax, şit yağı da basıblar arasına, ada- 
mın ağzının suyu axır. Ə.Haqverdiyev. [Qarı:] 
Anam mənə dedi ki, qızım, səhərdən dur, 
üzünü yu, adla o taydakı bulaq başından pen- 
cər yığ gətir, kətə salaq. S. Rəhimov. 

KƏTƏBƏ bax kitabə. [Mirzə] çinilər ilə 
miizəyyən, divarlarında əlvan kətəbələr asıl- 
mış .. bir otağa daxil oldu. Çəmənzəminli. 



697 




KƏTƏMƏZ 

KƏTƏMƏZ is. Yeni doğmuş heyvanın ilk 
südündən bişirilmiş yemək. 

2. Xəmirinə süd, şəkər, yumurta, yağ 
qatılaraq bişirilən girdə şirin çörək. 

KƏTXUDA is. tar. Keçmişdə Azərbaycan 
kəndlərində əhali tərəfindən seçilən və kən- 
din inzibati işlərini idarə edən şəxs. [Atlıla- 
rın başçısı ev sahibinə:] Zəncandan gəlirik, 
ey kətxuda, yolda yubandıq. Dağlarda çov- 
ğundur. izin ver, bu gecəni sənin kəndində, 
sənin evində qalaq. Ə.Məmmədxanlı. 

KƏTXUDALIQ is. Kətxudalıq vəzifəsi, işi. 

KƏTİL is. 1. Söykənəcəyi olmayan sadə 
stul, kürsü; taburet. ..Şərəfoğlu ağ kətili tax- 
tın vanına çəkib, əlini Rüstəm kişinin başına 
qoydu. M. İbrahimov. Bucaqda yükün birtə- 
rəflildə paltar-palaz, qab-qacaq, o biri tərə- 
fində kətil üstündə radio cihazı qoyulmuşdu. 
R.Rza. Qapının qabağında, kiçik bir kətilin 
üstündə bir arvadın oturub çubuq çəkdiyini 
gördü. S. Rəhman. 

2. Divar hörgüsündə daş və ya kərpiclər 
arasına, yaxud pəncərə divarlarının üstünə 
qoyulan dirək parçası, ağac. 

KƏTMƏN is. Alaq vurmaq, torpağı yum- 
şaltmaq üçün kənd təsərrüfatı aləti. Qızlar, 
gəlinlər də çiynində kətmən; Deyib gülə-gülə 
dağıldı çölə. S.Vurğun. Qışın şaxtasında, bo- 
ranında, yayın göydən od ələyən uzun gün- 
lərində bu qızlar kətməni, beli əllərindən 
buraxmadılar. Ə.Əbülhəsən. □ Kətmən 
vurmaq - kətmənlə işləmək. Heç kim [Gül- 
şənlə] kətmən vura bilməzdi. Ə.Vəliyev. 

KƏTMƏNÇİ sif. Kətmənlə işləyən adam, 
qadın. Kətmənçi dəstəsi. 

KƏTMƏNLƏMƏ “Kətmənləmək”dən/ is. 
..Pambığın yavaş-yavaş çiçək açmasına bax- 
mayaraq, hələ kətmənləmə qurtarmamışdı. 
İ. Şıxlı. 

KƏTMƏNLƏMƏK/ Kətmənlə alağı tə- 
mizləmək, yaxud kəsəkləri xırdalamaq, tor- 
pağı yumşaltmaq. Sahəni kətmənləmək. 

KƏTMƏNLƏNMƏ “Kətmənlənmək”dən 

fiis. 

KƏTMƏNLƏNMƏK məch. Kətmənlə vu- 
rulmaq (alaq), yumşaldılmaq (torpaq). 

KƏTMƏNLƏTDİRMƏ “Kətmənlətdir- 

mək”don fis. 

KƏTMƏNLƏTDİRMƏK bax kətmən- 
lətmək. 



Kİ 

KƏTMƏNLƏTMƏ “Kətmənlətmək”dən 
fis. 

KƏTMƏNLƏTMƏK icb. Kətmənlə alağı 
vurdurmaq, torpağı yumşaltdırmaq. 

KƏVAKİB [ər. "kövkəb” söz cəmi] klas. 
Ulduzlar. Zülmət ziyayə oldu qalib; Yandırdı 
məşailin kəvakib. Füzuli. Bütün kəvakibi bir- 
bir öz adları ilə sayırlar; Ki, seyr edir hərəsi 
hər zaman bu boyda, bu boyda. M. Ə. Sabir. 

KƏVƏLƏ is. zool. Bataqlıqda yaşayan 
uzundimdik quş. 

KƏVƏR is. bot. Nazik, uzun yarpaqlı, yeyi- 
lən və xörəyə qatılan acıtəhər göyərti. Dov- 
ğaya kəvər qatmaq. İki dəstə kəvər. - Ənvər 
ləzzətli dolmanı iştaha ilə yeyir, kəvərdən, 
turpdan tez-tez götürüb ağzına qoyurdu. 
Ə.Vəliyev. 

KƏYAN is. fars. ] klas. İran şahlarına ve- 
rilən ümumi ad. [Nüşabə:] Bu kəyan bayrağı, 
bu da bir tuğra; Keyqubad möhrü də vurul- 
muş bura. A.Şaiq. 

KƏZZAB is. [ər.] kölın. Yalançı, yalan 
danışan. 

KIRIXMA “Kırıxmaq’’dan fis. 

KIRIXMAQ bax karıxmaq. Ya nə vicda- 
na digər bir işə çulğaşdı yetim; Hərə bir hoq- 
qa çıxartdız, kırıxıb çaşdı yetim. M. Ə. Sabir. 
Sənin kimi mən də bir az kırıxdını. R.Rza. 

Kİ 1 bağl. 1 . Baş cümlə ilə budaq cümlə- 
ləri bir-birinə bağlayır. Elə yavaş danışır ki, 
eşitmək olmur. Elə dumandır ki, göz gözü 
görmür. - Səkinə yaxşı bilirdi ki, son zaman- 
lar qızının .. nəbzi əvvəlkilər kimi vurmur. 
M.İbrahimov. Orasını da deməliyik ki, Mu- 
rad Bayramın üstünə yaman düşmüşdü. 
Ə.Vəliyev. 

2. Bağlayıcı vəzifəsini görən bir sıra söz- 
lərə (ki, necə, hansı, niyə və s.) qoşularaq, 
onlarla sonrakı sözlər arasında əlaqəni daha 
da qüvvətləndirir. Necə ki, dedim. Kim ki, 
cavab verdi... 

3. Bəzi modal sözlərdən (yəqin, görünür, 
əlbəttə, gərək, guya və s.) sonra gələrək, 
ehtimallıq, zərurilik və gerçəklik məzmu- 
nunun cümlələrin ikinci hissəsinə keçməsi 
üçün şərait yaradır. Yəqin ki, mənim qarama 
hirslənib getdiniz. İ. Əfəndiyev. Gərək ki, 
məktəbdən gəlmişdi. Mir Cəlal. 

4. Feldən sonra gələrək, başqasının nitqi- 
ni ifadə etməyə xidmət edir. Bir dəfə Güllü 



698 




Kİ 

mənə demişdi ki, qızım, sənin bu dünyada 
bir xoşbəxtliyin var.. İ. Əfəndiyev. 

5. Ədatlardan sonra işlənərək, ədatla bir- 
likdə cümləni və ya onun müəyyən hissəsini 
qüvvətləndirməyə xidmət edir. İndi ki bu 
mənim pulumu görüb, bu qədər əziyyətə dü- 
çar olub, belə adamlar vəfalı olarlar. (Nağıl). 
indi ki sən xahiş edirsən, qızın pulunu keçə- 
rəm. Mir Cəlal. 

6. Müxtəlif sözlərdən sonra gələrək hə- 
min sözlərin mənasını qüvvətləndirir. Yaxşı 
ki dəvət etmişik. - Bu ki mənim əlimdə su iç- 
mək kimi bir şeydi. (Nağıl). Mən ki damdan, 
bacadan baxmaz idim; Su kimi lıər tərəfə 
axmaz idim. M.Ə. Sabir. 

7. Sadə bağlayıcı, qoşma, ədat, feli bağla- 
ma, işarə əvəzliyi və s.-dən sonra gələrək, 
mürəkkəb bağlayıcı əmələ gətirir; məs.: 
ancaq ki, ona görə ki, yaxud ki, bunun üçün 
ki, indi ki, odur ki. 

Kİ 2 Aşağıdakı mənalarda və hallarda iş- 
lədilən ədat. 

1 . Sual cümlələrinin sonunda gələrək, xə- 
bərə aid olur, xəbərin və ya ümumiyyətlə, 
cümlənin mənasındakı sualı qüvvətləndirir. 
Ay Xanpəri, daha biz niyə dayanmışıq ki? 
M. Hüseyn. Burada təəccüblü nə var ki? 
S. Rəhimov. Ay bala, bir yerin ağrımır ki? 
Mir Cəlal. 

2. Əvəzliklərdən sonra gələrək, onu baş- 
qa sözlərdən fərqləndirir, daha çox nəzərə 
çarpdırır. [Fuad:] Sən ki mənim nişanlımsan? 
C.Cabbarlı. Bunu ki bizlərdə hamı bilir. S.Rə- 
himov. O ki yaxşı adamdır, usta! Mir Cəlal. 

3. Cümlənin sonunda etiraz məqamında 
işlədilir. Bu olmadı ki. M. S. Ordubadi. Mən 
uşaq-zad deyiləm ki. M. Hüseyn. 

4. Əsasən cümlələrin sonunda kinayə 
məqamında işlədilir. Bizlərdə südü stəkanla 
içməzlər. Bura şəlıər-zad deyil ki. M.Hüseyn. 
Hamı bu cür ola bilməz ki. Ə.Vəliyev. 

5. Gözlənilməz bir hadisə baş verdiyi za- 
man əmələ gəlmiş vəziyyəti bildirmə məqa- 
mında işlədilir. Kişi yenə də məni yaxaladı 
ki... S.Rəhimov. [Sadıq:] Ay aman, bu da gə- 
lib çıxdı ki... S. Rəhman. 

6. Kinayə, istehza və ya etiraf məqamın- 
da işlədilir. O lap uşaqdır ki. - [Salmanov:] 
Gəlsin, ondan qorxmuram ki. S. Rəhman. 



KİÇİCİK 

KİBERNETİKA is. \yun.] İdarə sistemləri, 
üsul və vasitələri haqqında elm. 

KİBR is. [ər.] Özünü hamıdan üstün tut- 
ma, başqalarına yüksəkdən baxma; lovğalıq, 
məğrurluq; lovğalanma, qürurlanma, təşəx- 
xüs. Nazı çox, qəmzəsi bol, kibri də var dil- 
bərimin. Ə.Nəzmi. Kibridən qəlbində bərkit- 
mə barı; Top dəyər, dağılar bürcü, hasarı. 
Aşıq Ələsgər. 

kibrlə zərf Lovğalıqla, lovğa-lovğa, qü- 
rurla. Kibrlə danışmaq. Kibrlə gülmək. - Biin- 
yad başqa vaxt olsaydı .. kibrlə susub dur- 
mazdı. Ə.Əbülhəsən. ..Şah kibrlə gülümsədi. 
İ. Əfəndiyev. 

KİBRİT is. [ əı ;] Od almaq üçün ucunda 
kükürd olan nazik çubuq. Kibrit qutusu. - 
Azad kibrit işığında onun sarı bənizini, tutqun 
firuzə gözlərini, hətta üzündəki çilləri bula- 
şıq bir şəkildə zor-güc seçə bildi. A.Şaiq. 
Uzaqda alışan bir kibritin də; Qoxusu bur- 
nunda duyulacaqdır. M. Araz. □ Kibrit çək- 
mək - ucu kiikürdlü kibrit çubuğunu bir şeyə 
çəkib alışdırmaq. Əhməd qapıya yaxınlaşdı. 
İtələyib taybatay açdı. Kibrit çəkib çırağı yan- 
dırdı. İ. Şıxlı. 

KİBRİTQABI is. Kibrit çöpləri qoyulan 
balaca qutu. // Həmin qutunun üstünə gey- 
dirilən metal və s. materialdan qapaq. 

KİBRLƏNMƏ “Kibrlənmək”dən f. is. 

KİBRLƏNMƏK f. Kibrli olmaq; lovğalan- 
maq, təşəxxüslənmək. 

KİBRLİ sif. Lovğa, təşəxxüslü. [Zabit] nə- 
zərini Şirəlinin dodaqlarından ayırıb kibrli 
bir hal aldı. M.Hüseyn. [Qoca həkimin] tə- 
bəssünıündəki acı və kibrli hal gənc qadını 
titrətdi. İ.Əfəndiyev. 

KİBRLİLİK is. Kibrli adamın hal və key- 
fiyyəti; lovğalıq, məğrurluq, təşəxxüslük. 

KİCƏMƏ “Kicəmək”dən f.is. 

KİCƏMƏK/ Öcəşmək, sataşmaq. [Məşədi 
İmamqulu:] Ədə, bəlkə darvazanın qabağın- 
da uşaqlarla kicədin, orada düşdü? Çəmən- 
zəminli. 

KİÇİCİK sif. Olduqca kiçik, çox kiçik. 
Kiçicik otaq. Kiçicik qab. Kiçicik qutu. - Gül- 
zar kiçicik əllərini irəli uzatmış, həyəcan 
içində nəticəni gözləyirdi. C.Cabbarlı. Bu 
bülbül kiçicik vücudunu sarsıdan, hər nəfə- 
sində ürəyinin bir parçacığı qopurmuş kimi 



699 




KİÇİK 

yanıqlı hıçqırıqlarla dolıı nəğməsi ilə nə 
deyirdi? M. Rzaquluzadə. 

KİÇİK sif. 1 . Həcmcə, ölçücə balaca; xırda 
(böyük müqabili). Kiçik əl. Kiçik göz. Kiçik 
otaq. Kiçik qab. Kiçik kitab. - Qapıçı kiçik 
pəncərədən [Nəbinin] nə istədiyini xəbər 
alır. "Qaçaq Nəbi”. Kiçik və yoxsul daxma- 
sının səkisi üzərində ortaboylu, sağlam, yaş- 
lı bir adam oturmuşdu. A.Şaiq. 

2. Kəmiyyətcə, sayca, miqdarca çox olma- 
yan; az. Kiçik bölnıə. Kiçik dəstə. - Beləliklə, 
tikintidə kiçik bir özfəaliyyət dərnəyi yarandı. 
I. Əfəndiyev. 

3. Azyaşlı, balaca. Evin kiçik ıışağı. - Ana- 
xanım kiçik balasını öz ana qanadları altına 
alıb böyütməyə başladı. A.Şaiq. Pəncərəm 
önündən hər səhər tezdən ; Məktəbə gedir- 
sən, a kiçik dostum! N.Rəfibəyli. // Yaşca o 
birindən balaca olan. Kiçik bacı. Kiçik qar- 
daş. - iki gündən sonra Səfərin anasına sifa- 
riş göndərdilər ki, böyük qız ərə getməyincə 
kiçik qızı atası heç kəsə verməyəcək... 
Ə. Haqverdiyev. Qoçaq və işgüzar qızlardan 
olduğuna [görə] qayınatası Mələkdən əl 
çəkməyib on üç yaşında kiçik oğluna nikah 
etdi. A.Divanbəyoğlu. // Is. mənasında. Bö- 
yüklə böyükdür, kiçiklə kiçik. (Məsəl). Pən- 
cərədə üzüm var; Ana, sənə sözüm var; 
Qonşu oğlanlarının; Kiçiyində gözüm var. 
(Bayatı). Kiçiklər böyüklərin dalınca gəzir; 
Və lıəmişə başıaşağı. R.Rza. Elə bir zaman- 
dan danışıram ki, böyüklərin xatirəsində çox 
yaxşı qalıb, kiçiklərin isə ağlına gəlməz. 
S. Rəhman. □ Kiçikdən böyüyə qədər 
yaşdan asılı olmayaraq; hamı. Kiçikdən bö- 
yüyə qədər bütün ailə toya gəlmişdi. 

4. məc. Əhəmiyyətsiz, cüzi, yüngülvari. 
Kiçik bir lıadisə. Kiçik bir mübahisə. Kiçik 
bir məsələ. - [Firidun:] Kiçik bir xata böyük 
bəlalar törədir. M.Ibrahimov. Qoca miirət- 
tib kiçik bir işarəyə bənddi. M. Hüseyn. 

5. Vəzifəcə, rütbəcə, dərəcəcə aşağı. Ki- 
çik elmi işçi. Kiçik zabit. - Bizim aramızda 
Şuşa istirahət evlərindən qayıdan işçi və 
kolxozçular olduğu kimi, yeddi-səkkiz ııəfər 
gənc tələbə, bir nəfər də kiçik komandir vardı. 
S.Hüseyn. // İs. mənasında. Kiçiklərin böyü- 
məsi çətin işdi; "Böyüklərin” kiçilməsi; çox 
asandı. M.Araz. 



KİÇİLDİLMƏK 

KİÇİKCƏ sif. Çox kiçik, yaxud bir qədər 
kiçik. Məhlədə bitər söyüd; Yarpağı gömgöy 
söyiit; Kiçikcə bir yar sevdim; Xudam, sən 
özün böyüt. (Bayatı). 

KİÇİKCİK bax kiçicik. [Müqim bəy:] 
Gəl, mirzə, .. aramızdakı hər hansı kiçikcik 
ixtilafı bir kənara buraxıb qardaş olaq. 
S. Rəhimov. 

KİÇİKLƏNMƏ “Kiçiklənmək”dən fis. 

KİÇİKLƏNMƏK f. Yaltaqlıq etmək, yal- 
taqlanmaq, başqalarının qarşısında əyilmək, 
əskilmək. 

KİÇİKLƏŞMƏ “Kiçikloşmək”don f.is. 

KİÇİKLƏŞMƏK/ Kiçik olmaq, kiçilmək. 

KİÇİKLİ-BÖYÜKLÜ is. Hamı, hamısı. 

KİÇİKLİK is. 1 . Həcmcə, ölçücə balaca- 
lıq, xırdalıq. Otağın kiçikliyi. Tarlanın kiçik- 
liyi. 

2. Kəmiyyətcə, sayca, miqdarca, cüzilik, 
azlıq. Dəstənin kiçikliyi. Dərnəyin kiçikliyi. 

3. Yaşı az olma; azyaşlılıq, balacalıq. Ki- 
çikliyinə baxma, çox zirəkdir. H Kiçiklikdən 
şəklində - balacalıqdan, uşaqlıqdan. [Əzim 
dayının] uca bir budaqdan digər bir budağa 
sürətlə elə atılışı var idi ki, bu cürət və çe- 
vikliyi ancaq ta kiçiklikdən idman görmüş .. 
uşaqlarda görmək olur. A.Şaiq. 

4. məc. Əhəmiyyətsizlik, cüzilik, yüngül- 
varilik. Məsələnin kiçikliyi. 

5. Vəzifəcə, rütbəcə aşağı olma. Vəzifənin 
kiçikliyi. 

0 Kiçiklik etmək - özünü aşağı tutmaq, 
böyüyə hörmət etmək, ehtiram göstərmək. 
Kiçikliyində qalmaq -bax kiçiklik etmək. 

[Nəsir] ..öz kiçikliyində (qalır), ehtiramını 
yenə əvvəlki kimi saxlayırdı. S.Hüseyn. 

KİÇİKRAQ müq. dər. köhn. Bir qədər kiçik. 

KİÇİKT ƏHƏR b a x kiçikraq. 

KİÇİKYAŞLI sif. Yaşı az, uşaq yaşlarında 
olan; uşaq. Kiçikyaşlı uşaqlar. - [Cəfər əmi] 
dünyada hər şeydən artıq iki vücudu sevər 
və xidmət edərdi: kiçikyaşlı qızı Yeməııciyi, 
bir də qırğısını. H.Nəzərli. Məktəbdə kiçik- 
vaşlı uşaqların konserti idi. Mir Cəlal. 

KİÇİLDİCİ sif. Görünən şeylərin şəkillə- 
rini kiçildən. Kiçildici şüşə. 

KİÇİLDİLMƏ "Kiçildilmək”dən f.is. 

KİÇİLDİLMƏK məch. Kiçik edilmək; ba- 
lacalandırılmaq. 



700 




KİÇİLƏN 

KİÇİLƏN f.sif. riyaz. Sonsuz miqdarda 
çıxılan rəqəm; azalan. 

KİÇİLMƏ “Kiçilmək”dən f.is. 

KİÇİLMƏK f. 1. Həcmcə, miqdarca, öl- 
çücə daha kiçik olmaq; azalmaq, balacalaş- 
maq, xırdalanmaq. ..Başın çanağı nazikləşib 
kiçildikcə beyin də zəifləməyə və kiçilməyə 
başlayır. C. Məmmədquluzadə. // Getdikcə 
kiçik görünmək, balacalaşmaq. Müəllim 
uzaqlaşdıqca kiçilir, kiçildikcə fərq edilmə- 
yəcək bir hal alırdı. S.Hüseyn. Çox keçmədi 
[Bəndalı] bir nöqtə kimi kiçildi, gözdən itdi. 
Mir Cəlal. Gedir, gedir, nəhayət; Kiçilir bir 
xal kimi. M. Rahim. 

2. məc. Vəzifəcə, rütbəcə alçalmaq; hör- 
mətdən, nüfuzdan düşmək. [Xacə Nizam:] 
Sən kiçilsən də, böyüsən də; Hətta qopsa 
zülmət; Yenə parlar o zəka!.. H. Cavid. 

3. məc. Yaltaqlanmaq, özünü alçaltmaq, 
alçalmaq. O, divanxaııada hər kəsə kiçilir, 
hər kəsin üzünə gülür.. H.Nəzərli. 

KİÇİLTMƏ 1. “Kiçiltmək’’dən /и. 

2. Qrammatikada: isimlərdə şeylərin həcm 
etibarı ilə kiçilməsini və sifətlərdə keyfiy- 
yətcə azlığı göstərən. Kiçiltmə şəkilçiləri. 
Kiçiltmə dərəcəsi. 

KİÇİLTMƏK/ 1 . Balacalatmaq, daha kiçik 
etmək, azaltmaq, ixtisar etmək (miqdarca, 
sayca, həcmcə və s.). 

2. Vəzifəcə aşağı salmaq. Amma birdən 
çıxarsalar işdən səni; Kiçiltsələr vəzifəni; Səni 
yolda görsə belə; Əsla nəzər salmavacaq. 
Z.Xəlil. 

3. məc. Hörmətdən salmaq; alçaltmaq. 
Hansı bir yazıçı olur olsun, nə onu qərəz- 
karlıqla kiçiltmək, nə də qəsdən şişirdib bö- 
yütmək olmaz. S. Rəhimov. 

KİF is. Çürüyən və ya nəm şeylərin üs- 
tündə nazik qat şəklində əmələ gələn yüngül, 
yumşaq mikroskopik göbələkciklər. Qoca 
gözlərini açanda özünü .. kif qoxuyan bir 
zirzəmidə gördü. M. Rzaquluzadə. □ l)Kif 
atmaq (bağlamaq, basmaq, tutmaq) - üstü 
kiflə örtülmək, kiflənmək. Çörək kif atıb. 
Sirkəni kif basıb; 2) bax kiflənmək 2-ci 
mənada. 

KİFAYƏT zərf [ər.] 1. Yetər, kafi, bəs ol- 
ma. Deyirlər, çox ardır yüz il, əlli il; İnsana 
bir ömür kifayət deyil. B.Vahabzadə. □ Ki- 
fayət qədər - lazımınca, lazımi qədər, bəs 



KİFAYƏTLƏNMƏK 

olduqca. [Qurban] yolda yeriyərkən düşü- 
nürdü: - Xoşbəxt adam, kifayət qədər pul 
toplamış, indi də gedib uşaqlarına qovuşa- 
caqdır. A.Şaiq. [Tahir] ikiotaqlı təzə mənzi- 
lində cəmisi bir həftə qalmışdı, hələ də bu- 
raya kifayət qədər isinişməmişdi. M. Hüseyn. 
Sultan ciddi nüfuzedici bir ahənglə, özü də 
kifayət qədər məntiqlə danışırdı. İ.Hüseynov. 
Kifayət etmək - 1) bax kifayətlənmək. 
Mirzə öz maaşına kifayət edib bir qəpik də 
olsun rüşvət almazdı. Ə.Haqverdiyev; 2) çat- 
maq, yetmək, bəs olmaq. Şərt deyildir yatıb- 
duram yanında; Gendən baxmaq mənə kifayət 
eyləı : M.P.Vaqif. [Bədircahan:] ..Dəxi mənə 
artıq şey lazını deyil, bir beş-altı manat ki- 
fayət edər. N.Vəzirov. Kifayətə yetmək 
köhn. - razı düşmək, təmin olunmaq, kifa- 
yətlənmək. [Sitarə:] Bu çərxdəıı gərək yetə 
hər kəs kifayətə. C.Cabbarlı. Kifayət olmaq 
- bax kifayət etmək 2-ci mənada. 

2. Kifayətdir (şəklində) - yetər, çatar, 
bəsdir. [Aslan bəy:] Bircə yaylım atılarsa, 
kifayətdir.. C.Cabbarlı. Bir könülə kifayətdir 
bir mənalı məhəbbət; İki qəlbi əyləndirmək 
xəyanətdir, sevgilim! S. Rüstəm. // Əmr mə- 
nasında - yetər! bəsdir! kifayət edər! Kifa- 
yətdir, buraxın söhbəti! 

KİFAYƏTLƏNDİRİCİ sif Kifayət qədər 
yaxşı verilən tələblərə cavab verən; kafi. 
// Kifayətləndirək razı edən, təmin edən; 
qaneedici. Kifayətləndirici cavab. 

KİFAYƏTLƏNDİRMƏ “Kifayətləndir- 
mək”dən./w. 

KİFAYƏTLƏNDİRMƏK f Razı salmaq, 
qane etmək, təmin etmək. 

KİFAYƏTLƏNMƏ “Kifayətlənmək” dən 
f.is. 

KİFAYƏTLƏNMƏK f. 1. Özünü təmin 
olunmuş hesab etmək, razı qalmaq, qane 
olmaq; qənaətlənmək. Bu cavabla kifayət- 
lənmək olar. 

2. Müəyyən bir çərçivədə qalmaq, bir şeyi 
kafi hesab etmək. Bir töhmətlə kifayətlənmək 
olar. - [Rəsul] gördü ki, bu zalımlar udduq- 
ları pullarla kifayətlənməyib, üstəlik yatdıq- 
ları yorğan-döşək və balışları da aparmışlar. 
“Aşıq Qərib”. Ancaq Cəmilə, yalnız [Mirza- 
ğanm] üziinə gülümsəməklə kifayətləndi. 
S.Hüseyn. 



701 




KİFAYƏTSİZ 

KİFAYƏTSİZ sif. Ehtiyacı ödəməyən, 
çatışmayan, kifayət etməyən. 

KİFAYƏTSİZLİK is. Ehtiyacı ödəməmə, 
çatışmama, kifayət etməmə. 

KİFİR sı/ 1. Çirkin, eybəcər. Kifir qaduı. 
Kifir uşaq. - [Sənəm:] Nə kifir kişidir, ay 
Allah! Ü.Hacıbəyov. [Qumru:] Bəy olanda 
nə olar, başıbatmış nə qədər də kifırdir. Mir 
Cəlal. 

2. məc. Pozğun, yaramaz, ləyaqətsiz, mur- 
dar. 

KİFİRLƏNMƏ “Kifırlənmək”dən/;'s. 

KİFİRLƏNMƏK bax kiflrləşmək. 

KİFİRLƏŞMƏ "Kifirləşmək”dən (is. 

KİFİRLƏŞMƏK f. Gözəlliyini itirmək, ey- 
bəcərləşmək, çirkinləşmək. Qız böyüdükcə 
kifirləşirdi. 

KİFİRLİK is. Eybəcərlik, çirkinlik. Üzün- 
dən, gözündən kiflrlik daşır; Deyəsən, qəl- 
bində qurdlar oynaşır. S. Vurğun [Ələkbər:] 
Yox canım, Qumru hara, belə kifirlik, ney- 
bətlik hara! Mir Cəlal. 

KİFLƏNMƏ “Kiflənmək” dən f. is. 

KİFLƏNMƏK/ 1 . Üzü kiflə örtülmək, kif 
atmaq, kif bağlamaq. Qərənfil xala Camal 
əmiyə dörd iri fətir uzadaraq: - Bunları tək- 
tək qoy, çünki çim süddə yoğurmuşam, kif- 
lənə bilər. Ə.Vəliyev. 

2. məc. Uzun müddət bir yerdə qalmaq, 
xarab olmaq, inkişafdan qalmaq. 

KİFLƏNMİŞ f.sif. Kif bağlamış, kif bas- 
mış, kifdən xarab olmuş. Kiflənmiş çörək. 
Kiflənmiş pendir. - Rütubətli, kiflənmiş qa- 
ranlıq otaqda tavandan tökülən damcıların 
səsi eşidilirdi. Ə.Əbülhəsən. 

KİFLƏTMƏ “Kiflətmək”dən (is. 

KİFLƏTMƏK t-li. Kiflənməsinə səbəb 
olmaq, kifləyib xarab etmək. 

KİFLİ sif. Kifi olan, kif iyi verən, kif bağ- 
lanmış. [Sayalmm] ..kifli, üfunətli düyün- 
çələrində .. nə desən tapılardı. Mir Cəlal. 

KİFSİMƏ “Kifsimək”dən f.is. 

KİFSİMƏK bax kiflənmək. Belə vaxtlar- 
da idarənin pəncərələri açılır, kifsimiş kağız 
qoxusu küçəyə yayılırdı. Mir Cəlal. 

KİFSİNMƏ "Kifsinmək”dən f.is. 

KİFSİNMƏK bax kiflənmək. 

KİFT is. [fars. ] köhn. Sifilis. Bir çox söh- 
bətdən sonra məlum olur ki, Məşədi Allah- 



KİLİM 

verən bir vaxt kift azarına mübtəla olubmuş. 
N.Nərimanov. 

KİLƏ is. 1 . Altı kiloqrama bərabər köhnə 
ağırlıq ölçüsü. İki kilə arpa. 

2. İkigözlü taxta tərəzi. 

KİLİD is. [/irs.] 1. Qıfıl. Asma kilid. - Si- 
yirmə kilidlər biləkdən yoğun; Asılmış qıfıl- 
lar bıığunbəbuğun. H.K.Sanılı. Dağa çıxaq, 
düzə enək, göyə dırmanaq; Yolumuzun kilidi 
bir, açarı birdir. M.Araz. 

2. Qapını bağlamaq üçün dalma keçirilən 
uzun dəmir və ya ağac parçası. 

KİLİDLƏMƏ 1. “Kilidləmək”dən/iÄ. 

2. B ax qıfılbənd 2-ci mənada. [Muzdur] 
saz çalmasa da, çalğı tanıyan, havacatdan, 
gözəlləmədən, kilidləmədəıı, deyişmədən 
başı çıxan bir oğlandı. Ə.Əbülhəsən. 

KİLİDLƏMƏK/ Kilidlə bağlamaq. Əmir- 
aslan .. Nurəddini çomaq ilə döyüb anbara 
saldı və ağzını kilidləvib getdi. S.S.Axundov. 
Məşədibəy birdən qalxıb kabinetinin qapı- 
sını kilidlədi. M.Hüseyn. Şəkər qapını tez 
kilidləyib həkimin arxasınca getdi. B. Bay- 
ramov. 

KİLİDLƏNMƏ "Kilidlənmək”dən f. is. 

KİLİDLƏNMƏK məcli. 1. Kilid vurul- 
maq, kilidlə bağlanmaq. Qapı kilidlənmişdi. 
- Evin qapısı dışarıdan kilidlənmişdi. 
M.Hüseyn. 

2. məc. Bərk, möhkəm qapamnaq; açılma- 
maq. Göz qapaqları kilidlənmək. - ..[Mehri- 
banın] dişləri kilidlənmiş, əl-ayağı quruyub 
əsdiyi halda qorxunc və vəhşi bir səslə 
çığırırdı. S.Hüseyn. İdrakda boğular, sözdə, 
sənət də; Ağıl kilidlənər dildə, dodaqda; 
Azadlıq olmayan bir məmləkətdə; Nadan baş- 
da gəzər, aqil ayaqda. B.Vahabzadə. 

3. məc. Bağlanmaq, tutulmaq. Qurtuluş 
yolları kilidləndi bax... R.Rza. 

KİLİDLƏTMƏ "Kilidlətmək”dən f.is. 

KİLİDLƏTMƏK icb. Kilidlə bağlatmaq. 
Qapıları kilidlətmək. 

KİLİDLİ sif. Kilid vurulmuş, kilidlə bağ- 
lanmış; bağlı. Kilidli qapı. Darvaza kilidli- 
dir. - Balacayev əlini stola atıb güclə ayağa 
qalxdı. Qapı kilidli idi. S.Rəhimov. 

KİLİM is. [fars. ] Yun və ya pambıqdan 
toxunan zolaqlı, xovsuz palaz növü. Kilimə 
bürün, el ilə sürün. (Ata. sözü). Qadınların 



702 




KİLİMARASI 

kimisi yun darayır, ip əyirir, kimisi xana 
qurub kilim toxuyurdu. A.Şaiq. 

KİLİMARASI is. Qədim xalq oyun növü. 

KİLİMÇƏ is. Balaca kilim. [Yasavulu] 
qaldırıb pəncərənin qabağında, üzərinə 
siirtük kilimçə salınmış, qılçaları laxlayan 
çarpayının üstünə uzatdılar. S.Rəhimov. 

KİLİMÇİ is. Kilim toxuyan və ya satan 
adam. 

KİLİMÇİLİK is. Kilimçinin işi, peşəsi, sə- 
nəti. 

KİLKƏ 1 is. 1 . Bir-birinə qarışmış, dolan- 
mış, pırtlaşıq saç, tük, yun, sap, ip və s. Saçı 
kilkə kimi pırtlaşmaq. - ikinci qız Nərgizə: - 
Dayan, bu saat sənin kilkələrini yolaram. 
Ə.Məmmədxanlı. Qarı Mahmudun kilkə kimi 
pırtlaşmış zil qara saçlarına baxıb dedi.. 
Ə.Əbülhəsən. // Sif. mənasında. Kilkə saç. - 
Qarının xınadan qızartdıq kilkələrinə elə bil 
heç vaxt daraq dəyməmişdi. Ə.Məmməd- 
xanlı. 

2. Yun və ya saç darandıqda ondan çıxan 
qırıntı. Yun atıldıqca didilir, kilkəsi çıxır. 

3. Mürəkkəbqabı, qəlyan və s.-nin içəri- 
sinə qoyulan tük. 

KİLKƏ 2 is. [rus. ] zool. Siyənəkkimilər 
ailəsinə mənsub xırda balıq növü. 

KİLKƏBAŞ sif. dan. Daim saçları pırtla- 
şıq olan. Kilkəbaş qız. 

KİLKƏLƏNMƏ "Kılkələnmək”dən f.is. 

KİLKƏLƏNMƏK/ Kilkə düşmək, düyün 
düşmək, pırtlaşmaq. [Arvadın] saçları pırt- 
laşıb kilkələnmiş, üstü-başı parça-parça ol- 
muşdu. (Qəzetlərdən). 

KİLKƏLƏŞMƏ “ K i 1 kol o şm ək ” don/.7,s\ 

KİLKƏLƏŞMƏK 1 . B a x kilkələnmək. 

2. qarş. Bir-birinin kilkəsini yolmaq; saç- 
laşmaq. 

KİLKƏLİ sif. Kilkəsi olan (saç, yun və s. 
haqqında). Kilkəli baş. - Ancaq Aqil üçün, 
bənizinə yeni qan gələn zəif vücudlu, sarı 
kilkəli körpəni tərpətmək dağlar qədər ağır 
gəlirdi. S.Rəhimov. 

KİLKƏSAÇ sif. Saçı kilkəli, pırtlaşıq. Kil- 
kəsaç uşaq. Kilkəsaç qız. 

KİLKƏŞİK sif. Dolaşıq, pırtlaşıq, qarışıq. 

KİLO bax kiloqram. [Qədirin] yüz on 

səkkiz kilo ağırlığı olduğuna baxmayaraq, 
toylarda tərəkəmə oynayır, atı qızğın çapa- 
çapa duşiib minirdi. İ. Əfəndiyev. 



KİM 

kilo... [/;■.] Ölçü sistemində min kiçik 
vahidi ifadə edən mürəkkəb adların birinci 
hissəsi; məs.: kiloqram, kilometr, kilovat. 

KİLOQRAM \fr. kilo və yun. gramma] 
1 000 qrama bərabər çəki ölçüsü. 

KİLOQRAMLIQ is. 1 . Bir kiloqram ağır- 
lığında olan çəki daşı. Kiloqramlığı tərəziyə 
qoymaq. Kiloqramlığı bəri ver. 

2. Saylardan sonra gələrək şeyin neçə ki- 
loqramdan ibarət olduğunu bildirir. 5 kiloq- 
ramlıq ət. 

KİLOQRAMMETR \fr. kilo, yun. gramma 
və metron] 1 kiloqram ağırlığında cismi 
1 metr yüksəkliyə qaldırmaq üçün görülən 
işin ölçü vahidi. 

KİLOMETR [fr. kilo və yun. metron] 
1000 metrə bərabər, məsafəsi 1000 metr olan 
uzunluq ölçüsü. Rüstəmin yaşadığı Səfalı 
kəndinin dəmir yolu ilə 20 dəqiqəlik, dəmir 
yolundan sonra da 2 kilometr yolu var idi. 
T.Ş. Simurq. Buradan Giineyqışlağa neçə ki- 
lometr olduğunu bilmirdim. I. Əfəndiyev. 

KİLOMETRÄJ [fr. kilo və metrage] Kilo- 
metrlə göstərilən məsafə. 

KİLOMETRLİK is. Saylardan sonra gələ- 
rək məsafənin neçə kilometrdən ibarət ol- 
duğunu bildirir. Gorusun bir neçə kilometr- 
liyində Nəbi Qarabağa gedən tacirlərə rast 
gəlir. “Qaçaq Nəbi”. Fərmanın qış binası 
kəndin on kilometrliyində yerləşmişdi. İ.Əfən- 
diyev. 

KİLOVAT [fr . kilo və ing. xüs. is. -dən] 
fiz. 1000 vata bərabər olan elektrik cərəya- 
nının güc vahidi. 

KİLOVÄT-SAAT [fr. kilo ing. xüs. is. və 
ər. saat \fiz. 1 kilovat gücündə elektrik cərə- 
yanının 1 saat ərzində gördüyü işə bərabər 
olan elektrik cərəyanı vahidi. 

KİLSƏ is. [əsli yun.] Xristian ibadətgahı, 
məbədi. Seçilir qülləli, uca kilsələr; Qələbə 
tağları baxır göylərə: Bəlkə bir binanı silkə- 
ləsələr: Bir şəhər işığı tökülər yerə. M. Araz. 
Kilsə başı zəng olur; Səsdən adam dəng olur; 
Tutaydım könül quşun; Görəydim nə rəng 
olur. (Bayatı). // Xristianlarda: din işləri ilə, 
dini həyatla məşğul olan təşkilat; dini təriqət, 
məzhəb. Pravoslav kilsəsi. Katolik kilsəsi. 

KİM 1 əvəz. 1. Cümlədə sual mənasında 
işlənib, insan adlarını və insan təsəvvürü 



703 




KİM 



KtMİSt 



verən varlıqların adlarını əvəz edir; hansı 
adam. Kim gəlib? O sözü kim dedi? Bu gün 
kim növbə çəkəcək? - Uşaq mənimdir, baba, 
dəxli nədir sizlərə? Kim sizi qəyyum edib 
hökm edəsiz bizlərə? M. Ə. Sabir. 

2. İki və daha artıq cümləni qarşılaşdırdıq- 
da bölgü bildirmək üçün işlədilir. Kim ölə, 
kim qala. (Ata. sözü). [Zinyət xanım:] Nə 
bilmək olar kim öləcək, kim qalacaq. N. Və- 
zirov. Görüşən, ayrılan kim, vidalaşan kim. 
Mir Cəlal. 

3. İnkarlıq bildirən fellərlə işlənib, “heç 
kəs” sözünü əvəz edir. Kim duymamış ilıq 
səhərlərin dadını? R.Rza. 

4. “Hər kəs” sözünü əvəz edir. Kim baxar- 
sa kəc bir gün belə; Şərəfsiz olacaq ömrü- 
nün sonu. M.Rahim. Xıdırlı kəndində bir qay- 
da var. Gecə əvvəlcə kimin qapısını döysən, 
gərək orada gecələyəsən. S. Rəhman. 

5. “Adam”, “tanış”, “qohum", “dost” mə- 
nalarında işlənib, inkar feli cümlələrdə təs- 
diq, təsdiq feli cümlələrdə inkar məzmunu 
yaradır. Burada sənin kimin var? Onun kimi 
yoxdur? - Yazıq bir qızam, kimim vardır? 
M. S. Ordubadi. 

6. Cümlədə müəyyən şəxslər haqqında 
eyham və işarə məzmunu ifadə edir (əsasən 
cəmdə işlədilir). ["Molla Nəsrəddin”] 
erməni-miisəlman qırğınının kimlər tərəfin- 
dən və nə üçün yaradıldığını ifşa etməkdə 
böyük rol oynamışdır. M.İbrahimov. 

7. Kimlərdənsən, kimlərdəndir və s. 
şəklində - “hansı nəsildənsən” (“nəsildən- 
dir”), "qohumların (qohumları) kimdir” və s. 
mənalarında sual məqamında işlədilir. Ay 
bala, kimlərdənsən? Qız kimlərdəndir? 

0 Heç kim - heç kəs, heç kimsə. Küçə- 
lərdə heç kim gözə dəymirdi. M. Hüseyn. 
Hər kim - hər kəs. Hər kim bu kəndə təzə 
gəlmiş olsaydı, iki məhəllənin bir-birindən 
seçilmədiyini görərdi. N.Nərimanov. Kim 
bilsin (bilə, bilir) - “heç kəs” mənasında 
ara söz kimi işlədilir. [Məmməd:] Arvad, 
ölüm ki var yuxu kimi bir şeydir, kim bilir, 
bəlkə bu gün, sabah düşüb öldüm. “Aşıq 
Qərib”. [Nökər] ancaq təşəxxüs üçün, kim 
bilsin, hansı yaraııalın köhnə paltarını 
geyinibdir. S.Qənizadə. Kim bilir, bəlkə də 
Mahnı onu gözəl və yaraşıqlı bir gənc oldu- 



ğu üçün sevirdi. M. S. Ordubadi. Kim ki - o 
şəxs ki, o adam ki. Kim ki insanı sevər aşiqi- 
hiirriyyət olur; Bəli, hürriyyət olan yerdə də 
insanlıq olur. M.Ə.Sabir. Kim ki zəhmət çək- 
mədən, havayı yeyib, onım-bunun əməvilə 
dolanır, nəinki öz xalqının, öz vətəninin qa- 
nını soran bir tüfeylidir, həm də bütün bəşə- 
riyyətə zərər vurur. M.İbrahimov. Kim ki- 
mədir! - hərc-mərclikdir, qarışıqlıqdır, do- 
laşıqlıqdır, özbaşınalıqdır. [Atasının dostu:] 
Bəlkə bir növlə dükanımızı əldə saxlayaq. Kim 
kimədir? Qantəmir. 

KİM 2 klas. Bax ki. Xoş ol kəsə kim; Vel 
dolanıb, dağda çobandır; Asudə hamandır. 
M.Ə.Sabir. 

KİMİ 1 qoş. 1 . Bənzətmə və müqayisə bil- 
dirir. Ürəyi nanə yarpağı kimi əsir. - [Sultan 
bəy:] Mən bəy balası kimi qızımı arşın mal 
satana verəcəyəm? Ü.Hacıbəyov. Sanki göy- 
lərdə uçan quş kimiyəm; Sanki yerdən uçu- 
rulmuş kimiyəm. M. Müşfiq. 

2. Ani zaman bildirir. Məktubu alan kimi 
gəl. - [Əsgər:] Gözüm səni görən kimi qəlbim 
sevindiyimdən çırpınmağa başladı. Ü.Hacı- 
bəyov. Qız gözünü açan kimi yan-yörəsinə 
baxdı. M.İbrahimov. Səni görən kimi, a şi- 
rin üzlüm; Nədən tuti dilim mənim lal olur? 
M.Rahim. 

3. Yer, ya zaman həddini bildirir- ...qədər, 
...dək. Evə kimi bir yerdə getdik. - Rəsul bir 
saata kimi pinəçi dükanının qabağında du- 
rub pinəçilərə baxdı. “Aşıq Qərib”. Fəraqdəıı 
gecələr yatmaram sabaha kimi.. X.Natəvan. 
[Fatma xanım:] ..Mən bu gecə sabaha kimi 
can vermişəm. N.Vəzirov. 

KİMİ 2 əvəz. Bəzisi, kimisi (adətən iki və 
ya bir neçə cümlə qarşılaşdırıldıqda bölgü 
bildirmək üçün işlənir). Kimi xörək yeyir, 
kimi içir, kimi qəlyan, ya çubuq çəkir. Ə.Haq- 
verdiyev. Kimi corab gətirdi; Kimi əlcək 
yetirdi. M.Rahim. Kiminin rüşvətxorluğıı, 
qohıımbazlığı, kiminin xəsisliyi, bəzisinin 
nadanlığı tənqid olunurdu. Mir Cəlal. 

KİMİCƏ dan. bax kimi 1 . On ikicə sinni 
qızın var tamam; Öz nəvəm Əsmər kimicə, 
vəssalam. Ə.Nəzmi. 

KİMİSİ bax kimi 2 . Hərə bu səsi bir cür 
qarşıladı; kimisi polis müdirinə yumruq gös- 
tərir, kimisi barmağı ilə hədələyir, kimisi 



704 




KİM-KİMSƏ(NƏ) 

ağacla qorxudur, kimisi gülür, kimisi də 
“kəs səsini!’’ - deyə bağırırdı. M. S. Ordu- 
badi. Kimisi səngər qazır; Kimisi məktub 
yazır. B. Vahabzadə. 

KİM-KİMSƏ(NƏ) is. Yaxın adam, dost- 
aşna, qohum, qohum-oqrəba. Mənim səndən 
özgə yoxdur bir kəsim; Yüz kimin-kimsənən 
o ki var sənin. Q.Zakir. Yəqin Həpir ağıllanıb, 
kamil adam olub, bir də ki, .. şəhərdə kim- 
kimsəsi yoxdıır. Mir Cəlal. 

KİMOQRAF [yun. kyma - dalğa və grap- 
ho — yazıram] 1. Müxtəlif fizioloji proseslə- 
rin qrafik qeydi üçün cihaz. 

2. Eksperimental fonetikada: səs əyrisini 
qeyd edən cihaz. 

KİMONO [vap.\ 1. Yaponlarda xalat şək- 
lində milli kişi və qadın geyimi. 

2. Qolu xüsusi şəkildə biçilmiş qadın pal- 
tarı. 

KİMSƏ 1. əvəz. Məlum olmayan şəxs, 
adam. Səxavət olmayan kəsdə şücaət feli 
nadirdir; Kərəmsiz kimsəni hər yerdə gör- 
düm, bihünər gördüm. M. V. Vidadi. Vaqif, bir 
kimsə ki bizdən yaşına; Yəqin bil ki, bizlən 
olmaz aşina. M.P.Vaqif. 

2. Heç kim, heç kəs, heç bir adam, heç 
biri. Kimsə onun qabağına çıxa bilməz. Kim- 
səyə boyun əyməz. Kimsə gəlmədi. Kimsəni 
görmədim. - Bəs ki verməz yuxu göz açma- 
ğa fürsət kimsəyə; Sübh gün şənilə hər gün 
çeşmi-bidar axtarır. Qövsi. Kimsə bilməz 
ki, neçə yardən oldum məyus. S.Ə.Şirvani. 
Həyətdə kimsə yoxdu. S. Hüseyn. 

3. Kimsədən şəklində - heç kimdən, heç 
kəsdən, heç bir adamdan. Kimsədən minnət 
götürməz. — Kim olduğumuzu yəqin ki, kim- 
sədən soruşmadan bilirlər. M. İbrahimov. 

KİMSƏNƏ əvəz. köhn. Bir adam, bir kəs, 
kimsə, bir şəxs. Yetişməz dadına heç bir 
kimsənə; Qalarsan naəlac, naçar, ağlarsan. 
M.V.Vidadi. Zalım fələk xub susayıb qa- 
nıma; Bir kimsənə yoxdur gələ yanıma. 
Q.Zakir. 

KİMSƏSİZ sif. 1 . Heç kəsi (yaxın qohumu, 
arxası, köməyi) olmayan; adamsız. Kimsə- 
siz uşaq. Kimsəsiz qadın. - [Araz] kimsəsiz, 
tək bir adam idi. A. Şaiq. Bu gün Hüseyn 
artıq arxasız və kimsəsiz bir yetimdir. S.Rəh- 
man. // İs. mənasında. Hər gecə əxilər siif- 



KİMY AL AŞDIRILMAQ 

rəsi başında gördüyü o müxtəlif qəriblər və 
kimsəsizlər içərisində yavaş-yavaş bu qoca- 
nın da siması [yolçunun] xəyalında canla- 
nırdı.. Ə.Məmmədxanlı. 

2. İnsan yaşamayan, boş, adamsız, tənha. 
Kimsəsiz yerlər. - Öz kimsəsiz torpağına bax- 
dı Füzuli; Bir sönməyən şimşək oldu, çaxdı 
Füzuli. Ə.Cavad. Səməd., uzaqdan görünən 
kimsəsiz tarlalara baxdıqca ürəyi sıxılırdı. 
İ.Hüseynov. 

KİMSƏSİZLİK is. 1 . Kimsəsiz adamın halı; 
təklik, adamsızlıq. Bu gözlənilməz sədəqə 
Sürəyyanın ürəyini kimsəsizliyin dərin acısı 
ilə doldurdu. Ə.Məmmədxanlı. Dahi şairin 
böyük arzularla dolu qəlbi ümidsizliklə, kim- 
səsizliklə (z. ) boşalmışdı. Mir Cəlal. 

2. məc. Tənhalıq, adamsızlıq. 

KİMYA [ər. əsli yun.] 1. Maddələrin qu- 
ruluşunu, habelə onların qarşılıqlı olaraq bir 
haldan digər hala keçməsini öyrənən elm. 
Nəzəri kimya. Kimya dərsliyi. 

2. Bir şeyin keyfiyyətcə tərkibi. Neft kim- 
yası. Qan kimyası. 

3. məc. klas. Hikmət, qüdrət. 

KİMYAÇI is. 1 . Kimya mütəxəssisi. 

2. Kimya sənayesi işçisi. 

KİMYAGƏR is. [ər. kimya və fars. ...gər] 

1. köhn. bax kimyaçı 1-ci mənada. 
M.F.Axundzadənin “Molla Ibrahimxəlil 
kimyagər” komediyası. - Qız nə iş görür? - 
O da kimyagərdir. İ.Əfəndiyev. 

2. Keçmişdə: guya hər şeyi qızıla çevir- 
mək siiT və sənətini bilmək iddiasında olan 
rəmmal. Lalərəng etdi gözüm qan ilə xaki- 
dərini; Kimyagərdir, edər gördüyü torpağı 
qızıl Füzuli. Bunlar hamısı keçəndən sonra, 
bu otuz doqquz nömrədə min doqquz yüz 
doxsan doqquz rəmmal, kimyagər, quşbaz .. 
şəkli çəkmişik. C.Məmmədquluzadə. 

KİMYAGƏRLİK is. 1 . Kimyaçılıq. 

2. isteh. Hər şeyi qızıla çevirmək iddiası 
və bu iddiada olan adamın halı. [Zahidoğlu:] 
Deyəndə ki, .. burada kəşflər etmək olmaz, 
Fərhadoğlu üstümüzə bağırır, kimvagərliyə 
qurşanır. S.Rəhimov. 

KİMYALAŞDIRILMA “Kimyalaşdırıl- 
maq”dan fis. 

KİMY ALAŞDIRILMAQ ‘ Kimyalaşdıı- 
maq”dan məcli. 



705 




KİM Ү AL AŞDIRMA 

KİMYALAŞDIRMA "Kimyalaşdırmaq”- 
dan fiis. 

KİMYALAŞDIRMAQ/ Kimyanın və mad- 
dələri kimyəvi üsulla işləmə üsullarının na- 
iliyyətlərini texnikada, sənayedə və kənd tə- 
sərrüfatında tətbiq etmək. Kənd təsərrüfatım 
kimyalaşdırmaq. 

KİMYƏVİ sif. [ər.] 1. Kimyanın tədqiq et- 
diyi hadisə və proseslərə aid olan, kimyanın 
obyekti olan. Kimyəvi element. Kimyəvi re- 
aksiya. Suyun kimyəvi təhlili. Qanın kimyəvi 
tərkibi. 

2. istehsalatda kimya üsullarının tətbiqi və 
bu üsullarla maddələr hazırlanması ilə əla- 
qədar olan. Kimyəvi gübrələr. Kimyəvi mad- 
dələr. Ağacın kimyəvi üsulla işlənməsi. 

3. Sənayedə kimya üsulları ilə hazırlanan 
maddələrin hərbi məqsədlərlə tətbiqi ilə əla- 
qədar olan. Kimyəvi silah. Kimyəvi mərmi. 

KİN is. [fars.] Gizli ədavət hissi. Kin bəs- 
ləmək. Kin saxlamaq. Kini soyumaq. Qəlbin- 
də kin oyanmaq. - Süzdü rəssam onu altdan- 
yuxarı; Saçaraq gözləri kin dalğaları.. 
H. Cavid. [Əminə:] Məni tanımır, ehtimal ki, 
bu hekayəni görüb mənə kin və qərəz bağla- 
sın. Qantəmir. Şəfiqənin gülüşündə kin yox 
idi. Ə.Məmmədxanlı. 

KİNAYƏ is. [ər.] 1. Üstüörtülü, dolayı 
məna verən söz və ya ifadə. [Gülsabah Mir- 
zə Camala:] Mən artıq bu acı kinayələrdən 
usandım, öldüm, məni öldür. C. Cabbarlı. 
[Tahirə] baxır, deyəsən, o da Cəmilin kina- 
yəsində həqiqət olduğunu təsdiq edərək isteh- 
zalı bir təbəssümlə gülürdü. M.Hüseyn. □ Ki- 
nayə etmək - kinayə təriqi ilə söyləmək, 
işarə etmək. ..Şair Nəim “Füyuzat”ın 9-cu 
nömrəsində nəyə kinayə edibdirsə, özü bilər, 
ancaq bizim indiki əhvalımızı çox gözəlcə 
təsvir edib.. Ü.Hacıbəyov. // Üstüörtülü, toxu- 
nan söz. Bu kinayələr, görəsən, kimə aiddir? 

2. ədəb. Bir şəxs və ya şey haqqında olan 
həqiqi fikir, təsəvvürü yalandan əks şəkildə 
ifadə edən söz, ibarə. 

3. “ilə” qoşması ilə zərf - məsxərə ilə, 
kinayəli-kinayəli. Kinayə ilə danışmaq. Ki- 
nayə ilə süzmək. 

KİNAYƏLİ sif. 1 . İçində kinayə olan (bax 
kinayə 1-ci mənada). Kinayəli söz. Kinayəli 
baxış. - Bu, eyhamla deyilmiş kinayəli sözlər 



KİNLİ 

qocaları yerindən oynatdı. R.Rza. Mirzə ani 
bir sükutdan sonra kinayəli sözlərini dedi. 
Mir Cəlal. 

2. Rişxəndli. [Xortdanın] qaçmağını gör- 
dükdə Molla Kərimdən kinayəli bir qəhqəhə 
çıxdı. B.Talıblı. 

KİNDAR [fars.] bax kinli. 

KİNDARLIQ bax kinlilik. 

KİNEMATOQRAF [yunancadan] 1. Hə- 
rəkət edən obyektlərin şəklini işığa həssas 
plyonkaya çəkmək, habelə bunları ekranda 
göstərmək üçün aparat; bu aparatın tətbiqinə 
əsaslanan tamaşa. 

2. Bax kinenıatoqraflya. 

KİNEMATOQRAFÇI is. Kinematoqrafiya 
işçisi, kino mütəxəssisi. 

KİNEMATOQRAFÇILIQ is. Kinematoq- 
rafın işi, peşəsi, sənəti. 

KİNEMATOQRAFİYA [yun. kinema və 
grapho] Kinofilmlər hazırlamaq və onları nü- 
mayiş etdirmək sənəti. Azərbaycan kinema- 
toqrafıvası. П Sənayenin kinofilmlər isteh- 
sal edən sahəsi. Kinematoqrafiya müəssisə- 
ləri. 

KİNESKÖP [yun. kineo və skopeo] Tele- 
viziyaya tətbiq edilən qəbuledici, elektrik şüa 
borusu. 

KİNETİKs/ [yun.] 1. Kinetikaya aid olan. 

2. Hərəkətə aid olan, hərəkətlə bağlı olan. 
□ Kinetik enerji - hərəkət enerjisi, cismin 
hərəkətindən asılı olan enerji ehtiyatı. 

KİNETİKA [yun.] 1. Nəzəri mexanikanm 
dinamikanı və statikanı qavrayan şöbəsi. 

2. Fiziki kimyanın, kimyəvi proseslərin 
sürət və mexanizmini öyrənən hissəsi. 

KİNƏ is. əcz. Kinə ağacının qabığından 
hasil edilən acıdadlı ağ toz dərman; isitmə 
dərmanı. Kinə atmaq. - [Heybət:] Dünən 
yaxşı idim. Xəlil dayı, heç nahaq yerə kinəni 
içmədim. M.Hüseyn. 

KİN-KÜDURƏT bax kin. 

KİNLİ sif. Kin saxlayan. Kinli adam. - 
Dəvə kinli (z.) olar. (Ata. sözü). [Xalq] düş- 
məninə qarşı kinli, inadlı, dostlarına qarşı 
olduqca mehriban və səmimidir. M.S. Ordu- 
badi. Mehriban başını qaldırdı, kinli bir nəzər- 
lə [Zeynala] baxdı. S. Hüseyn. Gənc və gözəl 
Səadətin nənəyə qarşı bu qədər acıqlı və kin- 
li (z.) olmasının səbəbi nə idi? İ.Əfəndiyev. 



706 




KİNLİ-KİNLİ 

KİNLİ-KİNLİ zərf Kinli halda, kiııli bir 
tərzdə; qəzəbli. Yamacın yetimçəsi mənə qal- 
mayıb, - deyə [Əlləzoğlu] kinli-kinli söylə- 
nirdi. İ. Hüseynov. 

KİNLİLİK is. Kin saxlama, gizli ədavət 
bəsləmə, ürəyində kinsaxlama xasiyyəti. 

KİNÖ [yun. kinema - hərəkət edən] 1. B ax 
kinematoqraflya. Hələ 1927-1928-ci illər- 
də Cabbarlı kino sənəti ilə maraqlanmağa 
başlamışdı. M.Arif. 

2. dan. bax kinofilm. Kino göstərmək. - 
Saat iki olar; Uşaqlar üçün televizor; Kino 
verəcək bu gün. M.Rahim. Bütün tərsliyinə 
baxmayaraq, [Musa] ömründə bir kino tama- 
şası buraxmazdı. İ. Əfəndiyev. 

3. Bax kinoteatr. [Səlim və Mehriban] 
sonra bulvardakı “ Yeni kənd " kinosuna ge- 
dib hazırkı həyatdan alınmış faciəyə tamaşa 
etmişlərdi. S. Hüseyn. [Firidun] [Südabənin] 
yenə kinoya getməyə, yaxud gəzməyə çıx- 
mağa gəldiyini güman etdi. M. İbrahimov. 
□ Kino budkası - kinoaparat və kinome- 
xanik üçün xüsusi yer, budka. 

kino... \yun.\ Kinematoqraflya ilə bağlı 
olan mürəkkəb sözlərin birinci tərkib hissə- 
si; məs.: kinoxronika, kinojumal, kinooçerk, 
kinooperator. 

KİNOAKTYÖR [yun. kine və fr. acteur] 
Kinofılmlərdə çəkilən artist. 

KİNOAKTRİSA [yun. kine və fr. acteur] 
Kinofılmlərdə çəkilən aktrisa. 

KİNOAPARAT [yun. kine və lat. appara- 
tus] Kinofilmləri göstərmək üçün aparat. 

KİNOARTİST [yun. kine və fr. artiste] 
bax kinoaktyor. 

KİNOATELYE [yun. kine və fr. atelier] 
Kinofilmləri çəkmək üçün xüsusi bina, 
atelye. 

KİNODRÄMA [yuıı. kine və drama] Drama 
əsasında çəkilmiş film. 

KİNODRAMATURGİYA [yun. kine və dra- 
maturgia] Kinematoqraflya vasitələri ilə nü- 
mayiş etdirilmək üçün yazılan ədəbi əsərlər 
(birjanı' kimi). 

KİNODRAMATURQ [yun.] Kino (2-ci 
mənada) üçün ssenari yazan yazıçı, drama- 
turq. 

KİNOFABRİK [yun. kine və lat. fabric] 
Kinoşəkillər istehsal edən müəssisə, iri ki- 
nostudiya. 



KİNOMEXANİK 

KİNOFACİƏ [yun. kine və ər. faciə] Faciə 
əsasında çəkilmiş kinofilm. 

KİNOFESTİVAL [yun. kine və lat. festival] 
Ümumi bir mövzuya həsr edilmiş kinofilm- 
lərin, yaxud hər hansı bir ölkənin ən yaxşı 
kinofilmlərinin göstərilməsi. 

KİNOFİLM [yun. kine və ing. film - lent] 
Ekranda göstərilmək üçün kinoşəkil. “Leyli 
və Məcnun ” kinofilmi. 

KİNOXRONİKA [yun. kine və chronikos] 
Mövzusu cari həyatdan alınmış kinofilm və 
ya kinojumal. // Kino incəsənətinin, gündəlik 
həyatın ayrı-ayrı hadisələrini əks etdirmək- 
lə bağlı olan janrı. 

KİNOJURNAL [yun. kine və fr. joumal] 
Gündəlik həyatdan ayrı-ayrı epizodları, səh- 
nələri nümayiş etdirən qısametrajlı kinofilm. 

KİNOKADR [yun. kine və fr. kadre] Kino 
lentində olan kadrlardan hər biri. 

KİNOKOMEDİYA [yun. kine və komodia] 
Kino sənəti janrlarından biri; gülməli məz- 
munlu kinofilm. 

KİNOQURĞU is. Kinofilmləri göstərmək 
üçün qurğu (cihazlar, aparatlar və s.). 

KİNOLAŞDIRILMA "Kinolaşdırılmaq”- 
dan fis. 

KİNOLAŞDIRILMAQ məch. Hər hansı bir 
rayonda, yerdə kinoteatrlar və səyyar kino- 
lar təşkil edilmək, kino şəbəkəsi yaradılmaq. 

KİNOLAŞDIRMA “Kinolaşdırmaq”dan 
fis. Kinolaşdırma işləri genişlənmişdir. 

KİNOLAŞDIRMAQ f. 1 . Hər hansı bir ra- 
yonda, kənddə, qəsəbədə və s.-də daimi 
surətdə kinofilmləri göstərmək üçün kino- 
teatrlar və səyyar kinolar təşkil etmək, kino 
şəbəkəsi yaratmaq. Kəndi kinolaşdırmaq. 
Məktəbləri (klubları) kinolaşdırmaq. 

2. Bir əsəri kinoya çəkmək üçün uyğun- 
laşdırmaq, kinoya çəkmək. Povesti kinolaş- 
dırmaq. 

KİNOLAŞMA “Kinolaşmaq”dan /и. Kən- 
din kiııolaşması. 

KİNOLAŞMAQ f. Kinofilmləri nümayiş 
etdirmək üçün lazımi avadanlıqla təmin et- 
mək, edilmək. Kənd kinolaşdı. 

KİNOLENT [yun. kine və ital. lenta] Kino- 
filmin ayrıca nüsxəsi, surəti. 

KİNOMEXANİK [yun. kine və mechanike] 
Kinofilmləri nümayiş etdirən, kinoaparata 
xidmət edən mexanik. 



707 




KİNOMEXANİKLİK 

KİNOMEXANİKLİK is. Kinomexanikin işi, 
sənəti, ixtisası. 

KİNOMONTÄJ [yun. kinc və lat. montage] 
Çəkilmiş ayrı-ayrı kiııokadrların müəyyən 
ardıcıllıqla bir-birinə calanması, quraşdırıl- 
ması. 

KİNOÖÇERK [vuıı. kine və rus. oçerk] 
Oçerk əsasında çəkilmiş film. 

KİNOOPERÄTOR [yun. kine və lat. ope- 
rator] Kinofilmləri çəkən mütəxəssis. 

KİNOOPERATORLUQ is. Kinooperatorun 
işi, sənəti, məşğuliyyəti, ixtisası. 

KİNOPOVEST [yun. kine və rus. povest] 
Povest əsasında çəkilmiş film. 

KİNOREJİSSOR [yun. kine və fr. regisseur] 
Kinofilmlərin quruluşçusu olan rejissor. 

KİNOREJİSSORLUQ is. Kinorejissorun işi, 
sənəti, ixtisası. 

KİNOSEÄNS [yun. kine və fr. seanse] 
Kinofilmlərin müəyyən proqramının nüma- 
yiş etdirilməsi üçün ayrılan vaxt. 

KİNOSSENÄRİ [yun. kine və ital. scenario] 
Əsasında kinofilm çəkilən ədəbi əsər. 
..Cabbarlı “Hacı Qara’ 1 komediyasının ki- 
nossenarisini yazmış, filmin çəkilişində ya- 
xından iştirak etmişdi. M. Arif. 

KİNOSSENARİST, KİNOSSENARİÇİ is. 
Kinossenari yazan yazıçı; kinodramaturq. 

KİNOSTÜDİYA [yun. kine və ital. studio 
- səy, çalışma] Kinofilmlər istehsal edilən 
müəssisə. Kinostudiya yeni bir filmin ayrı- 
ayrı hissələrini çəkmək üçiin dağlara bir 
ekspedisiyaya hazırlaşırdı. İ.Əfəndiyev. 

KİNOŞƏKİL [yun. kine və ər. şəki] bax 
kinofilm. Əmiraslan baba .. Turşsuyun da 
tanınmasını, belə kiııoşəkillərə düşməyini, 
şöhrət qazanmağını istəyirdi. S. Rəhimov. 

KİNOŞÜNAS [yun. kine və fars. ...şünas] 
Kinoşünaslıq sahəsində çalışan alim. 

KİNOŞÜNASLIQ is. Kino incəsənəti haq- 
qında elm. 

KİNOTEATR [yuıı. kine və teathro] Kino- 
filmləri tamaşaçılara göstərmək üçün xüsusi 
bina. " Nizami ” kinoteatrı. — Qadınlar üçün 
kinoteatr təşkil edilmişdi. M.S. Ordubadi. 

KİNSİZ sif. Kini olmayan, ürəyində kin 
saxlamayan. Kinsiz adam. 

KİÖSK [fr. kiosque, əsli köşk] Xırda alver, 
cürbəcür arayışlar vermək və s. üçün kiçik 



KİR 

tikili; pavilyon. Gül kiosku. Su kioskıı. Qəzet 
kiosku. 

KİOSKÇU is. Kioskda satıcı. 

KİP zərf 1 . Bir-birinə sıx, yaxın. Nə uzun, 
nə gödək, münasib gərək; Ağzı, burnu nazik, 
dodaq kip gərək. Aşıq Ələsgər. 

2. Möhkəm, bərk. Kip bağlamaq. Kip sıx- 
maq. Sarğı kip olmalıdır. - Qapı ehmalca 
çəkilib çərçivəsində kip oturdu. İ.Hüseynov. 

KİPCƏ zərf Çox kip, möhkəm, sıx. Qa- 
pını kipcə örtmək. - O, xəz yaxalı qara pal- 
tosunu düymələdi, papağını öz səliqəsinə 
görə başına kipcə yerləşdirdi. Ə.Əbülhəsən. 

KİPCƏK bax kipkəc. 

KİPKƏC 1 . is. Mexanizmin hərəkət edən 
hissələrinin ətrafında açıq qalan yerləri sıx- 
sıx qapayan və mayenin, buxarın, ya qazm 
sızıb çıxmasının qarşısını alan detal. Su na- 
sosu gövdədən, pərli çarxdan, valcıqdan və 
kipkəclərdən ibarətdir. Ə. Əlizadə. 

2. sif. məh. Ortabab, orta vəziyyətdə olan, 
nə enli, nə dar; yığcam. Kipkəc ev. 

KİPKƏCLİ sif. Kipkəci olan. Kipkəcli me- 
xanizm. 

KİPLƏMƏ “Kipləmok”dən /.7,s. 

KİPLƏMƏK f. Kip qapamaq, kip bağla- 
maq; möhkəmlətmək, bərkitmək. Deşiyi 
kipləmək. 

KİPLƏNMƏ “Kiplənmək”don f.is. 

KİPLƏNMƏK məch. Kip qapanmaq, kip 
bağlanmaq; kip olmaq, kipləşmək. 

KİPLƏŞDİRİCİ bax kipkəc 1-ci mənada. 

KİPLƏŞDİRİLMƏ “Kipləşdirilmək”dən 
f.is. 

KİPLƏŞDİRİLMƏK “Kipləşdirmək”dən 
məch. 

KİPLƏŞDİRMƏ “Kiploşdmnok”don /.7s\ 

KİPLƏŞDİRMƏK bax kipləmək. 

KİPLƏŞMƏ “Kipləşmək”dən/w. 

KİPLƏŞMƏK bax kiplənmək. 

KİPLİK is. 1 . Kip şeyin halı; sıxlıq, yaxın- 
lıq. Klapan və onun yuvasının oturacaq səth- 
lərində lazımi kiplikvə hamarlıq yaradılana 
qədər sürtülmə prosesi davam etdirilir. 
Ə. Əlizadə. 

2. Möhkəmlik, bərklik. 

KİR is. Çirk. Kir bağlamaq. Kir tutmaq. 
- Qoca .. boynu kir bağlamış arxalığındakı 
saysız yamaqları ilə .. hamının diqqətini 
öziinə cəlb edirdi. M. Hüseyn. 



708 




KİRAYƏ 



KİRƏDAR 



KİRAYƏ bax kirə. Armud özgənin, eşşək 
kirayə. (Məsəl). [Hacı:] ..Amma bunu mən 
dörd manata kirayəsinə götürmüşəm. Ə.Haq- 
verdiyev. Hər kəsin artıq otağı vardısa, ki- 
rayə vermək üçün hazırlamağa başladı. 
B.Bayramov. 

KİRAYƏÇİ bax kirəçi. Ev sahibinin bir 
evi, kirayəçinin min evi olar. (Məsəl). Təzə 
kirayəçi öz ölkələrindən bizə nəql edəcək. 
Çəmənzəminli. 

KİRAYƏÇİLİKbax kirəçilik. ..Nurəddin 
arabasını qoşub şəhərə kirayəçiliyə getdi. 
S.S.Axundov. 

KİRAYƏLİbax kirəli. 

KİRAYƏLİKbax kirəlik. 

KİRAYƏNİŞİN [fars.] bax kirənişin. Ki- 
rayənişinlərdən biri çamadanının qapağını 
tutub dururdu. T.Ş. Simurq. Günlərin bir 
günündə Fatmayı kəndlisi Ağayevin evinə 
kirayənişinlər gəldi. S. Rəhman. 

KİRDAR is. [fars.] 1. İş, əməl, hərəkət. Ey 
Vidadi, gərdişi-dövrani-kəcrəftarə bax; 
Ruzigarə qıl tamaşa, karə bax, kirdarə bax. 
M.P. Vaqif. Xandostu! Amandı, qoyma gəldi; 
Kirdarı yamandı, qoyma gəldi! M. Ə. Sabir. 
□ Kirdardan düşmək - artıq heç bir işə 
yaramamaq, yararsız hala gəlmək. [Səfər 
kişi:] Demək, mən lazım ola bilərəm, .. mən 
hələ kirdardan düşməmişəm. Mir Cəlal. 

2. Səbir, hövsələ. Kirdarım yoxdur. - Ana- 
da o kirdar hanı, telefona gələ, nömrə tapa, 
belə odlıı-odlu danışa. Mir Cəlal. □ Kir- 
darı gəlməmək - hövsələsi çatmamaq, 
səbri gəlməmək, həvəsi olmamaq. [Mehri- 
ban] bir istədi ki, Şərifənin gördüyü işi onun 
əlindən alıb görsün. Nədənsə buna da kir- 
darı gəlmədi. S. Hüseyn. Kirdarım kəsmək 
- hövsələdən çıxartmaq. Lakin Şahpəri ilə 
baş verən hadisə [Şahmarın] kirdarını kəs- 
mişdi. B.Bayramov. 

KİRDARLI sif. dan. 1 . İşlək, dözümlü. Kir- 
darlı oğlan. Kirdarlı adam. - Sən bu atın 
beləliyinə baxma, yaman kirdarlı heyvandır. 
S. Rəhimov. 

2. Oxşar, bənzər, kimi. Molla ədalı, sııfı kir- 
darlı; Nitqi həqiqətli, sözü fal kişi. M.Ə. Sabir. 

KİRD ARSIZ sif. 1 . Bacarıqsız, qabiliyyət- 
siz, aciz. Elə oğlan var hazır çörəyi çeynəyib 
ağzına qoyursan, uda bilməyir, aciz, bədbəxt, 
kirdarsızdır. Mir Cəlal. 



2. Hövsələsiz, səbirsiz. 

KİRDARSIZLIQ is. 1 . Bacarıqsızlıq, qabi- 
liyyətsizlik, acizlik. 

2. Səbirsizlik, hövsələsizlik. 

KİRƏ is. [fars.] 1 . Bir şeyin müəyyən haqq 
müqabilində müvəqqəti olaraq sahibi tərə- 
findən başqasına istifadəyə verilməsi; kirayə. 
□ Kirə etmək - müəyyən haqq müqabilin- 
də bir şeydən müvəqqəti istifadə etmək. Çox 
fikirdən sonra mənzil kirə edib... məşğul oldu 
ticarətə. Ə. Haqverdiyev. Kirəyə vermək - 
bir haqq müqabilində müvəqqəti istifadə üçün 
başqasına vermək. Çoxdan anası deyirdi ki, 
otaqların ikisini kirəyə verəcək. S. Rəhman. 

2. İstifadəyə verilən şeyin haqqı, kirayə 
haqqı. Ev kirəsi. - [Qafar:] Bu gün xozeyin- 
dəıı əmr çıxmış ki, pinəçi Qafar tutduğu yerə 
kirə versin. S.S.Axundov. Hacı Sultan .. iki 
evindən aldığı kirələrin sayəsində rahatlıqla 
keçinirdi. S. Hüseyn. 

KİRƏC is. Tikintidə, heykəltəraşlıqda, 
cərrahlıqda və s.-də işlənən ağ və ya sarı 
rəngli əhəngli mineral maddə; gəc. [Baba- 
kişi:] Türkün sözü, kirəc qoydular, sarıdılar, 
bax belə. C. Cabbarlı. Kirəci tökülmüş divar- 
dan Mürsəl kişinin tüfəngi asılmışdı. 
M. Hüseyn. Həyət taxta parçaları ilə, kirəc, 
qum və palçıqla dolu idi. S. Rəhman. 

KİRƏCLƏMƏ "Kirəcləmok”dən/w. 

KİRƏCLƏMƏK/ 1 . Kirəclə örtmək, su- 
vamaq. 

2. Üstünə kirəc (gips) sarğısı qoymaq; 
gipsləmək (sınıq yeri). 

KİRƏCLƏNMƏ "Kirəc lənmək” dən f.is. 

KİRƏCLƏNMƏK məcli. 1 . Kirəclə örtül- 
mək (suvanmaq), kirəc vurulmaq. 

2. Üstünə kirəc (gips) sarğısı qoyulmaq; 
gipslənmək. 

KİRƏCLƏŞMƏ “Kirəcləşmək”dən f.is. 

KİRƏCLƏŞMƏK/ Kirəc halına gəlmək. 

KİRƏCLİ sif. Tərkibində kirəc olan. Ki- 
rəcli su. Kirəcli torpaq. 

KİRƏÇİ 1. Bax kirənişin. Mirzə Qədir 
evindəki kirəçilərdən heç birini dışarı çıxara 
bilməyəcəkdi. S. Hüseyn. 

2. B ax kirəkeş. 

KİRƏÇİLİK bax kirəkeşlik. Qəhrəman 
muzdurluq, kirəçilik edərdi. Ə.Vəliyev. 

KİRƏDAR [fars. ] köhn. bax kirənişin. 



709 




KİRƏKEŞ 

KİRƏKEŞ [fars. ] köhn. Haqq müqabilində 
başqası üçün at, araba və s. ilə yük daşıyan 
adam; kirəçi. [Gəmiçi:] Sözüm yoxdur, biz 
kirəkeş babayıq. M.Rzaqulıızadə. 

KİRƏKEŞLİK is. köhn. Kirəçinin peşəsi, 
işi, məşğuliyyəti; kirəçilik. 

KİRƏLƏMƏ “Kirələmək”dən fis. 

KİRƏLƏMƏK/ Kirə ilə tutmaq, kirə et- 
mək; kirayələmək. Evkirələmək. Atkirələmək. 

KİRƏLƏNMƏ “Kirələnmək”dən fis. 

KİRƏLƏNMƏK məch. Kirə edilmək, 
kirə ilə tutulmaq; kirayələnmək. 

KİRƏLİ sif. Kirə ilə tutulmuş, kirayə ve- 
rilmiş. Kirəli ev. Kirəli dükan. 

KİRƏLİK is. Kirə ilə tutma. Özümünkün 
verib y anlığa; Özgədən tutub kiralığa. (Ata. 
sözü). 

KİRƏMİT is. [yun.] Damların üstünü ört- 
mək üçün gil, ya sementdən hazırlanan nov- 
şəkilli lövhəcik. Kirəmit zavodu. II Kirəmit- 
dən, kirəmitlə örtülmüş. Küçələrin o tərəf- 
bu tərəfində qırmızı kirəmit, dəmir taxtapuş- 
lu ağ evlər .. ucalmışdır. Ə.Vəliyev. Bir az 
kənarda qırmızı kirəmit damlı geniş ağ kor- 
puslar görünürdü. M.Rzaquluzadə. 

KİRƏMİTBİŞİRƏN is. Kirəmit karxanası 
işçisi. 

KİRƏMİTÇİ is. Kirəmit ustası; kirəmitbi- 
şirən. 

KİRƏMİTLİ sif. Kirəmitlə örtülmüş. Kirə- 
mitli dam. - İskəndər kişi də [Səlim müəllimi] 
kəndin düz ortasında tikilmiş, yumru təpə 
yanındakı sarı kirəmitli məktəbə qədər ötür- 
dü. M. Hüseyn. [Züleyxa] birmərtəbəli üstü 
qırmızı kirəmitli evə doğru yollandı. M. İbra- 
himov. 

KİRƏNİŞİN is. [fars.] Bir evdə kirə ilə 
yaşayan adam, mənzil kirə etmiş şəxs; kirə- 
çi, kirayənişin. 

KİRİDİLMƏ “Kiridilmək” dən/ (is. 

KİRİDİLMƏK məch. Səsi kəsdirilmək; 
susdurulmaq. 

KİRİKMƏKbax kirimək. 

KİRİMƏ "Kirimək”dən fis. 

KİRİMƏK / 1. Səsini kəsmək, susmaq, 
dinməmək. Uşaqlar kiridilər. - Ölüsü ölən 
kiridi, yasa gələn kirimədi. (Ata. sözü). Şirin 
sözlərinin çox müştaqiyəm ; Danışmayıb ki- 
riməyin nədəndir? M.P.Vaqif. [Tubu:] Indi- 



KİRKİT 

уәсәп oğlu ölən kiridi, qardaşı ölən kiridi, 
amma sən kirimək bilmirsən. Ə.Haqverdiyev. 

2. Rahatlanmaq, ovunmaq, sakitləşmək. 
[Paşa:] Nə olar, uşaq döyülər də, ağlar da, 
kiriyər də! Mir Cəlal. Göyün üzü ağladıq- 
dan sonra kirimiş və gülməyə başlamış uşaq 
gözlərinə bənzəyirdi. Ə.Vəliyev. 

KİRİMİŞCƏ zərf Sakitcə, susmuş halda, 
səsini çıxarmadan, sakit-sakit, dinmədən, 
dinməz-söyləməz. Molla Nəsrəddin də bir 
tərəfdə kirimişcə oturub qulaq asırmış. 
“M.N.lətif.” [Koroğlu] gördü kişi kirimişcə 
durub maddım-maddım baxır onun üzünə. 
“Koroğlu”. [İlyas Adiləyə:] Sonra hərdən- 
bir anamla görüşəndə ondan eşidirdim ki, 
dayım bütün günü kirimişcə gəzirdi. Ə.Məm- 
mədxanlı. 

KİRİŞ is. 1. Möhkəm ip. Dəmirçioğlu başa 
düşdü ki, onun qollarını mumlu kirişlə bağ- 
layıblar. “Koroğlu”. 

2. Ox yayının iki ucuna tarım bağlanan ip. 
Kirişi çəkmək. —Xan üçhaçalı bir oxu kirişə 
qoydu, .. oxu atıb gözlərini yumdu. M.Rza- 
quluzadə. // Mişar çərçivəsinin tarım ipi. Mi- 
şarın kirişi qırıldı. II Cəhrəni işlədən ip. Cəh- 
rənin kirişini tarımlamaq. 

KİRİŞÇİ is. Kiriş hazırlayan usta. 

KİRİŞLƏMƏ “ Ki ri ş 1 əm ok ” dən /.7.S'. 

KİRİŞLƏMƏK/ Kiriş çəkmək. 

KİRİŞMƏ "Kirişmək”dən fis. 

KİRİŞMƏK qarş. Kirimək (çoxları haq- 
qında). [Ana və gəlin] kirişəııdə qızlar ağ- 
ladı, qonaqlar ağladı. Çəmənzəminli. 

KİRİTMƏ “Kiritmək”dən/w. 

KİRİTMƏK icb. 1 . Susdurmaq, sakitləşdir- 
mək, səsini kəsməyə məcbur etmək. 

2. Sakit etmək, ovundurmaq. [Pərzad Tel- 
liyə:] Onda bir parça çörək ver, uşaqları 
hələ kiridim, sonra gələrik. Çəmənzəminli. 
[Dərviş:] Ürək verib Ruqiyyəni kiritdim. 
A.Divanbəyoğlu. 

KİRKİRƏ is. Əldəyirmanı. □ Kirkirə 
kimi - dəyirman kimi. Şahpərinin çənəsi 
kirkirə kimi üyüdür, Yusifə dillənmək üçün 
macal vermirdi. B.Bayramov. 

KİRKİ(T ) 1 is. xiis. Xalça toxunarkən il- 
məklərini sıxlaşdırmaq üçün işlədilən alət; 
daraq, həvə. 

KİRKİT 2 sif. Qabığı çox bərk olmayan 
(qoz, badam və s. haqqında). Qoz sortları 



710 




KİRKİTLƏMƏ 



KİRPİKLİLƏR 



mevvə qabığının bərkliyinə görə üç cür olur: 
yumşaq və ya nazikqabıqlı - buna kağızı 
qoz, qabığı orta bərklikdə olana kirkit qoz, 
qabığı çox bərk olana isə çətənə qoz deyir- 
lər. I.Axundzadə. 

KİRKİTLƏMƏ “Kirkitləmək”dən f.is. 

KİRKİTLƏMƏK f. Kirkitlə ilməklərini 
sıxlaşdırmaq, kirkit vıırmaq. Xalçanı kirkit- 
ləmək. 

KİRKİTMƏ “Kirkitmək”dən f.is. 

KİRKİTMƏKbax kirkitlənıək. 

KİRLƏNDİRİLMƏ “Kirləndirilmək”dən 
f.is. 

KİRLƏNDİRİLMƏK məch. Çirkləndiril- 
mək. 

KİRLƏNDİRMƏ “Kirləndirmək”dən /и. 

KİRLƏNDİRMƏK bax kirlətmək. Pal- 
tarı kirləndirmək. 

KİRLƏNMƏ “Kirlənmək” dən f.is. 

KİRLƏNMƏK f. Çirklənmək, kirli hala 
gəlmək. Tərdən yaxası kirləndi. Üst-başı kir- 
ləndi. 

KİRLƏNMİŞ/ji/ Çirklənmiş, kirli, çirkli. 
Sonra da kirlənmiş bir yaylıq kimi; Atılmış o 
bizim yazıq analar. S. Vurğun. 

KİRLƏTMƏ “Kirlətmək” dən f.is. 

KİRLƏTMƏK f. Kirləndirmək; kirli, 
çirkli etmək; çirkləndirmək. 

KİRLİ sif. Kir tutmuş, çirk basmış; çirkli. 
Kirli yun. Kirli əl. Kirli paltar. - Yaylığı kirli 
balam; Qəlbi fikirli balam; Cahıl-cuhul için- 
də; Mənim şəkilli balam. (Bayatı). Bu sulu, 
palçıqlı, kirli dünyada; Səməndər quşunu 
salırsan yada! Şəhriyar. 

KİRLİK is. Bir şeyin çirklənməməsi üçiin 
onun üzərinə çəkilən parça. // Döşlük, ön- 
lük. Kirlik geymək. 

KİRLİLİK is. Kirli şeyin halı; çirklilik. 

KİR-PAS bax kir. Kir-pası tökülmək. Kir- 
pas içində olmaq. 

KİRPİ is. zool. Məməlilər sinfindən dərisi 
tikanla örtülü heyvan. Çəpgöz avı, yumru 
kirpi; Yanlarında qara böcək; Dedilər ki, qış 
gəlməmiş; Yuvalara enək gərək. M. Dilbazi. 

0 Kirpi kimi qınına çəkilmək - cəmiy- 
yətdən, insanlardan uzaqlaşaraq özünə qa- 
panmaq. 

KİRPİK is. 1. Göz qapağının kənarların- 
dakı tiikcüklər. Uzun kirpiklər. - Anamın buz 



məzarından; Bilirəm ki, neçə dəfə; Torpaq 
alıb kirpiklərin. M. Araz. Qızarmış yanaqları, 
uzun kirpikləri, iri gözlərinin süzgün baxışı 
ona məlahət verirdi. T.Ş. Simurq. □ Kirpik- 
lərini endirmək - yerə baxmaq. Kəmalə 
məndən utanırmış kimi kirpiklərini aşağı 
endirdi. M.Hüseyn. Mehriban kirpiklərini 
ağır-ağır endirdi. H.Seyidbəyli. Kirpiklərini 
qaldırmaq - gözlərini açmaq; baxmaq, 
süzmək. O, kirpiklərini qaldırıb yarıaçılmış 
qapıya baxdı. M. İbrahimov. Məsum kişi .. 
kirpiklərini qaldıranda havanın tamam qa- 
ranlıqlaşdığını görüb yatağını açdı.. Mir 
Cəlal. Kirpiklərini qırpmaq - tez-tez göz- 
lərini açıb yummaq, imi .. kirpiklərini tez-tez 
qırpmağa başladı. 1. Əfəndiyev. 

2. xiis. bax kirpikcik. 

0 Kirpik çalmaq (çaxmaq) - heyrətdən, 
təəccübdən tez-tez gözlərini açıb yummaq. 
Ovçu gendən yayındı; Oxu məndən yayındı; 
Bir dəfə kirpik çaldım; Gözüm səndən ya- 
yındı. (Bayatı). Kirpik çaxdı, oğrun baxdı; 
Od saldı cana, yeridi. Aşıq Ələsgər. Səriyyə 
xaııım .. kirpik çalır və ağzındakı saqqızını 
yavaş-yavaş çeynəyirdi. M. S. Ordubadi. 
Kirpik (kirpiklərini) döymək -bax kirpik 
çalmaq. [Rəşid] ani olaraq uzun kirpiklərini 
döyərək qara, nazik qaşlarını tərpətdi. 
M.lbrahimov. Yusif kirpiklərini döyüb özünü 
oyaq göstərməyə çalışdı. B.Bayramov. Əllə- 
zoğlıı kirpiklərini tez-tez döyüb bic-bic irişdi. 
İ. Hüseynov. Kirpik (kirpiklərini) qırpma- 
maq (qırpmadan) - dik, diqqətlə, gözlərini 
yummamaq (yummadan). Qoca bunları gör- 
mür kimi kirpiyini belə qırpmır. Çəmənzə- 
minli. [Gülşənəm:] də kirpiklərini qırpmadan 
Cəmilə baxırdı. M.Hüseyn. Kirpikləri tit- 
rəmək - hirsləmnək, haldan çıxmaq. Bu ana 
qədər buxarının istisindən xumarlanan və 
qərarından getməyən Rəhim bəyin kirpikləri 
titrədi.. M.Hüseyn. Kirpiyi (kirpikləri) ilə 
od götürmək (qaldırmaq) çox ağır əziy- 
yət, zülm çəkmək. 

KİRPİKCİK is. 1 . Qısa, kiçik kirpik. 

2. adətən cəm şəklində, xiis. Bəzi heyvan- 
ların hüceyrələrində və bitkilərdə kirpiyə 
oxşar törəmələr. 

KİRPİKLİLƏR cəm. zool. Kirpikləri olan 
heyvanlar sinfi. 



711 




KİRPİKSİZ 

KİRPİKSİZ sif. Kirpikləri olmayan və ya 
çox seyrək olan. Kirpiksiz gözlər. 

KİRS 1 is. Yara sağaldıqdan sonra ətrafında 
qalan bərkimiş şiş. Yara sağalar, kirsi yox. 
(Ata. sözü). 

KİRS 2 is. Parçada, xalçada və s.-də qırış, 
bükük. 

KİRSLİ sif. Kirsi olan (bax kirs). Kirsli 
yara. 

KİRŞAN is. Qadınların üzlərinə sürtdük- 
ləri ağ və ya ət rəngində ətirli, kosmetik toz 
maddə. Əziziyəm, bizə gəl; Al-yaşıl gey, bizə 
gəl ; Üzün kirşanı neylər; Çək sürməni gözə, 
gəl. (Bayatı). Ənliyi-kirşanı neylər camalın; 
Sən elə gözəlsən binadan, pəri! M.P. Vaqif. 
□ Kirşan vurmaq (sürtmək) bax kir- 
şanlanmaq. 

KİRŞANLAMA “Kirşanlamaq”dan fis. 

KİRŞANLAMAQ f Üzə, yanağa kirşan 
sürtmək. [Qətibənin] çöhrəsini Bağdad və 
Xorasanın ağ mərmər rəngli kirşanları ilə 
kirşanladılar. M. S. Ordubadi. 

KİRŞANLANMA “Kirşanlanmaq”dan fis. 

KİRŞANLANMAQ məch. Üzə kirşan vu- 
rulmaq, kirşan sürtülmək. 

KİRŞANLI sif. Kirşan sürtülmüş, kirşan 
vurulmuş. Kirşanlı iiz. - Kirşanlı buxağa, 
sürtük yanağa; Qondarma xallara vurulmuş 
ağa. H.K.Sanılı. 

KİRŞƏ is. Altı hamar iki paralel xizək 
üzərində düzəldilmiş minik və ya yük ara- 
bası. Kirşə ilə odun daşımaq. H Uşaqlar üçün 
kiçik əl kirşəsi. [Kamal] dərsdən sonra .. 
kəndin kənarındakı təpədə kirşə sürməyə ge- 
dərdi. M. Rzaquluzadə. 

KİRŞƏBAĞLAYAN is. Kirşəqayıran usta; 
kirşəçi. 

KİRŞƏÇİ is. 1 . Kirşə işlədən, kirşə sürən 
adam. 

2. Bax kirşəbağlayan. 

KİRT 1 is. Dəridə əmələ gələn qırış, bükük, 
büzüm. 

KİRT 2 təql.: kirt dayanmaq - birdən hə- 
rəkətdən qalmaq, birdən dayanmaq. Saat 
işlədiyi yerdə birdən kirt dayandı. Uşaqlar 
kirt dayandılar. - [Ağasəfər] ..darvaza qaba- 
ğında bir milis nəfərini görüb kirt dayandı. 
Ə.Əbiilhəsən. 

KİRTİK 1 is. Sabun işləndikdən sonra qalan 
kiçik hissəsi. Sabun kirtiyi. 



KİSƏ 

KİRTİK 2 is. bayt. Atm axsamasına səbəb 
olan azar. At kirtik olmuşdur. 

KİRVƏ is. 1. Uşaq sünnət olunarkən onu 
tutan adam. Uşağın kirvəsi. 

2. Yaxın adama kişiyə müraciət məqamın- 
da işlədilir. Qasıməli kirvə, .. bizə gərək iki 
pud xalis inək yağı, göndərəsən. C.Məmməd- 
quluzadə. [Nəbi:] Kirvə, yaxşı vaxtda gəl- 
misən, bir adamımız çatmırdı. S.S. Axundov. 
- Vur, köpək oğlunu, günahı çoxdur! - De- 
yib qızışdırır bəyi kirvəsi; Muzdurun getdik- 
cə kəsilir səsi... S.Vurğun. 

KİRVƏCANI is. тәһ. Kirvə arvadına xitab, 
müraciət sözü. 

KİRVƏLİK is. 1. Kirvə olma. [Xudaverdi:] 
Bir kiı-vəlik paltarı keçiribdir əyninə, [Oru- 
cun] gözü ayağının altını görmür. Ə. Vəliyev. 
Kirvəlik hər hansı yaxın qohumdan daha 
yaxındır. P.Makulu. 

2. Dostluq, tanışlıq, yaxınlıq. 

KİRZA is. Dəri və rezini əvəz edən mad- 
də; dəri əvəzi. 

KİS 1 is. məh. fars. ] Xalça, kilim, gəbə və 
s.-də qabarıqlıq, qırışıq, bükük. 

KİS 2 nida. Qoyunları sürmək üçün çoba- 
nın işlətdiyi nida sözü. 

KİSBƏND is. fars!] Balaca kəsərtilər üçün 
gön qab, qılaf, futlyar. Dəllək kisbəndi. 

KİSEL is. [rus.] Meyvə şirəsinə nişasta 
və s. qarışdırılmaqla hazırlanan həlməşik ye- 
mək növü. Meyvə kiseli. Südlü kisel. 

KİSƏ is. [fars.] 1. Un, buğda, düyü və b. 
səpələnən, dağılan şeyləri saxlamaq və ya 
bir yerdən başqa yerə aparmaq üçün qab - 
torba. Düşərgənin qabağında gübrə dolu 
kağız kisələr, peyin və bir neçə neft çəlləyi 
vardı. M.İbrahimov. Usta Ramazan sement 
və şüşə tozu ilə dolu kisələri göstərib fəhlə- 
lərə əmr verdi. M. Hüseyn. // İçinə pul və s. 
qoymaq üçün kiçik torba, kisəcik. Pul kisəsi. 
Bir kisə xına. - Koroğlu qocaya bir kisə qızıl 
verdi. “Koroğlu”. [Hacı Qara:] Oğlum ölsün 
ki, dəxi kisədə tənbəki yoxdur. M.F.Axund- 
zadə. 

2. Cib mənasında. Nisyə girməz kisəyə. 
(Məsəl). Gecə gələn qonaq öz kisəsindən 
yeyər. (Məsəl). Sən bilirsən ki, Təbriz uşağı 
kef çəkəndə kisəsinin ağzını bağlamaz. 
M.S. Ordubadi. Millətin kisəsi boşdur, işi yaş, 



712 




KİSƏCİK 

ey məşədi ; Ala bilmir evə bir ponza lavaş, 
ey məşədi! M.Möcüz. 

3. Yuyunarkən bədəndən çirki çıxartmaq 
üçün cod parçadan tikilən və ələ keçirilən 
torbacıq. □ Kisə çəkdirmək - hamamda 
kisəçiyə kisə ilə bədəninin çirkini çıxart- 
dırmaq. Kisə çəkmək - kisə çəkərək bədə- 
nin çirkini çıxartmaq. Miyançızadə əvvəlcə 
Nuriyevin uşaqlarını çimizdirdi, sonra 
kamali-səliqə ilə Nuriyevə kisə çəkdi və yu- 
yundurdu. Ə. Vəliyev. 

4. zool. Kisəli heyvanların qarınları altın- 
da olan kisəyə oxşar boşluq (balaları bunun 
içində böyüyüb yetişirlər). 

0 Kisədən getmək - zərər dəymək, əldən 
çıxmaq. Kisəsindən getmək - itirmək, əldən 
çıxmaq. O, kisəmizdən getdi. - ...kisəsinə daş 
atmaq - qəsdən pullarını xərclətmək, qur- 
tarmaq. Bu pulsuz vaxtınıda, Mirzənin kisə- 
mə daş atmağına müəyyən məna verə bil- 
mədim. Mir Cəlal. Kisəsini doldurmaq - hər 
vasitə ilə varlanmaq, cibini doldurmaq. ..Hər 
gələn kisəsini doldurmağa çalışır. H.Nəzərli. 

KİSƏCİK is. Kiçik kisə. Xına kisəciyi. Tü- 
tün kisəciyi. 

KİSƏÇƏKƏN is. bax kisəçi. 

KİSƏÇİ is. Hamamda kisə çəkməklə məş- 
ğul olan adam; kisəkeş. [Bu qadın] Məşədi 
Abbas ağa kisəçinin övrətidir. M.S.Ordubadi. 

KİSƏÇİLİK is. Kisəçinin işi, peşəsi, sə- 
nəti. Kisəçilik etnıək. 

KİSƏDİBİ is. işləndikdən sonra qalan az 
miqdar şey. Kisədibi un. Kisədibi düyü. 

KİSƏKEŞ fars.] bax kisəçi. 

KİSƏ-KİSƏ is. Bir neçə kisə, kisələr dolu- 
su, kisələrlə. ..Top-top çit, kisə-kisə qənd- 
çay maşından boşaldıqca adamların “sağ 
ol, Zəki! - səsləri ümumi bir xora dönmüşdü. 

R. Rza. İndi top-top, tay-tay parça, kisə-kisə 
şəkər, un, düyü daşınırdı. Ə.Əbülhəsən. 
// тәс. Çoxlu miqdarda. ..Nikolay padşah 
Qaçaq Nəbinin başını gətirən hər hansı 
adama kisə-kisə qızıl da vəd edirdi. 

S. Rəhimov. 

KİSƏLƏMƏ "Kisələmək”dən/w. 

KİSƏLƏMƏK/ Kisə ilə çirk çıxartmaq, 
kisə ilə bədənini sürtmək. [Camadar] baş- 
ladı mənim canımı ovmağa, sonra da kisə- 
ləməyə. C. Məmmədquluzadə. 



KİŞİ 

KİSƏLƏNMƏ “Kisəlonmok”don f.is. 

KİSƏLƏNMƏK qayıd. Bədəninə kisə sürt- 
mək, bədəninə kisə çəkmək. // “Kisələmək”- 
dən ınəclı. 

KİSƏLƏTDİRMƏ “Kisələtdinnək”dən f.is. 

KİSƏLƏTDİRMƏK icb. Bədəninə kisə 
sürtdürmək, kisə çəkdirmək. 

KİSƏLƏTMƏ “Kisələtmək”dən f.is. 

KİSƏLƏTMƏK bax kisələtdirmək. 

KİSƏLİ sif. Kisəsi olan (bax kisə 4-cü 
mənada). Kisəli heyvanlar. 

KİSƏLİLƏR cəm zool. Məməlilər sinfinə 
mənsub olub, yaxşı inkişaf etməmiş kiçik 
balalar doğan və onları qarınları altındakı 
kisədə saxlayıb böyüdən kisəli heyvanlar 
(məs.: kenquru, köstəbək). Tabaşir dövrü- 
nün xırdcı məməli heyvanları təkamül edərək 
iki qrupa - kisəlilərə və ətənəliQərə) ayrılır. 
M. Axundov. 

KİSƏYİ is. Nazik şəffaf parça. 2 metr ki- 
səyi. II Həmin parçadan tikilmiş. [Gülbadam] 
ağ kisəyi köynəyinin enli qolları ilə uşağın 
alnındakı təri sildi. N.Nərimanov. Qadınlar 
kisəyidən nazik paltar geyib, başlarını yay- 
lıqla örtmüşdülər. M. İbrahimov. 

KİST is. [rus. ] Bir şeyə rəng və ya yapış- 
qan sürtmək, yaxud sulu və ya yağlı boya 
ilə şəkil çəkmək üçün ucuna cod tük topası 
bağlanmış alət; fırça. Müharibə günündə 
kəskin bir silah olur; Mənim əlimdə qələm, 
rəssamın əlində kist. S.Rtistəm. 

KİSVƏT is. [ər.] klas. Paltar, libas. Çün 
naməyə qıldı bir nəzarə; Can kisvətiıı etdi 
parə-parə. Füzuli. Pəhləvanlar kisvət geyir, 
yağlanır ; Cümlə bəzirganlar burda əylənir. 
“Aşıq Qərib”. 

KİŞ nida. Toyuqları, quşları və s. qovmaq 
üçün çıxarılan səs. Vuraram ölər, kiş deyə- 
rəm, getməz. (Məsəl). [Qaraş xoruza:] Kiş, 
kiş, öləsən, səni! M.İbrahimov. Kiş, kiş, qırıl- 
mışlar! - deyə, Adilə əyilib yerdən fındıq 
boyda bir daş götürdü, göyə, qartallara doğ- 
ru tolazlamaq istədi. Ə.Məmmədxanlı. 

KİŞİ is. 1 . Cinscə qadının əksi. Ar\’ad üzlü 
kişidən, kişi üzlü arvaddan əlhəzər. (Ata. 
sözü). [Rüstəm bəy:] Mən gözümün ağı- 
qarası olan bir qızımı, bax bu kişiyə ərə ve- 
rirəm. Ü.Hacıbəyov. Bu gün kişilərdən daha 
çox aı-vad var idi. T.Ş. Simurq. 



713 




KİŞİCİYƏZ 

2. Ər. Onun kişisi çoxdan ölüb. - [Cahan:] 
Bəli, kişim dəllallıq edərdi. Ü. Hacıbəyov. 
..Kişisi cavan yaşında öldüyündən Durna- 
nın həyatı pozulmuşdu. Ə. Sadıq. 

3. Adam, şəxs, kəs. Hər kişi öz işini 
bilsin. Hər kişi öz sözünü dedi. - Hər kişinin 
öz münasib tayı var ; işim nədir deyəni 
xandan, a miızə. Aşıq Pəri. Kişi dövlətinə pa- 
sibaıı gərək; işarə anlayan, söz qanan gə- 
rək! Q.Zakir. 

4. məc. Mərd, namuslu, sözündə sabit 
adam. Bu, kişiyə yaraşan hərəkət deyil. - 
Özün kişi deyən kimsə sədaqət sənətin işlər. 
M.P.Vaqif. [Məşədi İbad] ..Mən deyirəm ki, 
axı Rüstəm bəy kişidir, belə iş eləməz. 
Ü. Hacıbəyov. □ Kişi kimi - mərdliklə, na- 
musla, mərdcəsinə, möhkəm. Özünü kişi 
kimi aparmaq. Kişi kimi söz vermək. 

5. Hörmət əlaməti olaraq yaşlı kişilərin 
adlarına əlavə olunur. Alı kişi neçə illər idi 
ki, Həsən xana ilxı otarırdı. “Koroğlu”. Həsən 
kişi yeganə qızının haqqında dönə-dönə tə- 
riflər eşitmişdi. M.İbrahimov. Xalıqverdi kişi 
qocalmışdı. Ə. Vəliyev. □ Beş kişinin biri 
- hörmətli, nüfuzlu kişi haqqında. 

KİŞİCİYƏZ, KİŞİCİK “Kişi” sözündən 
oxş. [Tükəz:] Kişiciyi tovluvub qaçaq mala 
apardılar. M.F.Axundzadə. [Zərrintac:] Guya 
bizim bu kişiciyin böyük bir gəmisi-zadı ba- 
tıbdır! S Rəhimov. 

KİŞİ-KİŞİ zərf Kişilərə məxsus bir tərz- 
də, kişi kimi, yaşlı adam kimi. Aslan baltanı 
götürür, kişi-kişi soba üçün odun varırdı. 
S. Rəhimov. 

KİŞİLƏNMƏ “Kişilənmək”dən / is. 

KİŞİLƏNMƏK/ 1 . Kəkələnmək, xoruz- 
lanmaq, cəsarətlənmək, üstünə qabarmaq. 
[Hacı:] Demək ki, Sultanəli tək məni söyür, 
ya Məşədi Cahangirə kişilənir? Mir Cəlal. 
Ancaq Sadığın vanında özünü təhqir olunmuş 
sayan Kərim bir az kişiləndi. Ə.Vəliyev. 

2. Bax kişiləşmək 1-ci mənada. 

KİŞİLƏŞMƏ “Kişiləşmək ” dən f. is. 

KİŞİLƏŞMƏK/ 1. Cismən yetkinləşmək, 
möhkəmlənmək, tamamilə boya-başa çat- 
maq, yekəlmək. 

2. Kişi xasiyyətli olmaq, kişi kimi olmaq. 
Kişilərlə yoldaşlıq edib bir vəzifə daşıdığım 
üçün kişiləşmədim ki! M. S. Ordubadi. 



KİŞ-KİŞ 

3. Bax kişilənmək 1-ci mənada. Görür- 
sən ki, uşaqlar şitəyir, bir az yekəsi kişiləşir, 
onları aralayırdı. S. Rəhimov. 

KİŞİLİ-ARVADLI top. Həm kişilər, həm 
qadınlar; hamı. Ya rəbbi! - deyə bu dəfə kişili- 
arvadlı biitün məclisdəkilər yerbəyerdən səs- 
ləndilər. M. Rzaquluzadə. 

KİŞİLİK is. 1 . Qoçaqlıq, igidlik, mərdlik, 
mətanət, səbat, qeyrət, hünər. Hücuma baş- 
larkən Bədəlov taqımına demişdi: - Bax, kişi- 
lik vaxtıdır, qırdığınızı qırın, olnıadı əsir tu- 
tun.. Ə.Əbülhəsən. [Fərhad] döyüşçülərlə 
olduqca müxtəsər danışdı: - Hər kəsdə azər- 
baycanlı qanı varsa, bu gecə kişilik göstər- 
məlidir. Ə.Vəliyev. 

2. Kişiyə xas olan sifətlər, xüsusiyyətlər. 
[Hacı:] Mənim kişiliyim qalmayıb. C. Cab- 
barlı. [Hacı Kamyabın] kişiliyini yaxşı anla- 
maq lazım gələrsə, “arvadlar arasında kişi" 
sözü haqqında fikrini anlamaq gərəkdir.. 
Qantəmir. // Kişi heysiyyəti, mənliyi, qey- 
rəti. Miiqim bəyin kişiliyinə toxunan bu atma- 
cadan o, pul kimi qızardı. S. Rəhimov. // Kişi 
cinsi qabiliyyəti. 

0 (Heç) kişilik(dən) deyil - kişi adına 
yaraşmaz, insana yaraşmaz, layiq deyil. Qəs- 
sab Alı fikirləşdi ki, bu belə danışır, bunun 
kefinə dəyib Eyvazı əlindən almaq heç kişi- 
likdən deyil. "Koroğlu”. [Əmrah:] Eh, nökər- 
çilik də bir kişilik deyil. Ə. Haqverdiyev. 

KİŞİSİZ zərf və sif. Sahibsiz, ərsiz. Kişi- 
siz ev. Kişisiz arvad. - Kimdirlər .. kəbinli 
övrətlərini gecələr evlərdə kişisiz qoyanlar? 
C. Məmmədquluzadə. Demək, Nigar səhvini 
anlamış, başa düşmüşdür ki, ev kişisiz dolana 
bilməz. S. Hüseyn. 

KİŞİVARİ sif. Kişiyə oxşar kimi, kişi kimi. 
[Məşədi Kaşani:] Görünüz iş nə mərtəbəyə 
çatıbdır ki, bir para üııas xeylağı kişivari 
paltar geyib konduktorluq və sərtiblik edir. 
Qantəmir. 

KİŞİVARİLİK is. Kişiyə oxşama, özünü 
kişiyə oxşatma. 

KİŞ-KİŞ bax kiş. Kiş-kişlə donuz darıdan 
çıxmaz. (Ata. sözü). 

0 Kiş-kişlər olsun! - Allah eləməsin, 
Allah göstərməsin, ev-eşikdən uzaq olsun. 
Arvad .. samovara kömür salır, gülə-gülə 
əlini dizinə vurub deyir: - Kiş-kişlər olsun, 



714 




KİŞLƏMƏ 

Səttar, başına hava-zad gəlməyib ki! Ə.Əbül- 
həsən. 

KİŞLƏMƏ “Kişləmək”dən/«. 

KİŞLƏMƏK f. “Kiş” deyərək toyuqları, 
quşları qovmaq. Toyuqları kişləmək. 

KİŞMİR is. [Hindistandakı Kişmir şəhə- 
rinin adından] Nazik yun və ya yarımyun 
parça növü. Kişmirdən şaldı səndə; Dil deyil, 
baldı səndə; Mən verdiyim nişana; Yadigar- 
qaldı səndə. (Bayatı). // Bu parçadan olan 
şal, örtük. Gümüşdən ətəklik, qızıldan tana; 
Başda kişmir ola, tirmə şal ola. Aşıq Bayram. 

KİŞMİRİ sif. Kişmirdən tikilmiş, kişmir- 
dən olan. Kişmiri paltar. Kişmiri şal. 

KİŞMİŞ is. [fars.] Üzüm qurusu. [Qulan- 
çarı:] Afərin bacım Zeynəb, indi otur, bunları 
dəstə tutaq, bazarda satıb sənə çoxlu kişnıiş 
alacağam. S.S.Axundov. 

KİŞMİŞİ is. Tezyetişən, xırda dənəli, şirin 
üzüm növü. 

0 Kişmişi gülmək - kəsik-kəsik, xırda- 
xırda, yavaş səslə gülmək. [Nazlı:] Bəxtəvər 
necə kişmişi gülür. Ə.Məmmədxanlı. 

KİŞNƏKbax kişnərti. 

KİŞNƏMƏ “Kişnəmək” dən f is. II Kişnə- 
mək səsi. Nəbi boz atın kişnəməsinə ayılır. 
“QaçaqNəbi”. Yavuqdan at kişnəməsi də eşi- 
dilir. C. Məmmədquluzadə. 

KİŞNƏMƏK/ 1. Kişnərti səsi çıxarmaq. 
Buralardan yüyür, tez ötüş barı; ilxının kiş- 
nəyir ayğır atları. A.Səhhət. Kor at sahibinə 
yanaşıb qəmgin və titrək səslə ucadan kiş- 
nədi. M.Hüseyn. // məc. At kimi səs çıxarmaq, 
qaqqıldamaq. 

2. məc. Uğultu səsi çıxarmaq; uğuldamaq. 
Göy kişnəyir. - Qum təpəsi kimi yeridikcə 
qar; Buludlar kişnədi, göylər ağladı. S.Vur- 
ğun. Siz yelkən açanda göylər kişnəyir; Günəş 
mayak olub sancılır suya. Ə.Cəmil. 

KİŞNƏRTİ is. 1 . Atın çıxardığı səs; kiş- 
nəmə. Atın kişnərtisinə bir gəlin çölə çıxdı. 
Ə.Vəliyev. [Sərvinaz] ..çöldəki hənirtini alan 
çal atın kişnərtisini eşidirdi. B. Bayramov. 

2. məc. Uğultu, şiddətli səs. □ Kişnərti 
salmaq - uğuldamaq. Güclü külək kişnərti 
salır, uğultu uğultuya qarışır, min bir səs 
bir-birinə qovuşurdu. S. Rəhimov. 

KİŞNƏŞMƏ “Kişnəşmok”don/7,s. 

KİŞNƏŞMƏK qarş. Kişnəmək (eyni vaxt- 
da bir çox at haqqında). Mələşmir sürülər. 



KİTAB 

kişnəşmir atlar; Niyə pərişandır halların, 
dağlar! Aşıq Ələsgər. Muğanda sayrışır 
bağlar-bağatlar; Oynaşır ilxılar, kişnəşir 
atlar. S.Vurğun. 

KİŞVƏR is. [fars.] klas. Ölkə, məmləkət. 
Leyli məhi-asimaııi-həşmət; Məcnun şəhi- 
kişvəri-məlahət. Füzuli. Bizə çox kişvərii vila- 
yətlər; Etdilər lütflər, inayətlər. M. Ə. Sabir. 

KİTAB is. [ar.] 1. Üzərində hər hansı bir 
mətn olan vərəqlərin bir araya gətirilərək 
tikilib cildlənmiş nəşriyyat növü. // Əlyaz- 
ması şəklində olan bu cür əsər. Qalııı kitab. 
Böyük kitab. - Nə qədər ki, qamusları vərəq- 
lədim, nə qədər ki camaat içində dolandım, 
"millət” sözünü nə eşitmədim, nə də bir kitab- 
da gördüm. C.Məmmədquluzadə. Pul qal- 
madı, baxmışam hesabə; Getdi qələmə, kağız, 
kitabə. M.Ə. Sabir. Əski kitabları araşdırıb 
qocaman bir kitab aldım. S. Hüseyn. // Ay- 
rıca çap olunmuş və ya çapa hazırlanmış 
böyük, ya kiçik həcmli əsər. Kitab yazmaq. 
Kitab nəşr etmək. Maraqlı kitab. Kitabın 
müəllifi. □ Kitab palatası - Azərbaycanda 
mərkəzi biblioqrafiya idarəsinin adı. 

2. Hər cür yazı üçün cildə tikilmiş kağız 
vərəqləri. “Qılınc və qələm ” romanı iki kitab- 
dan ibarətdir. □ Kitab dili - canlı dildən 
fərqli olaraq yazılı ədəbi dil üçün səciyyəvi 
olan dil, üslub. 

0 Kitab açdırmaq din. - Quranla fala bax- 
dırmaq. Aman ay molla dayı, bir kitab açdır, 
fala bax; Tapmasan çarəsini, sən də de 
ordan: "ölübə!” M.Ə. Sabir. Kitab açmaq 
din. - Quranla fala baxmaq. Abidi çağırıb 
dedilər: - Bir kitab aç, görək padşahın dərdi 
nədir? (Nağıl). Kitab bağlamaq - tərifnamə 
yazmaq, mədh etmək. Adına kitab bağla- 
maq. - Bağladım vəcdə gəlib hüsnünə şe- 
rimlə kitab; Bu yolun yolçusu tək dərdə dö- 
züb çəkdim əzab. S. Rüstəm. [Kərim baba:] 
..Mən əgər yazı-pozu bilsəydim, gənclikdə 
göstərdiyim igidlikləri bir-bir yazar, böyük 
bir kitab bağlardım. A.Şaiq. Kitab bağlan- 
maq - sona çatmaq, sona yetmək, iş bitmək. 
[Aftil:] Bəh, bəh! Kitab bağlandı. C.Cab- 
barlı. Kitab əhli - bax əhli-kitab (“əhl”də). 
Kitaba baxmaq - bax kitab açmaq. Ki- 
taba əl basmaq din. - Qurana and içmək. 
Kitabı bağlanmaq - axırı olmaq, sonu çat- 



715 




KİTAB ALTI 

maq, işi bitmək, qurtarmaq. Artıq kitabı 
bağlandı. - Daha bunun kitabı bağlandı, - 
deyə bəzən neftçilər quyudan əllərini üzdü- 
lər. M. Hüseyn. 

KİTABALTI is. Kitabı açıq saxlamaq üçün 
dayaq, altlıq; rəhil. 

KİTABÇA is. 1 . Kiçik kitab, balaca kitab. 
[Pyotr] qəzetlərin arasından bir kitabça 
ayırıb onlara göstərdi. S. Rəhman. Gülşən 
xeyli fikirləşdikdən sonra stolun sağ tərəfin- 
dəki kitabçanı əlinə götürdü. Ə.Vəliyev. 

2. içərisində mətn və yazı üçün yeri olan 
dəftərçə şəklində bəzi sənədlərin adı. Çek 
kitabçası. Əmanət kitabçası. - Əmiraslaıı 
döş cibindən əməkgünü kitabçasını çıxartdı. 
S. Rəhimov. 

KİTABÇI is. 1 . Kitab həvəskarı, kitab se- 
vən, kitaba həris; kitabpərəst. 

2. Kitab ticarəti işçisi; kitabsatan. 

3. Sifi mənasında. Kitab alveri ilə məşğııl 
olan; kitabsatan. [Mirzə Qədirin] şəhərin 
mərkəzində ikiqatlı evi, mətbəəsi, böyük bir 
kitabçı mağazası vardı. S. Hüseyn. 

KİTABDAR is. [ər. kitab və fars. ...dar] 
köhn. Kitabxanaçı, kitab saxlayan, kitabxana 
işçisi. İkinci Şah İsmayılın dövründə [Sadiq 
bəy Əfşar] saray kitabxanasının xidmətçilə- 
rindən olmuş və nəhayət. Birinci Şah Abba- 
sın kitabdan vəzifəsini daşımışdır. 

KİTABƏ is. [ər.] 1. Binanın qapısı, daşlar, 
yaxud abidələr üzərində yazılmış və ya qa- 
zılmış yazı. Əvvəlcə, onların Ərəbli dedik- 
ləri kəndin köhnə adı Aran kəndidir. Orada 
olan kitabələr və sairə də bunu isbat edir. 
M. S. Ordubadi. 

2. Qəbir daşları üzərində həkk edilmiş yazı. 

KİTABƏT is. [ər.] klas. 1. Yazı yazma 
sənəti, yazma. Əqlimi puç etdi kitabət, vazı. 
Ə.Nəzmi. □ Kitabət etmək - yazmaq. Ayrı- 
ayrı hərə kitabət edir; Xacələr onlara nəza- 
rət edir. A.Səhhət. 

2. Katiblik, katib vəzifəsi. 

KİTABXANA is. [ər. kitab və fars. ...xanə] 
1 . Ümumi istifadə üçün kitabların toplandığı 
və mühafizə edildiyi yer. Kütləvi kitabxana. 
Məktəb kitabxanası. - Nərgiz özü isə kənd 
kitabxanasının müdiri olduğundan işə bir 
saatdan sonra gedəcəkdi. M.Hüseyn. // Kitab- 
lar toplusu, habelə onların saxlandığı yer. 
Alimin kitabxanası. 



KİTRƏ 

2. Kitab saxlanan yer. İçəri otaq kitabxa- 
nadır. 

3. Müəyyən mövzııya həsr olunmuş kitab- 
lar seriyasının adı. Yazıçının kitabxanası. 

4. Keçmişdə: kitab mağazası. 

KİTABXANAÇI is. Kitabxana işçisi. Qoca 

kitabxanaçı Tahirin üzə salıb istədiyi kitabı 
verdi. M.Hüseyn. Hiiquq fakültəsinin böyük 
və zəngin kitabxanasında kitabxanaçılar 
çalışıb-əlləşir, tələbələri, müəllimləri .. istə- 
dikləri kitablarla təmin edirdilər. S.Rəhimov. 

KİTABXANAÇILIQ is. Kitabxanaçı peşəsi, 
vəzifəsi, işi. 

KİTABİ is. [ər.] Kitab (kvadrat) şəklində 
şüşə qab. Baxma kitabi-hikmətə, mey tök ki- 
tabiyə; Çoxdan itibdir, ey ləbi-meykun, kita- 
bımız. S.Ə.Şirvani. // sif. Bu şəkildə olan. 
Kitabi şüşə. 

KİTABPƏRƏST sif. və is. [ər. kitab və fars. 
...pərəst] Kitabı çox sevən, kitaba vurğun 
olan, kitabdan ayrıla bilməyən (adam). Ki- 
tabpərəst adam. 

KİTABPƏRƏSTLİK is. Kitabı, kitab yığ- 
mağı, kitab oxumağı sevmə, kitaba vurğun- 
luq. [Zivər xanım:] [Atam] heç axıra qədər 
də Məlikin bu kitabpərəstliyindəıı xoşlan- 
mırdı. S.Rəhimov. 

KİTABSATAN is. Kitab satmaqla məşğul 
olan adam. 

KİTABŞÜNAS is. [ər. kitab və fars. 
...şünas] Kitabşünaslıqla məşğul olan adam, 
kitab tanıyan, kitabşünaslıq mütəxəssisi. 

KİTABŞÜNASLIQ is. Kitablar haqqında 
elm. 

KİTEL [alnı. Kittel] Hərbi biçimdə pen- 
cək, dikyaxalı kıırtka. Pristav və yoldaşları 
əyləşdilər. Onlar kitellərinin yaxasını açdı- 
lar. İ.Şıxlı. Hələ əynində olan və onun mütə- 
nasib bədəninə, dikbaxışlı qumral gözlərinə 
.. çox yaraşan poqonsuz bir kitel vardı. 
M.Rzaquluzadə. Pristav kitelinin dal cibin- 
dən yekə ağ dəsmal çıxarıb pazı kimi qırmızı 
peysərinin tərini sildi. Ə.Abasov. 

KİTRƏ is. Bəzi ağac və kol bitkilərinin 
gövdələrindən axan yapışqanabənzər yarım- 
şəffaf qatı maye. Kolşəkilli gəvəıı .. cinsinin 
növlərindən ipək və çit sənayesi üçün qiy- 
mətli kitrə ( yapışqaııaoxşar maddə) alınır. 
M.Qasımov. 



716 




KİTRƏLİ 

KİTRƏLİ sif. Kitrəsi olan. Kitrəli ağac. 
Kitrəli kol. 

KİVİ is. Qabığı tüklü, içi yaşıl, turşməzə 
meyvə. 

KİZB is. [ər.] klas. Yalan, böhtan, iftira. 
Kizbi özünə şüar edibsən. Füzuli. Nə bilim 
ki, .. gözəl məktubun batini kizb və böhtan ilə 
doludur. C. Məmmədquluzadə. 

KLAN is. [ing.] Qohumların bir-biri ilə 
təsərrüfat, maliyyə və s. əlaqələri olan, bir- 
birini qoruyan nəsli və ya qrupu. 

KLAPAN is. Maşın motorunun hissələ- 
rindən biri. 

KLARNET [fr.] Ağacdan qayrılmış, üs- 
tündə qapaq və deşikləri olan nəfəsli musiqi 
aləti. Nəfəsli musiqi alətləri əsas etibarı ilə üç 
qrupa ayrılır: 1. ağacdan qayrılmış nəfəsli 
alətlər (fleyta, klarnet, faqot və s. ). . Ə.Bədəl- 
bəyli. Ustalardan biri tütək çalmağa başladı. 
Sonra o biri usta klarnetdə təzə havalar çaldı. 
M. Hüseyn. 

KLARNETÇALAN, KLARNETÇİ is. Klar- 
net çalan musiqiçi. Orxan maşımıı vanına 
gələndə gördü ki, klarnetçalan Ağazəki çiy- 
nini Mirzə Muxtarın evinin tininə söykəyib, 
qəzet oxuyur. İ.Məlikzadə. 

KLASSİK [lat.] 1. Elm, ədəbiyyat, incə- 
sənət sahəsində ən tanınmış, ən görkəmli 
və məşhur şəxsiyyət. Böyük Azərbaycan klas- 
sikləri. - Bir azdan sonra ruscaııı yaxşı öy- 
rəndikdə, Cəfər rus klassiklərinin əsərlərini 
əslində oxumağa başladı. M.Arif. 

2. Ədəbiyyatda və incəsənətdə klassisizm 
tərəfdarı. Klassiklərlə romantiklərin müba- 
rizəsi. 

3. Qədim dillər (yunan və latın dilləri) və 
klassik filologiya mütəxəssisi. 

KLASSİK sif. [latmcadan] 1 . Klassik tərə- 
findən yaradılmış (bax klassik 1-ci mə- 
nada), ən nümunəvi, nümunə ola biləcək. 
Klassik ədəbiyyat. "Koroğlu ’’ operası Azər- 
baycan musiqisinin klassik əsəridir. Klassik 
musiqi. - Azərbaycan klassik satirik şerinin 
həqiqi və ölməz yaradıcısı olan Sabir ancaq 
və ancaq "Molla Nəsrəddin ” məktəbində tər- 
biyə alaraq yetişmişdir. M.Ibrahimov. //Ya- 
radıldığı və yaşadığı vaxtdan uzun müddət 
keçdiyinə baxmayaraq, öz qiymətini, dəyə- 
rini, gözəlliyini itirməmiş (əsər və ya şəxs 



KLERİKAL 

haqqında). // Tipik, çox xarakterik. Klassik 
misal. 

2. Qədim yunanlara və romalılara aid olan; 
antik. // Klassik dillər ( qədim yunan və latın 
dilləri). 

3. Çox gözəl, nümunəvi. □ Klassik gö- 
zəllik və s. - qədim yunanlarda və romalı- 
lardakı gözəllik idealını xatırladan gözəllik 
və s. 

4. Antik dil və ədəbiyyatının öyrənilməsi 
ilə bağlı olan. Klassik filologiya. Klassik təh- 
sil. □ Klassik gimnaziya - inqilabdan qa- 
baqkı Rusiyada: antik dillərin və ədəbiyyat- 
ların öyrənilməsi məcburi olan orta məktəb. 

KLASSİSİZM [alm. Klassizismus, əsli lat.) 
1 . XVII əsrdən XIX əsrin əvvəllərinə qədər 
ədəbiyyat və incəsənətdə: antik ədəbiyyat 
və incəsənətin nümunələrinə təqlid əsasında 
yaranan cərəyan. 

2. Qədim yunan və latın dillərinin, habelə 
antik mədəniyyətin öyrənilməsi əsasında 
qurulan təhsil sistemi. 

KLAVİATÜRA [alm. əsli lat.] 1. Musiqi 
alətlərində klavişlər sistemi (bütün dillər). 
Royalın klaviaturası. - Klavişlərin silsilə kimi 
düzülmüş bütün cərgəsinə klaviatura deyi- 
lir. Ə.Bədəlbəyli. 

2. Hər hansı bir mexanizmdəki klavişlər. 
Kompyuter klaviaturası. 

KLAVİATURALI sif. Klaviaturası olan. 
Klaviaturalı musiqi alətləri. 

KLAVİR [alm.] mus. 1 . Simli klavişli musi- 
qi alətlərinin ümumi adı (royal, pianino və s.). 

2. Opera və ya simfoniya partiturasının ro- 
yal üçün uyğunlaşdırılınası. 

KLAVİŞ [lat. clavis - açar] Fortepiano, 
bayan və b. musiqi alətlərində basılmaqla səs 
çıxardan lövhəcik; dil. Klaviş piano, qarmon, 
ərğənun kimi musiqi alətlərində olan dillərə 
deyilir. Ə.Bədəlbəyli. Qaraqumda ilk dəfə 
səslənir pianino: Məharətlə dindirir bir gənc 
klavişləri. S. Rüstəm. 

KLAVİŞLİ sif. Klavişi olan. Klavişli alət- 
lər. Royal, piano klavişli alətlərdir. 

KLERİKAL [lat. clericalis] 1. Ruhanilər 
silkinə mənsub adam; ruhani. 

2. Klerikalizm tərəfdarı, klerikal partiyası 
(məs.: İtaliyada xristian demokratları parti- 
yası) üzvü. 



717 




KLERİKALİZM 

KLERİKALİZM [lat. clericalis-dən] Fe- 
odalizm və kapitalizm şəraitində siyasi və 
mədəni həyatda kilsənin (dinin) təsirini 
gücləndirməyə və ya onu hakim vəziyyətə 
çıxarmağa çalışan siyasi cərəyan. 

KLERK is. [/ir.] 1. Kontor xidmətçisi. 

2. köhn. Ruhani. 

KLİMATOLOGİYA [yun. klima və logos] 
Yer kürəsinin müxtəlif sahələrinin iqlimlə- 
rini səciyyələndirən, təsnif edən, onların 
yayılmasını, iqlim əmələ gətirmə proseslə- 
rini və iqlimin coğrafi amillərini öyrənən elm; 
iqlimşünaslıq. 

KLİMATOLOJİ [yun.] Klimatologiyaya 
aid, klimatologiyaya mənsub olan. Klima- 
toloji müşahidələr. 

KLİMATOLOQ [yunancadan] Klimatolo- 
giya sahəsində çalışan alim, klimatologiya 
mütəxəssisi; iqlimşünas. 

KLİNİK [yunancadan] Klinikaya aid olan, 
klinika ilə əlaqədar olan. Klinik şərait. H Kli- 
nikada aparılan. Klinik müalicə. Klinik xəs- 
təxana. 

KLİNİKA [ушЈ. klinike] Eyni zamanda tə- 
ləbə məşğələləri ilə yanaşı elmi-tədqiqat işi 
aparılan xəstəxana tipli müalicə müəssisəsi. 
Ramazan bu kimi fikirlərlə klinikanın qapı- 
sından içəri girdi. Mir Cəlal. Müdir klinikanın 
məsələlərindən ətraflı danışdı. Ə.Vəliyev. 

KLİNİKAÇI, KLİNİST is. [yun.] Klini- 
kada işləyən və praktiki həkimlikdən əlavə, 
elmi müşahidə və tədqiqatla da məşğul olan 
həkim. 

KLİP is. Videomaqnitofon lent yazısı. 

KLİŞE [/;■.] mətb. Sonradan kağız üzərin- 
də çap etmək üçün metal və ya taxta parçası 
üzərində qazılmış qabarıq çertyoj, plan və s. 
şəklinin surəti. ..Şeyxin Londonda oxuduğu 
zaman ingilis qiyafəsiııdəki rəsminin klişe- 
sini düzəltdirdik. M. S. Ordubadi. // məc. Ba- 
yağı, köhnəlmiş, çeynənmiş söz və ya ifadə. 

KLUB [ing.] 1. Müəyyən ictimai qrupa, 
peşəyə, sənətə mənsub şəxslərin birgə isti- 
rahətini, əyləncəsini, idman məşğələlərini 
və s. təşkil edən ictimai təşkilat. Şahmat klu- 
bu. idman klubu. Yazıçılar klubu. 

2. Bu təşkilatın yerləşdiyi bina. [Hüseyn:] 
Mən sənə nə cür başa salım, gedirəm kluba 



KOAQULOQRAM 

rəqs eləməyə. S. Rəhman. [Nuriyyə:] Bizim 
məhəllədə kiçik bir klub var idi. İ.Əfəndiyev. 

KNOPKA [ holl .] 1. Kağızı, parçanı və s.- 
ni bərk bir şeyə bərkitmək üçün yastı başlı 
mıxcıq. Sadıqzadə kağızları knopka ilə bər- 
kidən köməkçilərinə göstəriş verirdi. S. Rə- 
himov. O, knopkaları ehtiyatla çıxarır, abı 
yerli, zərif naxışlı divar kağızının yırtılma- 
masına çalışırdı. Ə.Əbülhəsən. 

2. Məftildəki elektrik cərəyanının dövra- 
nını bağlamaq və müxtəlif mexanizmləri işə 
salmaq üçün basma düymə. Elektrik zəngi- 
nin knopkası. - Sədr yenə bayaqkı fikirlərinə 
qayıtdı, əlini кпоркауа dayadı, gözləmə ota- 
ğında əyləşən ortaboy oğlan içəriyə girib qapı 
ağzında durdu. S. Rəhimov. 

KNYAGİNYA [rus. ] köhn. Knyaz arvadı. 
Bu övrət knyaginya Natella imiş. F.Köçərli. 
Hacı da knyagiııyanm kefini soruşdu, dostlu- 
ğuna dair sözləri yarıtürkcə, varırusca dedi. 
M.S. Ordubadi. 

KNYAJNA [rus. ] Ərə getməmiş knyaz 
qızı. Gözəl кпуајпа dönərək natiqə davamlı 
və maraqlı bir nəzər saldı. Lermontovdan. 

KNYAZ [ms.] 1. Qədim Rusiyada: tayfa, 
qəbilə başçısı; qoşun rəhbəri; feodalizm inki- 
şaf etdikcə - feodallar sinfinin yüksək nüma- 
yəndəsi, knyazlığın hakimi. Kiyev knyazları. 

2. Çar Rusiyasında: bəzi zadəgan nəsillə- 
rinə nəslən keçən fəxri titul (XVIII əsrdən 
bu titul çarın fərmanı ilə də verilirdi) və bu 
titulu daşıyan şəxs. Qız zənn edir, səfərdən 
gəlir knyaz; Birdən görür bir qonaqdır tanın- 
maz. A.Səhhət. [Əhməd:] Sən get knyazlar- 
dan xəbər al, yaranallardan xəbər al, .. onda 
bilərsən ki, Aslan bəy kimdir. N.Vəzirov. 
[Əmiraslan ağa:] ..Mənini oğlum rusların 
knyaz, qraf, baron və qeyri niicəba övladla- 
rından artıq və əzizmiş? S.S.Axundov. 

KNYAZLIQ is. 1 . tar. Knyazın idarəsi al- 
tında olan vilayət. O zamanlar Moskva Suz- 
dal knyazlığının sərhədində idi. M.lbrahimov. 

2. köhn. Knyaz rütbəsi və hüququ. Məğ- 
rur Troyekurov [Vereyskinin] knyazlıq şərə- 
fini nəzərə alaraq knyaz Vereyskini bir də- 
rəcəyədək özünə miisavi saydı, dəvəti qəbul 
etdi. Puşkindən. 

KOAQULOQRAM is. [lat. və yun.] Qan 
analizində qanın laxtalanması barədə qeydlər. 



718 




KOALİSİYA 

KOALİSİYA is. [lat.] ittifaq, birleşmə. 

KOBALT [lat.] kim. 1 . Qırmızıya çalan bərk 
ağ gümüşü metal - kimyəvi element. Ayrı- 
ayrı kimyəvi elementlərdən isə alüminium. 
..siirmə, volfram, nikel, kobalt, qurğuşun və 
radioaktiv metalların yeni yataqlarının axta- 
rışı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. M. Qaşqay. 

2. Həmin metalın oksidindən hazırlanmış 
tünd-göy rəngli boya. 

KOBUD bax qaba. Kobud parça. Kobud 
adam. Kobud hərəkət. Kobud (z.) cavab ver- 
mək. - Ağca xaııım zərif əlini Qaraca qıza 
uzatdı, o da kobud barmaqları ilə onun əlini 
sıxdı. S.S. Axundov. 

KOBUDCASINA zəif Kobud tərzdə, kobud 
şəkildə, qabacasına. [Səməd] qabağındakı 
stolu kobudcasına yana itələdi, palçığa dön- 
müş torpaq döşəmədə iri ləpirlər qoya-qoya 
sürətlə çıxıb qapını çırpdı. İ. Hüseynov. 

KOBUDLAŞDIRILMA "Kobudlaşdırıl- 
ınaq”dan/.7,s. 

KOBUDLAŞDIRILMAQ bax qabalaşdı- 
rılnıaq. 

KOBUDLAŞDIRMA “Kobudlaşdırmaq”- 
dan fis. 

KOBUDLAŞDIRMAQ bax qabalaşdır- 
maq. 

KOBUDLAŞMA “Kobudlaşmaq”dan /is. 

KOBUDLAŞMAQ bax qabalaşmaq. İşlə- 
məkdən əlləri kobudlaşıb. - Yazda və yayda 
havanın rütubəti zərif çay yarpaqlarını ko- 
budlaşmaqdan qoruyur. B.Talıblı. Rüstəmə 
eh gətdi ki, arvadının əli bərkimiş və ko- 
budlaşmışdır. M. İbrahimov. 

KOBUDLUQ bax qabalıq. 

KOBUD YUNLU bax qabayunlu. Kobııd- 
yunlu heyvanlar. 

KOBUR bax qobur. Qoçu mauzeriııi ko- 
burundan çıxardıb yoxladı. M.Hüseyn. 

KÖBZA [türk. “qobuz”dan] Barmaqla ça- 
lman qədim Ukrayna musiqi aləti. 

KOD [fr.] Diplomatik, hərbi və b. məlu- 
matı teleqrafla, radio ilə vermək, siqnaliza- 
siya və s. məqsədlər üçün işlədilən şərti işa- 
rələr sistemi. Teleqrafkodu. Siqnal kodu. Kod 
ilə xəbər vermək. 

KODAL is. Vəhşi heyvanları tutmaq üçün 
qazılıb üstü çır-çırpı ilə örtülən çuxur yer; tələ. 



KOKAİNİZM 

KODEİN [yun.] əcz. Toz şəklində öskürək 
dərmanı. 

KODEKS [lat. codex - kitab] 1 . Qanunla- 
rın sistemə salınmış toplusu, məcəllə. 

2. məc. Əxlaq, əqidə, görüş, adət norma- 
ları məcmusu. 

KOFEİN [hol. koffıe, əsli ər.] Qəhvənin, 
çay yarpaqlarının tərkibində olan, təbabətdə 
işlənən bir maddə. Kofein yorğunluğu alıb 
zehni artırır və onu da artıq içmək zərərdir. 
H.Zərdabi. 

KOFTA [rus. ] Qısa, belə qədər olan qadın 
üst paltarı. Səlimnaz birdən əlini döşünə atdı, 
alt köynəyi ilə koftasının arasında gizlətdiyi 
balaca bir kağızı çıxarıb oğluna uzatdı. 
M.Hüseyn. Arvadın əynində çəhrayı ipək 
kofta .. vardı. H.Seyidbəyli. 

KOFTALIQ sif. Kofta üçün yararlı, kofta 
üçün olan. 

KOFTA-TUMAN is. Kofta və tumandan 
ibarət qadın paltarı. [Səlimnazın] əynində 
qırmızı ipəkdən kofta-tunıan, ayağında yas- 
tıdabaıı qırmızı tufli vardı. Ə.Vəliyev. 

KOĞA is. məh. Bir şeyi tutub çəkmək üçün 
ucu qarmaqlı ağac; qarmaq. Təndir koğası. 
Çoban koğası. Alma ağacının budağını 
koğa ilə əymək. □ Koğaya dönmək - əyil- 
mək, bükülmək. Yarın həsrətindən, dünya 
qəmindən ; Əyilib qamətim koğaya döndü. 
Molla Cümə. 

KOĞUŞ is. Böyük ağacların gövdəsi için- 
dəki boşluq. Güllü qız meşədə ağlaya-ağlaya 
gəzirdi. Gəldi, bir ağac koğıışu tapdı, oram 
özünə məskən elədi. (Nağıl). Ağacın geniş 
koğuşunda yay fəsli çayçı Mürsəl bir ııeçə 
xalça salıb çay satardı. Ə.Əbiilhəsən. 

KOĞUŞLANMA “Koğuşlanmaq”dan fis. 

KOĞUŞLANMAQ/ Koğuş əmələ gəlmək, 
koğuş açılmaq. 

KOĞUŞLU sif. Koğuş əmələ gəlmiş, ko- 
ğuşu olan. Koğuşlu ağac. 

KOKAİN [isp.] Koka bitkisinin yarpaqla- 
rından alman narkotik və ağrıkəsən zəhərli 
maddə. 

KOKAİNÇƏKƏN, KOKAİNÇİ is. Kokain 
çəkən adam, kokain düşkünü. 

KOKAİNİZM [isp. cocaina-dan] Kokainə 
mübtəla olma, kokain düşkünlüyü. // Daima 



719 




KOKAİNLİ 

kokaindən zəhərlənmə nəticəsində əmələ 
gələn ruhi xəstəlik. 

KOKAİNLİ sif. Kokaini olan, tərkibində 
kokain olan. 

KO KARDA [fr.] Rəsmi papaqlara vurulan 
müəyyən formada nişan. 

KOKARDALI sif. Kokarda taxılmış, kokar- 
dası olan. Kokardalı furajka. - Axar suyun 
üzündə; Kokardalı göy şapkalar. S. Vurğun. 

KÖKKLAR \yun. kokkos-dan] tib. Birhü- 
ceyrəli yumru orqanizmlər (bakteriyalar). 

KOKÖS is. [isp.] 1. Hind qozu ağacı. 

2. Hind qozu. 

KOKS [alnı.] Hava daxil olmadan közəı- 
dilmə yolu ilə daş kömürdən, torfdan və 
s.-dən alınan bərk yanacaq növü. 

KOKSLAMA “Kokslamaq”dan f.is. Koks- 
lama prosesi. 

KOKSLAMAQ bax kokslaşdırmaq. 

KOKSLAŞDIRILMA “Kokslaşdırılmaq”- 
dan f.is. 

KOKSLAŞDIRILMAQ məch. Koksa çev- 
rilmək (daş kömür, torf və s.). 

KOKSLAŞDIRMA “Kokslaşdırmaq”dan 
f.is. 

KOKSLAŞDIRMAQ / Koksa çevirmək 
(daş kömürü, torfu və s.). 

KOKSLAŞMA "Kokslaşmaq”dan f.is. 
Kokslaşma qabiliyyəti. Kokslaşma dərəcəsi. 

KOKSLAŞMAQ f. Koksa çevrilmək (daş 
kömür, torf və s.). Bu kömür yaxşı kokslaşır. 

KOKTEYL [ing. coctall - xoruz quyruğu] 
Müxtəlif spirtli içkilərə ədviyyat, meyvə 
şirəsi, qənd və s. qatılmış spirtli içki. // Müx- 
təlif quru meyvə şirələrində həll olunmuş 
dondurma halında sərinlədici içki. 

KOL is. Torpaqdan qol-budaq şəklində 
ayrılan alçaq, ağacaoxşar bitki. Yasəmən kolu. 
Qaratikan kolu. Çay kolu. Nar kolu. - Kol- 
ların və ağacların budağı arasında oxuyan 
quşlar da yuvalarına çəkilməkdə idilər. 
H.Nəzərli. [Səməd] çəpərin kölgəsində 
yaşıl qalmış nar kollarının dibinə arx çəkdi, 
suvardı. İ.Hüseynov. □ Kola yatmaq (gir- 
mək) - kolun dalında və ya içində gizlən- 
mək. [Cuma] ara qarışdığından və çaxnaş- 
madan istifadə edərkən ancaq hara gedəcə- 
yini bilmədən dayanıb kola yatdı. Ə.Əbül- 
həsən. 



KOLBASAÇI 

0 (Bu kol) sən (o) girən kol deyil - sən 

(o) bacaran iş deyil, sənin (onun) hünəri 
deyil, sən bacarmazsan (o bacarmaz). [Hacı 
Murad:] İmran da istədi ki, atası Şeyx Əli- 
dən qalan mah məndən istəsin, gördü ki, xeyr, 
o, girən kol deyil. S.S.Axundov. [Dilbər xa- 
nım:] Cəbi, bu kol sən girən kol deyil ha, 
öziinü gözlə! N.Vəzirov. 

KOLA sif. Gödək buynuzu olan; gödək- 
buynuz. Kola keçi. - [Ataş:] Atalar sözüdür 
ki, kola qoçun qisası buynuzlu qoçda qalmaz. 
Ə.Vəliyev. 

KOLABUYNUZ(LU) sif. Buynuzu gödək 
olan, buynuzu qısa. Kolabuynuz qovun. - 
Yusif yəhərinin tərkində dolu xurcun olan 
qəmər madyanı tərpədib, kolabuynuz inəyi 
qabağına qataraq kəndə tərəf sürdü. Ə.Aba- 
sov. 

KOLAHÜRƏN sif. dan. Boş yerə hürən, 
boş-boşuna hürən (it haqqında). [Məşədi 
Cahangir:] ..Kolahürən köpəklər kimi ağzım 
yuxarı tutdu. Mir Cəlal. // məc. Qışqırıqçı, 
bərkdən danışan. 

KOLAVAT is. məh. Əkin əkmək üçün 
kol-kosu yandırılıb təmizlənmiş yer. Kolavat 
yerin taxılı yaxşı olar. 

0 Kolavat kösövünə dönmək dan. - çox 
işləməkdən, əziyyət çəkməkdən arıqlamaq, 
zəif düşmək, pis günə qalmaq. 

KOLAZ is. Dibi yastı ensiz qayıq. Soyuq 
havada dəniz və ya göldə ördək dəstələrini 
ovlayan ovçu kiçik qavıq və ya kolazı yaxşı 
sürə bilməlidir. M.Rzaquluzadə. 

KOLAZÇI is. Kolaz qayıqçısı. 

KOLBA [ı alm .] Kimya laboratoriyalarında 
mayeləri qızdırmaq üçün işlədilən dar uzun 
boğazlı, adətən girdə və ya konusşəkilli şüşə 
qab. 

KOLBACIQ is. Balaca kolba, kiçik kolba. 

KOLBASA is. [rus. əsli türk. ] Xüsusi su- 
rətdə qiymə edilmiş ətdən hazırlanaraq ba- 
ğırsaq və ya su keçirməyən süni şəffaf qa- 
bığa bükülmüş yeyinti məhsulu. Kolbasa 
istehsalı. Kolbasa sexi. Mal ətindən kolbasa. 
Qoyun kolbasası. Mindik maşınlara, təyya- 
rələrə; Verdik kolbasaya biz Qır atları... 
Həmişə irəli! Geri dönmədik. B.Vahabzadə. 

KOLBASAÇI is. Kolbasa hazırlayan adam. 
// köhn. Kolbasa satan adam. 



720 




KOLBASALIQ 



KOLLEGİYA 



KOLBASALIQ sif. Kolbasa üçün yararlı, 
kolbasa üçün ayrılmış. Kolbasalıq ət. 

KOLBASAR bax kolluq. 

KOLÇEDAN Bəzi metalların (dəmir, nikel, 
mis və s.) sürmə, kükürd, arsenlə birləşmə- 
sindən ibarət mineralların ümumi adı. Res- 
publikamızın faydalı qazıntıları içərisində 
pirit və ya kükürd kolçedanı yataqları gör- 
kəmli yer tutur. M. Qaşqay. 

KOLÇEDANLI sif. Tərkibində kolçedan 
olan. Kolçedanh süxurlar. 

KOLENKOR [/i’.] Yapışqan hopdurulmuş 
ağ və ya birrəngli pambıq parça növü. 
// Kolenkordan qayrılmış (tikilmiş). Kolen- 
kor cild. Kolenkor köynək. 

KOLXORUZU is. məh. Qırqovul. 

KOLXOZ is. tar. [rus. “коллективиое хоз- 
листво” söz. ixtisarı] Kollektiv təsərrüfat - 
SSRİ-də iri, yüksək səviyyədə mexanik- 
ləşdirilmiş kənd təsərrüfatını elliklə apar- 
maq üçün XX əsrin 30-80-ci illərində kənd 
zəhmətkeşlərinin sosialist tipli istehsal 
birləşməsi; kənd təsərrüfat arteli. Qabaqcıl 
kolxoz. - [ Fərman ] gözünü açarkən özünü 
kolxozda görmüşdü. Ə.Sadıq. □ Kolxoz 
bazan - kənd zəhmətkeşlərinin öz həyət- 
yanı təsərrüfatlarından götürdükləri və öz 
şəxsi ehtiyaclarından artıq qalan kənd təsər- 
rüfatı məhsullarını satdıqları bazar. 

KOLXOZÇU is. tar. Kolxoz üzvü olan 
kəndli, kolxoz üzvü. Arabanı sürən qısaboy, 
yoğun bir kolxozçu idi. M.Hüseyn. Maşın bir- 
dəstə kolxozçunun yanından keçdi. S.Rəhman. 
Qara kişi də kolxozçuların çoxu kimi .. işlə- 
yir(di). Ə.Əbülhəsən. 

KOLXOZLAŞDIRMA “Kolxozlaşdırmaq”- 
dan fis. 

KOLXOZLAŞDIRMAQ/ dan. Kollektiv- 
ləşdirmək, ellikləşdirmək (kənd təsərrüfatı- 
nın istehsal vasitələrini). 

KOLXOZLAŞMA dan. “Kolxozlaşmaq”- 
dan fis. [Bayram:] Murad, bilirsən ki, kol- 
xozlaşma vaxtı mən çox əziyyət çəkmişəm. 
Ə. Vəliyev. Bu heyrətə səbəb, demək olar ki, 
hamısı kolxozlaşmadan sonra tikilən üstü 
qırmızı kirəmitli evlər deyildi.. I. Əfəndiyev. 

KOLXOZLAŞMAQ/ dan. Kollektiv təsər- 
rüfatda birləşmək; kollektivləşmək, ellik- 
ləşmək (kənd təsərrüfatının istehsal vasitə- 
ləri haqqında). 



KOLİT [yun. colon - yoğun bağırsaq] tib. 
Yoğun bağırsağın iltihabı. 

KOLİTLİ sif. Koliti olan. 

KOL-KOS top. 1 . Bir-birinə qarışmış, do- 
laşmış müxtəlif kollar; kolluq. İlanlar fışıl- 
dayır kol-koslar arasında. S. Rüstəm. Bəzi 
yerləri qalın kol-kos basmışdı. M.Rzaqulu- 
zadə. 

2. məc. Zir-zibil, yararsız, lazımsız şeylər 
mənasında. 

KOL-KOSLU sif. Kol-kos olan, kol-kos 
basmış. Kol-koslu dərə (cığır). - Mərkəzdən 
uzaq .. kol-koslu, ilan-çayanlı bir düzdə Gül- 
lücə kəndi bina olunmuşdur. S.S.Axundov. 

KOL-KOSLUQ is. Kol-kos basmış yer; 
kolluq. Qayanın dibi yaman kol-koslııq idi. 
“Koroğlu”. Kəhər ağzını palçıqlı cığırdan 
kol-koslıığa saldı. M. İbrahimov. Hər tərəf 
ağaclıq və kol-kosluqla örtülü idi. S. Vəliyev. 

KOLQIRAN is. xüs. Kolları çıxaran və doğ- 
rayan maşın. 

KOLQOTQA is. [rus. ] Tuman və corabdan 
ibarət uşaq və ya qadın geyimi. 

KOLLAMA “Kollamaq”dan/w. 

KOLLAMAQ/ Kolla örtmək, koldan çəpər 
çəkmək. Tayanın ətrafını kollamaq. 

KOLLANMA “ K o 1 1 an m aq ” dan / is. 

KOLLANMAQ f. 1 . Kolla örtülmək, kol 
basmaq. 

2. Kol şəklini almaq, kol kimi olmaq. Nar 
ağacı kollanıb. 

KOLLAŞMA “Kollaşmaq”dan/;'s. 

KOLLAŞMAQ bax kollanmaq. 

KOLLEJ [iııg. college] Bir sıra xarici öl- 
kələrdə orta və ya ali məktəb. 

KOLLEGİAL sif. [lat. collegium-dan] 
Kollegiya (bir qrup şəxs) tərəfindən həyata 
keçirilən. Kollegial rəhbərlik. Məsələnin kol- 
legial surətdə həll edilməsi. 

KOLLEGİALLIQ is. İşi təkbaşına deyil, 
kollegial surətdə (birgə) idarə və həlletmə 
prinsipi. 

KOLLEGİYA [lat. collegium-dan] 1 . İnzi- 
bati, məşvərətçi və ya sərəncamçı orqanı 
təşkil edən vəzifəli şəxslərdən ibarət heyət. 
Maarif Nazirliyinin kollegiyası. Kollegiyanın 
qərarı. 

2. İnqilabdan qabaqkı Rusiyada: bəzi mər- 
kəzi hökumət idarələrinin adı. 



721 




KOLLEKSİONER 

KOLLEKSİONER [lat.] bax kolleksi- 
yaçı. 

KOLLEKSİONERLİKbax kolleksiyaçı- 
lıq. 

KOLLEKSİYA [lat.] Elmi, bədii və tarixi 
əhəmiyyəti olan şeylərin müəyyən sistem 
üzrə düzülmüş toplusu. Qədim pullar kol- 
leksiyası. Minerallar kolleksiyası. Markalar 
kolleksiyası. - Yay gecələri lampa işığına 
gələn ciicüləri də yığıb saxlamaq, üzərində 
müşahidə aparmaq və bəzilərindən kollek- 
siya hazırlamaq faydasız olmaz. C.Cəbrayıl- 
bəyli. Darvin .. çoxlu minerallar, bitkilər və 
cücülər yığıb səliqə ilə onlardan kolleksiya 
hazırlayırdı. M. Axundov. 

KOLLEKSİYAÇI is. Kolleksiya toplayan, 
kolleksiyaçılıqla məşğul olan. Marka kollek- 
siyaçısı. 

KOLLEKSİYAÇILIQ is. Bir məşğələ kimi 
kolleksiya toplama məşğuliyyəti. 

KOLLEKTİV [lat.] Ümumi məqsəd, ya- 
xud birgə işləmək üçün birləşmiş adamlar 
toplusu. Elmi kollektiv. Bədii özfəaliyyət kol- 
lektivi. Vahid bir kollektiv yaratmaq. - 
[Almaz:] Gərək ellik varlansın, kollektiv 
varlansın. C. Cabbarlı. // Bir müəssisə, idarə 
və ya təşkilatın tərkibinə daxil olub həmişə 
bir yerdə işləyən adamlar qrupu. İnstitutun 
kollektivi. Müəllim kollektivi. Zavodun kol- 
lektivi. - [Qoşqar:] Büronun, kollektivin rəyi 
ilə hesablaşmaq lazımdır. Mir Cəlal. // sif 
və zərf mənasında. Ümumi, birgə. Kollektiv 
iş. Kollektiv rəhbərlik. Kollektiv işləmək. Kol- 
lektiv surətdə müzakirə etmək. □ Kollektiv 
müqavilə - əmək şəraiti haqqında həmkar- 
lar ittifaqı ilə idarə, müəssisə və s. müdiriy- 
yəti arasında bağlanan müqavilə. Kollektiv 
təsərrüfat -bax kolxoz. 

KOLLEKTİVÇİ is. Kollektivizmin ardıcıl 
tərəfdarı. 

KOLLEKTİVÇİLİK is. Kollektivi sevmə, 
həmişə kollektiv içərisində olma. Kollek- 
tivçilik hissi. Kollektivçilik psixologiyası. 

KOLLEKTİVİSTbax kollektivçi. 

KOLLEKTİVİZM [lat.] Şüurlu surətdə 
şəxsi mənafeyi ictimai mənafeyə tabe etmək 
əsasında ümumilik və yoldaşcasına əmək- 
daşlıq prinsipi; kollektivçilik. 



KOLLOKVİUM 

KOLLEKTİVLƏŞDİRİLMƏ “Kollektiv- 
ləşdirilmək” dən f.is. Kənd təsərrüfatının 
kollektivləşdirilməsi. 

KOLLEKTİVLƏŞDİRİLMƏK məch. Kol- 
lektivləşdirmə həyata keçirilmək, kollekti- 
vin malı edilmək. 

KOLLEKTİVLƏŞDİRMƏ “Kollektivləş- 
dirmək” dən f.is. Kənddə kollektivləşdirmə. 
Kollektivləşdirmə uğrunda mübarizə. 

KOLLEKTİVLƏŞDİRMƏK f. Kollektiv- 
ləşməni həyata keçirmək, kollektivin malı 
etmək, kolxozlarda birləşdirmək. Kənd tə- 
sərrüfatını kollektivləşdirmək. 

KOLLEKTİVLƏŞMƏ “Kollektivləşmək”- 
dən f.is. tar. Kolxozlarda birləşmə, sosia- 
lizm prinsipləri əsasında ümumiləşmə. 
Kənddə kollektivləşmə. Kollektivləşmə işinə 
rəhbərlik etmək. 

KOLLEKTİVLƏŞMƏK f. Kollektivləşmə 
həyata keçmək, kollektivin malı olmaq; 
kolxozda birləşmək. 

KOLLEKTİVLİKbax kollektivizm. 

KOLLEKTOR [lat.] 1. xüs. Bir şeyi öz 
tabeliyində olan təşkilatlardan toplamaq, ha- 
belə onların arasında paylaşdırılmaqla məş- 
ğul olan idarə. Kitabxana kollektoru. 

2. tex. Başqa kanal və ya borulardan gələn 
maye və ya qazları toplayıb aparan böyük 
kanal və ya bom. Kanalizasiya kollektoru. 

3. tex. Dinamomaşının dəyişən elektrik cə- 
rəyanını daimi cərəyana çevirən hissəsi. Di- 
namomaşmın kollektoru. 

4. Faydalı qazıntı, torpaq və s. nümunələ- 
rini toplayan, onların təsvirini verən və qo- 
ruyub saxlayan adam. 

KOLLEKTORLU sif tex. Kollektoru olan 
(bax kollektor 2 və 3-cü mənalarda). 

KOLLÖİD [yun. kolla - yapışqan və eidos 
- bənzər] kim. Məhlulu üzvi pərdələrdən 
keçməyən, kristallaşmayan maddə (zülal, 
nişasta, yapışqan və s.). 

KOLLOİDAL sif. [yun. kolla və eidos-dan] 
kim. Kolloidə xas olan, kolloid xassələrinə 
malik olan. Koüoidal məhlul. Kolloidal 
maddə. 

KOLLOKVİUM is. [lat.] 1. Tələbələrin 
bilik səviyyəsini yoxlamaq üsullarından biri 
(semestr ortası). 

2. Məruzələrin müzakirə məclisi. 



722 




KOLLU 



KOMA 



KOLLU sif. Kol basmış, kol çox olan. 
Kollu yer. Kollu yamac. 

KOLLU-KOSLU bax kol-koslu. Kənda- 
rası kollu-koslu və dərəli-təpəli boşluqdan 
kolxoz həyətinə uzanan cığırın başında bəs- 
təboylıı bir qız göründü. M. İbrahimov. 

KOLLUQ is. Kollardan ibarət sahə; kolu 
çox olan, kol basmış yer. Kolluğu qırmaq. 
Kolluqda gizlənmək. [Tarverdi:] Mənim 
kolluq içində iki yüz yoldaşını yatır. 
M.F.Axundzadə. ..Sıx kolluqdan yavaş- 
yavaş baharın dirçəldib dilə gətirdiyi quş- 
ların pıçıltısı ucalırdı. Ə.Əbülhəsən. // Sif. 
mənasında. Kolluq sahə. - Abbas qulançar 
yığa-yığa çəməndən xeyli uzaqlaşıb bir kol- 
luq dərəyə düşmüşdü. S.S.Axundov. Dəhnə- 
nin yuxarı tərəfi kolluq, qayalıq bir yer idi. 
Ə.Vəliyev. 

KOLODKA is. [rus. ] Fəxri nişanları pal- 
tara sancmaq üçün lövhəcik. 

KOLONİALİZM [lat.] bax müstəmlə- 
kəçilik. 

KOLONİST [lat.] Koloniyada yaşayan 
adam (bax koloniya 2-ci mənada). 

KOLONİYA [lat.] 1. Bax müstəmləkə. 

2. Bir dövlətin ərazisində əcnəbilərin və 
ya bir ölkədə başqa yerdən köçüb gələnlərin 
yaşadığı yer, məhəllə, qəsəbə. // Bu həm- 
yerlilərin başqa ölkədə, yerdə təşkil etdik- 
ləri icma. 

3. Bu və ya başqa məqsədlə (islah edilmək, 
işləmək, müalicə olunmaq və i. a.) köçürül- 
müş adamların yaşadığı yer. Əmək koloni- 
yası. 

4. biol. Bir-biri ilə bitişik yaşayan orqa- 
nizmlər qrupu. Mikroblar koloniyası. Sün- 
gərlər koloniyası. 

KOLONKA [rus.] xüs. Varma otağında suyu 
qızdırmaq üçün silindrşəkilli qazan. 

KOLONNA [fr.] Müəyyən qayda ilə dü- 
zülüb bir-birinin ardınca hərəkət edən insan, 
maşın və s. dəstəsi, cərgəsi; qol, səf, sıra. 
Tank kolonııası. Avtomaşın koloıınası. Nüma- 
yişçi kolonııası. - Traktor kolonııası yaxın- 
laşdıqca izdihamın toplaşdığı düzə projek- 
tor kimi işıq salırdı. M. Hüseyn. 

KOLORİST [fr. coloriste, əsli lat. color- 
dan] Rəngləri bir-birinə yaxşı uyğunlaşdıran 



və onlardan istifadə etməyi bacaran rəssam; 
kolorit ustası olan rəssam. 

KOLORİT [ital. colorite, əsli lat. color] 
1. Şəkildə, rəngli qravürada, mozaikada və 
s.-də rənglər, tonlar arasında əlaqə, müna- 
sibət, uyğunluq. Şəklin koloriti. II Rəng, rəng 
çaları. 

2. məc. Xüsusiyyət, bir şeyin özünə məx- 
sus xüsusiyyəti. Natəvanın portreti parlaq 
milli xüsusiyyətlərə malikdir. Bu milli kolo- 
rit ..portretin zahiri görünüşündə - şairənin 
geyimində və naxışlı ipək örpəyində hiss 
olunur. (Qəzetlərdən). 

KOLORİTLİ sif. Koloriti olan, müəyyən 
koloritə malik; koloriti, xüsusiyyəti bariz 
surətdə özünü göstərən. Koloritli tamaşa. 

KOLPAN sif. məh. Qollu-budaqlı, şaxəli, 
çoxlu xırda qol-budağı olan. Kolpan kol. 
H İs. mənasında. Divarlara o qədər gül-çiçək 
taxılıb ki, elə bil hər bir divarda kolpanlar 
bitib. Ə.Vəliyev. 

KOLPANLI sif. məh. Kolpanı olan, kol- 
pan bitmiş. Rüstəm .. buraya qalxıb kolpanlı 
ağacın dibində durdu. S. Rəhimov. 

KOLŞƏKİLLİ sif. Kol şəklində olan, kol 
şəklində bitmiş, kola oxşayan; kolvari. 

KOLT [ing. xüs. addan] Xüsusi sistemli 
tapança, ya pulemyot. ..Onların da kəmərin- 
də kolt sistemli tapançalar vardı. M.S.Ordu- 
badi. Koltunu döş cibindən; Nə vaxt çıxartdı- 
ğını; Heç bilmədi Ben-Osman. B. Vahabzadə. 

KOLVARİ bax kolşəkilli. 

KOLYURİYA is. [fr.] Fəza sferasının iki 
böyük sferasının adı. 

KOM is. dan. Dəstə, yığın. Qız oğlanı 
qırx kom çubuq sınınca çırpdı. (Nağıl). 

kom-kom zərf Dəstə-dəstə, kol şəklində, 
kol-kol. Damda kom-kom qanqal, sirkan bo- 
zarırdı. İ. Hüseynov. 

KOMA 1 is. Səpələnən, dağılan şeylərin 
təpə halında yığımı; topa, qalaq. Qum ko- 
ması. Torpaq koması. - Hərənin qabağında 
bir zorba koma kül qalandı. C.Məmmədqu- 
luzadə. □ Koma vurmaq - qalaq vurmaq, 
bir yerə yığmaq; toplamaq. Samanı koma 
vurmaq. 

koma-koma zərf Y ığın-yığın, topa-topa, 
dəstə-dəstə, üst-üstə yığılmış halda. Şərqə 

723 




KOMA 

doğru ağır-ağır, koma-koma ııçaşaıı bulud- 
lar birləşir, şəhəri get-gedə qorxunc bir qa- 
ranlıq almağa başlayırdı. A.Şaiq. Əsgərlərin 
çoxu qar üstündə dövrələmə oturmaqdansa 
bu çuxura girməyi məsləhət bilib, birər-ikişər 
koma-koma .. otururdular. Ə.Əbülhəsən. 

KOMA 2 is. Primitiv ev, daxma, daxal. Sı- 
ğınıb dağda yapılmış komaya insanlar ; Dır- 
maşır sərt qayalar üzrə bütün heyvanlar. 
A. Səhhət. Bu əhvalatdan sonra Nadirəııi 
komada əliboş görmək olmazdı. Mir Cəlal. 
Az keçmədi gəlinlər gəlib onun komasını su- 
ladılar, su dolu bir sənək gətirdilər. Ə.Məm- 
mədxanlı. // Ümumiyyətlə, təvazölə və ya 
zarafatla “ev” mənasında. Oturub ac koma- 
sında atanım; Biş-düşün hazır edərdim ana- 
mın. M.Ə. Sabir. [Əlləzoğlıı:] Qız mənim ko- 
mamda nə görüb ki? İ.Hüseynov. 

0 Qiraət koması - kənddə mədəni maarif 
ocağı. [Cahan:] Hər yerdə qiraət koması açı- 
lır.. Ə.Haqverdiyev. Çox yerdə klub, qiraət 
koması, kitabxananın işləri qənaətləndirici 
deyildir. Ə. Sadıq. 

KOMA \yun.\ tib. Bəzi xəstəliklər nəti- 
cəsində özündəngetmə, reflekslərin qan döv- 
ranının, tənəffüsün, mübadilə prosesinin po- 
zulması şəklində təzahür edən ağır hal. Koma 
vəziyyəti. 

KOMACIQ “Koma” söz kiç. 

KOMALAMA "Komalamaq”dan f.is. 

KOMALAMAQ/ Koma vurmaq, bir yerə 
yığmaq, üst-üstə yığmaq; qalaqlamaq, top- 
lamaq. Qumu komalamaq. Taxılı komalamaq. 
- [Ələmdar] dəyirmi stolun üstü ilə səpələnən 
kağızları əli ilə sivirib komaladı. S.Rəhimov. 

KOMALANMA “Komalanmaq”dan f. is. 

KOMALANMAQ məch. və qayıd. Koma 
vurulmaq, koma halma salınmaq, üst-üstə 
yığılmaq, bir yerə toplanmaq; qalaqlanmaq. 
Payız buludları seyrək-seyrək komalanıb aşa- 
ğı yığılır, havanın rütubəti artıb soyuduğu 
daha çox duyulurdu. Ə.Əbülhəsən. 

KOMALAŞMA “Komalaşmaq”dan f.is. 

KOMALAŞMAQ/ Bir yerə yığılmaq, top- 
laşmaq, yığışmaq. Uşaqlar həyətdə komalaş- 
dılar. - [Kitabsatan:] Camaat, burada ko- 
malaşmayın, görən deyəcək, görəsən, yenə 
nə hürriyyətbazlıqdır. Mir Cəlal. Turac, 



KOMANDANLIQ 

kəklik, qırqovul da; Komalaşıb durdu yolda. 
M.Dilbazi. 

KOMALIQ is. Koma olan yer; koma, topa, 
qalaq vurulmuş yer. Bahadır dəftərcəsini 
xeylaq yazandan sonra meşədə gəzirdi. Ko- 
malıqda gəzərkən nəzəri bir ağacın altına 
düşdü. N.Nərimanov. 

KOMANDA is. [fr. kommande, lat. 
commandare-dən] 1. Komandirin, başçının 
müəyyən edilmiş qaydada qısaca şifahi əmri. 
Komandanı yerinə yetirmək. Hücum ko- 
mandası. -Adamlar elə bil ümumi komanda 
ilə Tahirə san baxdılar. M.Hüseyn. // Ümu- 
miyyətlə, amiranə tərzdə qısaca verilən əmr, 
sərəncam. 

2. Hər hansı bir hərbi hissədə başçılıq, 
komandanlıq. ..Mədədov Bədəlovun koman- 
da etdiyi taqıma, Hacıyev isə Xolmoqortsevin 
taqımına getdi. Ə.Əbülhəsən. □ Komanda 
məntəqəsi - komandirin təlim və ya döyüş 
zamanı duraraq öz hissəsini idarə etdiyi xü- 
susi düzəldilmiş yer. Novruz batareya ko- 
mandirinə tapşırıq verib komanda məntəqə- 
sinə tərəf süründü. R.Rza. 

3. Əsgəri hissə, dəstə, yaxud xüsusi vəzifə 
daşıyan kiçik hərbi hissə. Pulemyot koman- 
dası. Keşikçi komandası. 

4. Gəmi heyəti, onun bütün qulluqçuları. 
Gəmi komandası. П Hər hansı bir vəzifəni 
yerinə yetirən adamlar heyəti. Yanğın ko- 
mandası. 

5. Eyni bir idman növü ilə məşğul olan 
idmançılar dəstəsi, kollektivi. “Neftçi” futbol 
komandası. Güləşçilər komandası. Qadın 
basketbol komandası. 

KOMANDAN [alm. kommandier-dən] 
bax komandir. Cavan komandanın da qo- 
canın bu halətinin təsirindən gözləri yaşardı. 
Ə.Haqverdiyev. [Qəhrəman:] Bundan əlavə, 
komandan bir-iki saata qədər bizə kömək 
göndərəcəyinə də söz vermişdi. H.Nəzərli. 

KOMANDANLIQ is. 1 . B a x komandirlik 
1-ci mənada. 

2. top. Qoşunların, hərbi hissələrin və s.- 
nin başında duran komanda heyəti. Cəbhə 
komandanlığı. - Hərbi təlim dövrimdən sonra 
atıcı diviziyası yoxlanıldı və komandanlığın 
əmri ilə bir baş cəbhəyə getdi. S.Rəhimov. 



724 




KOMANDİR 

KOMANDİR [alm.] 1. Hərbi hissə, birləş- 
mə, ya hərbi gəmi başçısı. Polk komandiri. 
Rola komandiri. Gəmi komandiri. - Koman- 
dirin bu əmrinə kimsə etiraz etmədi. S.Hiiseyn. 
Sən bu gündən komandirsən, mən isə sənin 
komissarın. S.Vəliyev. 

2. İstehsalat rəhbərlərinə (mühəndislərə, 
texniklərə) məcazən verilən ad. İstehsalat 
komandirləri. 

KOMANDİRLİK is. 1 . Komandir vəzifəsi. 
Komandirlik kursu. - Hacıyev orta rütbəli 
komandirlikdən hələ bugünkü qədər incimə- 
mişdi. Ə.Əbülhəsən. 

2. Bax komandanlıq 2-ci mənada Ko- 
mandirliyin əmri. 

KOMBAYN [ing.\ Taxıl və texniki bitki- 
lərin yığımında eyni zamanda bir sıra işi 
görən kənd təsərrüfatı maşını. Taxıl kombay- 
nı. Kartofyığan kombayn. Kombayn sürmək. 
- Geniş bir binanın şiferlə örtülmüş taxta- 
puşu, altında çoxlu traktor, kombayn vardı. 
M. İbrahimov. Parlaq günəş işığında sarı 
buğda zəmilərinin içindəki kombaynlar də- 
nizdə üzən balaca gəmiləri xatırladırdı. 
İ. Əfəndiyev. Fərəc kişi dinməz-söyləməz 
kombayna qalxdı. Q. İlkin. // Kömür, süxıır 
və s. çıxarılmasında eyni zamanda bir neçə işi 
görən mürəkkəb maşın. Kömiir kombaynı. 
Torf kombaynı. 

KOMBAYNÇI is. Kombayn işlədən fəhlə, 
kombayn sürən. Kombaynçı ixtisası. Kom- 
baynçıların yarışı. - Kombaynçı nıat-nıəət- 
təl kolxoz sədrinə və qaya kimi lal-kar duran 
kombayna baxırdı. Ə.Əbülhəsən. [Sevinc 
Sonaya:] ..Taxılbiçən bir kombaynçı .. biçin 
yerini öyrənməmiş işə başlamır. Z.Xəlil. 

KOMBAYNÇILIQ is. Kombaynçının işi, 
peşəsi, sənəti. Kombaynçılıq kursu. 

KOMBİNASİYA [lat.] 1. Müxtəlif və ya 
eynicinsli şeylərin bu və ya başqa qayda 
üzrə düzülüşü, birləşdirilməsi. Rəqəmlərin 
kombinasiyası. Səslərin kombinasiyası. 

2. məc. Bir məqsədə çatmaq üçün işlədi- 
lən mürəkkəb üsullar sistemi, kələkbazlıqla 
qurulan işlər, hadisələr. [Sultan:] Bütün bu 
kombinasiya da ancaq sənə aparatda yer 
eləməkdən ötrüdür. İ. Hüseynov. 

3. idm. Oyunda üstünlük, qələbə əldə 
etmək üçün tətbiq edilən cürbəcür üsullar, 



KOMEDİYA 

tədbirlər. Şahmat kombinasiyası. Futbolçu- 
ların kombinasiyası. Kombinasiya düzəltmək. 

4. Paltarın altından geyilən uzun köynək 
şəklində alt qadın paltarı. İpək kombinasiya. 
Qara kombinasiya. 

KOMBİNAT [lat. combinare - birləşmiş] 
1. Texnoloji proses cəhətdən bir-birilə bağlı 
olan bir neçə müəssisəni birləşdirən iri sə- 
naye müəssisəsi, yaxud texnoloji cəhətdən 
bir-biri ilə bağlı olmayan bir sənaye 
sahəsinə aid müəssisələrin inzibati birləş- 
məsi. Siid-ət kombinatı. - ..İpəktoxııyan 
kombinatda yüzlərlə ixtisaslı fəhlə çalışır. 

S.Rəhman. Bizə ət kombinatından belə bir 
ərzə gəlib; Ki, soyuqdan üşüyən mal-qaralar 
qeyzə gəlib. Ə.Vahid. //Yerli sənayedə xırda 
istehsalatlar, yaxud məişət xidməti müəssi- 
sələri birləşməsi. Rayon sənaye kombinatı. 
Məişət xidməti kombinatı. 

2. Zavod və müəssisələr yanında müxtə- 
lif dərəcəli məktəblər birləşməsi. Tədris 
kombinatı. 

KOMBİNEZON [/;-.] Bir-birinə tikilmiş 
kurtka və şalvardan ibarət iş paltarı. [Qızlar] 
kombinezon geymiş, saçlarını yığıb yaylıqla 
bağlamış, dirsəkdən yuxarı gödəkqollu köy- 
nəklərdə həvəslə işləyirdilər. M. İbrahimov. 
Geydiyi kombinezon Şəfiqənin görünüşünü 
dəyişmişdi. H.Seyidbəyli. 

KOMBİNEZONLU sifi Kombinezon gey- 
miş, kombinezonu olan. Konıbinezonlu qız. 

- Yoldaş, bu nədir? - deyə Zahidoğlu kom- 
binezonlu gəncdən soruşdu. S. Rəhimov. 

KOMBİNƏ [lat. combinatio-dan] Kom- 
binasiya edilmiş, birləşdirilmiş, quraşdırıl- 
mış, uyğunlaşdırılmış. □ Kombinə etmək 

- birləşdirmək, uzlaşdırmaq, uyğunlaşdır- 
maq (müxtəlif elementləri bir arada birləş- 
dirmək). 

KOMEDİOQRAF [yun.] bax komediyaçı. 

Cəlil Məmmədquluzadə böyük rus kome- 
dioqrafını şüurlu olaraq özünə müəllim 
iııtixab etmişdi. M. İbrahimov. 

KOMEDİYA [yun. komodia, əsli lat. 
comoedia] 1. Gülməli, məzəli, yaxud sati- 
rik məzmunlu dram əsəri. “Şamdan bəv" 
komediyasında da yazıçı bizi keçmişin iy- 
rənc tiplərindən biri ilə tanış edir. M.Arif. 
[Ü. Hacıbəyov] məhz M.F.Axwıdzadə və 



725 




KOMEDİYAÇI 

C. Məmmədquluzadənin dramaturji üslubunu 
izləyərək., misli görünməmiş komediyalar 
yazmışdır. Ə. Sultanlı. // Bu cür əsərin səhnə 
tamaşası. Qədim vaxtlarda komediyanı уи- 
nanilər gülüş üçün çıxardandılar. N.Nəri- 
manov. 

2. тәс. Gülməli, əyləncəli hadisə haq- 
qında. Bu lap komediya oldu. 

3. məc. Hər hansı bir məqsədlə özünü bu 
və ya başqa rolda göstərmə; riyakarlıq, iki- 
üzlülük. □ Komediya oynamaq - özünü 
riyakarcasına aparmaq. 

KOMEDİYAÇI is. Komediya yazan dra- 
maturq. 

KOMENDANT \fr.] 1. Qalada, yaxud is- 
tehkam halına salınmış rayonda yerləşən 
bütün qoşunların başçısı. Qala komendantı. 

2. Qarnizonda nizam-intizama və hərbi 
xidmətin düzgün aparılmasına nəzarət edən 
zabit. Şəhər komendantı. Lager komendantı. 
- Bakıda komendant patrulları çox olardı. 
Ə.Əbülhəsən. Alman komendantının əmrinə 
görə cənazələr üç gün camaatın gözü qarşı- 
sında qalmalı idi. Ə. Sadıq. 

3. Yollarda ordu hissələrinin və hərbi yük- 
lərin hərəkətinə nəzarət edən şəxs. 

4. Hər hansı bir ictimai binanın, evin mü- 
diri. Ümumi yataqxana komendantı. - [Məz- 
lum:] Bu gündən komendant məni öz yanma 
aparır. S. Vəliyev. 

0 Komendant saatı - hərbi və ya müha- 
sirə vəziyyəti elan edildikdə müəyyən saat- 
larda xüsusi icazə olmadan küçələrə çıxma- 
ğın qadağan edilməsi. 

KOMENDANTLIQ is. 1 . Komendant vəzi- 
fəsi. 

2. Komendantın başçılıq etdiyi idarə (bax 
komendant 2-ci mənada), həmçinin bu 
idarənin yerləşdiyi bina. Komendaııtlıqdan 
icazə almaq. 

KOMENDATURA [alm.] bax komen- 
dantlıq 2-ci mənada. Komendaturcıda işlə- 
mək. - [Güləbətin] hər gün komendaturanı 
ayna kimi silib təmizləyirdi, stollarımızın üs- 
tünə bəzən çiçək də tapıb qoyurdu. M.İbra- 
himov. 

KOMENDÖR [ıng. ] Topçu matros. 

KOMETA [yun. kometes - saçlı ulduz] 
astr. Dumanlı işıq verən ləkə və quyruğa 



KOMİSSAR 

oxşar işıq zolağı şəklində olan göy cismi; 
quyruqlu ulduz. Günəş sistemini 9 səyyarə 
(planet), 1600- ə yaxın kiçik planetlər, mete- 
orlar, kometalar və günəş özü təşkil edir. 
M.Qaşqay. 

KOMİ is. Rusiya Federasiyasının tərkibi- 
nə daxil olan Komi MR-in əsas əhalisini təş- 
kil edən xalq və bu xalqa mənsub adam. 

KÖMİK \yun.] 1 . Komik rollar ifa edən ar- 
tist. [Eyvaz] kolxoz dram dərnəyinin ən yax- 
şı komikidir. Ə.Vəliyev. 

2. məc. Məzəli adam, zarafatcıl. 

KÖMİK sif. [lat.] 1. Komediyaya xas 
olan, komediya ilə bağlı olan. Komik rol. 
Komik süjet. - M.F.Axıındzadənin komedi- 
yaları böyük ictimai məsələləri əlıatə edən, 
komik planda ictimai xarakterlər yaradan 
klassik komediya əsərləri idi. M.İbrahimov. 
[Ü. Hacıbəyov] öz komediyalarında komik 
vəziyyətlərlə bərabər, lirik və dramatik səh- 
nələr də yaradır. Ə. Sultanlı. 

2. Məzəli, gülməli, məzhəkəli. 

KOMİKLİK is. Məzəlilik, komizm. Mə- 
şədi İbadın monoloqları dramaturgiya tari- 
xində öz caıılı komikliyi ilə diqqətəlayiqdir. 
Ə. Sultanlı. 

KOMİNTERN [rus. “Коммунистическии 
ИнтернавдтонаҮһп ixtisarı] tar. Kommunist 
İnternasionalı (1919-cu ildə təsis olunmuş 
və 1943 -cü ildə buraxılmışdır), kommunist 
partiyalarının beynəlxalq birləşməsi (Bey- 
nəlmiləl). 

KOMİSSAR [/i-.] 1. Keçmiş SSRİ-də: üzə- 
rinə ictimai-siyasi, təşkilati və inzibati və- 
zifələr həvalə olunmuş rəhbər şəxs (1918- 
1946-cı illərdə). // Hərbi hissənin döyüş 
qabiliyyəti və siyasi vəziyyəti üçün koman- 
dirlə bərabər cavab verən siyasi rəhbəri 
(1918-1942-ci illərdə). □ Batalyon (polk, 
divizion və s.) komissarı - 1 935- 1 942-ci 
illərdə sovet ordusunda hərbi-siyasi işçilərin 
fərdi adı. Hərbi komissar - hərbi komis- 
sarlığın başında duran şəxs, hərbi komissar- 
lığa rəhbərlik edən, hərbi vəzifəlilərin uçotu, 
orduya çağırışı və s. işlərlə məşğul olan adam. 
Rayon hərbi komissarı. Xalq komissarı - 
1918-1 946-cı illərdə hökumət üzvü, xalq 
komissarlıqlarından birinin başında duran 
adam. 



726 




KOMİSSARİAT 



KOMMUNA 



2. Xarici ölkələrdə: polis vəzifəsini görən 
məmur. 

3. XVII əsrin axırında Fransa burjua inqi- 
labı dövründə: müxtəlif tapşırıqlarla depar- 
tamentlərə və qoşun hissələrinə göndərilən 
Konvent nümayəndəsi. 

KOMİSSARİAT [fr. əsli lat.] bax komis- 
sarlıq. 

KOMİSSARLIQ is. Başında komissar duran 
idarə, orqan. Nə məhəlli komitə, nə ittifaq, 
nə də əmək komissarlığı [Zeynalın] tamamilə 
işdən xaric edilməsinə əsas etibarı ilə etiraz 
edə bilməyirdilər. S. Hüseyn. Komissarlıqdan 
yazıb, baş mühəndis vəzifəsinə təyin üçün 
namizəd istəyirdilər. Mir Cəlal. Qulamın 
yanına onunla eyni komissarlıqda işləyən 
bir işçi gəlmişdi. Ə.Əbiilhəsən. □ Xalq ko- 
missarlığı tar. - Azərbaycanda sovet dövrün- 
də dövlət idarəsi sahələrindən birinə rəhbər- 
lik etmiş mərkəzi orqan (1946-cı ildə nazir- 
liyə çevrilmişdir). Hərbi komissarlıq - hər- 
bi vəzifəlilərin uçotu, orduya çağırışı və çağı- 
rışa qədərki hazırlığı ilə məşğul olan yerli 
hərbi idarə. Göyçəyin ərizəsi hərbi komissar- 
lıqda idi. Ə.Əbülhəsən. [Xasayla] birlikdə 
hərbi komissarlığa beş nəfər getmişdi. Ə. Vəli- 
yev. 

KOMİSSİYA [lat. commissio - tapşırıq] 

1 . Xüsusi bir məqsəd, ya tapşırığı yerinə ye- 
tirmək üçün hər hansı bir idarə, təşkilat ya- 
nında yaradılan orqan və bu orqanın heyəti. 
Seçki komissiyası. Hesablavıcı komissiya. Ko- 
missiya seçmək. - Bakıda keçən il qurulan 
ianə komissiyası qırx beş min manatdan an- 
caq iki vaqon un göndərdi Zəngəzura ki, putu 
iki manatdan satılsın və min manat da gön- 
dərdi Qarabağa. C.Məmmədquluzadə. Başı- 
na dönərəm o komissiyanın ki, Hacı Əliqulu 
ağanın adamını məktəbə götürməsin. Qantə- 
mir. ..Komissiyanın üzvləri təəccüblə Aslana 
baxdılar. M.Rzaquluzadə. 

2. Xüsusi tədbirləri həyata keçirmək üçün 
hökumət tərəfindən yaradılan dövlət idarəsi 
orqanı. Dövlət dil Komissiyası. 

3. Xüsusi mükafat əvəzində görülən tap- 
şırıq. □ Komissiyaya götürmək - müəyyən 
mükafat qarşılığında satmaq üçün qəbul et- 
mək. Komissiyaya vermək - satmaq üçün 
vasitəçiyə vermək. 



KOMİSYON [lat.] bax komissiya. 

[Məmmədova] kəndin abadlıq komisyonu- 
nun üzvüdür. Ə. Sadıq. İkram atasına açıqca 
demişdi ki, maarif nazirliyinə ərizə yazıb ko- 
misyonu mən gətirtmişəm. Ə.Əbülhəsən. 

0 Komisyon mağazası - əhalidən götür- 
düyü şeyləri müəyyən faiz almaq şərtilə sa- 
tan mağaza. 

KOMİSYONÇU is. Ticarət işlərində müəy- 
yən faiz almaq şərtilə vasitəçilik edən şəxs. 

KOMİSYONÇULUQ is. Komisyonçu sə- 
nəti, peşəsi. 

KOMİSYONER [fr.] bax komisyonçu. 

KOMİTƏ [fr. comite, əsli lat. committere 
- tapşırmaq] 1. Hər hansı bir işə rəhbərlik 
edən kollegial orqan. Partiya komitəsi, 
icraiyyə komitəsi. Həmkarlar ittifaqının 
yerli komitəsi. - Bizim burada xəlvət komi- 
təmiz var, hər yerdən bizə xəbər gəlir. 
Ə. Haqverdiyev. 

2. tar. Xüsusi tədbirləri həyata keçirmək 
üçün hökumət tərəfindən yaradılan dövlət 
idarəsi orqanı. 

KOMİZM [yun . komikos-dan] Hər hansı 
bir şeydə gülməli cəhət; məzəlilik, yumor. 
Sözlərində çoxlu komizm var. Rolun komiz- 
mi. Komizmə qapılmaq aktyor üçün nöqsan- 
dır. H Yumor, gülməlilik. 

KOMLAMA “Komlamaq”dan/w. 

KOMLAMAQ bax komalamaq. O, yerə 
döşənmiş böyürtkən kollarını dəhrənin bur- 
nu ilə təmizləyib komlayırdı. S. Rəhimov. 

KOMLANMA “Komlanmaq”dan f.is. 

KOMLANMAQ bax komalanmaq. 

KOMLAŞMA “ K o m I aş m aq ” d a n/.7,s . 

KOMLAŞMAQ bax komalaşmaq. Adam- 
lar isə gah komlaşır, gah kənara çəkilirdilər. 
Mir Cəlal. 

KOMMENTARİYA [lat. commentarium] 
Hər hansı mətnin və ya kitabın şərhi, izahı; 
izahat. 

KOMMENTATOR [lat.] Kommentariyə 
verən; şərhçi, izahçı. 

KOMMUNA [fr.] 1. Əmək və mülk ümu- 
miliyi əsasında birlikdə işləmək və yaşamaq 
üçün birləşmiş kollektiv. Əmək kommuııası. 
Xalq kommunalannda yaradılmış uşaq bağ- 
çaları və körpə evləri qadınların işdə və təh- 
sildə geniş fəaliyyət göstərmələrinə imkan 



727 




KOMMUNAL 



KOMPLEKT 



verirdi. □ Kənd təsərrüfat kommunası 

kənd təsərrüfatı kollektivləşdirilməsinin 
məişət xidməti, istehlak və istehsal alətləri- 
nin tamamilə ellikləşdirilməsinə əsaslanan 
forması. 

2. Fransa və bəzi başqa ölkələrdə: yerli 
inzibati-ərazi vahidi, şəhər və ya kənd tipli 
məntəqə. 

3. tar. İnqilab dövründə bəzi ölkələrdə 
qurulan inqilabi hökumət. □ Bakı kommu- 
nası tar. - 1918-ci ildə Bakı zəhmətkeşləri- 
nin üsyanına rəhbərlik edən inqilabi hökumət. 
Paris kommunası - 1871-ci ildə Parisdə 
üsyan qaldırmış zəhmətkeş kütlələrin inqi- 
labi hökuməti. 

KOMMUNAL sif. [fr.] Şəhər təsərrüfatına 
aid olan. Kommunal təsərrüfatı. Kommunal 
xidməti. Kommunal işləri üçün vəsait artırıldı. 

KOMMUNAR [fr.] tar. 1. 1871-ci ildə Pa- 
ris kommunası iştirakçısı. 

2. Kommuna (1-ci mənada) üzvü. 

KOMMUNİST [fr. əsli lat.] tar. 1. Kom- 
munist partiyasının üzvü. Kommunistlərin 
yığıncağı. 

2. Kommunizm ideyalarına əsaslanan, on- 
ları ifadə edən və həyata keçirən; kommu- 
nizm tərəfdarı. Kommunist partiyası. □ Kom- 
munist İnternasionalı -bax Komintern. 
Kommunist Gənclər İttifaqı -bax kom- 
somol. 

KOMMUNİSTLİK is. Kommunistə xas 
olan sifət və keyfiyyət. 

KOMMUNİZM [fr. əsli lat. communis - 
ümumi] 1 . İstehsal alətlərinin ümumiləşdi- 
rildiyi və xüsusi mülkiyyətin olmadığı ictimai 
quruluş. 

2. Kommunizm cəmiyyəti qurulması haq- 
qında siyasi, iqtisadi və ictimai təlim. 

KOMMUT ASİYA is. [lat.] Müəyyən mə- 
sələnin həlli üçün hesablayıcı maşının kök- 
lənməsi, sazlanması, qurulması. 

KOMMUTÄTOR [lat. commutare - dəyiş- 
mək] 1. Elektrik cərəyanını açıb-bağlayan 
və ya onun istiqamətini dəyişdirən cihaz. 

2. Telefon rabitəsində: telefon xətlərini bir- 
ləşdirən qurğu. Zavod komnıutatoru. Kom- 
mutatorda işləmək. - Kommutatorun qaba- 
ğında mürgüləyən Əsgərin qıvrım saçları 



üzünə tökülmüşdü. S.Rəhimov. [Qız:] Koın- 
mutator otağının pəncərələri bizim qurğuya 
açılır. H.Seyidbəyli. 

KOMMUT ATORÇU is. Kommutatorda iş- 
ləyən adam. Kommutatorçu qız. 

KOMOD [fr.] Dəyişək, müxtəlif tualet 
şeyləri və s. qoymaq üçün siyirməli yastı şkaf 
növü. Güzgü, daraq komodun sol gözündədir. 
- Şəlıla xanım şaqşaraqla komodun siyirmə- 
lərini açdı. S.Rəhimov. Xanpəri komoddan 
bir vərəq kağız çıxartdı. Ə.Vəliyev. 

KOMPANİYA [fr.] bax şirkət. 

KOMPARÄTİVİST [latıncadan] dilç. 
Müqayisəli-tarixi dilçilik mütəxəssisi; dil- 
lərin tədqiqində, ədəbiyyat nəzəriyyəsində 
müqayisəli üsul tətbiq edən alim. 

KOMPARÄTİVİZM [lat. comparativus - 
müqayisəli] Dilçilikdə müqayisəli-tarixi üsul. 

KOMPAS [ital.] Maqnitləşdirilmiş əqrəbi 
həmişə şimalı göstərməklə dünyanın cəhət- 
lərini təyin edən cihaz; qiblənüma. Kom- 
pasla getmək. - Kamil plaşını geyərək kom- 
pas, fotoaparat, durbin və kağızlarını götür- 
dü, çarpayıda yatmış Yadigarı öpdü, anası 
ilə görüşüb küçəyə çıxdı. M.Süleymanov. 

KOMPİLYÄSİYA [lat. compilatio-dan] 
Müstəqil tədqiqat aparılmadan başqalarının 
əsərlərindən istifadə yolu ilə yazılan əsər. 
Kompilyasiya etmək. Kompilyasiya ilə məş- 
ğul olmaq. 

KOMPİLYASİYAÇI is. Kompilyasiya ilə 
məşğul olan adam, kompilyasiya müəllifi. 

KOMPİLYATİV [lat. compilatio-dan] 
Kompilyasiya yolu ilə qurulmuş, kompilya- 
siya mahiyyətində olan. Konıpilyativ əsər. 

KOMPLEKS [lat. complexus - əlaqə] Bir 
vəhdət təşkil edən şeylərin və ya hadisələrin 
məcmusu. Mingəçevir su qovşağı kompleksi. 
□ Kompleks briqada - müxtəlif ixtisaslı 
fəhlələrdən ibarət istehsalat briqadası. Ti- 
kintidə işləyən kompleks briqada. Kompleks 
briqada təşkil etmək. 

KOMPLEKSLİ sif. Kompleks şəklində 
olan; toplu. Üçüncü kompleksli becərmə qur- 
tarmaq üzrədir. (Qəzetlərdən). 

KOMPLEKT [lat. completus - tam, dolu] 
Tam təşkil edən şeylərin toplusu; dəst. Qa- 
zıma komplekti. 



728 




KOMPLEKTLƏŞDİRİCİ 

KOMPLEKTLƏŞDİRİCİ sif. və is. Komp- 
lektləşdirmə işi ilə məşğul olan işçi. Kitab- 
xana kollektorunun komplektləşdiricisi. 

KOMPLEKTLƏŞDİRİLMƏ “Komplekt- 

ləşdirilmək”dən f.is. Dövri mətbuatın komp- 
lektləşdirilməsi. 

KOMPLEKTLƏŞDİRİLMƏK “Komplekt- 
ləşdirmək”dən məch. 

KOMPLEKTLƏŞDİRMƏ “Komplektləş- 
dirmək”don f.is. 

KOMPLEKTLƏŞDİRMƏK f. Bir şeyin 
komplektini düzəltmək, təkmilləşdirib komp- 
lektə çatdırmaq. Jurnalları komplektləşdir- 
mək. Kitabxananı komplektləşdirmək. Bir il- 
lik qəzeti komplektləşdirmək. // Bir idarənin, 
şöbənin və s. tərkibini işçilərlə təmin etmək, 
onların sayını lazımi miqdara çatdırmaq, 
çatışmayan sayını tamlaşdırmaq. İdarənin 
ştatını komplektləşdirmək. Şöbəni ixtisaslı iş- 
çilərlə komplektləşdirmək. 

KOMPLEKTLƏŞMƏ “Komplektləşmək”- 
don f.is. 

KOMPLEKTLƏŞMƏK f. Komplekt şəkli- 
ni almaq, komplektə çatmaq; tamlaşmaq. 

KOMPLEKTLİ sif və zərf Komplekt ha- 
lında; tam, bütün halda. Komplektli məhsul 
buraxmaq. 

KOMPLEKTSİZ sif. Komplekt (tam, bütün) 
şəklində olmayan. Komplektsiz və standart- 
sız məhsul. 

KOMPLİMENT [/i-.] Birisinə iltifat, xoş 
görünmək və ya yaltaqlıq təriqilə deyilən 
xoş söz, tərifli ifadə. Səməd öz müdirinin 
səmimi komplimentl ərindən yenə də çox məm- 
nun olub bığlarını tumarladı. B.Talıblı ...Göv- 
hər Mədədovıuı ehtiyatlı komplimentlərini 
birinci günlər rişxənd kimi qəbul edirdi. 
Ə.Əbülhəsən. □ Kompliment atmaq (de- 
mək) - birinin xoşuna gəlmək üçün ona xoş 
söz söyləmək, iltifat göstərmək. Bizim .. nə 
zarafat üçün, nə də kompliment demək üçiin 
vaxtımız yoxdur. C.Cabbarlı. Birinə göz edir- 
di, birisinə gülümsünürdü və kimisiııə də seç- 
mə bir kompliment deyib nəzərini özünə cəlb 
edirdi. Çəmənzəminli. 

KOMPLİMENTÇİ is. dan. Kompliment de- 
məyi sevən adam. 

KOMPONENT [ lat .] Bir şeyin tərkib his- 
səsi, bir şeyi əmələ gətirən hissələrdən hər 
biri. Mürəkkəb sözün komponentləri. 



KOMPROMİSLİ 

KOMPÖST [ing. ] Heyvan, mineral və ya 
bitki tullantılarının torf, yaxud torpaqla qa- 
rışdırılmasından alman üzvi gübrə. 

KOMPÖSTER [/i-.] köhn. Biletlərə, bank 
çeklərinə və s.-yə yoxlama işarəsi vııran alət. 

KOMPOSTLAŞDIRILMA “Kompostlaş- 
dırmaq”dan /«. 

KOMPOSTLAŞDIRMA f. Komposterlə 
işarə vurmaq. Bileti kompostlamaq. 

KOMPOT [//■.] Sııda qəndlə bişirilmiş təzə 
və ya quru meyvədən ibarət duru yemək; 
xoşab. Qaysı kompotu. Kompot bişirmək. Bil- 
stəkan kompot. - [Aslanovun] xörəkdən son- 
ra cürbəcür çərəz yeməklə, yaxud kompot 
içməklə heç arası yox idi. M. Hüseyn. 

KOMPOZİSİYA [lat.] 1. Ədəbiyyat və in- 
cəsənət əsərlərinin quruluşu və onların his- 
sələri arasında qarşılıqlı əlaqə. Şəklin kom- 
pozisiyası. Romanın kompozisiyası. 

2. Musiqi əsəri. // Müəyyən quruluşu, vəh- 
dəti olan rəssamlıq əsəri haqqında. 

3. Musiqi əsərlərinin yazılması nəzəriy- 
yəsi. Kompozisiya sinfi. Kompozisiyadan mü- 
hazirə. // Musiqi əsərlərinin bəstələnməsi. 

KOMPRADÖR [isp. comprador - alıcı] 
Şərqin bəzi müstəmləkə və asılı ölkələrində: 
xarici kapitalla yerli bazar arasında vasitə- 
çilik edən yerli tacir, kapitalist. 

KOMPRES [//-.] Müalicə məqsədi ilə ağ- 
rıyan yerə qoyulan yaş sarğı. [Doktor] ..qız- 
dırma artdığı zaman [Arazın] başına, ürəyi- 
nə kompres qoyurdu. A. Şaiq. 

KOMPRESSOR [lat.] Havanı, buxarı, qazı 
sıxmaq üçün maşın. Kompressor stansiyası 
(həmin maşınlar olan stansiya). - Kompres- 
sor stansiyasından gələn yeknəsəq guppul- 
tuııım arası kəsilmirdi. M. Hüseyn. 

KOMPRESSORÇU is. xiis. Kompressorda 
işləyən, kompressoru idarə edən. Kompres- 
sorçıı fəhlə. 

KOMPRESSORLU sif. tex. Kompressoru 
olan, kompressorla işləyən. Kompressorlu 
neft quyusu. 

KOMPROMAT is. [faı-s.] Nüfuzdan salma, 
gözdən salma, adına ləkə gətirmə. 

KOMPROMİS [lat. compromissum-dan] 
Qarşılıqlı güzəşt əsasında razılaşma, uzlaşma. 

KOMPROMİSLİ sif. Kompromisə əsas- 
lanan, kompromis yolu ilə olan; güzəştli. 
Kompromisli təklif. 



729 




KOMPYUTER 



KONKI 



KOMPYUTER is. [ing.] Hesablayıcı elekt- 
ron maşın. 

KOMSOMOL [rus. “Коммунистическии 
согоз молодежи”шп ixtisarı] 1. tar. Kom- 
munist Gənclər İttifaqı. 

2. Canlı dildə “komsomolçu” mənasında. 

KOMSOMOLÇU is. tar. Kommunist Gənc- 
lər İttifaqı üzvü. // Sif. mənasında. [Qəhrə- 
man:] Yoldaşlarımın biri nazik, arıq, alagöz- 
lü, parlaq qarasaçlı, diribaş bir komsomolçu 
qız idi. H.Nəzərli. 

KOMSOMOLLUQ is. tar. Kommunist 
Gənclər İttifaqının üzvü olma. 

KONDENSASİYA is. [lat.] Qazvari və ya 
buxovvari maddələrin maye və ya bərk hala 
keçməsi. 

KONDENSATOR [lat. condensare-dən] 
1 .fiz. Külli miqdarda elektriki toplamaq üçün 
cihaz. Kondensatoru sarğılarla birləşdirən 
kimi sarğılardan cərəyan keçəcək və beləlik- 
lə, kondensator boşalacaqdır. M.Süleymanov. 

2. İşlənmiş buxarı soyutmaq üçün cihaz; 
soyuducu. 

KONDİSİONER is. [lat.] Binalarda və ya 
maşınlarda sərinləşdirici qurğu. 

KONDUKTOR [lat. conductor - müşayiət 
edən] Qatarı müşayiət edən, onun təhlükə- 
sizliyinə və düzgün hərəkətinə, yüklərinin 
qorunmasına nəzarət edən dəmiryol işçisi. 
Konduktor Kazımı kadr şöbəsinə çağırıb 
dedilər ki, - sabahdan sən qatar müfəttişi 
olacaqsan! Mir Cəlal. // köhn. Tramvayı, 
avtobusu, trolleybusu müşayiət edən, onda 
qayda-qanuna nəzarət edən, sərnişinlərə bi- 
let satan şəhər nəqliyyatı işçisi. 

KONDUKTORLU sif. Konduktoru olan. 
Konduktorla avtobus. 

KONDUKTORLUQ is. Konduktorun işi, 
vəzifəsi. 

KONDUKTORSUZ sif. Konduktoru olma- 
yan. Konduktorsuz tramvay ( trolleybus ). 

KONFEDERASİYA [lat.] 1. Müxtəlif təş- 
kilatların birləşməsi, ittifaqı. Latııı Ameri- 
kası zəhmətkeşlərinin konfederasiyası. 

2. Ümumi bir məqsədi həyata keçirmək 
üçün (öz müstəqilliklərini saxlamaq şərtilə) 
birləşmiş dövlətlərin ittifaqı. 

KONFERANSYE \fr.] Konsert proqramı- 
nın nömrələrini elan edən və bəzən nömrə- 



lər arasında tamaşaçıları məşğul edən artist. 
Lətifənin yaxşı tanıdığı koııferansye cavan 
fəhlələrin özlərindən deyildi. M.Hüseyn. 

KONFERANSYELİK is. Konferansyenin 
işi, peşəsi. 

KONFESSİONAL is. [lat.] Dini, dinə aid 
olan. 

KONFET [ital. əsli lat.] Adətən kiçik pli- 
tə, yastı həb, kiçik şar və s. şəklində şirniy- 
yat məmulatı; şirni. Konfet fabriki. Konfet 
qutusa. - iyirmi-otuz adam qız evində yeyib- 
içib, hərə cib yaylığına yarım girvənkə, yaxud 
bir giıyənkə noğul, şirni, konfet, qənd bağ- 
layıb götürər, gedərlər. R. Əfəndiyev. Cəlal, 
ağzında konfet, gəlib durur qapıda, övrətlərə 
baxır. C.Məmmədquluzadə. Sonra Həbib qıza 
iki konfet verdi, qız səmimi halda məsum- 
məsum güldü. Ə.Vəliyev. 

KONFETTİ [ital.] Təntənəli ziyafətlər- 
də, maskaradlarda iştirakçıların bir-birinin 
başına səpdikləri əlvan kağız piləklər. 

KONFRANS [lat.] Müəyyən məsələləri 
müzakirə və həll etmək üçün partiya, icti- 
mai və s. təşkilat nümayəndələrinin, habelə 
hökumət nümayəndələrinin müşavirəsi, yı- 
ğıncağı. Elmi konfrans. Beynəlxalq konfrans. 
- Keçən bazar ertəsi günü flrqə klubunda 
teatr konfransı çağırılmışdı. C.Məmməd- 
quluzadə. Beş-altı ay əvvəldən başlayaraq, 
ara-sıra Məsməyə klub, konfrans kimi icti- 
mai yerlərdə rast gələrdim. S. Hüseyn. Həsən 
Tiflisdə çağırılan konfransdan qayıdanda 
iki dolu [zənbil] Zaqatala tütünü gətirirmiş. 
Qantəmir. 

KONKÄ [rus.] köhn. Tramvayın tətbiqinə 
qədər vaqonları atla hərəkətə gətirilən şəhər 
dəmir yolu, habelə bu yolda işləyən vaqon. 
[Zərbəli:] Usta, getdim yolda ətəklədim, bir 
qapaz vurdu yıxıldım, mən durunca mindi 
konkaya qaçdı. Ə.Haqvcrdiyev. Şəhərdə gəz- 
məyə mindən ziyada faytonlar; Nə qədər av- 
tomobil, çoxlu konkalar varmış. Ə.Nəzmi. 
Telefon küçəsində konka gözləyənlərin sayı 
hər günkiindən çox idi. M.S. Ordubadi. 

KONKAÇI is. köhn. Konka süıücüsü. Kon- 
kaçı koııkanı dayandırdı, qamçını konkanın 
içinə atıb dedi: Gəl özün sür! M.S. Ordubadi. 

KONKİ [rus. ] idm. Buz üstündə sürüşmək 
üçün ayaqqabıya taxılan dəmir xizəkciklər. 



730 




KONKRET 



KONSERV 



KONKRET sif. [lat. concretus - qatı, sıx] 
Tam, dəqiq, aydın, müəyyən, qəti, real möv- 
cud olan ( abstrakt əksi). Konkret fakt. Konk- 
ret misal. Konkret məsələ. Konkret cavab 
vermək. Konkret iş. 

KONKRETLƏŞDİRİLMƏ “Konkretləşdi- 
rilmək”dən f.is. 

KONKRETLƏŞDİRİLMƏK məcli. Konk- 
ret hala salınmaq; müəyyənləşdirilmək. 

KONKRETLƏŞDİRMƏ "Konkretləşdir- 
mək”dən f.is. 

KONKRETLƏŞDİRMƏK/ Bir şeyə əyani 
xarakter vermək, konkret hala salmaq; mü- 
əyyənləşdirmək. Gülşən bəzi məsələləri konk- 
retləşdirmək, aydınlaşdırmaq üçün sabah 
partiya komitəsi katibinin yanına getməyə 
hazırlaşır. Ə. Vəliyev. 

KONKRETLƏŞMƏ “Konkretləşmək” dən 
f.is. 

KONKRETLƏŞMƏK f Konkret hala düş- 
mək, müəyyənləşmək, tam aydın şəkil almaq. 
..Həyatda hər kəsin eşitdiyi, özünə görə tə- 
səvvür etdiyi və bəzən sövqi-təbii ilə dərk 
etdiyi bir məfhum [Veys] üçün konkretləşdi. 
Ə.Əbülhəsən. 

KONKRETLİK is. Müəyyənlik, aydınlıq, 
qətilik. Bəli, konkretlikdən, yəni müəyyən və 
ııəqdi bir işdən yapışıb çalışmaq - ünıum- 
xalq işi üçün çalışmaqdır. S. Rəhimov. 

KÖNKURS [lat. concıırsus - toqquşma] 
Vəzifə tutmaq, mükafat almaq və s. üçün 
iştirakçılardan ən yaxşısını seçmək məqsə- 
dilə düzəldilən yarış; müsabiqə. Konkurs 
imtahanı. Koııkursda iştirak etmək. Konkurs 
sərgisi. - Uzağa niyə gedək, gəl sənə keçə- 
ııilki konkursdan deyim. S. Rüstəm. 

KONQLOMERAT [lat.] 1. Müxtəlif cinsli 
şeylərin və ya hissələrin mexaniki, təsadüfi 
birləşməsi. 

2. geol. Başqa süxurla birləşmiş müxtəlif 
minerallardan ibarət süxur. 

KONQRES [lat. congressus - iclas] 1. Ge- 
niş miqyaslı beynəlxalq qurultay, müşavirə, 
yığıncaq. Ümumdünya analar konqresi. Həm- 
karlar ittifaqlarının ümumdünya konqresi. 

2. ABŞ-da və bəzi Latın Amerikası ölkə- 
lərində qanunverici orqanın (parlamentin) adı. 

3. Bəzi ölkələrdə siyasi partiya və təşki- 
latların adı. Hindistan milli konqresi. 



KONQRESMEN [ing.] Konqres (2-ci 
mənada) üzvü. 

KONQRUYENT sif. [lat.] riyaz. Bir-birinin 
üzərinə qoyulduqda düz gələn. 

KÖNSENTRAT [lat. concentratio-dan] 

1 . Quru və preslənmiş halda hazırlanan hazır 
ərzaq məhsulu. 

2. k.t. Yüksək keyfiyyətli qidalı maddə- 
lərdən ibarət heyvan yemi. 

3. məd. Faydalı qazıntılardan saflaşdırma 
yolu ilə alınan filiz. 

KONSENTRİK [lat. con - birgə və centrum 

- mərkəz] riyaz. Ümumi mərkəzli, ümumi 
mərkəzi olan. 

KONSENTRİKLİK is. riyaz. Konsentrik 
fiqurun halı, ümumi mərkəzi olma. 

KONSEPSİYA [lat.] Hər hansı bir hadisə 
haqqında əsas fikir; görüşlər sistemi. İnkişaf 
haqqında bir-birinə zidd iki konsepsiya - 
dialektik və metafizik konsepsiya mövcuddur. 

KONSERN [ing. concem] 1 . Çoxlu ticarət- 
sənaye müəssisələrinin iri kapitalist inhisarı 
formalarından biri kimi vahid maliyyə rəh- 
bərliyi altında birləşməsi. 

KONSERT [ital.] 1. Bir sıra musiqi, balet 
əsərlərinin, estrada və s. nömrələrinin mü- 
əyyən proqram əsasında kütləvi surətlə ifa 
olunması. Simfonik konsert. Kamera konserti. 
Estrada konserti. Gecə institutumuzda kon- 
sert vardı. İ. Əfəndiyev. 

2. Orkestrin müşayiəti ilə bir musiqi aləti 
tərəfindən ifa olunmaq üçün yazılmış iri 
musiqi əsəri. Tarla orkestr üçün konsert. 
Skripka üçün konsert. 

KONSERTİNO [ital.] 1. Altıbucaqlı qar- 
mon şəklində musiqi aləti. Koıısertino çal- 
maq. 

2. Konsert (2-ci mənada) tipli, lakin ondan 
kiçik musiqi əsəri. Koıısertino bəstələmək. 

- Kiçik həcmli konsertlərə koıısertino deyi- 
lir. Ə.Bədəlbəyli. 

KONSERTMEYSTER [alın, konzertmeis- 
ter] 1 . Simfonik orkestrdə solist və ya birin- 
ci skripkaçı, arfaçı və s. 

2. Oxuyacaqları şeyləri öyrənməkdə mü- 
ğənniyə kömək edən müşayiətçi - pianoçu. 

KONSERV [fr. conserves] Xüsusi işləmə 
(duzlama, bişirmə, mikrobsuzlaşdırma) yolu 
ilə hazırlanıb germetik (kip) bağlanmış ban- 



731 




KONSERVAÇAN 

kalara doldurulmuş yemək şeyləri. Balıq kon- 
servi. Ət konservi. - [Döyüşçülər] arxa çan- 
talarından çıxarıb konservi açır, ortalığa çö- 
rək qoyurdular. Ə.Əbülhəsən. [Cavad] kür- 
künün cibindən çıxardığı konservi bir ağsaq- 
qal kişiyə uzadaraq gülümsündü.. Ə. Vəliyev. 

KONSERVAÇAN is. Konserv qablarını aç- 
maq üçün alət. Bıçağın iiç-dörd tiyəsi, qay- 
çısı, dırnaqtutanı, koııservaçanı, vintburanı, 
tıxacçıxardanı vardı. M. Hüseyn. 

KONSERVATURİYA [it al.} Ali musiqi 
məktəbi. Ü.Hacıbəvov adma Azərbaycan 
Dövlət Konservatoriyası. Konservatoriyaya 
daxil olmaq. - [Rəhim:] Mən müharibədən 
əvvəl Bakıda Dövlət Konservatoriyasının va- 
nında onillik mıısiqi məktəbində oxuyurdum. 
Ə. Sadıq. Konservatoriyanın tələbə və müəl- 
limlərinin qüvvəsi ilə tez-tez müsamirələr 
verilir. 

KONSERVÇİ is. Konserv sənayesi işçisi. 

KONSERVLƏMƏ “Konseıvləmək”dən/w. 

KONSERVLƏMƏK f. 1 . Ərzağı konserv 
halına salmaq, konserv hazırlamaq. Balığı 
konservləmək. Əti konservləmək. Badımcanı 
koııservləmək. 

2. xüs. Xüsusi surətdə işləməklə və xüsu- 
si şəraitdə saxlamaqla xarab olmaqdan, kor- 
lanmaqdan qorumaq, mühafizə etmək. Qanı 
konservləmək. 

KONSERVLƏŞDİRİCİ is. və sif. Konserv 
edən, konservə çevirən. 

KONSERVLƏŞDİRİLMƏ “Konservləş- 
dirilmək”dən f.is. 

KONSERVLƏŞDİRİLMƏK “Konservləş- 
dirmək”dən məch. Bir ton pomidor kon- 
servləşdirildi. - Albalını yaş halda çox sax- 
lamaq olmaz, lakin o dondurulduqda və di- 
gər üsulla konservləşdirildikdə yaxşı qalır. 

KONSERVLƏŞDİRİLMİŞ /w. 1. Konserv 
halına salınmış, konservə çevrilmiş. Konserv- 
ləşdirilmiş tərəvəz. 

2. xüs. Xüsusi üsullarla işlənərək saxlan- 
mış, mühafizə olunmuş. Konservləşdirilmiş 
qan. 

KONSERVLƏŞDİRMƏ “Konservləşdir- 
mək”dən f.is. Azərbaycan Qanköçürnıə İnsti- 
tutunun xəstəxana və qanı koııservləşdirmə 
şöbəsi vardır. 

KONSERVLƏŞDİRMƏKbax konservlə- 
mək. İnstitutun laboratoriyaları qan sistemi 



KONSTİTUSİYA 

xəstəliklərinin öyrənilməsi, qanı koııservləş- 
dirmək .. sahəsində xeyli iş görmüşdür. 

KONSERVLƏŞMƏ “Konservləşmək”- 
dən f.is. 

KONSERVLƏŞMƏK f. Konserv halına 
düşmək, konservə çevrilmək. 

KONSESSİYA [lat.] 1. Ölkə daxilində sə- 
naye müəssisələri təşkil etmək, faydalı qa- 
zıntıları çıxarmaq və s. üçün müəyyən şərt- 
lərlə dövlətlə ayrı-ayrı kapitalistlər və ya şir- 
kətlər arasında bağlanan müqavilə. 

2. Bu müqavilə əsasında təşkil edilmiş 
müəssisə. 

KONSESSİYAÇI is. Konsessiya sahibi. 

KONSİLİUM [lat.] Çətin hallarda xəstə- 
liyi, onun müalicə üsullarını müəyyənləşdir- 
mək üçün düzəldilən həkimlər müşavirəsi. 
Konsilium təyin etmək. - Ertəsi gün Zəki ən 
məşhur həkimlərdən bir konsilium təşkil etdi. 
A.Şaiq. 

KONSLAGER [rus. KOHqeı-iTpaqııoıııiMÜ 
лагерв, əsli lat. concentratio və alnı, lager] 
Məhbusları, hərbi əsirləri təcrid etmək üçün 
düşərgə; həbs düşərgəsi. 

KONSONÄNS is. [ fr .] Musiqidə səs uy- 
ğunluğu, ahəng. 

KONSONANT is. [lat.] Samit səs. 

KONSORSİUM [lat. consortium - iştirak] 
Birgə maliyyə əməliyyatı aparmaq üçün bir 
neçə bankın, yaxud bankirin iri inhisarçı bir- 
liyi. Beynəlxalq neft konsorsiumunun fəaliy- 
yəti haqqında saziş. 

KONSÖRT is. [lat.] Britaniyada kraliça- 
nın əri. 

KONSPEKT [lat. conspectus - xülasə] 
Bir mühazirənin, məruzənin, nitqin, əsərin 
məzmununun qısaca xülasəsi, qeydi. Koııs- 
pekt tutmaq. Mühazirələrin konspekti. Kons- 
pektdən istifadə etmək. - Mədəd oxuduğu- 
nun koııspektini çıxartdı. Ə.Vəliyev. 

KONSPİRÄSİYA [lat. conspiratio - sui- 
qəsd] Öz fəaliyyətini və üzvlərini gizli sax- 
lamaq üçün gizli təşkilatın işlətdiyi üsullar. 
Koııspirasiya işi. H Sirr saxlama. 

KONSPİRATİV sif. [lat. conspiratio - “sui- 
qəsd”dən] Gizli. 

KONSPtRATİVLİK is. Gizlilik. 

KONSTİTÜSİYA [lat. constitutio - quru- 
luş] Bir dövlətin ictimai və dövlət qurulu- 



732 




KONSTİTUSİYAÇI 

şırnu, seçki sistemini, dövlət orqanlarının 
fəaliyyət və təşkilat prinsiplərini, vətəndaş- 
ların əsas hüquq və vəzifələrini müəyyən 
edən əsas qanunu. Azərbaycan Konstitusi- 
yası. Demokratik konstitusiya. Konstitusiya- 
nın maddələri. 

KONSTİTUSİYAÇI is. və sif. Konstitusiya 
tərəfdarı (olan). 

KONSTİTUSİYALI sif. Konstitusiyası olan, 
konstitusiyaya əsaslanan. Konstitusiyalı döv- 
lət quruluşu. Konstitusiyalı idarə üsulu. 
□ Konstitusiyalı monarxiya - padşahın hü- 
quqlarının konstitusiya ilə məhdudlaşdırıl- 
dığı dövlət quruluşu. 

KONSTRÜKSİYA [lat.] 1. Hər hansı bir 
tikilinin, qurğunun, mexanizmin hissələrinin 
qarşılıqlı yerləşməsi, quruluşu, habelə bu cür 
quruluşlu tikilinin, qurğunun, mexanizmin 
özü. Binanın konstruksiyası. Körpünün kons- 
truksiyası. Köhnəlmiş konstruksiya. 

2. tex. Mürəkkəb qurğunun, tikilinin qa- 
baqcadan hazırlanan və sonradan onun tər- 
kibinə daxil edilən ауп-ауп hissələri. Dəmir- 
beton konstruksiyalar. Ağac konstruksiyalar. 

KONSTRUKTİVİST [lat. constructio-dan] 
Konstruktivizm tərəfdarı. 

KONSTRUKTİVİZM [lat.] XX əsr me- 
marlığında: konstruksiyanı binanın ifadəli- 
liyinin başlıca amili hesab edən, binanın za- 
hiri görkəmini onun müasir konstruksiya- 
sında görən, bu işdə yalnız mücərrəd və 
həndəsi formalardan istifadə edən formalist 
cərəyan. Bir cərəyan kimi konstruktivizm ədə- 
biyyat və musiqidə də öz əksini tapmışdır. 

KONSTRUKTOR [lat. constructio-dan] 

1 . Konstruksiya düzəldən mütəxəssis. Təyya- 
rə konstruktoru. Baş konstruktor. 

2. Uşaqların quraşdırıb müxtəlif şeylər 
düzəltməsi üçün içində müxtəlif hissələr, 
detallar olan qutu. 

KONSTRUKTORLUQ is. Konstruktorun 
peşəsi, sənəti. 

KONSUL [lat.] 1. Bir dövlətin başqa bir 
dövlətin müəyyən məntəqəsində öz dövlə- 
tinin və onun vətəndaşlarının hüquqlarını 
təmsil və müdafiə edən vəzifəli şəxs. Azər- 
baycan konsulu. Konsul vəzifəsi. - Biz təəc- 
cüb elədik ki, bugünkü gündə konsulun qa- 
pısında artıq adam görsənmir. C.Məmməd- 



KONTEYNER 

quluzadə. [Əliqulu:] [İran əhli] məni tanıyıb 
konsula məlum edər.. S.S.Axundov. 

2. tar. Qədim Romada respublika dövrün- 
də: seçilən yüksək vəzifəli iki şəxsin hər 
birinin titulu, habelə belə titulu olan adam. 

3. tar. Fransada konsulluq dövründə: qeyri- 
məhdud hakimiyyət verilmiş üç şəxsin titu- 
lu, habelə bu cür titulu olan adam. 

KONSULXANA is. [lat. consul və fars. 
xanə] Bir dövlətin, başqa bir dövlətin mü- 
əyyən məntəqəsində konsulun başçılıq et- 
diyi nümayəndəliyi, habelə həmin nümayən- 
dəliyin yerləşdiyi bina. Vladiqqfqazda hətta 
ədiblərimiz Molla İsmayılın səsini eşidəndə 
siçan dəliyini satın alıb koıısulxanalarda giz- 
lənirlər. C. Məmmədquluzadə. Bəhram şəhər- 
dəki iran konsulxanasında katiblik edirdi. 
Çəmənzəminli. Müsyö Qanıel ingilis konsul- 
xanasında özünə məxsus edilən otaqda isti- 
rahətə çəkildi. Qantəmir. 

KONSÜLLUQ is. 1 . Konsul vəzifəsi. Kon- 
sulluq etnıək. //bax konsulxana. 

2. tar. Qədim Romada: respublika zamanı 
konsulun dövləti idarə etdiyi dövr. 

3. tar. Fransada: Napoleon Bonapartın 
9 noyabr 1799-cu ildəki (18 brumer) çevri- 
lişindən 1804-cü ildə imperiya elan edildiyi 
vaxta qədərki dövr. 

KONSULTASİYA [lat.] 1. Bax məsləhət. 

2. Hər hansı bir məsələyə dair mütəxəs- 
sislər müşavirəsi. 

3. Bax məsləhətxana. 

KONTAKT [lat. contactus - toxunma] 
Elektrik xətlərinin (məftillərinin) bir-birinə 
toxunması. Elektrik xəttində kontakt var. Kon- 
takt lövhəsi. Kontakt aparatı. H Elektriklə iş- 
ləyən nəqliyyat vasitələrində elektrik məf- 
tillərinin bitişməsini təmin edən qurğu. 

KONTEKST [lat. contextus - möhkəm 
əlaqə] Mətnin (ona daxil olan ayrıca söz və 
ya ifadənin mənasını müəyyən etmək üçün) 
mənaca bitmiş hissəsi. Dil və ifadə tərzi haq- 
qında danışanda sözləri kontekstdən ayırıb 
təhlil etmək doğru deyil. R.Rza. 

KONTEYNER [ing.] xiis. Qablaşdırılmış 
yüklərin daşınması üçün böyük yeşik. Kon- 
teynerləri vaqondan boşaltmaq. Konteynerlə 
yük göndərmək. - Ustanın söhbətindən gö- 
ründü ki, konteynerlər tətbiq olunan yerdə 
avtomaşınların da işi azalır. Mir Cəlal. 



733 




KONTINENT 



KONTUR 



KONTİNENT [ lat .] coğr. Qitə, materik. 

KONTİNENTAL sif. [əsli lat.] Kontinent 
(qitə) üçün səciyyəvi olan, kontinentdə (qi- 
tədə) olan. Kontinental xüsusiyyət. □ Kon- 
tinental iqlim coğr. - çox dəyişkən, yayı 
isti, qışı isə çox soyııq olan iqlim. 

KONTİNENT ALLIQ is. Kontinental 
xassədə olma, dəyişkənlik (iqlim haqqında). 
iqlimin kontinentallığı. 

KONTİNGENT [lat.] xüs. 1. Hər hansı bir 
kollektivi (müəssisəni, idarəni, təşkilatı) təş- 
kil edən adamlar heyəti. 

2. Xarici ticarətdə: bəzi malların ixracı və 
idxalı üçün qoyulan norma. 

KONTİNGENTLƏŞDİRİLMƏ “Kontin- 
gentləşdirilınək”dən/is. 

KONTİNGENTLƏŞDİRİLMƏK məch. 
Kontingenti müəyyən edilmək; heyəti, miq- 
darı müəyyənləşdirilmək. 

KONTİNGENTLƏŞDİRMƏ “Kontingent- 
ləşdirmək”dən f.is. 

KONTİNGENTLƏŞDİRMƏK / Kontin- 
gentini müəyyən etmək; heyətini, miqdarını 
müəyyənləşdirmək. 

KONTOR [alm. kontor,/ - , komptoir-dən] 
idarə və ya müəssisələrin inzibati təsərrüfat 
şöbələrinin ümıımi adı. Zavod kontoru. Kon- 
torda işləmək. H Belə şöbə və ya idarənin 
yerləşdiyi bina. Rabitə kontoru. - Araz işdən 
sonra birbaş kontora gəldi. A. Şaiq. ..Şlya- 
pasını unutduğunu isə yalnız kontorda başa 
düşdü. S. Rəhman. 

KONTORÇU is. köhn. Kontor xidmətçisi, 
kontorda işləyən adam. // Kontor müdiri. 

KONTORKA [rus. ] Əsasən ayaq üstə da- 
yanıb işləmək üçün səthi maili hündür yazı 
stolu. 

KONTRABÄND(A) [ital.] Qadağan olun- 
muş, yaxud gömrük verməli olan malların 
gizli surətdə dövlət sərhədindən keçirilməsi; 
qaçaqçılıq. Kontrabanda ilə məşğul olmaq. 
H Gizli olaraq dövlət sərhədindən keçirilən 
qaçaq mal. // Sif. mənasında. Biri deyirdi ki, 
bunlar xəlvətcə o taydan koııtraband malı 
keçirib satırlar. C. Məmmədquluzadə. 

KONTRABAND(A)ÇI is. Kontraband(a) ilə 
məşğul olan; qaçaqçı. Kontrabandçıları ta- 
pıb gətirdilər. M. S. Ordubadi. 

KONTRABAND(A)ÇILIQ is. Kontra- 
band(a) ilə məşğul olma; qaçaqçılıq. 



KONTRABÄS [ital.] Simfonik orkestrin 
tərkibinə daxil olan həcmcə ən böyük, səs- 
lənmə cəhətdən ən aşağı səsi olan simli 
musiqi aləti. Daşıdığı adından bəlli olduğu 
kimi, simli orkestrin tərkibi yalnız simli musi- 
qi alətlərindən ( skripka , alt, violonçel və kont- 
rabas) ibarətdir. Ə.Bədəlbəyli. 

KONTRABASÇI is. Kontrabas çalan mu- 
siqiçi. 

KONTR-ADMİRAL [fr.] Donanmada: ilk 
(kiçik) admiral rütbəsi və belə rütbəsi olan 
şəxs. 

KONTRAKT [lat.] Müqavilə, bağlaşma. 

KONTRAKTASİYA [lat.] Müqavilələr 
əsasında kənd təsərrüfatı məhsulları təda- 
rükü sistemi; bağlaşma. 

KONTRÄLTO [ital.] mus. Ən bəm qadın 
səsi. // Bu cür səsi olan müğənni (qadın). 

KONTRAMÄRKA [fr.] Teatr, sirk və s. 
tamaşalara pulsuz baxmaq hüququ verən ta- 
lon, pətə. // Tamaşa zalından çıxan tamaşa- 
çıya yenidən zala qayıtmaq üçün verilən və 
bileti əvəz edən talon, pətə və ya başqa şərti 
şey. 

KONTRAPÜNKT [alm.] mus. 1. Eyni za- 
manda səslənən iki və ya bir neçə müstəqil 
səsi, havanı, melodiyanı çoxsəsli musiqi əsə- 
rində harmonik birləşdirmə sənəti. 

2. Musiqi nəzəriyyəsinin belə birləşmə- 
ləri, onların xüsusiyyətlərini öyrənən sahəsi. 

KONTRİBUSİYA [lat.] Müharibədən son- 
ra qalib dövlətin məğlub dövlətdən məcburi 
surətdə almalı olduğu pul; təzminat. // Mü- 
haribə zamanı tutulmuş yerlərin əhalisindən 
düşmən tərəfindən alman məcburi vergi və 
ya pul. 

KONTROL [fr.] Nəzarət, yoxlama, təftiş. 

KONTROLLUQ is. Kontrolun işi, vəzifəsi; 
nəzarətçilik. □ Kontrolluq etmək (eləmək) 
- üzərində kontrol (nəzarət) etmək. 

KONTROLSUZ sif. və zərf Üzərində 
kontrol (nəzarət)) olmayan (olmadan). Kont- 
rolsuz işləmək. 

KONTROL YOR [fr.] 1. Bir şeyi kontrol 
etmək, yoxlamaq vəzifəsini daşıyan şəxs; 
nəzarətçi. 

2. xüs. istehsal prosesində bir şey üzərində 
kontrol aparan cihaz. 

KONTUR [//■.] 1. Bir şeyin qrafik xətlərlə 
xarici təsviri; bir şeyi çevrələyən xətt; çevrə. 



734 




KONTUZİYA 

2. elektr. və rad. Keçiricilərin qapalı 
dövrəsi. 

0 Kontur xəritə - coğrafi adlar yazılma- 
mış tədris xəritəsi. Kontur xətt - qırıq-qırıq 
xətt, nöqtələrdən ibarət olan xətt. 

KONTÜZİYA [lat.] Mərmi partlayışı, uç- 
qun və s. nəticəsində dəriyə zərər vermədən 
bədənin müxtəlif yerlərində əmələ gələn 
zədə, əziklik, şikəstlik. 

KONTUZİYALI sif. Kontuziyası olan. Kon- 
tuziyalı adam. 

KONUS [lat. conus, əsli yun. konos] 
1 . riyaz. Düzbucaqlı üçbucağın, bir kateti ət- 
rafında fırlanması nəticəsində əmələ gələn 
həndəsi cisim, fiqur. Konus çəkmək. 

2. Konusa oxşayan hər hansı bir şey. Gün 
də konusa bənzəyən Sağsağan dağmın ardın- 
dan qalxıb meşələri, tikinti sahəsini işıqlan- 
dırırdı. I. Əfəndiyev. 

KONUSAOXŞAR bax konusşəkilli. Ko- 

ııusaoxşar təpə. 

KONUSAOXŞARLIQ bax konusşəkillilik. 

KONUSŞƏKİLLİ sif. Konusaoxşar, konus 
kimi, konus şəklində olan. Konusşəkilli dağ. 

KONUSŞƏKİLLİLİK is. Konus şəklində 
olma, konusa oxşama. 

KONUSVARİ bax konusşəkilli. 

KONUSVARİLİK bax konusşəkillilik. 

KONVENSİYA [lat.] Xüsusi bir məsələyə 
dair beynəlxalq saziş, müqavilə. Konvensiya 
bağlamaq. Dəmiryol konvensiyası. 

KONVENT [lat. conventus-dan] Bəzi öl- 
kələrdə: xüsusi qanunvericilik hüququna ma- 
lik olan seçkili orqanların adı; şura, məclis. 
□ Milli konvent - XVIII əsrin axırlarında 
Fransa burjua inqilabı dövründə milli məclis. 

KONVERSİYA [lat. conversio-dan] Vaxtı 
ilə buraxılmış dövlət istiqrazı şərtlərinin də- 
yişilməsi (faizin azalması, ödəmə vaxtının 
dəyişilməsi və s). 

KONVERT [fr.] 1. Bax zərf 1-ci mənada. 
Tərlan konverti cibindən çıxartdı, tez açıb 
məktubu oxumağa başladı. M. Hüseyn. Həsən 
cavab əvəzinə cibindən bir konvert çıxara- 
raq Dilarava uzatdı. M. İbrahimov. 

2. Südəmər uşaqlar üçün konvert şəklin- 
də tikilmiş bələk. Uşağı konvertə qoymaq. 

KONVEYER [ing.] İşlənib hazırlanma pro- 
sesində olan məmulatı bir yerdən başqa yerə 



KONYUKTİVİT 

ötürmək, yaxud nəql etmək üçün arasıkə- 
silmədən hərəkət edən nəqliyyat qurğusu. 
Konveyer sistemi. Konveyeri quraşdırmaq. 

0 Konveyer kimi - bir-birinin ardınca, 
birisindən o birisinə. 

KONVEYERÇİ is. Konveyerin hərəkətini 
idarə edən fəhlə. 

KONVEYERLƏŞDİRİLMƏ “Konveyerləş- 
dirilmək”dən/;'s. 

KONVEYERLƏŞDİRİLMƏK məcli. Kon- 
veyerlə təchiz edilmək, konveyer sisteminə 
keçirilmək. Tikiş sexi konveyerləşdirildi. 

KONVEYERLƏŞDİRMƏ “Konveyerləş- 
dirmək”dən f.is. 

KONVEYERLƏŞDİRMƏK/ Konveyerlə 
təchiz etmək, konveyer sisteminə keçirmək. 
İstehsalı koııveyerləşdirmək. 

KONVEYERLİ sif. Konveyeri olan, kon- 
veyerləşdirilmiş, konveyer tətbiq edilmiş. 
Koııveyerli sex. 

KONVOY [holl.] 1. Mühafizə məqsədilə 
və ya qaçmağın qarşısını almaq üçün birisi- 
ni müşayiət edən silahlı dəstə. Konvoy dəs- 
təsi. II Həmin dəstədə xidmət edən adam. 

- Yaxşı qulluq göstərən konvoy onun döşün- 
dən itələyib qoymadı. M.Hüseyn. 

2. Müharibə vaxtı nəqliyyat və ticarət gə- 
milərini yolda düşməndən qorumaq üçün 
onları müşayiət edən gəmi və ya təyyarə 
dəstəsi. Konvoy gəmisi. 

KONYAK [Fransanın cənubundakı Konyak 
(Cognac ) şəhərinin adından] Müxtəlif üzüm 
şərablarının distilləsi və uzun müddət palıd 
çəlləklərdə saxlanılması yolu ilə hasil edi- 
lən tünd spirtli içki. ‘ ‘Göy göl" konyakı. Beşul- 
duzlu konyak. Konyak zavodu. Konyak şüşəsi. 

- Meyxanada dostlar bir-birinin sağlığına 
hərəsi altı böyük rumka konyak vurdular və 
yaxşı Göyçə balığının kababını məzə etdilər. 
E. Sultanov. Konyak içilə su yerinə bəzmi- 
səfadə; Sərməst ola, şənlik eləyə atlı, piyadə. 
Ə. Qəmküsar. 

KONYUKTİV 1 [lat.] qram. Felin şərt for- 
ması. 

KONYUKTİV 2 [lat. conjunctivus - birləş- 
dirici-dən] anat. Gözün, göz qapağının içə- 
ridən üstünü və göz almacığının qabaq his- 
səsini örtən selikli qişası. 

KONYUKTİVİT [lat. conjunctivus - birləş- 
dirici-dən] tib. Konyuktivin iltihabı. 



735 




KOOPERASİYA 

KOOPERASİYA [lat. cooperatio - birlik] 

1 . Əmək təşkilinin xüsusi forması (bu təşki- 
lat formasında çoxlu adam eyni əmək prose- 
sində, yaxud müxtəlif, lakin bir-birilə bağlı 
əmək prosesində müntəzəm və birgə iştirak 
edir). 

2. Üzvlərinin - payçıların vəsaiti hesabına 
təşkil edilən kollektiv istehsalat, ticarət və s. 
birliyi. Sənət kooperasiyası. İstehlak-mənzil 
kooperasiyası. 

3. B ax kooperativ 2-ci mənada. 

KOOPERATİV [latıncadan] 1. Koopera- 
siya təşkilatı. Kooperativ təşkilatı. - [Muxtar] 
mərkəzi işçi kooperativində orta bir vəzifə 
daşıyırdı. S. Hüseyn. 

2. Kooperativ mağazası, dükanı. Rüstəm 
sürətli addımlarla qayıtdı vəflrqə özək kati- 
bini kooperativ qarşısında tapdı. T.Ş. Simurq. 
indicə başa düşdüm ki, inteligentlər cümə 
günü Əliqulu vasitəsilə kooperativ mağaza- 
sından araq almaq istəviblərmiş. Qantəmir. 

0 Kənd təsərrüfat kooperativi - bax 
kolxoz. ..Kənddə kənd təsərrüfat kooperati- 
vində olduq. M. İbrahimov. 

KOOPERATİVÇİ is. Kooperasiya işçisi, 
kooperativ işçisi. 

KOOPERATİVLƏŞDİRİLMƏ “Koopera- 
tivləşdirilmək”don f.is. İstehsalın koopera- 
tivləş dirilməsi. 

KOOPERATİVLƏŞDİRİLMƏK məcli. Ko- 
operativə daxil edilmək, kooperativə cəlb 
edilmək. // Kooperasiya əsasında birləşdi- 
rilmək. 

KOOPERATİVLƏŞDİRMƏ “Kooperativ- 
ləşdirmək”dən f.is. 

KOOPERATİVLƏŞDİRMƏK icb. Koope- 
rativə daxil etmək, kooperativə cəlb etmək. 
// Kooperasiya əsasında birləşdirmək. 

KOOPERATİVLƏŞMƏ “Kooperativləş- 
mok”don f.is. 

KOOPERATİVLƏŞMƏK f. Kooperasiya 
əsasında birləşmək, kooperativ təşkil etmək; 
kooperativə daxil olmaq. 

KOOPTASİYA [lat. coptatio] Hər hansı 
seçkili orqanın öz heyətinə seçkisiz olaraq 
yeni üzv daxil etməsi. 

KOORDİNAT [lal.] xüs. Fəzada və ya səth 
üzərində hər hansı bir nöqtənin vəziyyətini 
təyin edən ədəd. Peykin koordinatları. Coğ- 
rafi koordinat. 



KOR 

KOPPUŞ sif. Kök, toppuş. Koppuş uşaq. 
Koppuş əl. Koppuş adam. 

KOR sif. 1 . Görmək qabiliyyətini itirmiş, 
gözü görməyən. Kor uşaq. Kor qoca. - Kor 
quşun yuvası öz-özünə düzələr. (Ata. sözü). 
Kor rəssam əlini oğlunun başına çəkərək 
gülümsədi. İ.Əfəndiyev. □ Kor etmək (elə- 
mək) - gözlərini çıxartdırmaq. [Alı kişi:] 
bir paşanın sözü ilə məni kor elədin. 
“Koroğlu". Bir parasın Şah İsmayıl özü kor 
edibdir, bir parasın Şah Abbas özü, .. onlar 
məsrəfdən çıxıbdır, bir zada yaramazlar. 
M.F.Axundzadə. Kor olmaq - görmək qabi- 
liyyətini itirmək. Bir azdan sonra Hacının 
bir gözü kor oldu. Ə.Haqverdiyev. [Qurban- 
qulunun] əvvələn, bir gözü çiçəkdən kor 
olmuşdu, ikinci də, burnu qəribə iri idi... 
T.Ş. Simurq. 

2. is. Kor adam. Korlar məktəbi. Korlar 
üçün əlifba. - Dullara və yetimlərə və şillərə 
və korlara iaııət və himayət göstərilsin. 
M.F.Axundzadə. Dilənçilərin duaları, korla- 
rın sızıltısı .. deyirdi ki, imperatorun konsul- 
xanası açıqdır. M. S. Ordubadi. [Mehriban:] 
..Korlar işığı, gözəlliyi necə duyurlarsa, 
mən də məhəbbəti eləcə hiss edirəm. 
İ.Əfəndiyev. // Zəif görən, gözü pis görən. 

3. məc. Ətrafdakı hadisələri, işləri görmə- 
yən, dərk etməyən, başa düşməyən, hiss et- 
məyən. [Cahan:] Bəs mənim gözlərim kor- 
dur?! Ü. Hacıbəyov. [Əbdül:] Mənim gözüm 
kor deyil. Ə.Haqverdiyev. [Südabə:] Gözəl- 
liyə qarşı kordur gözlərin. H.Cavid. // məc. 
Küt, qanmaz, anlamaz, cahil. [Elxan:] Sax- 
lan oyunlar oyuncağı, tapdanmış qul! Hədəf- 
siz kor kütlə! C.Cabbarlı. Savadsız, elmsiz in- 
san kordur. M. İbrahimov. 

4. məc. Qatı, kəsif, bərk. Getdikcə ətraf 
dərələr kor dumanla doldu. S.Rəhimov. [Xan:] 
Bu kor qaranlıqda bu azğın seli keçmək ol- 
mayacaq, gərək dan ağarmasım gözləyək. 
M.Rzaquluzadə. // məc. Aydın olmayan, bəlli 
olmayan, yaxşı seçilməyən; zəif. Kor işıq. 

5. Qoşulduğu sözlərə pislik, məşumluq 
məfhumu verir: Kor tale. Kor qüvvələr. - Axı 
bunlar nədir ki, əlində kor fələyin ; Kaş çiçə- 
yi olaydın, eyvandakı dibçəyin. B.Vahabzadə. 

6. məc. Çıxış yolu olmayan, ardı kəsik olan. 
Kor xətt. Kor küçə. □ Kor çay coğr. - heç 



736 




KOR 

bir hövzəyə tökülməyib yarıda quruyan çay. 
// Pəncərəsi olmayan, pəncərəsiz. Evin kor 
divan. 

7. Qaranlıqda, dumanlı havada yalnız ci- 
hazların köməyi ilə icra edilən. Kor uçıış. 
Təyyarəyim kor enişi. 

0 Kor bağırsaq anat. - yoğun bağırsağın, 
soxulcanvari çıxıntısı olan hissəsi. Kor qal- 
maq - cəhalətdə qalmaq, maarif işığından 
məhrum olmaq, dünyadan xəbərsiz olmaq. 
[Rüstəm:] Mən kor qaldım, savadsız oldum. 
S.Rəhimov. Kor qoymaq - 1) dağıtmaq, xa- 
raba qoymaq, heçə çıxarmaq, puç etmək. 
[Aslan bəy:] Sən mənim ətək-ətək tökdüyüm 
pulu, çəkdiyim zəhməti kor qoydun. A.Şaiq. 
[Qızıl Arslan:] Eldənizin yurdunu kor qoydun, 
mənim belimi sındırdın. M. S. Ordubadi; 
2) məc. cəhalətdə saxlamaq, gözünü bağlı 
qoymaq, maarif işığından məhrum etmək. 
Köhnə zamanın üzü qara olsun, yaxşıca kor 
qoydu babanı. Mir Cəlal. Kor quruş (qə- 
pik) - bir qəpik də olsa. [Pərzad] həm Əlidən 
oldu, həm də Vəlidən: kəbindən bir kor quruş 
gəlmədi. Mir Cəlal. Kor düyün - 1) açıl- 
ması çətin olan düyün; 2) məc. həlli çətin 
olan məsələ. Kor etmək - heç etmək, yox 
etmək, puça çıxarmaq. Sözüm bəyənilib, işim 
saz olub: Sən Allah, siftəmi kor eyləməynən. 
Aşıq Ələsgər. Kor ilan zool. - cücülərlə 
bəslənən ilanabənzər sürünən heyvan. Kor 
yapalaq - 1) bayquş; 2) məc. məşumluq, 
nəhslik simvolu kimi işlənir. Gözünün 
üstündə Buxara papaq: Əntərə bənzəyir o 
kor yapalaq. S. Vurğun. Bu olan iş deyil, o kor 
yapalaq: Məni pəncəsindən buraxmaz ki, 
sağ. M.Rahim. Kor olmaq - gözü tutulmaq, 
suyu kəsilmək. Bulağın gözü kor olubdur. 
Kor olsun! - qarğış, nifrət məqamında iş- 
lənir. Dam üstədir damımız: Qoşadır eyva- 
nımız: Sən ordan bax, mən burdan: Kor olsun 
düşmanımız. (Mahnı). [Pəri:] Laçınım, kor 
olsun Pərin, mən sənin başına bəla gətirdim. 
Ə.Məmmədxanlı. Kor öküz kimi - heç bir 
iş görməyən, fəaliyyətsiz. [Bayraməli bəy:] 
..Rəsul ağa, sən heç zəhmət çəkib yerindən 
tərpənmə, necə ki, yatmısan elə də kor öküz 
kimi yat.. N.Vəzirov. Kor siçan zool. - yer 
altında yaşayan gəmirici; köstəbək. Kor tut- 
duğun^) buraxmaz - tərs, inadkar, yekəbaş 



KORAZEHİNLİK 

adam haqqında. Kor höcət - tərs, inadcıl, 
höcət adam haqqında. Heç kəsi bəyənmir, özü 
də ki, kor höcətin lap böyüyüdür. M. Süley- 
manov. Kor çiban - başı olmayan, gözsüz 
çiban. Kor şeytan - guya insanlara pislik 
gətirən mövhumi qüvvə... Şeytandan murad 
həmin kor şeytandır ki, taskülahından zınqı- 
rov asılıb. C.Məmmədquluzadə. Adamlar 
həmişə bir fəlakətə, uğursuzluğa düçar 
olanda kor şeytandan görərdilər. Mir Cəlal. 
Kor şeytan deyir ki..., kor şeytan nə deyir... 
-bax dəli şeytan deyir... (“dəli”də). Yurdu 
kor olmaq (qalmaq) - öləndən sonra nəsli 
qalmamaq, yurduna sahib duran övladı qal- 
mamaq. [Şiraslan] Əmiraslan babasına hiss 
etdirmək istəyirdi ki, onun yurdu kor deyil- 
dir. S.Rəhimov. [Hacı:] Mən elə-belə adam 
deyiləm ki, yurdum kor qalsın, sabah başımı 
yerə qoyandan sonra var-dövlətimin başına 
qarğa-quzğun yığışsın. Mir Cəlal. Lənət 
sənə, kor şeytan! - bax lənət. 

KORABUĞUM is. тәһ. Taxılın küləşinin 
torpağa yaxın hissəsi. Korabuğunıu nə külək 
aparmaz, nə də mal yeməz. 

KORAFƏHM bax korazehin. [Kamilov:] 
Yüz dəfə şəxsən özüm başa salıram, yenə 
baxıram ki, korafəhmin biridir. S.Rəhimov. 

KORAFƏHMLİK bax korazehinlik. 

KORAMAL is. zool. Sürünənlər sinfinə 
daxil olan ilanabənzər ayaqsız kərtənkələ. 
[Əmiraslan:] Nurəddiıı, gör nə gözəl kora- 
mal balasıdır. Tut, aparıb kirpimizə verək, 
yesin. Qorxma, koramalın zəhəri yoxdur, ada- 
mı vurmaz. S.S.Axundov... iri kəsəklər, yekə 
kötüklərlə birlikdə ilan və koramallar maşın- 
ların altında qalırdı. Ə.Vəliyev. 

KORAMAZ is. məh. Çiy südlə qatığın qa- 
rışığından ibarət ağartı yaxud sərinləşdirici 
içki. [Tapdıq] bir qədər ağladıqdan sonra 
da yerə düşüb koramazı .. iki boşqaba boşalt- 
dı.. Ə.Vəliyev. 

KORAZEHİN sif. Yaddaşı zəif olan, zehin- 
siz, küt, qabiliyyətsiz, gec anlayan, korafəhm. 
[Mirzə Hüseyn:] Çox korazehin və şıltaq bir 
qız idi. Əlifbanı güclə öyrənə bildi. S.Rəhman. 
[Qəndab:] [Məzahir] riyaziyyatda məndən 
də korazehin idi. B. Bayramov. 

KORAZEHİNLİK is. Y addaş zəifliyi, küt- 
lük, gec anlama; korafəhmlik. 



737 




KORBUCAQ(LI) 



KORLUQ 



KORBUCAQ(LI) sif. və is. Bucağı düz 
bucaqdan (90°-dən) böyük olan. Korbu- 
caq(lı) üçbucaq. 

KORBUZ sif. dan. Yaşından böyük görü- 
nən, iri bədənli; qüvvətli, yekəpər. Korbuz 
cavan. Korbuz adam. 

KORCA(SINA) bax kor-koranə. 

KORDABALET [fr. corps de ballet] Əsas 
ifaçının ətrafında dəstə ilə rəqs edən balet 
artistləri heyəti. 

KORDİAMİN is. [lat.] Ürək dərmanı. 

KOREYACA sif. və zərf Koreya dilində. 
Koreyaca danışmaq. Koreyaca-rusca liiğət. 

KOREYALI is. Koreyanın əsas əhalisini 
təşkil edən xalq və bu xalqa mənsub adam. 

KORGÖZ sif. 1 . Gözü görməyən, gözü kor 
olan; kor. Korgöz kişi. 

2. məc. Qafil, qəflətdə olan, xəbərsiz. [Telli 
Pərşana:] Elə [Şirzad] kimi igid harada var, 
ay korgöz xanını! M. İbrahimov. 

KORİDOR [/;■.] Mənzilin, binanın ayrı- 
ayrı hissələrini birləşdirən dar keçid; aralıq, 
dəhliz. Qaranlıq koridor. - Rüstəm bəy ya- 
vaşca koridora çıxdı, qapını taqqıldatdı. 
Çəmənzəminli. Nəcəf geniş və işıqlı bir ko- 
ridora çıxdı. Q. İlkin. // Hər iki tərəfdən 
məhdud dar yer haqqında. 

KORİDORCU is. Mehmanxana və s.-də 
mərtəbə otaqlarının baxıcısı. 

KORİFEY [yun. koryphaios - başçı] Elm, 
incəsənət və s. sahəsində ən görkəmli xa- 
dim. Elmin korifeyləri. 

KOR-KOBUD sif. dan. Bir qədər, yaxud 
çox kobud, yaraşıqsız, qaba. [Məhbubə xa- 
nım] baxdı ki, [Bəlli Əhməd] düzdü, bir az 
kor-kobuddu, amma elə ürəyəyatan oğlandı 
ki, min paşa oğluna dəyər, min də xan oğluna. 
"Koroğlu”. 

KOR-KORANƏ zərf Düşünmədən, müla- 
hizə etmədən, fikirləşmədən, görmədən, bil- 
mədən. Kor-koranə iş görmək. Kor-koranə 
danışmaq. - [Əsgər bəy:] Amma İslanı kor- 
koranə barmaqlarını yerə sürtə-siirtə rahi- 
ııicat axtarır. Ə.Haqverdiyev. [Məmmədov 
Aydına:] Əlbəttə, bu o demək deyildir ki, 
kor-koranə tabe olasan. H.Seyidbəyli. 

KORLAMA “Korlamaq”dan/;'s. 

KORLAMAQ/ 1 . Xarab etmək, pis vəziy- 
yətə salmaq, yaramaz hala salmaq; pozmaq. 
Şeyi korlamaq. Maşını korlamaq. - Sındırıb 



korlamısan; Oyuncaqları bir-bir. R.Rza. 
[Vəli:] Bu vaxta kimi beş-altı rol oynamısaıı, 
hamısını da korlamısan. S. Rəhman. // məc. 
Pisləşdirmək, xarablamaq, puça çıxarmaq, 
alt-üst eləmək. Qız Hüseyn Kürdə yalvarıb 
dedi: - Sən getmə, çoban adamsan, danışı- 
ğını bilməzsən, işi daha da korlarsan.. (Nağıl). 
[Sultan bəy:] ..Mərdimazar oğlu mərdima- 
zar hayandan gəldi isə, bütün işi korladı. 
Ü.Hacıbəyov. ..Qara kişini bu soyuq hava 
üşütdü, nəşəsini əməlli-başlı korladı. Ə.Əbül- 
həsən. 

2. məc. Sərfəsiz xərcləmək, sovurub da- 
ğıtmaq, puç eləmək; sovurmaq. Pulu korla- 
maq. - Yaşar iki ayda iki min manatlıq malı 
korlamışdır. C.Cabbarlı. 

KORLANMA "Koıianmaq”dan f. is. 

KORLANMAQ/ Xarab olmaq, pozulmaq, 
yaramaz hala gəlmək, bərbad olmaq, iki sa- 
atdan çox idi ki, kəşfiyyat buruğunda elek- 
trik xətti korlanmışdı. M.Hüseyn. // Məc. mə- 
nada. Əhvalı korlanmaq, işləri korlanmaq. 

KORLAŞMA “ K o r 1 aşın aq ” d an / A 

KORLAŞMAQ/ (Getdikcə) görmə qabi- 
liyyətini itirmək. 

KORLUQ 1 is. 1. Kor adamın halı, gözü 
görməmə. [Salman:] O mənim atamın kor- 
luğuna sataşdı. Ə.Haqverdiyev. [Məsmə:] 
[Ərimgil] gözsüzlük bədbəxtliyini, korluq fə- 
lakətini özləri üçün bir nemət hesab edirdilər. 
S. Hüseyn. [Zeynal] korluğa qismən adət et- 
mişdisə də, yenə çox əziyyət çəkirdi. B. Bay- 
ramov. 

2. məc. Ətrafında baş verən hadisələri gör- 
məyi və ona qiymət verməyi bacarmama; 
bəsirətsizlik, uzaqgörməzlik, qəflət. Siyasi 
korluq. 

Ф Rəng korluğu - bax daltonizm. 

KORLUQ 2 is. Ehtiyac, çatışmazlıq, sıxıntı, 
əziyyət. [Osetiya torpağının] çaydan, sudan 
korluğu yoxdur. M. İbrahimov. [Pakizə xala:] 
Mən onu ayazda, soyuqda, pis gündə, korluq- 
da böyütməkdə ikən məktəb onu qucağına 
aldı. Mir Cəlal. □ Korluq vermək - 1 ) baş- 
qasını incitmək, əziyyət vermək. Qonşuya 
korluq vermək ; 2) sıxıntı vermək, lazımi 
qaydada baxmamaq. [Gülşənəm:] Yox, oğul, 
insafən biz mal-qaraya korluq vermədik. 
M.Hüseyn. [Bərbərzadə:] Mən isə, tərsinə, 
özümə korluq verən deyiləm. S.Rəlmıan. Uşaq 



738 




KOROĞLUSAYAĞI 



KORŞALMAQ 



olma, yeməyinə korluq versən zəif düşərsən... 
Mir Cəlal. Korluq etmək dan. - müəyyən 
müddət üçün hazırlıq görmək, azuqə topla- 
maq. Taxıl korluq etmək. Ağac (odun) korluq 
etmək. Korluq çəkmək - ehtiyacda olmaq, 
sıxıntı çəkmək, zillət çəkmək, ağır günlər 
keçirmək, əziyyət çəkmək. Sudan korluq 
çəkmək. Paltardan korluq çəkmək. - [Hacı 
Osman:] Bu il qoyunlarımız korluq çəkməyə- 
cəklər ki. N.Vəzirov. [Hacı Əhməd Almaza:] 
Biz eşitdik, azuqə sarıdan korluq çəkirsiniz. 
C.Cabbarlı. [Müvəkkil Firəngizə:] Görünür 
yamanca korluq çəkmisiniz. B. Bayramov. 
Korluğunu çəkmək - birinin olmamasın- 
dan mənəvi əzab hiss etmək, birinin intiza- 
rında olmaq, həsrətini çəkmək. [Qıırban:] 
Sabahın xeyir, a Fatmanisə, kişinin korlu- 
ğunu çəkmirsən ki. Ə. Haqverdiyev. 

KOROĞLUSAYAĞI, KOROĞLUHƏNGİ 
si/ Xalq qəhrəmanı Koroğlunun bığı kimi 
uzun və yuxan burulmuş (bığ haqqında). Uzun 
koroğlusayağı bığlar ona həqiqətən tipik 
Bakı susatanları görkəmi verirdi. S. Rəhman. 

KOR-PEŞMAN zərf istədiyini əldə etmə- 
miş, arzusuna çatmamış; əliboş, peşman halda. 
Kor-peşman geri dönmək. Kor-peşman yola 
düşmək. - [Rəsul] kor-peşman anasının ya- 
nma gəlib onu işdən hali etdi. "Aşıq Qərib". 
Kürdlər də kor-peşman öz qoyunlarını götü- 
rüb Arazın qırağına getdilər. “Aşıq Ələsgər”. 
[Əhməd] ..başına bir çəllək soyuq su tökül- 
müş adam kimi kor-peşman yenidən malları 
bir-bir xurcuna yükləyib mindi. B.Talıblı. 

KORPORASİYA [lat.) Bir peşəyə, silkə 
və s. mənsub olan adamların ittifaqı, birləş- 
məsi, cəmiyyəti. 

KÖRPÜS [lat.] 1. Ümumi sahədə yerləşən 
binalardan hər biri, yaxud böyük binanın ay- 
rıca hissəsi. Binanın baş korpusu. Xəstəxa- 
nanın ikinci korpusu. - Onlar yaşayan korpus 
cəmisi səkkiz palatası olan ikimərtəbəli bir 
bina idi. M. İbrahimov. Bir az kənarda qır- 
mızı kirəmit damlı geniş ağ korpuslar görü- 
nürdü. M.Rzaquluzadə. 

2. Bir neçə diviziya və ya briqadadan iba- 
rət iri qoşun birləşməsi. Tank korpusu. 

3. Bir hökumət yanındakı xarici dövlətlərin 
nümayəndələri. Bu ziyafətdə Təbrizdə olan 
bütün diplomatik korpus iştirak edəcəkdir. 
M. S. Ordubadi. 



4. İnqilabdan əvvəlki Rusiyada: orta hərbi 
məktəb adlarının tərkibində işlənilir. Vladimir 
Dubrovski kcıdet korpusunda tərbiyə almış 
və məktəbdən kornet rütbəsində qvardiyaya 
göndərilmişdi. Puşkindən. 

5. mətb. On punktluq mətbəə şrifti (hüru- 
fatı). 

KORREKTOR [lat.] Korrektura oxuyan 
və düzəldən mətbəə və ya nəşriyyat işçisi; 
müsəhhih, təshihçi. 

KORREKTORLUQ is. Korrektorun işi, və- 
zifəsi; müsəhhihlik. 

KORREKTURA [lat. correctio - düzəliş] 
1 . Mətbəədə yığılmış mətn (nabor) səhvlə- 
rinin düzəldilməsi, təshih edilməsi. Korrek- 
tura işarələri. 

2. Səhvləri düzəltmək üçün yığılmış mətn- 
dən çıxardılan nüsxə. Korrektura oxumaq. 
Korrekturanı yoxlamaq. 

KORRELYAT is. [lat.] Əlaqəli dil vahid- 
ləri. 

KORRİDA is. [ыр.] İspaniyada öküzlə dö- 
yüş tamaşası. 

KORROZİYA [lat.] Metalların və s.-nin 
səthinin müxtəlif fıziki-kimyəvi və bioloji 
amillərin təsiri nəticəsində dağılması, habe- 
lə bu prosesin özü. Metalların korroziyası. 
Korroziyaya qarşı tədbirlər. Süxurların kor- 
roziyası. 

KORRUPSİYA is. [lat.] İctimai, siyasi xa- 
dimlərin, vəzifəli şəxslərin rüşvət, böyük 
hədiyyələrlə ələ alınması. 

KORSAR is. [ ital .] Dəniz qulduru. 

KORSET [fr.] 1. Bədəni şax saxlamaq, beli 
sıxmaq üçün paltarın altından bağlanan enli 
elastik kəmər. Korset ilə kəmərini, yan qa- 
bırğaları bir-birinə bitişəcək qədər sıxmış 
bir qadın da konkaya mindi. A. Şaiq. 

2. Fəqərə sütununun əyilməsi və ya hər 
hansı bir xəstəliyi ilə əlaqədar olaraq bədə- 
nin yuxarı hissəsinə bağlanan bərk bandaj. 
Gips korset. 

KORŞ bax koruş 2-ci mənada. 

KORŞALMA “Korşalmaq”dan fis. 

KORŞALMAQ/ dan. Kütləşmək, itiliyini 
itirmək, küt olmaq. Bıçaq korşalıb. - ..Kor- 
şalan baltanı hər altmış-yetmiş metrdən bir 
çıxarmaq lazım gəlirdi. M. Hüseyn. // Məc. 
mənada. Molla çox arxayınlıqla şəhadət bar- 



739 




KORŞALTMA 



KOSMETİKA 



mağını qaldırdı: - Məgər hafizəniz korşa- 
lıbmı? S. Rəhimov. 

KORŞALTMA “Korşaltmaq’’dan fis. 

KORŞALTMAQ f. Kütləşdirmək, küt et- 
mək. // Məc. mənada. 

KORTES is. [wp.] İspaniyada və Portuqa- 
liyada parlament. 

KORTƏBİİ sif. 1 . İnsanın iradəsindən asılı 
olmayan, təbiət qüvvələrinin təsirindən törə- 
yən, öz-özünə baş verən. Kortəbii hadisələr. 

2. Qeyri-mütəşəkkil, düzgün siyasi rəhbər- 
lik olmadan; nizamsız. Keçmişdə fəhlələrin 
kortəbii çıxışları. Tətilçilərin kortəbii çıxışı. 

KORTƏBİİLİK is. 1 . Öz-özünə baş vermə; 
qarşısı alınmazlıq. 

2. Qeyri-mütəşəkkillik, nizamsızlıq, özba- 
şınalıq. 

KORUXMA “Koruxmaq”dan fis. 

KORUXMAQ/ məh. Sağalmaq, yaxşı ol- 
maq. Gəl, iki gözümün ağı-qarası ; Koruxsun 
qəlbimin bəlkə yarası. S.Rüstəm. 

KORUN-KORUN zərf İçəridən közər- 
məklə, alovsuz, közərə-közərə. Tüstüləndi 
evin ortasında korun-korun yanan gərmə 
ocağı. O. Sarıvəlli. Bayaqdan bəri korun- 
korun tüstülənən ocaq qəfildən parıldayıb 
alışdı. İ. Hüseynov. 

KORUŞ sif. və is. dan. 1 . Gözü yaxşı gör- 
məyən, gözü zəif görən. Koruş kişi. Koruş qız. 

2. məh. Küt. Koruş bıçaq. Koruş balta. 

KORUŞLUQ is. 1 . Gözü yaxşı görməmə, 
gözü zəif görmə. 

2. məh. Kütlük. Bıçağın koruşluğu. 

KOS bax top. Hər iki dəstə əldən-ələ ke- 
çən kosu həvəslə atıb tutur, cır səslə çığırıb 
bağırırdılar. M.Hüseyn. Onlardan bir dəstə 
kos qovalayır, bəziləri oynaşıb gülüşürlər. 
S. Rəhimov. 

KOSA sif. 1 . Üzündə tük bitməyən, yaxud 
seyrək tük bitən. Hacı Qəvamın sağ tərəfim 
uzunboylu, arıq və kosa Kərbəlayı Fəraməz 
tutmuşdu. T.Ş. Simurq. [Gülzar:] Kosa Rəhim 
qoşulub o uzunqılça Mansura, Maıısur da 
ona. İ.Hüseynov. // İs. mənasında. Kosaya 
hərə bir tük versə, kosa da saqqallı olar. 
(Ata. sözü). [Şirinnaz:] Necə deyərlər, kosa 
getdi saqqal gətirə, bığını da qoyub qayıtdı. 
S. Hüseyn. 

2. B ax kos-kosa 2-ci mənada. 



KOSAGƏLİN is. etnoqr. Əsasən kosa (2-ci 
mənada) və gəlinin iştirak etdiyi xalq kukla 
(müqəvva) teatrı. Genə bu ayın müddətində 
bəzi yerlərdə kosagəlin oynayacaq, uşaqlar 
evləri gəzib qovurğa və qovut yığacaqlar. 
C. Məmmədquluzadə. 

KOSALAŞMA "Kosalaşmaq”dan fis. 

KOSALAŞMAQ f Üzünün tükləri tökül- 
mək, yaxud seyrəkləşmək, kosa olmaq. 
// məc. Seyrəkləşmək. 

KOSALDIQAÇ is. İki dəstə uşağın kosla 
(topla) oynadığı oyun. Kosaldıqaç oynamaq. 
- Belə maraqlı oyunlardan biri də xalq ara- 
sında kosaldıqaç (kos aldı qaç) adı ilə məş- 
hur olan oyundur. H.Sarabski. 

KOSALIQ is. Kosa adamın halı, üzün tük- 
süzlüyü, üzündə tük olmama və ya çox sey- 
rək olma. 

KOSASAQQAL sif. və is. Üzündə seyrək 
tük olan və ya heç olmayan. Kosasaqqal kişi. 

KOSASAQQALLIQ is. Kosasaqqal adamın 
halı. 

KOSEKANS [lat. co və secans] Triqono- 
metriyada: əlavə bucağın sekansı. 

KÖSİNUS [lat. co və sinus] Triqonomet- 
riyada: əlavə bucağın sinıısu. 

KOS-KOS is. Uşaqların kos (top) ilə oyna- 
dıqları oyun; top-top. [Sabir] uşaqlarla kos- 
kos oynamağa başladı. S.Rəhimov. [Zərifə:] 
Nəcəf., kos-kos oynayır, bir bax! S.Vəliyev. 

KOS-KOSA is. etnoqr. 1 . Novruz bayramı 
ərəfəsində və bayramda xüsusi geyindirilib- 
kecindirilmiş adamın qapı-qapı gəzib mahnı 
oxuyaraq pay yığmasından ibarət xalq oyunu. 

2. Həmin oyunda iştirak edən əsas surət; 
kosa. 

KOSMETİK sif. [ yun.] Kosmetikaya aid 
olan, kosmetika üçün yarayan. Kosmetik 
maddələr. 

KOSMETİKA [yun. ] 1. Gigiyena və ya üzə 
və bədənə gözəllik və təravət vermək üçün 
tətbiq edilən tədbir və vasitələrin məcmusu. 
Müalicə kosmetikası. H Üzə və bədənə gözəl- 
lik və təravət vennək üçün işlədilən müxtəlif 
maddələr (kremlər, yağlar və s.). 

2. Üzə və bədənə gözəllik və təravət ver- 
mək üçün lazım olan vəsait və maddələri 
hazırlama və tətbiqetmə sənəti. Kosmetika 
kabineti. 



740 




KOSMİK 

KOSMİK [yun.] Kosmosa, fəzaya aid olan, 
kosmosda olan, kainatla bağlı olan. Kosmik 
uçıışlar. Kosmik fəza. İlk planetlərarası stan- 
siyanın uçuşu uzaq kosmik rabitə mərkəzin- 
dən idarə olunur. □ Kosmik gəmi - kos- 
mosu tədqiq etmək üçün kosmosa buraxılan 
xüsusi cihaz və qurğularla təchiz olunmuş 
gəmi növü. Kosmik toz - ulduzlararası fə- 
zada dumanlıqlar əmələ gətirən ən xırda zər- 
rəciklər. Kosmik şüalar - fəzadan atmos- 
ferin yuxarı qatlarına düşən şüalar. Kosmik 
cisimlər - meteoritlər və ya onların qəlpələri. 

KOSMODRÖM [yun. kosmos - kainat və 
dromos - qaçış meydançası] Kosmik gəmi- 
ləri və süni peykləri havaya buraxmaq üçün 
meydança (yer) və onların uçuşunu təmin 
etmək üçün müvafiq qurğular. 

KOSMOQONİK [yun.] Kosmoqoniyaya 
aid olan, kainatın əmələ gəlməsinə aid olan. 
Kosmoqonik nəzəriyyə. 

KOSMOQONİYA [yun.] Göy cisimlərinin, 
xüsusilə Günəş sisteminin əmələ gəlməsi 
və inkişafı haqqında elm. 

KOSMOLOGİYA [ушЈ. kosmos - kainat 
və logos - nəzəriyyə] Bir küll kimi götürü- 
lən kainat haqqında nəzəriyyə. // Astronomi- 
yanın bu nəzəriyyəyə həsr olunmuş şöbəsi. 

KOSMOLOJİ [yun.] Kosmologiyaya aid 
olan. 

KOSMONÄVT [yun. kosmos - kainat və 
nautes - üzən] Kosmik fəzaya uçan adam. 

KOSMONÄVTİKA [yun. kosmos - kainat 
və nautike - gəmi sürmə] İnsanın kosmosa 
uçuşu, habelə avtomatik stansiyaların kos- 
mosa göndərilməsinin nəzəriyyə və prakti- 
kası. 

KOSMOPOLİT [vun. kosmopolites - dün- 
ya vətəndaşı] Özünü heç bir millətə mənsub 
etməyən, kosmopolitizm tərəfdarı olan adam. 
// Kosmopolitizmə aid olan, kosmopolitizmlə 
əlaqədar olan. Kosmopolit ideya. 

KOSMOPOLİTİK [yun. kosmopolites-dən] 
Kosmopolitizmə aid olan, kosmopolitizmlə 
əlaqədar olan. 

KOSMOPOLİTİZM [vun. kosmopolites- 
dən] Milli xüsusiyyətləri və ənənələri, və- 
təni qoruma və milli müstəqillik ideyasını 
inkar edən, özünü heç bir millətə mənsub 
etməyən, vətənə, milli mədəniyyətə xor ba- 



KOTANÇI 

xan, bütün dünyanı özünə vətən hesab edən 
mürtəce burjua məfkurəsi. 

KOSMOS [yun.] Aləm, bütün kainat. Kos- 
mosun fəthi. Kosmosa uçuş. 

KOS-NAĞARA is. Ağacla çalınan iri na- 
ğara. Döyüləndə kos-nağara ; Xışma gəlib 
oldu dəli. Aşıq Ələsgər. 

KOSTYUM [/f.] 1. Pencək, şalvar, bəzən 
də jiletdən ibarət üst kişi geyimi. Kostyum 
tikdirmək. Boz kostyum. - Qulluqçu Firidu- 
nun təzə kostyumunu səliqə ilə qatladı. Mir 
Cəlal. Onun əynində tiind-qəhvəyi zolaqlı bir 
kostyum vardı. M.Rzaquluzadə. // Jaket və 
tumandan ibarət qadın paltarı. 

2. Teatr və ya maskarad paltarı. [Hüseyn] 
ancaq o qədər [Kəblə Cahangirin] haqqında 
düşünmüşdü ki, ayrı kostyumda və ayrı və- 
ziyyətdə göründüyünə baxmayaraq, o saat ta- 
nıdı. S. Rəhman. 

KOSTYUMÇU is. Teatrda kostyumlara 
baxan işçi. // Tamaşalar üçün kostyum hazır- 
layan teatr işçisi. 

KOSTYUMLUQ sif. 1 . Kostyum tikilməyə 
yarar. Kostyumluq parça. 

2. Kostyum tikiləcək parçanın miqdarı 
(adətən saylarla). Burada iki kostyumluq par- 
ça var. 

KOŞƏK is. məh. Almanın, armudun, hey- 
vanın və s. meyvələrin yeyilməyib atılan his- 
səsi; cecə, puçal. Heyva köşəyi. 

KOTAN is. Yer şumlamaq üçün enli metal 
gavahmı olan kənd təsərrüfatı aləti. Kotan- 
la şumlamaq. Kotan sürmək. Traktor kotanı. 
-Atlar, öküzlər kotana güc verir; Gah yüyü- 
rür, gah yıxılır, gah durur. M.Ə.Sabir. Kotan 
qoşub gedər çölə əkinçi; Əlində dəryaz ot 
biçir biçinçi. A.Səhhət. 

KOTANCIQ is. Kotanın qabağında torpağı 
kəsib çevirməyə kömək edən hissəcik. 

KOTANCIQLI sif. Kotancığı olan. Dondur- 
ma şumu əlverişli vaxtda kotaııcıqlı kotanla 
keçirildikdə torpağın üst qatı alta çevrilir. 

KOTANÇI is. 1 . Kotan sürən, kotanla yer 
şumlayan əkinçi. Kotançıların holavarları, 
.. cavanların giilüşməsi Budağı valeh etmişdi. 
Ə.Vəliyev. // Traktora qoşulan kotana xidmət 
edən kolxozçu və ya sovxoz fəhləsi. Maşın 
kotançıların tuşuna çatanda əyləndi. B.Bay- 
ramov. 



741 




KOTANÇILIQ 

2. Əkinçi, rəncbər mənasında. [Heydər 
bəy:] Ərz elədim ki, naçalnik, heç vaxt 
Cavanşirdən kotançı və kümçü görünməyib! 
M.F.Axundzadə. 

KOTANÇILIQ is. Kotançının işi, peşəsi; 
əkinçilik, rəncbərlik. 

KOTANGENS [lat. co və tangens] Triqo- 
nometriyada: əlavə bucağın tangensi. 

KOT ANLAMA “Kotanlamaq’’dan /и. 

KOTANLAMAQ/ Kotanla yer şumlamaq, 
yer sürmək. Sahəni kotanlamaq. 

KOT ANL ANM A ‘ ‘Ko tanlanmaq” dan fis. 

KOTANLANMAQ тәсһ. Kotanla şumlan- 
maq, sürülmək. Tarla kotanlandı. 

KOT ANLATMA "Kotanlatmaq” dan f. is. 

KOTANLATMAQ icb. Kotanla yeri şum- 
latmaq, sürdünnək. Əkin yerini kotanlatmaq. 

KOTLET [fr.\ Döyülmüş və ya əzilmiş 
ətdən (bəzən balıqdan) girdə, ya uzunsov 
yastı şəkildə hazırlanan yemək. Ət kotleti. 
Balıq kotleti. Toyuq kotleti. Kotlet bişirmək. 
- [Mirzə Mahmud:] Mənim üçün, deginən, 
kotlet versinlər. Ə.Haqverdiyev. Kotlet hazır- 
lamaqda olan Kəramət .. əlini işdən çəkdi. 
Ə.Əbülhəsən. // Tərəvəz və s.-dən bu şəkil- 
də hazırlanan yemək. Kartof kotleti. Düyü 
kotleti. 

KOTLETLİK sif Kotlet üçün yarayan, 
kotlet bişirmək üçün. Kotletlik ət. 

KOTMUL sif. тәһ. Çox işlənməkdən ye- 
yilmiş (süpürgə haqqında). Kotmul süpürgə. 

KOTMULLANMA "Kotmullanmaq”dan 
fis. 

KOTMULLANMAQ/ Kotmul olmaq. Sü- 
pürgə kotmullanıb. 

KOTTEC [ing.] Şəhər kənarında, fəhlə 
qəsəbəsində və s.-də birailəlik kiçik ev. 
Kottecdə yaşamaq. - Uzaqdan sıralanmış 
qutulara oxşayan, yaxınlaşdıqca böyüyən kot- 
teclər tap sahildə idi. Mir Cəlal. 

KOTTON is. [/i\] Trikotaj və corab toxu- 
yan maşın. 

KOTUL sif. 1 . Kobud, nəzakətsiz. 

2. Kök, dolu. 

KOV is. dan. Hesab, şərt. □ Kov deyil - 
hesab deyil, hesabdan deyil, sayılmır. 

KOVERKOT [ing. covertcoat] 1 . Üst pal- 
tarlıq bahalı yun parça növü. J metr kover- 
kot. Koverkotdan kostyum tikdirmək. 



KÖBƏLƏTMƏ 

2. Bu parçadan tikilmiş. [Tələbəm] üçüncü 
gün koverkot kostyumla sarı tufli geymişdi. 
Qantəmir. İndi onun əynində bahalı kostyum, 
boğazında ipək qalstuk, ayağında sarı tufli, 
başında koverkot kepka vardır. Ə.Vəliyev. 

KOVXA bax kətxuda. Kovxanı gör, kən- 
di çap. (Ata. sözü). [Divanbəyi:] Ey kovxa, 
sən o şəyatin yığıncağına rast gələn uşaqları 
tanıyırsanan? M.F.Axundzadə. Müxtəsərin 
deyir Aşıq Ələsgər; Kovxanın, kattanın zatı 
çıxıbdı. Aşıq Ələsgər. 

KOVXALIQ is. tar. 1 . B a x kətxudalıq. 

2. Bir kovxaya tabe olan ərazi, yer. Kəl- 
balı on beş ildən artıq idi ki, dönmədən bir 
dabana bu kovxalıqda yasavulluq edirdi. 
S. Rəhimov. 

3. məc. Böyüklük, ağalıq. Özgə evində hov- 
xalıq etmə! (Ata. sözü). 

KOVKƏB is. [ər.] klas. Ulduz. Bixab qaldı 
kovkəbə nisbət bu gözlərim; Hər gecə özgə 
gözlərə uyxu gələr-gedər. Xətayi. 

KOVROLİT is. [rus.\ Sintetik xalça (dö- 
şəmə üçün). 

KÖBƏ is. 1 . Paltarın yaxasına, qoluna, ətə- 
yinə və s.-yə başqa parçadan tikilən ensiz 
haşiyə və s. Birisi soruşurdu: - Çəhrayı pal- 
tara yaşıl köbə qoysan necə olar? Ə.Vəliyev. 

2. dan. Ümumiyyətlə, bir şeyin ətrafına 
çəkilən haşiyə; fırça ilə qabların kənarlarına 
çəkilən nazik zolaq və ya mil. 

3. bot. Yarpaqların saplağının budaqdan 
ayrılan yerində, budağa bitişik olan balaca, 
incə pərdə. 

KÖBƏCİ is. Köbə tikməklə məşğul olan 
adam, köbə tikən tikişçi. 

KÖBƏLƏMƏ “Köboləmok”don fis. 

KÖBƏLƏMƏK/ 1. Köbə tikmək, köbə 
vermək. 

2. Haşiyə vermək, haşiyəyə almaq; haşi- 
yələmək. 

KÖBƏLƏNMƏ “Köbələnmək”dən fis. 

KÖBƏLƏNMƏK məch. 1. Köbə tikilmək, 
köbə verilmək, köbə qoyulmaq. Paltarın 
yaxası köbələnib. 

2. Köbəyə alınmaq, haşiyə verilmək; haşi- 
yələmnək. Hərflərin kənarı qalın dodaq kimi 
köbələnmişdi. B. Bayramov. 

KÖBƏLƏTMƏ “Köbələtmək”dən fis. 



742 




KÖBƏLƏTMƏK 



KÖÇƏRİ 



KÖBƏLƏTMƏK icb. 1 . Köbə verdirmək, 
köbə qoydurmaq, köbə tikdirmək. 

2. Köbə verdirmək, ətrafına köbə çəkdir- 
mək; haşiyələndirmək. 

KÖBƏLİ sif. Köbəsi olan, köbə tikilmiş, 
köbə verilmiş. Köbəli paltar. Köbəli ayaq- 
qabı. 

KÖBƏLİK sif. Köbə üçün kəsilmiş, köbə 
üçün yararlı. Köbəlik lent (qaytan). Köbəlik 
parça. 

KÖBƏR is. Dik yer, dikdir, dik torpaq qa- 
lağı, hündür yer. Top sındırmış bir ağac; 
Yaralı durna kimi; Dayanmışdır köbərdə. 
R.Rza. [ilyas:] Mən dəyirman yanındakı kö- 
bər üstündə oturub başımı aşağı salmışdım. 
Ə.Məmmədxanlı. 

KÖÇ is. 1. Bir yerdən başqa yerə köçən 
adam qrupıı, qafilə. Köç mənzil eləyib, hey- 
vanları düzə buraxmışdı. Ə.Haqverdiyev. 
Ordu çapıb getmiş axar su kimi; Köçdən 
ayrı düşən bir quzu kimi. M. Rahim. □ Köç 
yolu - köçərilərin, yaxud çöl heyvanlarının, 
sümlərin saldığı, keçdiyi yol. Köç yolu ilə 
getmək. Köç yoluna çıxmaq. - Nə zaman ki, 
arabalar köç yoluna düzülür ; Kəndli yoldaş 
əkinindən, biçinindən üzülür. S. Vurğun. 
[Vəlinin] səsi titrədi, gözləri önündən köç 
yolları, qalın meşələr, sıldırım qayalıqlar 
bir-bir gəlib keçdi. M. Hüseyn. Vağzal səki- 
sinin enli daş pilləkənlərindən enib uzaqla- 
şanda, köç yolunun başına çıxanda Salamın 
ürəyi döyündü. Mir Cəlal. // Köçmə işi. 

2. Bir yerdən başqa yerə köçən adamların 
qablaşdırılmış, bir yerə yığılmış ev şeyləri, 
müxəlləfatı. Köçü maşına yükləmək. Köçü 
daşımaq. - Səhərdən yüklənir nazlımın köçü; 
Cənnətiilməvadır qoynunun içi. Qurbani. 
□ Köç etmək (eləmək) - bax köçmək 1-ci 
mənada. Ellər köç eyləmiş, sürülər gəlmiş; 
Qoynunda bir quzu səsi yüksəlmiş... M. Müş- 
fiq. Köç edib yaylağa ellər, obalar; Bulaq- 
lar başına min bir can gələr. Aşıq Şəmşir. 
Köç üstə (üstündə) - köçmək üzrə, köç 
vaxtı, köçmək ərəfəsində. ..Uşaqlıqdan bizim 
evdə tərbiyə almış bir kürd köç üstə qəflətən 
naxoşlayıb öldü. S.S.Axundov. Sanki köç 
üstündə olan bir oba pərakəndə halda yurd 
tutub əylənmişdi. B.Bayramov. Köç iti (kimi) 
- 1 ) köçü qommaq üçün saxlanan it; 2) məc. 



birisindən daim aralanmayan, əl çəkməyən 
adam haqqında. [İldırım:] Köç iti kimi düşə- 
cəyəm dalınıza, ha vurun ki, qayıdacağam.. 
N.Vəzirov. // Köçlərin müvəqqəti dayandığı 
yer, köçəri alaçıqları, köçəri obası. Köçə ya- 
xınlaşmaq. - Təpənin başında isə təkəmsey- 
rək qaraçı köçü və ya çoban düşərgələri gö- 
rünürdü. Mir Cəlal. □ Köç düşmək -köçə- 
rilərin köçü dayanmaq, bir yerdə müvəqqəti 
yurd salmaq. 

3. məc. Ölüm mənasında. Şəmşir, nə yaşa- 
san, axırı köçdür; Belə bir xəyala dalmışam, 
dağlar! Aşıq Şəmşir. 

KÖÇ-DÜŞ bax köçəköç. [Taybuynuz 
öküzün] işi ələlxüsus çətinə düşür köç-diiş 
zamanı. Məlumdur ki, bir az hava qızdı, tərə- 
kəmə əhli aranda dayana bilməz. F. Köçərli. 

KÖÇƏBƏ sif. Bir yerdə məskən salmayıb, 
daim yurdunu dəyişən; köçəri, bədəvi. Kö- 
çəbə adam. - Amma köçəbə tayfalar arasın- 
da... qudalıq əvəzinə nişaııbazlıq adəti var- 
dır. R.Əfəndiyev. // İs. mənasında. [Ahura- 
mazda:] Divlərə xidmət edən köçəbələrdir, 
özləri əkməz, başqalarının da əkinini tcıpda- 
lar. Çəmənzəminli. 

KÖÇƏKÖÇ is. Elliklə köçmə, köçmə işi. 
Köçəköç başlandı. Köçəköç vaxtı idi. 

KÖÇƏL is. məh. 1. Bax közəl .Xırmanın 
qabağında Kərbalının kürən atı bağlanmış, 
qabağına Maronun verdiyi dənli köçəl tökül- 
müşdü. S.Rəhimov. 

2. Qarğıdalının dənələri çıxarıldıqdan sonra 
qalan hissəsi. 

KÖÇƏRGİ məh. bax köçəri. 

KÖÇƏRİ sif. 1 . Oturaq həyat keçirməyən, 
ev-eşiyi ilə daim bir yerdən başqa yerə kö- 
çən ( oturaq ziddi). Köçəri tayfalar. Köçəri 
xalqlar. H is. mənasında. Bu cür həyat sürən 
adam. Cikkildəyir quşlar yuvalarında; Köçə- 
rilər durmuş obalarında. A.Səhhət. [Allah- 
qulu:] Bir dəstə köçəri qabağımızı kəsdi, atış- 
ma düşdü. Çəmənzəminli. 

2. Köçərilərlə, onların həyatı ilə əlaqədar 
olan. Bu bina köçəri yatağını xatırladırdı. 
M.Ibrahimov. 

3. Qışda isti cənub ölkələrinə uçub gələn 
(quşlar haqqında). Çox köçəri quş var ki, qış 
mövsümü Qarabağda qalıb, isti yerlərə köç- 
məyin S.S.Axundov. ..Bu göyərçinlər başqa 



743 




KÖÇƏRİLİK 

köçəri quşlar kimi gəldi-gedər deyil M.Rza- 
quluzadə. // iqlim, yem və b. şəraitlə əlaqə- 
dar olaraq yerini dəyişən (mal-qara, balıq 
və s. haqqında). İncənin hər tərəfi otlaqdır. 
Buranın mal-qarası., köçəri deyil, oturaqdır. 
S.Rəhman. Ömürlərinin bir hissəsini dənizdə, 
bir hissəsini isə çaylarda keçirən balıqlar da 
çoxdur. Bu, köçəri balıqlardır. “Sualtı aləm”. 

4. nıəc. Bir yerdə qərar tutmayan, tez-tez 
yerini dəyişən. Köçəri həyat keçirmək. - Kö- 
çəri quş kimi hər yerə qoşar; Harda axşam- 
lasa, orda da yatar. S. Vurğun. 

KÖÇƏRİLİK is. Köçəri həyat sürmə, kö- 
çəri həyat tərzi ( oturaqlıq ziddi). Köçəriliyi 
tərk etmək. 

KÖÇHAKÖÇ bax köçəköç. [Şofer:] Bir 

gün payızın əvvəlləri, bağlardan köçhaköç 
vaxtı idi. M.Rzaquluzadə. 

KÖÇ-KÜLFƏT top. Ailə üzvləri, ata-ana, 
uşaqlar hamı birlikdə. Köç-külfəti yola sat- 
maq. - Hacı düşməninin evinə çatır: Gəzir, 
görür köç-kiilfət bütün yatır. A.Səhhət. 
Köç-kiilfətlə bərabər; Ferma çıxdı dağlara. 
B. Vahabzadə. 

KÖÇ(LÜ)-KÜLFƏTLİ zərf Ailə üzvlərinin 
hamısı birlikdə, bir yerdə. Köçlü-külfətli yola 
düşmək. - Mavin axırında köçlü-külfətli Kis- 
lovodskiyə gedəndə, növbədənxaric [Hacı 
Əliqulu] bizə yeddi bilet düzəltdi. Qantəmir. 
Murad kişi isə, denıək olar ki, köçlü-külfətli 
yığışıb gündüzləri zəmidə, gecələri xırman- 
da keçirərdi. Ə.Əbülhəsən. [Hacı Həsən:] 
..Köçlü-kiilfətli sərhədi aşıb getmək olmaz? 
Mir Cəlal. ' 

KÖÇMƏ “Köçmək”dən/w. İranla xanlıq 
arasında etibar üçün Kiçikbəyimin Tehrana 
gəlin köçməsi vacib idi. Çəmənzəminli. 

KÖÇMƏK/ 1. Yaşayış yerini dəyişmək, 
bir yerdən çıxıb başqa yerə gəlmək, daşın- 
maq. Təzə mənzilə köçmək. Şəhərdən kəndə 
köçmək. - Kazım davı, Telligili köçdülər ; 
Devə, bir səs onu həmən ayıltdı.. M.Müşfıq. 

2. İqlim, yem və b. şəraitlə əlaqədar olaraq 
yerini dəyişmək, bir yerdən başqa yerə (uçub) 
getmək. Balıqlar çaydan gölə köçdü. Quşlar 
isti ölkələrə köçdü. - Cəfayi-xari görüb köçdü 
bağdan bülbül. Füzuli. Yenə qatar-qatar hara 
köçürsüz? M.Rahim. 



KÖÇÜRMƏK 

3. məc. Ərə getmək, gəlin getmək. Şah qızı 
əmirə köçəndə özü ilə qarabaş paltarında 
beş cəllad aparmışdı. (Nağıl). [Vəzir:] [Xan] 
bu saatda Nisə xanımdan ötrü biixtiyardır 
və mənə buyurdu ki, bir həftəyədək onun köç- 
mək tədarükünü gör! M.F.Axımdzadə. 

4. məc. Ölmək, dünyadan getmək. Köçdü, 
heyf oldu, gözəl. Vaqif dəxi düşməz ələ: Bir 
siyah kirpik ucundan bağrımı dələ-dələ.. 
M.P. Vaqif. Vədə yaxınlaşıb, köçmək çağıdır; 
Bir özgə diyara bu gündən belə. Q. Zakir. 
Yarat, sən köçəndə ellər söyləsin: Dünya- 
dan nə gözəl bir insan gedir. M.Rahim. 

0 Dünyadan köçmək, o dünyaya köçmək 
-bax dünya. 

KÖÇÜRDÜLMƏ “KöçÜrdÜlmok”dən/7,s. 

KÖÇÜRDÜLMƏK “Köçürmək”dən məch. 

KÖÇÜRMƏ “Köçürmək” dən f.is. 

KÖÇÜRMƏK/ 1. Birinin yaşayış yerini 
dəyişdirmək, bir yerdən başqa yerə daşm- 
dırmaq. Ailəni yaylağa köçürmək. Bağa kö- 
çürmək. - Alyoşa isə, öz düşərgəsini həmin 
dəyədən çıxarıb, daha dərinlərə .. köçürmüş- 
dü. S.Rəhimov. [Ümid:] Usta, Fərrux işini 
buraxıb ailəsini rayona köçürərıııi? B. Bay- 
ramov. // Bir yerdən başqa yerə gətirmək, 
olduğu yeri dəyişmək, yerini dəyişmək, 
(heyvanlar, quşlar, bitkilər haqqında). -Me- 
şəçi seleksivaçılar Miçuriııin seleksiya üsul- 
larından istifadə edərək cənubda yetişən 
qoz, fındıq, püstə, şabalıd, badam və başqa 
meyvə bitkilərini şimaldakı rayonlara köçürə 
bilmişlər. (Qəzetlərdən). 

2. məc. Ərə vermək. [Fəramərz kişi:] Qızı 
köçürəndən bəri işimiz yaxşı getməyir, əlimiz 
çatnıayır. T.Ş. Simurq. [Yaqut:] Özün bilirsən 
ki, mən özgəsinin adaxlısıyam, bu yaxında 
məni köçürəcəklər. Ə.Məmmədxanlı. 

3. Surətini çıxarmaq, üzünü çıxarmaq, ol- 
duğu kimi mətni başqa yerə yazmaq. Yazını 
köçürmək. - [Qəndab:] [Məzahir] riyaziyyat 
dəftərimi .. xəlvətcə götürüb köçürür, sonra 
da üzümü bir yana çevirəndə mənim skam- 
yama atırdı. B. Bayramov. // Ümumiyyətlə, 
yazmaq. Dəmirov çalışıb qeydlər götürdüyü, 
öz fikirlərini ağ kağızlara köçürdüyü zaman 
Qiyasəddinov içəriyə girdi. S.Rəhimov. 

4. B ax keçirmək 1 6-cı mənada. Pul kö- 
çürmək. 



744 




KÖÇÜRTMƏ 

KÖÇÜRTMƏ “Köçüıtmək”dən (is. 

KÖÇÜRTMƏK bax köçürmək [Qız:] 

Ona görə ki, sən zorla şeirlərini öz xəttinlə 
dəftərimə köçürtdün, nəticəsi də belə oldu. 

S. Rüstəm. 

KÖÇÜRÜLMƏ “Köçürülmək”dən (is. 

KÖÇÜRÜLMƏK 1 . “Köçümıok"doıı məcli. 
Ailə bağa köçürüldü. Qız köçürüldü. Tezislər 
köçürüldü. 

2. B ax keçirilmək. Polad ərizə yazdı ko- 
mandirinə; Başqa bir hissəyə köçürülməyə. 
M. Rahim. 

KÖHLƏN sif. Harın bəslənmiş (at haq- 
qında). Tövlələrdə köhlən atlar çığırışırmı? 
F. Köçərli. Volqadan su içmiş köhlən atlanır. 
Üstündə girdablı çaylara cumduq. S. Vurğun. 
// İs. mənasında. Köhləni yəhərləmək. Köh- 
ləni minmək. — Sən mənim köhlənim, oynaq 
atımsan. M. Müşfiq. [İlyas:] Tərlan kimi coş- 
qun məzaclı bir köhləni isə yalnız minicilik 
sənətkarlığının zirvəsində duran tək-tək 
adamlar minə bilərdi. Ə.Məmmədxanlı. 

KÖHLƏNLİK is. Harm bəslənmiş atın hal 
və keyfiyyəti; harınlıq. Qara oğlan hər söz 
başında xallı atın kölılənliyini, cinsliyini, yum- 
şaqlıq və mehribanlığını deyib, özünü öyür və 
tərifləyirdi. S. Rəhimov. 

KÖHNƏ sif. [fars.] 1. Uzun müddət işlən- 
məkdən dağılmış, xarab olmuş, yıpranmış, 
köhnəlmiş; nimdaş (yeni ziddi). Köhnə ayaq- 
qabı. Köhnə palto. Köhnə araba. Köhnə stul. 
- Pişxidmətlər şiiru etdilər Yusif Sərracın 
köhnə paltarını soyundurmağa və xələti- 
şahanəni ona geydirməyə. M.F.Axundzadə. 
Üstünə köhnə bir cecim atılıb; Çarvadarlar 
gün altda yatmışdır. A.Səhhət. Ələsgər davı 
özü ilə Kürdüstandan kim bilir hansı zaman- 
dan qalmış köhnə bir saz gətirmişdi. İ.Əfən- 
diyev. // Çoxdan qalan (saxlanan). Köhnə ça- 
xır. Köhnə sirkə. 

2. Bundan öncə olan, əvvəlki, sabiq, keç- 
miş ( təzə ziddi). Köhnə direktor. Köhnə rəis. 
Köhnə sədr. - [Miraxur:] Səıı Allah, Mirzə 
Həbib, de görüm xalq bizim köhnə padşahı- 
mızın haqqında nə danışır? M.F.Axundzadə. 
Bir bax gör köhnə briqadir yerində nə qur- 
dalanır? Q. İlkin. 

3. Çoxdan qalma, keçmiş, çoxdan işlənən, 
indiyədək davam edən, keçmişə aid olan, 



KÖHNƏ 

vaxtı keçmiş. Köhnə üsul. Köhnə qayda. - 
Aşkar şeydir ki, təzə olan yerdə köhnə qa- 
nunlar gərək pozulsunlar. C. Məmmədqulu- 
zadə. Köhnə istibdad düşdü, parladı tərzi- 
cədid. Ə.Qəmküsar. Gənclərimizin köhnə adət 
və etiqadların təsirinə düşmələrinə dözmək 
olmaz. Ə. Sadıq. 

4. Qədim, keçmiş dövrə aid, əski. Köhnə 
şəhər divarları. Köhnə bina. Köhnə abidə- 
lər. - Köhnə Azərbaycanın uzaq bir buca- 
ğında; Qoca Həsən dayının alçaq koması 
vardı. R.Rza. Cavad kəndin qabağındakı köh- 
nə qala yerlərini nəzərdən keçirtdi. Ə.Vəli- 
yev. Səngərdir başdan-başa o köhnə Mədi- 
nənin; Hər küçəsi, hər tini. B.Vahabzadə. 

5. Təcrübəli, qocaman, stajlı, diinyagör- 
müş, bir işdə çox işləyib bişmiş; bişkin. Köh- 
nə müəllim. Köhnə xanəndə. Köhnə usta. - 
Düzdür, Bayram kişi özü köhnə ovçu idi. 
M. Rzaquluzadə. // Yaşlı, qoca, yaşca daha 
böyük. Köhnə kişi. Köhnə qadııı. - Bəzi köh- 
nə yaşlı kişilər və bir para Allah bəndələrin- 
dən başqa onu sayan, ona həmişəki ehtiramı 
edən yox idi. Qantəmir. [Sultan:] Axırda, 
cavanlarımıza yumruq dəyəndə də .. bar- 
bar bağırdılar ki, bəs ay nə bilim, köhnə 
kadrlar bizim qabağımızı kəsirlər, bizə post 
vermirlər!.. İ.Htiseynov. // İs. mənasında (əsa- 
sən cəmdə işlədilir). Köhnələrin fikri. - O 
köhnələrdən əcəb kim, utanmayıb da, deyir- 
lər; Gərək bu əsrə görə böylə, böylə adət 
olaydı! M. Ə. Sabir. 

6. Çoxdankı, lap əvvəlindən, əski. Köhnə 
şəhərli. Köhnə tanış. - Yox yeni bir dinə yəqi- 
nim mənim; Köhnə müsəlmanəm, a şirvan- 
lılar! M. Ə. Sabir. Yarım saatdan sonra ııeçə 
nəfər köhnə rəfiqlərlə Şaban daxil oldu. 
Ə.Haqverdiyev. Sən mənə tanışsan, mən sənə 
taııış; Bu köhnə dostunu taııı, bənövşə! 
M. Dilbazi. 

7. Mürtəce, vaxtı keçmiş, indiki dövrə 
uyğun gəlməyən ( yeni ziddi). Köhnə fikir. 
Köhnə əqidə. - "Molla Nəsrəddin ” çürümüş, 
köhnə, yaramaz, üfunət saçan həyat və icti- 
mai əlaqələrin hərtərəfli və öldürücü tənqid- 
çisidir. M. İbrahimov. 

0 Köhnə hamam, köhnə tas - bax əski 
hamam, əski tas (“əski i ”də). Köhnədən 
vurub təzədən çıxmaq - həm köhnədən, 



745 




KÖHNƏÇİ 

һөт təzədən, hər şey haqqında danışmaq. 
..Miirşüdoğlu nağıla başlayıb köhnədən 
vurııb təzədən çıxdı. S. Rəhimov. 

köhnə-köhnə sif. və zərf Köhnə, əski, 
qədim (çoxluq bildirir). Kölınə-köhnə fikir- 
lərlə mübarizə aparmaq. - [Şahqulu:] Rəh- 
mətliyin oğlu, köhnə-köhııə peşəni əldən qoy- 
mayıb korlayırsan. N.Vəzirov. 

KÖHNƏÇİ is. 1 . B a x köhnəpərəst. 

2. Köhnə paltar və s. alıb-satan adam; 
köhnəfüruş. 

KÖHNƏÇİLİK bax köhnəpərəstlik. 

KÖHNƏDƏN bax qədimdən. 

0 Köhnədən qalma - keçmiş zamanlardan 
qalan, çoxdan qalma; köhnə, əski, qədim. 
Əmizadələrimin köhnədən qalma bir qara 
damı var idi. Orada heç kəs olmurdu. Məh- 
sul saxlamaq üçün anbar idi. S.S.Axundov. 

KÖHNƏFÜRUŞ is. [fars.] bax köhnəçi 
2-ci mənada. 

KÖHNƏ-KÜLTƏ bax köhnə-kürüş. 

Bundan qabaq həyətə yolçu-zad gələndə pay 
verərdim, .. köhnədən-kültədən bağışlardım. 
Ə.Əbülhəsən. 

KÖHNƏ-KÜRÜŞ sif. Çox köhnə, istifadə- 
yə yaramayan; cındır, dağılmış, cırılmış. 
Kölınə-kürüş şeyləri təmir etmək. II Is. məna- 
sında. Köhııə-kürüş satmaq. 

KÖHNƏLDİLMƏ “Kölməldilmək”dən fis. 

KÖHNƏLDİLMƏK məch. işlədilə-işlədilə 
köhnə hala gətirilmək, xarab edilmək, yıp- 
radılmaq. 

KÖHNƏLƏŞMƏ “KöhnolOşmək”dən fis. 

KÖHNƏLƏŞMƏKbax köhnəlmək. Palto 
köhnələşib. Xalça köhnələşdi. 

KÖHNƏLİK is. 1 . Kölmə şeyin hal və key- 
fiyyəti {təzəlik ziddi). Paltarın köhnəliyi. 
Evin köhnəliyi. H Tarixi köhnə olma, keç- 
mişə aid olma. Məsələnin köhnəliyi. 

2. Dövrə, zəmanəyə uyğun olmayan şey- 
lər; əskilik, gerilik ( yenilik ziddi). Bütün o Şərq 
köhnəliyi aradan qaldırılmış, onun yerində 
təzə və təmiz bir bağ salınmışdır. C.Cabbarlı. 
Bizim evdə köhnəliklə yeniliyin mübarizəsi 
əsla qurtarası deyildir! S. Rəhimov. 

KÖHNƏLMƏ “Köhnolmok”don /.7,s. 

KÖHNƏLMƏK/ 1 . Çox işlənməkdən xa- 
rab olmaq, yıpranmaq, yararsız hala gəlmək. 
Pencək köhnəlib. Ayaqqabı köhnəldi. 



KÖHÜL 

2. Çox qalmaqdan xarab olmaq, təzəliyini, 
təravətini itirmək, yaramaz olmaq. Yağ (pen- 
dir) qalıb köhnəlib. 

3. Vaxtı keçmək, dəbdən düşmək, az işlən- 
mək, az istifadə olunmaq, günün tələblərinə 
cavab verməmək, bu gün üçün yaramamaq. 
Çıxarılan nəticələr köhnəlibdir. İfadələr köh- 
nəlibdir. Bu məsəl də indi bir çoxları kimi 
köhnəlmişdir. M.Rzaquluzadə. 

KÖHNƏLMİŞ f.sif. 1. Çox işlənməkdən 
xarab olmuş; yıpranmış. Köhnəlmiş papaq. 
Köhnəlmiş şal. [Hacı Manafj məhkəməyə 
gələrkən olduqca köhnəlmiş, yamaqlı bir pal- 
tar geyərək gəlmişdi. S. Hüseyn. [Qədir] ba- 
şına köhnəlmiş və hər tərəfini yağ basmış bir 
meşin şapka qoymuşdu. Ə. Sadıq. Minayə köh- 
nəlmiş, bir neçə dili də xarab olmuş qarmonu 
döşünə basıb .. ortalıqda süzürdü. Ə.Əbül- 
həsən. 

2. Çox qalmaqdan xarab olmuş, təzəliyini, 
təravətini itirmiş. Köhnəlmiş yağ (pendir ). 

3. Dövrə, zəmanəyə, bugünkü günə uyğun 
olmayan; dəbdən düşmüş, indi işlənməyən. 
Köhnəlmiş nəzəriyyə. Köhnəlmiş söz (ifadə). 

KÖHNƏLTMƏ “Köhnəltmək”dən fis. 

KÖHNƏLTMƏK f. İşlədə-işlədə köhnə 
hala gətirmək, xarab etmək. Pencəyi köhnəlt- 
mək. 

KÖHNƏPƏRƏST is. {fars.} Köhnəlik tə- 
rəfdarı, köhnə adət və ənənələri sevən, onla- 
ra riayət edən, onlardan əl çəkməyən adam; 
mühafizəkar, cəhalətpərəst. ..Bizim köhnə- 
pərəstliyimiz və müqəddəslərimiz görürlər 
ki, biz hər bir qüvvəmizi məhz məktəb açma- 
ğa sərf eliyirik.. C. Məmmədquluzadə. Ev və 
ailə məsələlərində bir qədər köhnəpərəst olan 
atasını [Züleyxa] bərk narahat edirdi. M.İbra- 
himov. 

KÖHNƏPƏRƏSTLİK is. Köhnəlik tərəf- 
darı olma, köhnə adət və ənənələri sevmə; 
mühafizəkarlıq, cəhalətpərəstlik. 

KÖHNƏSAYAQ sif. və zərf Köhnə tərz- 
də, köhnə qaydada, köhnədə olduğu kimi. 

KÖHÜL is. Mağara. [Cuma] ..yaş torpaq 
iyi verən bu qaranlıq köhülün ora-burasını 
yoxlayaraq, büzüşüb dirsəkləndi. Ə.Əbülhə- 
sən. □ Köhül kimi məc. - mağara kimi. Yüz- 
lərcə at ağzını köhül kimi açıb fınxıra- 
fınxıra Qarabağ atının üzərinə cummuşdu. 
M.S. Ordubadi. 



746 




KÖK 



KÖK 



KÖK 1 is. 1 . Bitkilərin torpaq altında olan, 
suyu soran və onları qidalı maddələrlə qida- 
landıran yarpaqsız hissəsi; rişə. Ot öz kökü 
üstündə bitər. (Ata. sözü). Biçinçilərdən biri 
orağım böyük bir qanqalın kökündən endi- 
rərkən quş balaları “cik-cik" edib .. qalın 
otlar arasına soxuldular. A.Şaiq. Kökləri kə- 
silmiş ağaclar gurultu ilə yıxılırdı. H.Seyid- 
bəyli. // Bitkilərin müəyyən məqsəd üçün 
qazılıb çıxarılan yeraltı hissəsi. Biyan kökü. 
Tikan kökü. // Kökümeyvəli bitkilərin ərzaq 
kimi işlədilən yeraltı hissəsi (kartof, soğan 
və s.). 

2. San, sarı-qırmızı, qara rəngli kökümey- 
vəli bitkilərdən birinin adı; yerkökü. Bazar- 
dan kök almaq. Kök şirəsi. - Aslan əlinə bir 
kök alıb xırtıldada-xırtıldada yeməyə baş- 
ladı. S.Vəliyev. 

3. Saçın, dişin və s.-nin bədənin içində 
olan hissəsi. Diş kökü. Saçın kökü. II Bədən 
üzvünün bədənlə birləşən yeri, dib qismi. 
Dilin kökü. 

4. məc. Nəsil, əsil-nəsəb, mənşə. Mənim 
ki başımın tükləri ömrümdə qıvrım olmamış- 
dır, .. nəslimizdə, kökümüzdə də olmamışdır. 

S. Rəhimov. 

5. dilç. Sözün önlük və şəkilçiləri çıxdıq- 
dan sonra qalan hissəsi. Sözün kökü. Bir kök- 
dən ibarət sözlər. 

6. riyaz. Müəyyən dərəcəyə qaldırdıqda 
yeni bir kəmiyyət alman ədəd. Kvadrat kök. 

7. məc. Əsas səbəb, əsas illət. Məsələnin 
(işin) kökü. - Bu hadisələrin əsas kökü azər- 
baycanlıları paytaxtdan uzaqlaşdırmaq və 
Qızıl Arslanı təkləmək məqsədləri üzərində 
qurulmuşdu. M. S. Ordubadi. 

8. Kökündən şəklində - 1) əsla, qətiyyən. 
[Niyaz:] Belə iş bu küləkdə ; Mümkün deyil 
kökündən. Ə.Əlibəyli; 2) tamamilə, yerli-dibli. 
Həyat kökündən dəyişmişdir. — Mümkün olsa 
lap kökündən qaldırıb bir zənn itə; Ciimlə mət- 
buatı viran etməli bundan sora. M.Ə. Sabir. 

0 Kök aparmaq -bax kök salmaq 2-ci 
mənada. Həqiqət halda da dörd gün davam 
edən məhkəmə, mühitimizdə az-az təsadüf 
edilən, amma əsası yaşayışımızın dərinliklə- 
rinə kök aparan bir işə baxırdı. T.Ş. Simurq. 
Kök atmaq - 1) bitkilərin torpaq altında olan 
hissəsində köklər əmələ gəlmək; rişələnmək, 



yayılmaq. Elə bil ki, Dəmirçioğlu yüzillik 
bir ağac olub yerə kök atmışdı. “Koroğlu”; 
2) məc. bir yerdə törəyib artmaq. [Dərviş:] 
Canımın bir hissəsi vətənimdə hasil olubsa, 
o biri ləzzətli, dadlı hissəsi bu dağların ara- 
larında .. kök atıbdır! A.Divanbəyoğlu. Kök 
salmaq - 1) bax kök atmaq. Bu körpəcə 
meynəni qoru hər bir zavaldan; Qoy torpaq- 
da kök salıb, bərkitsin öz yerini. S. Rüstəm; 
2) məc. yer tutmaq, möhkəmlənmək, möh- 
kəm və həmişəlik yerləşmək. Əl varası tez 
gedər; Kök salar dil varası. (Ata. sözü). Cəlil 
ağanın .. qəlbində kök salmış qəbili adətləri 
ona tərk etdirmək mümkün deyildi. İ.Musa- 
bəyov. [Fətullanın] şəhərə vaxm kəndlərdən 
birində evlənib kök saldığını bilirdim. Mir 
Cəlal. Kökü (kökünüz, kökləri) kəsilsin! 
- qarğış, nifrin ifadəsi. Onların, görüm, 
kökləri kəsilsin! Kökü kəsilmək - 1) tama- 
milə yox edilmək, məhv edilmək, puç edil- 
mək; yox olmaq. Dostların əlilə bir tikan 
təki; Belə adamların kəsilər kökü. S. Rüstəm. 
[Süleyman:] Bataqlıq qurudulub, yerində 
meşə zolaqları və tarlalar salındıqdan son- 
ra qızdırmanın kökü kəsildi. M. Rzaquluzadə; 
2) tələf olmaq, mövcud olmamaq, nəsli kə- 
silmək. Abşeronda çoxdan kökü kəsilmiş 
canavar, tülkü, çaqqal kimi ziyanverən 
heyvanlar haradansa peyda olub. M. Rza- 
quluzadə. Kökündən vurmaq - 1) dibin- 
dən kəsmək, görünməz etmək, yox etmək. 
Saçını kökündən vurmaq; 2) məc. tutarlı söz 
demək, kəsərli cavab vermək. Kökünə çat- 
maq - əsasını, mahiyyətini bilmək, dərindən 
öyrənmək, künhünə varmaq. [Xan:] Axuııd, 
çox zehinli uşaqdır.. Hər nə də görür, soru- 
şub kökünə çatmaq istəyir. Çəmənzəminli. 
Kökünü (yer üzündən) kəsmək -tamamilə, 
bir daha törəməyəcək şəkildə yox etmək, 
məhv etmək. Yalnız bu yolu davam etdir- 
məklə zülmün kökünü kəsmək mümkündür. 
M.S.Ordubadi. Kəssin deyə düşmənin kökünü 
yer üzündən ; Qoymaram korluq çəkə benzin- 
dən onları mən. R.Rza. Kökünü qazımaq - 

1 ) b a x kökünü kəsmək. [Hacı Mehdi:] Allah 
sizin kökünüzü yerdən qazsın. Ə.Haqvcrdiyev; 

2) məc. əleyhinə iş görmək, zərərinə işləmək. 
Özünü dost kimi göstərən çar hökuməti giz- 
lində xalqın kökünü qazıyırdı. A.Şaiq. 



747 




KÖK 



KÖKƏCİK 



KÖK 2 sif. 1 . Ətli, şişman, gonbul, yoğun 
(arıq ziddi). Kök uşaq. Kök qoyun. Kök 
adam. - Həsrət ilə pişik çəkirdi keşik; Gör- 
dü gəlir neçə qəvi, kök pişik. S.Ə.Şirvani. 
[Qurbanoli:] Baş üstə!.. Sən məni bu işdən 
xilas eləsən mən sənə hələ bir kök toğlu da 
bağışlaram. N.Vəzirov. [Arvad:] ..Hinduşka- 
nın bir kökünü tut, kəs. B. Bayramov. 

2. ınəc. dan. Özündən sonra gələn sözün 
qüvvətini, mənasını, təsirini gücləndirir. 
Əvəzində Qəhrəmandan bir kök töhmət al, 
eləmi? - deyə Əsəd donquldana-donquldana 
başım yellədi. S.Rəhimov. Sitarə kök bir dəs- 
tə hazırlamışdı. Mir Cəlal. [Nəcmi] xüsusən 
axırıncı sinifdə ən çox hirsini boğazına yığan 
şagirdə kök bir sıfır verər. Ə.Əbülhəsən. 

KÖK 3 is. Musiqi ifadəliyinin vəzn, tembr 
və s. kimi ünsürlərindən biri. Müxtəlif yük- 
səklikdə olan səslərin müəyyən sistem əsa- 
sında təşkil olunması ilə əldə edilən səslərin 
qarşılıqlı münasibətinə kök deyilir. Ə.Bədəl- 
bəyli. // Simli musiqi alətlərində kökləmək- 
lə səslərdə yaradılan qarşılıqlı ahəng; həma- 
hənglik. Musiqi ifadəliyinin bir çox mühüm 
ünsürləri (kök, vəzn, tembr və sairə) məhz 
melodiyanın tərkibində birləşərək bir vəhdət 
təşkil edir. Ə.Bədəlbəyli. □ Kök etmək 
(eləmək)- l)bax kökləmək 1 . Tarı kök et- 
mək. - Bu hində Baxşı kamançanı kök eləyir 
və başlayır segah-zabil havasını çalmağa. 
C. Məmmədquluzadə; 2) məc. sazlamaq, 
hazırlamaq. [Rəşid:] Hə, Qurbanqulu belə 
evləndi, - deyib, qəlyanını kök etməyə baş- 
ladı. T.Ş. Simurq. Kökdən düşmək - sim- 
ləri boşalmaq, kök (tarım) olmamaq, həma- 
həngliyini itirmək (tar, kamança və s.-də). 
illərin tozu basmış, düşmüşdü kökdən simi; 
Bir də onu çalmağa heç gəlmirdi gümanı. 
Ə.Cəmil. 

KÖK 4 is. 1. iri tikiş. 

2. Sonradan əl və ya maşınla əsaslı tikmək 
üçün atılan iri tikiş. □ Kök atmaq (getmək) 
-bax kökləmək 2 . 

KÖK 5 Adətən tərkiblərdə işlənib, xarici 
görünüş, vəziyyət, hal, halət mənasını verir. 
Pis kökdə görmək (pis vəziyyətdə görmək). 
Öz kökünə qoymaq (özü kimi etmək). - 
[Mahmud:] Adəmi behiştdən qovdular, onlar 
da düşdülər mən kökə. Ə.Haqverdiyev. [Möh- 



sün:] Musa, gətir, bu kökdə şəklimizi çəkdir. 
Mir Cəlal. 

0 ...kökə qoymaq -bax ...kökə salmaq. 

Bilmirəm niyə belə oldu? Bu oxumaq səni 
nə kökə qoydu? S.Rəhimov. ...kökə düşmək 
- ...vəziyyətinə, ...halına düşmək. Belədir 
qayda, nəhayət, düşəcəkdir bu kökə... S. Rüs- 
təm. Mahmudun .. sənədləri, kim bilir, nə 
kökə düşmüşdür. Ə.Əbülhəsən. ...kökə sal- 
maq - ...vəziyyətinə, ...halına, ...şəklinə 
(...vəziyyətə, ...hala, şəklə) salmaq. Pis kökə 
salmaq. - [Tacirlərdən biri:] Başına dönüm. 
Qaçaq Nəbi, bizim var-yoxumuzu əlimizdən 
alıb, özümüzü də bu kökə saldı. “Qaçaq 
Nəbi”. [Ələsgər:] A boyunu yerə soxum, 
beyni olan da iki arvad alıb, özünü bu kökə 
salarını? Ə.Haqverdiyev. Yığışıb min dənə 
şeytan balası hər tükünə; İstəyirsən məni də 
lap salasan öz kökünə? Ə.Nəzmi. 

KÖKALMA is. riyaz. Ədədin kvadrata yük- 
səldilməsi, ədədin özünə vurulması. Qüv- 
vətə yüksəlmənin tərsi olan kökalma əməli 
də riyaziyyata irrasional ədədləri daxil etmiş- 
dir.. Z.Xəlilov. 

KÖKAYAQLILAR cəm zool. Bədənin- 
dəki çıxıntıların köməyi ilə hərəkət edən və 
qidanı tutan ən sadə birhüceyrəli heyvanlar 
sinfi. İbtidai heyvanlara dair dərsləri keçər- 
kən mikroskop altında öyrəniləcək heyvan- 
lardan biri də kökayaqlılar sinfindən olan 
amyöbdür. C. Cəbrayılbəyli. 

KÖKCÜK is. Balaca kök, kiçik kök. Otun 
kökcüyii. - Zəfəran budaqlanmayan sapa- 
bənzər kökciiyə malikdir ki, bunun da bütün 
uzunluğu boyu diametri 1 mm-ə qədər olur. 
İ.Axundzadə. 

KÖKDOĞRAYAN sif. k.t. Bitki köklərini 
doğramaq, xırdalamaq üçün olan. Kökdoğ- 
rayan maşın. II is. Kökü doğramaq, xırdala- 
maq üçün maşın və s. Kökdoğrayanı quraş- 
dırmaq. 

KÖKƏ is. dan. Adi xəmirdən bişirilən ki- 
çik çörək; qoğal. Nə yoğurdum, nə yapdım; 
Hazırca kökə tapdım. (Ata. sözü). Tapdıq 
sualım təkrar etdikdə Qaçav cavab verdi: - 
Balama şirin dəyirman kökəsi gətirmişəm. 
Ə.Vəliyev. Mavil eyvanda kökə yevirdi. Mir 
Cəlal. 

KÖKƏCİK is. Kiçik kökə, balaca qoğal: 
qoğalcıq. 



748 




KÖKƏLDİCİ 

KÖKƏLDİCİ sif. Kökəldən, kökəlməyə 
səbəb olan, kömək edən. Kökəldici yemək- 
lər (maddələr). 

KÖKƏLDİLMƏ “Kökəldilmək”dən f.is. 
Mal-qaranın kökəldilməsi. 

KÖKƏLDİLMƏK məch. Y axşı yemək ver- 
məklə, qulluq etməklə kök hala gətirilmək. 

KÖKƏLMƏ “Kökəlmək”dən f.is. 

KÖKƏLMƏK/ Yaxşı yemək, bəslənmək, 
qulluq edilmək nəticəsində kök hala gəlmək, 
ətə-cana gəlmək. Uşaq kökəlib. Bu qoyun- 
lar yaxşı kökəldi. - [İzzət Məmmədhəsən 
əmiyə:] Bəs ha vaxt [eşşək] evdə qalıb kökə- 
ləcək ki. sən onu minəsən, ziyarətə gedəsən? 
C. Məmmədquluzadə. [Kəblə Haşım:] Mən 
hər il orucluqdu azından on girvəııkə kökə- 
lirəm. S. Hüseyn. □ Kefi kökəlmək - bax 
kef. 

KÖKƏLTMƏ “Kökəltmək”dən f.is. 

KÖKƏLTMƏK f. Yaxşı yemləmək, bəs- 
ləmək, qulluq etməklə kök hala gətirmək; 
kökəlməyə səbəb olmaq. Toyuqları kökəlt- 
mək. Uşağı kökəltmək. Yağlı süd uşağı kökəl- 
dər. 

KÖKKƏSƏN bax kökdoğrayan. 

KÖKLƏMƏ 1 “Kökləmək 1 ”dən f.is. 

KÖKLƏMƏ 2 “Kökləmək 2 ”dən/w. 

KÖKLƏMƏK 1 / 1. Simli musiqi alətləri- 
nin səsini simləri tarımlaşdırmaq, ya boşalt- 
maq yolu ilə tələb olunan tona salmaq, sim- 
lərinin ahəngini bir-birinə uyğunlaşdırmaq. 
Aşıq Ciinun sazını kökləyib ortaya çıxdı. 
“Koroğlu”. Bu hində Baxşı kamançanı kök- 
ləyir və başlayır segah-zabil havasını çal- 
mağa. C. Məmmədquluzadə. 

2. məc. Sazlamaq, düzəltmək, işə salmaq 
üçün hazırlamaq. Hüseynəli əmi çubuğunu 
dəmir milçə ilə qurdalayıb kökləyirdi. 
M.S.Ordubadi. Qışın gecəsi uzun, odunumuz 
bol, işimiz də yox.. Götür çörəyini ye, ocağı 
da köklə. Ə.Vəliyev. 

KÖKLƏMƏK 2 / Paltar biçildikdən sonra 
kəsilmiş hissələri iri tikişlə bir-birinə quraş- 
dırıb tikmək. Paltarı kökləmək. 

KÖKLƏNMƏ 1 “Köklənmək 1 ”don f.is. 

KÖKLƏNMƏ 2 “Köklənmək 2 ”don f.is. 

KÖKLƏNMƏ 3 “Köklənmək 3 ” dən f.is. 

KÖKLƏNMƏK 1 məch. 1 . Musiqi alətlərin- 
də: səsləri lazımi tona salınmaq, simləri bir- 



KÖKLÜ-BUDAQLI 

birinə uyğunlaşdırılmaq. Kamançalar kök- 
lənib. 

2. məc. Sazlanmaq, saz hala gətirilmək. 
Qəlyan kökləndi. 

KÖKLƏNMƏK 2 qayıd. Bir yerdə kök sal- 
maq, möhkəmlənmək. 

KÖKLƏNMƏK 3 məch. İri-iri tikilmək. 
Paltarın ətəyi köklənib. 

KÖKLƏNMİŞ f.sif. Köklənmək yolu ilə 
səsləri lazımi tona salınmış. Rüstəmin işi gə- 
tirəndə həmişə köklənmiş tar kimi əl dəymə- 
miş səslənərdi. M. İbrahimov. 

KÖKLƏŞDİRMƏ 1 "Kökləşdirmək 1 ”dən 
f.is. 

KÖKLƏŞDİRMƏ 2 "Kökləşdirmək 2 ”dən 
f.is. 

KÖKLƏŞDİRMƏK 1 / Kök hala gətirmək; 
kökəltmək. 

KÖKLƏŞDİRMƏK 2 / Əsaslandırmaq, 
möhkəmləndirmək. 

KÖKLƏŞMƏ 1 “Kökləşmək 1 ”dən f.is. 

KÖKLƏŞMƏ 2 “Kökləşmək 2 ”dən/w. 

KÖKLƏŞMƏK 1 / Kökəlmək. 

KÖKLƏŞMƏK 2 / Kök salmaq, kök atmaq, 
möhkəmlənmək, bərkimək. İllərcə kökləşmiş 
olan bu adəti sonralardan tərgitmək olmur. 
F.Ağazadə. 

KÖKLÜ sif. 1. Torpaq altında kökü, rişə- 
ləri olan. // Kökü üstündə olan, kökü ilə bir- 
likdə. Kür çayı bəndini yaz yaran kimi ; 
Köklü ağacları aparan kimi; Yardılar Qa- 
zaxın səfini fövrən. H.K.Sanılı. Köklü ağac 
kimi qopub yerimdən; Uçuram bir dərin boş- 
luğa sarı. S.Vurğun. 

2. məc. Yekə, böyük, möhkəm. Köklü qaya. 
[Firəngiz Şahinə:] Maşınımız köklü daşa 
ilişib, buna işığın nə köməyi dəyəcəkdir? 
B. Bayramov. 

3. məc. Çoxlu qohum-əqrəbası, böyük 
nəsli olan. Köklü adam. Köklü ailə. 

KÖKLÜ-BUDAQLI sif. 1 . İri, böyük, in- 
kişaf etmiş, yoğun və qollu-budaqlı. Köklü- 
bııdaqlı qarağac. Köklü-bııdaqlı çinar. H zərf 
mənasında. Kökü və budaqları ilə birlikdə; 
tamamilə. Maşınla ağacları; Tamam köklii- 
budaqlı çıxardırlar. Orda sən; Cərgə ilə əkər- 
sən. M.Rahim. 

2. məc. bax köklü 3-cü mənada. Köklii- 
budaqlı ailə. - Meşinov bu rayonda hər kəsi 



749 




KÖKLÜ-GÖVDƏLİ 



KÖLGƏ 



gəldi-gedər hesab edər, yalnız özünü köklii- 
budaqlı bir adam sayardı. S. Rəhimov. 

KÖKLÜ-GÖVDƏLİ bax köklü-budaqlı 
1 -ci mənada. Köklü-gövdəli tut ağacı. - ..Ya- 
yın daşqın günlərində bu çay köklü-gövdəli 
palıd, söyüd gətirib adamın zəhləsini tökürdü. 
S. Rəhimov. 

KÖKLÜK 1 is. Adamın və ya heyvanın 
ətlilik-canlılıq cəhətdən hal və vəziyyəti. 
Köklükdən gəzə bilməmək. Otlaq dövründən 
sonra mal-qaranın köklüyü xeyli artır. 

KÖKLÜK 2 is. Mıısiqi alətlərində simlərin 
səslənməsinin bir-birinə ııyğunlııq vəziyyəti. 
Tarın köklüyünü yoxlamaq. 

KÖKLÜK 3 is. Çoxlu kök (yerkökü) əkilmiş 
yer. Köklüyü sulamaq. Köklüyü alaq etmək. 

KÖKLÜ-KÖMƏCLİ 1. Bax köklü- 
budaqlı 1 -ci mənada. Köklü-köməcli ağac. 

2. Bax köklü-budaqlı 2-ci mənada. 
[Hümmət:] Rayonda köklü-köməcli bir adam 
tapmaq, on iki imama yalvarınca bir Allahın 
ətəyindən yapışmaq lazımdır. B. Bayramov. 

KÖKS 1. B ax döş 1 -ci mənada. Köks qə- 
fəsi. - Zahirən heyrətamiz dərəcədə sadə və 
sakit olan bu balacaboylu insanın köksündə 
bu qədər zəngin və güclü bir ürək yaratmış 
təbiətin ecazına heyran qalmamaq olmazdı. 
M.İbrahimov. [Vahid:] Bu sözləri eşidəndə az 
qaldı ürəyim köksümü yarıb çıxsın. B.Bay- 
ramov. 

2. məc. Ürək mənasında. Çəkilib köksümə 
dağlar, düyünlər. Q. Zakir. Anaxamm .. kök- 
sünü sıxmaqda olan kədərlərini bölüşmək 
üçün Atabalanın yolunu gözləməyə başladı. 
A. Şaiq. Mən bir dövürdəyəm ki, tunc qanad- 
lanır; Qara daşuı, mərmərin köksü atlanır. 
M.Müşfıq. 

0 Köks dolusu - dərindən, sinəsi tutduqca. 
Köks dolusu nəfəs almaq. Köks keçirmək - 
bax köksünü ötürmək. Mütərəddid vəziy- 
yətlər, baxışlar, köks keçirmələr bir-birini 
təqib edirdi. M. S. Ordubadi. Köks(ünü) gər- 
mək - özünü qorxmadan qabağa vermək, 
döşünü qabağa vermək, sinə gərmək, müqa- 
vimət göstərmək. Qanlı süngülərə gərmiş 
köksünü; Qaııilə yazmışdır hər qalib günü. 
S.Vurğun. Yollarındakı bütün bəla və müsi- 
bətlərə köks gərən haqq aşıqları, nağılların 
dediyinə görə, yuxularında gördükləri sev- 
gililərinə qovuşmaq üçün yola düşürdülər.. 



Ə.Məmmədxanlı. Köksünü ötürmək - də- 
rindən nəfəs almaq (fikirdən, qüssədən, 
qəmdən və s. hisslərin təsirindən). Camaat 
harada idi ki, səs-səmir də çıxa idi, - deyə, 
qoca köksünü ötürdü. Ə.Məmmədxanlı. Məz- 
lum dərindən köksünü ötürdü. S. Vəliyev. 

KÖK-SAQQIZ is. bot. Kauçuk verən çoxil- 
lik ot-bitki. Kök-saqqız .. çoxillik ot bitkisi- 
dir, acıqovıına oxşayır. M. Qasımov. 

KÖKSÜDOLU sif. 1 . Ətli, iri döşlü. Kök- 
südolu qadııı. 

2. Bax köksüdolusu. [Nazxanım] ..köksü- 
dolu nəfəs aldı. I. Əfəndiyev. 

KÖKSÜDOLUSU zərf Rahat, dolğun, ge- 
niş, dərindən. Köksüdolusu nəfəs almaq. 

KÖKSÜZ sif. Kökü, rişəsi olmayan. Köksüz 
ot. - Köksüz ağacı becərməkmi olar? N.Nəri- 
manov. 

KÖKÜMSOV sif. bot. Gövdəsinin əsas his- 
səsi yerin altında olan (bitki). [Herbari üçün] 
yığılan bitkinin gövdəsi, çiçəyi, kökü, kökiim- 
sovu və ya soğanaqlı bitkidirsə, soğanağı ol- 
malıdır. H.Qədirov. 

KÖKYUYAN sif. Kök yumaq üçün olan 
(maşın və 5 . ) // is. Kök yumaq üçün maşın 
və s. Kökyuyanı təmir etmək. 

KÖLƏ is. Quldarlıq və feodalizm cəmiy- 
yətində: bütün hüquq və istehsal vasitələ- 
rindən məhrum və sahibkarın xüsusi mül- 
kiyyəti olan adam; qul. Hər uçuğun altında 
var min kölənin məqbəri; Hər parça daş bir 
fəqirin sinəsinin mərməri. M. S. Ordubadi. 
[Xəyyam:] Xəyyama nə lazımdı ki, zəncir; 
Oıısuz da köləndir, bu nə təhqir? H. Cavid. 
Qanun var ki, insanları kölə etmiş dünyada; 
Qanun var ki, qulluq yazmış babalardan öv- 
lada. N.Rəfıbəyli. 

KÖLƏCƏSİNƏ zərf Kölə kimi, qul kimi; 
yaltaqcasına. Köləcəsinə yaşamaq. 

KÖLƏLİK is. 1 . Kölənin, qulun vəziyyəti, 
halı; qulluq. Bəxtiyar arzular elə bir dünya; 
Ağalıq, köləlik olmasın orda. S.Vurğun. Kö- 
ləlik dünyasından qalmasın deyə bir iz; Cəb- 
hələrdə döyüşdük düşmənlərlə döş-döşə. 
S. Rüstəm. 

2. Əsarət. Köləliyə, əsarətə; Qara məzar 
qazıldı. N.Rəfibəyli. 

KÖLGƏ is. 1 . Qarşı tərəfdən işıq düşən hər 
hansı bir şeyin qara əksi. Binanın kölgəsi. 



750 




KÖLGƏ 



KÖLGƏLƏNMƏK 



Kölgəsi yerə düşmək. - ..Kəndlilər gəlib 
çömbəliblər tayanın kölgəsində. C. Məm- 
mədquluzadə. Bizim bağa su axıdır açdığın 
bərə; Bizim tutdan sizin bağa kölgə düşəcək. 
M. Araz. □ Kölgə salmaq - bax kölgələ- 
mək. Ağac kölgə salmışdı. - Az qala başım 
yetişə göylərə; Şax-budağım kölgə salıb hər 
yerə. M.Ə. Sabir. ..Ərik və tut ağacları baş- 
başa verərək, günün qabağını çətir kinıi tutur, 
yaşıl otların, tər yoncaların üzərinə sərin köl- 
gə salırdı. İ.Əfəndiyev. // ınəc. İnsanın da- 
xili hiss və həyəcanının üzündə, gözündə 
ifadəsi, təcəssümü. Qəm kölgəsi üzünü bü- 
rüdü. - Yorğunluğun kölgəsi; Sıralanmış al- 
nının; Qırışıq izlərində. R.Rza. Balaca Nər- 
gizin üzündən bir kölgə keçdi. Ə.Məmməd- 
xanlı. // İşıq şüalarının bilavasitə düşmədiyi 
yer, sahə: kölgə yer, kölgəlik. Kölgədə otur- 
maq. Kölgə tərəfə keçmək. - Divar dibində 
kölgədə xoruz, toyuqlar uyqular.. A.Səhhət. 
[Alış nazirə:] Gəlin, barı gedək, bir kölgədə 
dincəlin. B. Bayramov. 

2. Rəsmdə və ya şəkildə təsvir edilən hər 
hansı bir şeyin az işıq düşən hissəsi. 

3. Qaranlıqda, dumanda aydın görünməyən 
şey; qaraltı. Kölgə kimi seçilmək. - Uzaqdan 
bir kölgə [Səlim və Mehribanı] pusıu; giz- 
licə təqib edirdi. S.Hüseyn. Yağışdan qorx- 
madı, boran bilmədi; Onu sarsıtmadı hənirti, 
kölgə. M.Rahim. Qayınana ilə gəlin şirin da- 
nışdıqları zaman qapıda bir kölgə göründü. 
Ə.Vəliyev. 

4. Əks, şəkil mənasında. Suda öz kölgəsini 
görüb o zaman; Sandı bir özgə itdir ol hey- 
van. A.Səhhət. 

5. məc. Kölgənizdə, kölgəsində şəklində 
məc. - köməyinizlə (köməyi ilə), himayə- 
nizdə (himayəsində), sayənizdə (sayəsində). 
[Uşaqlar] ancaq sizin kölgənizdə oxuyub 
dərsi tamam ediblər. Ə.Haqverdiyev. [Allah- 
qulu:] Allah onlara kömək eləsin, onların 
kölgəsində gəlib çıxdım. Çəmənzəminli. 

0 Kölgədə qalmaq - gözə görünməmək, 
üzə çıxmamaq, tanınmamaq, özünə diqqəti 
cəlb etməmək. [Sərətan:] Bir odur təhlükə 
mənə ölkədə; Önündə şöhrətim qalır kölgədə. 
M.Rahim. ...kölgədə qoymaq (buraxmaq) 
- 1) ...ikinci yerdə buraxmaq, ...daha irəliyə 
keçmək, birinci olmaq, diqqət mərkəzində 



olmaq; 2) fikir verməmək, diqqətsiz burax- 
maq, laqeyd baxmaq. Kölgə kimi - yanından 
əl çəkmədən, daim izləyərək, ayrılmadan. 
Kölgə kimi izləmək. Kölgə kimi əl çəkməmək. 

- [Xavər Arifə:] Kölgən kimi həp pəsincə 
qoşdum; Eşqinlə qanadlanıb da uçdum. 
H.Cavid. Səltənət evdən çıxanda Cəlil onu 
kölgə kimi təqib edir, bir an belə gözdən qoy- 
murdu. Ə.Vəliyev. Cuma .. kölgə kimi ondan 
üzülməyən qadına .. qapını bağlamaq işarə- 
sini verdi.. Ə.Əbülhəsən. Kölgə salmaq məc. 

- bürümək, əhatə etmək. Əcəl başımıza 
kölgə salmamış; Sizdən “can ” eşidim, sizə 
“can ” deyim. B. Vahabzadə. Lakin son həftə- 
lər Ulduzun gözlərinə böyük bir nigarançılıq 
kölgə salmışdı. Ə.Məmmədxanlı. Kölgəsin- 
dən qorxmaq (ürkmək) - çox qorxaq, ürək- 
siz adam haqqında. Kölgəsindən ürkən Mə- 
şədi Qulam Ceyranoğlunu titrətmə götürdü. 
S.Rəhimov. Kölgəsini qdınclamaq - hədə- 
ləyərək dalınca danışmaq, düşmənçilik et- 
mək. [Balaxanım Dadaşa:] Sən yüz də o Şi- 
raslanm kölgəsini qılınclayasan, .. heç bir şey 
apara bilməyəcəksən. S.Rəhimov. 

KÖLGƏLƏMƏ “Kölgələmək”dən f.is. 

KÖLGƏLƏMƏK/ 1 . Kölgə salmaq, köl- 
gədə gizlətmək, kölgə etmək. Çilingləri bas- 
dırdıqdan sonra kölgələmək lazımdır. H Gö- 
rünməz etmək, qabağını tutmaq, kölgələn- 
dirmək. İşığı kölgələmək. 

2. məc. Qaranlıq etmək: dumanlatmaq. Xa- 
tirələr xəyalını kölgələdi. 

KÖLGƏLƏNDİRMƏ “Kölgələndirmək”- 
dən f.is. 

KÖLGƏLƏNDİRMƏK /. 1 . Kölgə salmaq, 
kölgə etmək: qaranlıqlaşdırmaq. Birdən 
pəncərəni başqa bir adam kölgələndirdi. 
M. Hüseyn. 

2. B ax kölgələmək 2-ci mənada. 

KÖLGƏLƏNMƏ “Kölgələnmək”dən f.is. 

KÖLGƏLƏNMƏK f. 1 . Kölgə düşmək, 
kölgəli olmaq, kölgə salmaq, bir qədər qa- 
ranlıqlaşmaq. Ağaclar kölgələndi. - ..Dik 
yuxarı dırmandıqca meşə kölgələnib sərin- 
lənirdi. Ə.Əbülhəsən. 

2. Kölgə düşən yerdə oturmaq, kölgədə 
gizlənmək. Gündüzlər istinin dərdindən ha- 
man dəliyə girib kölgələnirdi. C. Məmməd- 
quluzadə. Göy sərvlər qucağında bir çiçək 



751 




KÖLGƏLƏ YİCİ 



KÖMƏK 



kimi; Kölgələndi uzaqlarda ağaran liman. 
Ə.Cəmil. [Bakıda] heç kəs istidən kölgələn- 
mək və başını gizlədib işdən qalmaq istəməz. 
S. Rəhimov. 

3. məc. Üzündə qəm, kədər, qüssə əla- 
məti zahir olmaq; qəmlənmək, qüssələn- 
mək, kədərlənmək (adətən, “gözləri”, “üz- 
gözü”, “çöhrəsi” sözləri ilə). Üzü-gözü köl- 
gələnmək. - Sevilin gözləri güldüyü yerdə ; 
Birdən buludlanıb kölgələndimi? M.Müşfiq. 
Məzlumun çöhrəsi kölgələndi, bir an nə de- 
yəcəyini bilmədi. S.Vəliyev. 

4. məc. Qaçıb gizlənmək, birinin hima- 
yəsinə, qanadı altına sığınmaq, birinə pənah 
aparmaq. 

KÖLGƏLƏYİCİ sif. və is. Kölgə salmaq 
üçün istifadə olıınan; kölgələndirən. 

KÖLGƏLİ sif. 1 . Kölgə salan, kölgəsi olan. 
Kölgəli qarağac. Kölgəli ağac. - Eldar ət- 
rafa yaxşı bələd olduğundan, yaxında iri, 
sərin kölgəli bir söyüd ağacını göstərərək: 
- Gedək, bir az dincələk, - dedi. M.Rzaqıılu- 
zadə. Odlu mizrabma qurban olum, yar! Çal, 
səni dinləyir kölgəli dağlar. N.Rəfıbəyli. 

2. Kölgə düşmüş, kölgə altında olan; köl- 
gə. Kölgəli yer. Kölgəli eyvan. - Kölgəli gen 
küçə ilə bir qədər gedəndən sonra hambal 
girdi birinci mehmanxananın dalanına. 
C. Məmmədquluzadə. Doldu şirin səslərlə; 
Kölgəli bağ, boz güney. Ə. Cavad. 

3. məc. Şübhəli, qaranlıq. Yarnıəmməd köl- 
gəli keçmişdən uzaqlaşa bilməyən adamlar- 
dan idi. M.İbrahimov. 

4. məc. Qəm, kədər ifadə edən; məyus, 
kədərli, qəmli, qəmgin. Kölgəli üz. 

KÖLGƏLİK is. 1 . Kölgə düşmüş yer, kölgə 
olan yer; kölgə, kölgəli yer. Kölgəlikdə otur- 
maq. Kölgəlikdə yatmaq. - Gorus dağının 
qaşında Nəbini isti vurur, bir kölgəlik tapıb 
uzanır. “Qaçaq Nəbi”. Məxməri ormanlarda 
çiçək dərdiyin yerdə; Baxarsan, çiçəklər var, 
açar kölgəliklərdə. Ə. Cavad. İnsan ayağı 
dəyməyən bu yerlərdə gündüzlər özünü köl- 
gəliyə verən at, eşşək ağnamış, künclərdə 
toyuq-cücə eşələnib torpağı atım-atım elə- 
mişdi. İ. Hüseynov. 

2. Kölgə üçün düzəldilən hər şey. Kölgə- 
lik düzəltmək. H sif. mənasında. Kölgə üçün 
olan, kölgə salmaq üçün əkilən. Qoca kişi 



kölgəlik ağacın dibindəki çarpayını göstərdi.. 

S.Rəhimov. // Talvar, alaçıq, dəyə və s. Köl- 
gəlik düzəltmək. 

3. Bax günlük 3-cü mənada. Ramazan 
şapkasının kölgəliyini qaldırdı, ətrafa baxa- 
baxa müdirin otağını tapdı. Mir Cəlal. 

KÖLGƏSEV ƏN sif. Kölgəlik yerlərdə 
yaxşı bitən, günəş sevməyən. Kölgəsevəıı 
bitkilər. 

KÖLGƏSİZ sif. Kölgə salmayan, kölgəsi 
olmayan. Kölgəsiz ağac. 

KÖLGƏSİZLİK is. Kölgə salmama, köl- 
gəsi olmama, kölgəsiz yerin, ağacın və s.-nin 
xüsusiyyəti. 

KÖMBƏ I . sif. İri, girdə, qalın çörək; qalac. 
Qoca qarağacın köhnə qabığı quru kömbə 
çörəyə oxşayırdı.. Mir Cəlal. [Aslan:] Dü- 
şərgədə hər beş adama gündə bir kömbə 
köhnə., çörək verirdilər. S.Vəliyev. 

2. is. Küt getmiş xəmirdən kül üzərində 
bişmiş çörək. Gördüyün küllü kömbədir, ba- 
zara çıxıb, qoğal olub. (Ata. sözü). 

3. sif. Yöndəmsiz, kök, gonbul. Kömbə 
arvad. - Ocaqverdi kömbə əlini uzatdı. 
Çəmənzəminli. 

KÖMBƏÇİ is. kölın. Kömbə bişirib satan 
adam (bax kömbə 1-ci mənada); çörəkçi. 
Dəyirmançının şahidi kömbəçi olar. (Ata. 
sözü). 

KÖMBƏDODAĞ sif. Dodağı kömbə kimi, 
yöndəmsiz, qalm. Kömbədodaq adam. 

KÖMƏC 1 is. dan. Boy atmayıb torpağın 
üzünə yayılan bitki. 

KÖMƏC 2 is. Arı pətəyi. □ Köməc balı - 
təmizlənməmiş bal. 

KÖMƏCLƏNMƏ “Köməclənmək”dən/£s. 

KÖMƏCLƏNMƏK/ Köməc bitkisi kimi 
yerin üzünə yayılmaq. Taxıl köməclənmişdir. 

KÖMƏK is. 1 . Birinin qarşılaşdığı çətinlik- 
ləri, sıxıntıları yüngülləşdirmək üçün görülən 
iş, hərəkət; yardım. Lay-lay əməyim bala; 
Duzum, çörəyim bala: Gözləyirəm böyü sən; 
Görüm köməyin bala. (Bayatı). Bir səs dedi: 
- Ey qafil ; Elər meyvə olur hasil; Zəhmətlə, 
köməklərlə. A.Şaiq. [Yaralı] canını dişinə 
tutub durmaq, şəfqət bacısının köməyi ilə 
arxaya getmək istədi. Ə.Vəliyev. □ Kömək 
diləmək (istəmək) - başqasından yardım 
istəmək, başqasının yardımına ehtiyacı olmaq. 



752 




KÖMƏK 



KÖMƏKLİK 



Atasından kömək diləmək. - [Rüstəm:] Atam 
ölmüş, daha bir kəsdən kömək diləməyə gü- 
manım gəlmir. C. Cabbarlı. [Gülyazın] gözü 
qabağında kömək diləyən məsum bir körpə- 
nin siması gəlib durdu. Q. İlkin. [Aynanın] 
sanki kömək istəyən əlləri bir an havada asılı 
qalıb tappıltı ilə yanına düşdü. İ. Hüseynov. 
Kömək etmək (eləmək) - yardım etmək, 
yardım göstərmək. Yoldaşına kömək etmək. 
Geridə qalanlara kömək etmək. - [Şah:] Mən 
bir keçə qayırım, bunlar da mənə kömək et- 
sinlər. Ü.Hacıbəyov. Kömək görmək - baş- 
qasının köməyi dəymək, yardımı olmaq. 
[Bəhram:] Səndən ki, görmədim kömək ; 
Özüm həll eləyəm gərək! A.Şaiq. Köməyi 
dəymək (çatmaq) - bax kömək etmək 
(eləmək). Birinə köməyi dəymək. Qonşuya 
köməyi çatmaq. - [Məmmədağa:] Oğlunuz 
burada oxuyub yazı-pozu biləcəkdir və onun 
[Qurbanəliyə] köməyi dəyər. N.Nərimanov. 
Uşaqlar kiçik olduqlarından bir o qədər kö- 
məkləri çatmırdı. S.S.Axundov. Köməyi ol- 
maq - 1) b ax köməyinə çatmaq (qoşmaq, 
yetişmək). [Qərib:] Əgər mövlam mənə kö- 
mək olarsa; Ağlama, sevgilim, yenə gələrəm. 
“Aşıq Qərib”; 2) bir şey edə bilmək, təsiri 
olmaq. [Əcəb xala:] Gəlsə də nə kimi bir 
köməyi ola biləcəkdi. S.Hüseyn. Köməyinə 
çatmaq (qoşmaq, yetişmək) - darda qalan, 
çətinliyə düşən adama kömək etmək, yardım 
göstərmək, əlindən tutmaq. Yoldaşının kömə- 
yinə çatmaq. - Daldakı kazaklar yüyürüşüb, 
zabitin köməyinə çatdılar. M.Hüseyn. Ümidim 
bircə ona idi ki, Qoçaq mənim gəlmədiyimi 
görüb özü mənim köməyimə yetişər.. M. Rza- 
quluzadə. 

2. O biri hissələri gücləndirmək üçün ayrı- 
lan hissələr, əlavə qoşun hissələri. [Qəhrə- 
man:] Bundan əlavə, komandan bir-iki sa- 
ata qədər bizə kömək göndərəcəyinə də söz 
verdi. H.Nəzərli. 

3. məc. Arxa, himayəçi, havadar, yardım 
edən adam. Oğul atanın köməyidir. - Lap 
becadı bu sözləri deməyim ; Dağılıbdı arxam, 
ölüb köməyim. Aşıq Ələsgər. □ Kömək ol- 
maq (çıxmaq) - birinə arxa, havadar olmaq, 
birini himayə etmək. Yoldaşına kömək çıx- 
maq. - [Eyvaz Baxşıya:] Başıma bir iş gəlsə, 
sən [Sonaya] kömək ol. C. Cabbarlı. O, yolda- 



şına kömək çıxaraq, bir atalar sözünü kina- 
yə ilə ortalığa atdı və masqara ilə hırıldadı.. 
Ə. Sadıq. 

KÖMƏKÇİ is. 1. Bir işdə kömək edən 
şəxs; yardımçı. Uşaq anasının köməkçisidir. 
- ..Mən Tehranda özümə köməkçi tapa bilə- 
rəm. M. S. Ordubadi. 

2. Müavin. Usta köməkçisi. Rejissor kö- 
məkçisi. Operator köməkçisi. - İrəvanda da 
deyirlər vitse-konsulun köməkçisi biletin 
birinə İran rəiyyətindən düşəndə on manat 
alır.. C.Məmmədquluzadə. Qəbul otağında 
köməkçi ilə [Mollayevdən] başqa heç kim 
yox idi. M.Hüseyn. 

3. məc. Yardımçı, əlavə. Köməkçi sual. 
Köməkçi sex. 

0 Köməkçi nitq hissələri qram. - əsas 
nitq hissələrinin xüsusiyyətlərinə malik ol- 
mayan sözlər (ədatlar, qoşmalar, bağlayıcılar, 
modal sözlər). Köməkçi feil qram. - leksik 
mənası olmayan, başqa sözlərlə birləşib mü- 
rəkkəb feil düzəldən feil (məs.: etmək, elə- 
mək, olmaq və s.). 

KÖMƏKDAR sif və is. köhn. Köməkçi. 
Köməkdar adam. 

KÖMƏKDARLIQ is. köhn. Kömək göstər- 
mə, kömək etmə. İlyas Gülüşgəlinə söz verdi 
ki, .. köməkdarlıq edib Qəhrəmanı Dağüstü 
şəhərinə oxumağa göndərəcəkdir. S.Rəhimov. 

KÖMƏKKEŞ is. və sif köhn. Kömək edən, 
yardım göstərən. 

KÖMƏKKEŞLİK is. köhn. Kömək etmə, 
yardım etmə, kömək göstərmə. [Nəcəfalı:] 
Köməkkeşlik deyil ha! Ağbirçək aıvad uşaq- 
dır bəyəm, qolundan yapışasan? B. Bayramov. 

KÖMƏKLƏŞMƏ “Köməkləşmək”dən f.is. 

KÖMƏKLƏŞMƏK qarş. Əl-ələ verib bir 
işi görmək, bir işdə bir-birinə kömək etmək. 
Cavan ər-aıvad .. əl-ələ verib köməkləşir- 
dilər, işlərini qabağa aparırdılar. E.Sultanov. 
Gəlinlər köməkləşib, dolu səhəngləri bir- 
birinin belinə aşırırdılar. M.Hüseyn. 

KÖMƏKLİ zərf Birlikdə, köməkləşərək, 
bir-birinə kömək edərək, bir yerdə. Qərənfil 
xala Camal ilə köməkli yükləri düşürməyə 
başladı. Ə.Vəliyev. 

KÖMƏKLİK bax kömək 1 və 2-ci məna- 
larda. Etiqad et buna, yəqinə inan; İstəməz- 
dim köməklik insandan. A.Səhhət. Müqabil 



753 




KÖMƏKSİZ 

köməklik hər zaman mümkündür.. M.S. Ordu- 
badi. □ Köməklik etmək (eləmək) - bax 
kömək etmək (“kömək” də). Geridə qalan- 
lara köməklik etmək. - [Yusif:] Yaxşı ki, Qulu 
mənə köməklik etdi. N.Nərimanov. Kömək- 
liyi dəymək -bax köməyi dəymək ("kö- 
mək” də). 

KÖMƏKSİZ 1. sif. Heç bir köməyi olma- 
yan, heç kəsdən kömək görməyən; aciz. 
C. Məmmədquluzadə Novruzəlilərin ürək dağ- 
layan yazıq, ağır və köməksiz həyatlarını 
çox təbii və inandırıcı təsvir edir. M. İbrahi- 
mov. // Tək, kimsəsiz, adamsız, himayəsiz. 
Köməksiz yetim. Köməksiz qadın. - [Qara:] 
Sağ ol, Bəhram, Allah səni mənə çox görmə- 
yib, məni köməksiz qoymasın. C.Cabbarlı. indi 
Qıınıru kənddə yalnız və köməksiz idi. Mir 
Cəlal. 

2. zərf Heç bir kömək olmadan, heç kəsin 
köməyi olmadan. İşi köməksiz görmək. 

KÖMƏKSİZLİK is. Köməksiz adamın halı 
və vəziyyəti. Gəncliyini də, qocalığını da 
həqiqi bir qürurla yaşayıb köməksizliyin nə 
olduğunu bilməmişdi. M. Hüseyn. 

KÖMLƏK kölın. bax köynək. Ərəqçini, 
kömləyi, corabı bəy özü geyir. R.Əfəndiyev. 
[Rizvan] yandan düymələnən nazik qara köm- 
ləyiııi geydi. S. Rəhimov. 

KÖMÜR is. 1. Odunu yandırıb basdır- 
maqla alınan tünd-qara rəngli bərk yanacaq. 
Kürəyə kömür qoymaq. Manqala kömür 
tökmək. Kömürü qızartmaq. - [Rüstəm kişi] 
..samovara su tökməyə, kömür salmağa ərin- 
di. M. İbrahimov. An’ad samovarı çölə çı- 
xartdı. Külünü boşaldıb yaxaladı. Su töküb 
könıür saldı. Ə. Vəliyev. □ Kömür basmaq 

- kömür almaq üçün odunu yandırıb torpaqda 
basdırmaq. Kömür dəymək - dəm tutmaq, 
kömürün dəmi (qazı) ilə zəhərlənmək. Kö- 
mür kimi (qədər) - tünd-qara, zil qara, 
qapqara. Kömür kimi uşaq. - Açıqlıqdan 
keçdi, kömür qədər qara .. görünən qamışlığa 
girdi. H.Nəzərli. Onun rəngi kömür kimi 
qaradı. M. Hüseyn. Kömür kimi qaralmaq 

- 1) bərk qaralmaq, qapqara olmaq. Qız 
yayda kömür kimi qaraldı; 2) məc. hirsindən 
üzünün rəngi dəyişib tündləşmək. Rüstəm 
kişi .. kömür kimi qaralıb susurdu.. M.İbra- 
himov. 



KÖMÜRLƏŞDİRİLMƏK 

2. Yer altından çıxarılan bitki mənşəli bərk 
yanacaq, maddə. Daş kömür. Kömür yataq- 
ları. Kömür mədəni, iki vaqon kömür. - Don- 
bas bizə kömür verir.. M.Müşfıq. Fəhlələr qatı 
kömür tozu içində işləyirdilər. M. Rzaqulu- 
zadə. 

KÖMÜRBASAN is. Kömür basmaqla, yan- 
dırmaqla məşğul olan adam (bax kömür 
1-ci mənada). 

KÖMÜRÇIXARAN sif. Daş kömür şaxta- 
sında kömür çıxarmaqla məşğul olan (fəhlə 
və s.). // is. Daş kömür çıxarmaqla məşğul 
olan fəhlə; qazmaçı, şaxtaçı. Kömiirçıxaran- 
ların yarışı. 

KÖMÜRÇÜ is. 1 . Kömür hazırlayıb satan 
adam. Kömiirçünün üzüqaralıqdan nə arı? 
(Ata. sözü). [Xortdan:] Hər baqqalı, dəmir- 
çini, kömürçünü, arabaçını .. dindirirsən, 
deyir: - Mənim familiyam Kəkilbəy ovdur. 
Ə.Haqvcrdiyev. [Ağsaqqal kişi:] O da kömiir- 
çiidiir, a kirvə! Bir yük kömür satmağa get- 
mişdi. Mir Cəlal. 

2. Kömür satılan yer, dükan. Kömiirçü dü- 
kanı. 

3. Daş kömür sənayesi işçisi; şaxtaçı. 
Kömürçülər mükafat aldılar. 

KÖMÜRÇÜLÜK is. Kömiirçünün işi, pe- 
şəsi (bax kömür 1-ci mənada). Könıürçü- 
liik eləmək. - Cəfərin atası kömürçülükdə qa- 
zandığı pulun tən yarısını hər ay müntəzəm 
halda oğluna göndərmiş, onu oxutmuşdu. 
Ə.Vəliyev. 

KÖMÜRDOĞRAYAN is. xiis. Daş kömürü 
doğrayıb xırdalayan maşın. Kömürdoğrayanı 
təmir etmək. H Sif. mənasında. Kömürdoğ- 
rayan maşın. 

KÖMÜRXANA is. 1 . Kömür basdırılan yer 
(bax kömür 1-ci mənada). 

2. Bax kömürlük. 

KÖMÜRXIRDALAYAN bax kömürdoğ- 
rayan. 

KÖMÜRQABI is. Kömür yığmaq, saxla- 
maq üçün qab. 

KÖMÜRQ AZI Y AN bax kömürçıxaran. 

KÖMÜRLƏNMƏ “Kömürlənmək”dən/«. 

KÖMÜRLƏNMƏK bax kömürləşmək. 

KÖMÜRLƏŞDİRİLMƏ “Kömürləşdiril- 
mək”dən. f.is. 

KÖMÜRLƏŞDİRİLMƏK rnəch. Kömür 
halına saldırmaq, yandırılıb kömür edilmək. 



754 




KÖMÜRLƏŞDİRMƏ 

KÖMÜRLƏŞDİRMƏ “Kömürləşdirmək”- 
dən fis. 

KÖMÜRLƏŞDİRMƏK icb. Kömür halına 
salınmaq, yandırıb kömür etmək. 

KÖMÜRLƏŞMƏ "Kömürləşmək” dən fis. 

KÖMÜRLƏŞMƏK f. 1 . Kömürə dönmək, 
kömür halına düşmək. 

2. Yandıqdan sonra kömürə çevrilmək. Köz 
kömürləşdi. 

KÖMÜRLÜ sif. Üzərinə kömür tozu qon- 
muş, kömürü olan. Kömürlü əllər. Kömürlü 
paltar. 

KÖMÜRLÜK is. Evlərdə kömür tökülən 
(saxlanan) yer, kömür anbarı. Az qalırdı 
adamlar [Qədiri] taxtapuşun altına, kömür- 
lüyə yıxsınlar. Mir Cəlal. 

KÖMÜRSORAN sif. tex. Hidravlik üsulla 
kömür çıxarılmasında işlədilən (maşın və s.). 
Kömürsoran maşııı. // is. Hidravlik üsulla 
kömür çıxarılmasında işlədilən maşın və s. 
Yeni markalı kömürsoran. 

KÖMÜRTƏMİZLƏYƏN sif. Kömürü tə- 
mizləmək üçün işlədilən. Kömürtəmizləyən 
maşını işə salmaq. II is. Kömürü təmizləmək 
üçün maşın və s. Kömürtəmizləyəni quraşdır- 
maq. 

KÖMÜRY ANDIRAN bax kömürbasan. 

KÖMÜRYÜKLƏYƏN sif. xiis. Kömürü va- 
qona, avtomaşına və s. yükləyən (maşın və s). 
Kömüryükləyən traıısportyor. H is. Kömürü 
vaqona, avtomaşına və s.-yə yükləyən ma- 
şın və s. Kömiiryükləyəni qaydaya salmaq. 

KÖNDƏLƏN sif. Eninə. Köndələn xətt. 
Köndələn tikiş. - Qarşımda başdan-başa; 
Əyri, köndələn cızıq; Varaq-varaq kağızlar. 
R.Rza. Pərinin üzündə, gözünün altında, 
boynunda bir köndələn qırış belə nəzərə çarp- 
mırdı. Ə.Vəliyev. // zərf Yanakı, çəpinə, 
yan. Atı köndələn sürmək. Köndələn tikmək. 
Parçanı köndələn kəsmək. - Kor, atı minib 
köndələn çapar. (Ata. sözü). [Əhməd] yavaş- 
yavaş eşşəyin başım döndərib yolda köndə- 
lən oturdu. B.Talıblı. Arabaçı isə onlara 
baxmadan, üzünü köndələn tutub, eyni şika- 
yətli səslə davam etdi.. M. Hüseyn. // Eyni 
mənada: köndələninə şəklində. Köndələ- 
ninə oturmaq. - [Veys] ..divara yanaşı üç 
cızıq, köndələninə yanaşı iki cızıq çəkdi.. 
Ə.Əbülhəsən. 



KÖNÜL 

KÖNLÜAÇIQ sif. Şən, gülərüzlü, şad, 
xürrəm. Könlüaçıq adam. 

KÖNLÜAÇIQLIQ is. Şənlik, şadlıq, gü- 
lərüzlülük. 

KÖNLÜQARA bax qəlbiqara. Çox göz- 
ləri yolda qoydun intizar; Şiriıızəban, kön- 
liiqara, danışma! Aşıq Hüseyn. 

KÖNLÜQARALIQ bax qəlbiqaralıq. 

KÖNLÜQIRIQ, KÖNLÜSINIQ sif VƏ zərf 
Könlü bir şeydən sınmış, incimiş; incik, küs- 
kün, ürəyi sınmış. Könlüqırıq ( köıılüsımq ) 
qız. Könlüsınıq getmək. - Gəldi qabağə qolu 
bağlı pişik; Könlüsınıq, sinəsi dağlı pişik. 
S.Ə.Şirvani. Molla Əkbər də lal-mat və kön- 
lüsınıq evinə qayıtdı. B.Talıblı. 

KÖNTÖY sif. 1. Kobud, münasibətsiz, 
ədəbsiz, nəzakətsiz. Köntöy söz. Köntöy hə- 
rəkət. - Siz bunun sözündən inciməyin. Bu həm 
avam, həm də köntöy adamdır. Ə.Abasov. 
// Zərf mənasında. Köntöy danışmaq. - Tahir 
həmin dostuna çox acıqlı və köntöy cavab 
vermişdi. M.Hüseyn. Bu vəziyyət belə Rüstəm 
kişini ayıltmadı, fikrindən döndərmədi, əksi- 
nə, onu daha da acıqlandırdı, köntöy tərpən- 
məyə məcbur etdi. M. İbrahimov. 

2. Qaba, kobud, yöndəmsiz, biçimsiz. Kön- 
töy yaba. Köntöy balta. - Əvvəlcə Qaçay 
köntöy bir kürək qayırdı. Ə.Vəliyev. 

köntöy-köntöy zərf Kobud-kobud, qa- 
bacasına, kobudcasına, tərs-tərs. Şahmar 
köntöy-köntöy cavab verdi. B.Bayramov. 
Nəyinə fikir verəcəyəm? - deyə arvad köntöy- 
köntöy səsləndi. İ.Hüseynov. 

KÖNTÖYLÜK is. Kobudluq, qabalıq; 
ədəbsizlik, nəzakətsizlik. Köntöylük eləmək. 

KÖNÜL is. şair. 1 . Qəlb, ürək (mənəvi mə- 
nada). Könlümün sevgili məhbubu mənim; 
Vətənimdir, vətənimdir, vətənim. A.Səhhət. 
[Ağarəsul] . .işi yubatmayıb həmin saat kön- 
lündəki məhəbbəti qıza söylədi... E. Sultanov. 
// məc. Obrazlı təşbehlərdə, tərkiblərdə işlə- 
nir. Könül aşnası. Könül mülkü. Dəli könül. 
- [Qərib:] Qıya baxıb, könül evin yıxansan; 
Tanımırsan solu-sağı, Ağcaqız! “Aşıq Qərib”. 
Könül şəhri gündən-günə talandı; Imdi oldu 
bir xərabə çöllər, hey! M. V. Vidadi. Aralıqdan 
könül quşun ürkütdük; Bir-birilə qonuşmadıq, 
ayrıldıq. M.P.Vaqif. 

2. İstək, arzu, həvəs, meyil. Teatra get- 
məyə könlünı yoxdur. Öz könlü ilə. - [Nigar:] 



755 




KÖNÜL 

..Qonşu arvadların sözünə görə qızın könlü 
Yusifdədir. N.Nərimanov. 

0 Könlü açılmaq - qəm-qüssəsi dağılmaq, 
şadlanmaq; ürəyi açılmaq. Nə könlüm açılar, 
nə üzüm gülər ; Səkrəqibə məhrəm olandan 
bəri. Q. Zakir. [Nazlı:] ..Azacıq gedib gəz də, 
könlün açılsın. H.Cavid. Camaatın könlü yax- 
şı açılsın; Razıyıq, - dedilər, - sazəndə çalsın! 
H.K.Sanıh. Könlü bulanmaq - kefi pozul- 
maq, nəşəsi dağılmaq, qanı qaralmaq. Könlüm 
bulanır küçədə cövlanını görcək; Nitqim tu- 
tulur hərzəvü-hədyanmı görcək. M.Ə. Sabir. 
Könlü çəkmək - ürəyi çəkmək, iyrənməyib 
istəmək. Könlü xoş olmaq - məmnun olmaq, 
xoşnud olmaq. Könlü istəmək - arzu etmək, 
xoşlamaq istəmək. Elə mənim də sizi könlüm 
istəyir. M.S. Ordubadi. Əmiraslan hər bir əmr 
və göstərişdən azad idi. Hər nə könlü istə- 
səydi, onu edərdi. S.S.Axımdov. Könlü qal- 
maq (incimək) - xatiri sınmaq, incimək. 
Könlü olmaq - 1) istəmək, meyli olmaq, hə- 
vəsi olmaq. Gəz dolan, bağdan ara; Bülbülü 
bağdan ara; Bağbanın könlü olsa; Nə gəlib 
bağda nara? (Bayatı); 2) razı olmaq. Könlü 
olmamaq - istəməmək, ürəyi olmamaq. 
[Gülçöhrə:] Ay ata, vallah, ərə getməyə heç 
könlüm yoxdur. Necə eləyim? Ü. Hacıbəyov. 
[Hacı Murad:) Məhərrəm bəydə könlün yox- 
dur, bəs İmranda necə? S.S.Axımdov. Könlü 
pozulmaq - bax könlü bulanmaq. Könlü 
tutulmaq - qəmgin olmaq, qüssələnmək, tu- 
tulmaq. Gördü nazik ayağın ol dilxun; Tu- 
tulub könlü oldu çox məhzıın. S.Ə.Şirvani. 
Könlü yaralı - fəlakət üz vermiş, ürəyində 
dərdi olan, kədərli. Könlündən çıxartmaq 

- unutmaq, unudub yada salmamaq. Könlün- 
dən keçmək - ürəyindən keçmək, ürəyində 
arzu etmək, istəmək. Onun könlündən çox 
şeylər keçir. Könlünə dəymək (toxunmaq) 

- xətrinə dəymək, ürəyinə toxunmaq, qəl- 
binə dəymək, incitmək, küsdürmək. Ey gö- 
züm, nə dəyib kövrək könlünə; Ey şirin güf- 
tarım, nöşiin ağladın? M.P.Vaqif. Ey dilim, 
lal olasan, bilməyirəm kim, nə dedin; Aşina 
könlünə dəydin ki, olub biganə. S.Ə.Şirvani. 
Ancaq mən Eldarın könlünə dəyməmək üçün 
daha tüfəngə əl atmadım. M.Rzaquluzadə. 
Könlünə düşmək - (birdən) arzulamaq, istə- 
mək, ürəyi istəmək. Axırda elçi quş əti ye- 



KÖNÜL 

məkdəıı yorulur. Könlünə mal əti diişüı; 
“M.N.lətif.” Könlümə diişmiiş idi bir neçə 
bütlər həvəsi; Bir zaman beyti-xuda dəhrdə 
biitxanə idi. S.Ə.Şirvani. [Kişi:] Əgər sənin 
və həkimin könlünə ət düşübsə, mən sizə qo- 
yun verrəm. M.Dilbazi. Könlünə görə - öz 
arzusu ilə, öz xoşu ilə. Könlünə yatmaq - 
ürəyinə yatmaq, xoşuna gəlmək, qəlbinə 
yatmaq, bəyənmək. Könlünü açmaq - 
1 ) sevindirmək, şadlandırmaq, ürəyini açmaq. 
Hər gün açır könlümü zövqi-visalın yengidəıı; 
Gərçi güllər açmağa hər ildə bir novruz 
olur. Füzuli; 2) birisinə inanaraq ürəyində- 
kiləri açıb söyləmək, sirlərini açıb demək. 
Könlünü almaq - xoş (şirin) sözlə dilə tu- 
tub razı, yaxud təskin etmək, acığını unutdur- 
maq; qəlbini ələ almaq. Vaqif deyir, yalvar 
yara, könlün al; Bir busə diləyib, boynuna 
qol sal.. M.P.Vaqif. [Mələk Şeydaya:] Mən 
səni sıxmaq üçün deyil, yalnız könlünü almaq, 
acılarını unutdurmaq üçün gəldim. H.Cavid. 
[Səfər bəy:] ..Xərc çəkmişəm ki, birtəhər 
Molla Abuşun ağzını yumum, məhkəmə rəi- 
sinin könlünü alım.. B.Talıblı. Könlünü ələ 
almaq (ovlamaq) - ürəyini ələ gətirmək, 
razı etmək, məhəbbətini qazanmaq, qəlbini 
ovlamaq. Bir ayaq ilə mənim könlümü aldın 
ələ sən; Görüm, ey saqiyi- gülçöhrə əlin var 
olsun! S.Ə.Şirvani. Ancaq onu da de görüm, 
onun könlünü ələ gətirmək miimkündürmü? 
E. Sultanov. Könlünü xoş eləmək - birinin 
arzusunu yerinə yetirərək sevindirmək. Kön- 
lünü qırmaq (incitmək) - bax könlünə 
dəymək. [Turxan bəy Çingiz bəyə:] Yazıq 
deyilmi! ..Neçin könlünü qırdın? H.Cavid. 
Könlünü parçalamaq -bax könlünü qır- 
maq. İncə bir riqqət Rübabənin könlünü 
parçaladı. Mir Cəlal. Könlünü sındırmaq 
- bax könlünü qırmaq. Əsli qızların kön- 
lünü sındırmaq istəmirdi. “Əsli və Kərəm’’. 
[Xala:] Yaxşı deyil, ay bala, uşaqlıq eləmə, 
get, könlünü sındırma! Ə.Məmmədxanlı. 
Könül açıqlığı - şadlıq, fərəh, sevinc. 
[Cəmil bəy:] Doğrusu, könül açıqlığı olma- 
yınca insandakı nəşə də alt-üst olur. H.Cavid. 
Könül bağlamaq - bax könül vermək. 
Könül bulandıran - ürək-bulandırıcı, xoşa 
gəlməyən, arzu edilməyən. Könül bulandı- 
ran qəmgin bir axşam; Səlim bəy tutmamış 



756 




KÖNÜLAÇAN 

evində aram. M.Rahim. Könül bulandırmaq 

- kədərləndirmək, qüssələndirmək, qanını 
qaıaltmaq. Könül qırmaq (yıxmaq, sındır- 
maq) - ürək sındırmaq, özündən küsdürmək, 
özündən incitmək, incik salmaq. Sən də, gö- 
züm, Allaha baxıb, ziilmii az eylə; Pevvəstə 
könül yıxsan əgər, bir də saz eylə. M. P. Vaqif. 
Könül oxşamaq - 1) əzizləmək, xoş sözlər 
söyləmək; 2) xoşa gəlmək, ruhu oxşamaq, 
ürəyə yatmaq. İlıq, könül oxşayan meh əsir- 
di. Ə.Vəliyev. Könül oxşayar yaşıl kölgəniz. 
M.Seyidzadə. Könül vermək (bağlamaq) 

- 1) aşiq olmaq, ürəkdən sevmək. Könül 
verdin hər bivəfa yadlara; Hayıf oldu, ömür 
getdi badlara. M.V.Vidadi. Dostun vəfasım 
gördüm; Sevdim, seçdim, könül verdim.. Aşıq 
Ələsgər. Səni vəfalı bilib eşqinə könül ver- 
dim; Pəriliqalara olmazmış etibar, ey dost! 
S.Ə.Şirvani; 2) razılıq vermək, razılaşmaq, 
razı olmaq. Mən bu işə könül vermədim. İki 
könül bir olmaq - sevişmək, bir-birini sev- 
mək. İki könül bir olsa, tez tapar dalda yeri. 
(Ata. sözü). Könül yoldaşı - yaxın dost, sə- 
mimi dost, həmdəm, sirdaş, qəlb yoldaşı. 

KÖNÜLAÇAN sif. Ürəkaçan, xoşagələn, 
xoş; sevindirici, zövq verən, ləzzət verən. Kö- 
nülaçan malını. - Qarşıda Xəzər dənizi, Qara 
və Ağ şəhər zavodları görünürdü. Bu, könüla- 
çan bir mənzərə idi. S. Hüseyn. [Səriyyə:] 
Həyatda hər şey necə gözəl, necə könülaçan- 
dır. İ. Əfəndiyev. Bəxtəvərlər kəndinin axşam- 
ları qarğaşalı olduğu kimi, səhərləri könüla- 
çan, gecələri sözlü-söhbətlidir. Ə.Vəliyev. 

KÖNÜLLÜ sif. 1 . Öz xoşu ilə, öz razılığı 
ilə, öz istəyi ilə; qeyri-məcburi. Könüllü 
vergi. Könüllü əsgər. Könüllü dəstələr. H İs. 
mənasında. Bir işi öz xoşu, razılığı, istəyi ilə 
öhdəsinə götürən adam (adətən orduya kö- 
nüllü gedənlər haqqında). Könüllülər batal- 
yonu. - Konsulxanaııın avtomaşını könüllü 
yığmaq üçün seçilmiş komisyonun ixtiyarına 
buraxılmışdı. M.S. Ordubadi. // Zərf məna- 
sında. [Məmməd:] Bir çox şəhərləri - Mos- 
kvanı və Leninqradı gəzdim, sonra könüllü 
olaraq Uzaq Şərq ordusuna yazıldım. C.Cab- 
barlı. [Aslan:] Hərbi çağırışı gözləmədən cəb- 
həyə könüllü gəlmişdi. S. Vəliyev. 

2. ...təbiətli, ...xasiyyətli, ...qəlbli, ...ürəkli 
(adətən qoşulduğu sözü səciyyələndirir). Rəs- 



KÖP 

sam könüllü. - Deyən, bir insana uydu zavallı; 
O şair könüllü, rəssam xəyallı. S. Vurğun. 

3. ictimaiyyətin köməyi ilə təşkil olunub 
işləyən bəzi cəmiyyət adlarının tərkib his- 
səsi. Könüllü cəmiyyətlər. Yanğından müda- 
fiə könüllü cəmiyyəti. Orduya, Aviasiyaya, 
Donanmaya Könüllü Yardım Cəmiyyəti. 

KÖNÜLLÜLÜK is. Öz razılığı, öz xahişi, 
öz könlü ilə olma; qeyri-məcburilik. Könül- 
lülük prinsipi. 

KÖNÜLSEVƏN sif. Ürəyəyatan, sevimli, 
xoşagələn, istənilən. Könülsevən göyçək olar. 
(Məsəl). 

KÖNÜLSÜZ sif. və zərf istəmədən, istə- 
məyərək, arzusuz, həvəssiz, ürəksiz, razılığı 
olmadan, istər-istəməz. Könülsüz getmək. 
Könülsüz oxumaq. - Qulu bu dəfə ümidsiz 
və könülsüz gəldi. A.Şaiq. Bibi könülsüz də 
olsa, qardaş oğlunun sözlərini dinlədi. 
Ə.Vəliyev. Gülpəri çox könülsüz cavab ve- 
rirdi. H.Seyidbəyli. □ Könülsüz tikə - is- 
tənilməyən, arzu edilməyən, ürəyə yatmayan 
adam, şey haqqında. ..Cəmilə xanımın ərin- 
dən zəhləsi gedirdi, onu görəsi gözü yox idi, 
könülsüz tikə kimi qəbul edirdi. E. Sultanov. 

KÖNÜLSÜZCƏ zərf Könülsüz, könülsüz 
halda, könülsüz olaraq; istəməyərək, ürəksiz- 
cə. Könülsüzcə işləmək. Könülsiizcə danışmaq. 

KÖNÜLSÜZCƏSİNƏ bax könülsüzcə. 
Könülsüzcəsinə cavab vermək. 

KÖNÜLSÜZ-KÖNÜLSÜZ zərf istəmədən, 
könlü olmadığı halda, həvəssiz. Könülsüz- 
könülsüz cavab vermək. - Giilsənəm arvad 
könülsüz-könülsüz ayağa qalxdı. M. Hüseyn. 
[Dildar] könülsüz-könülsüz gedib oturdu.. 
Ə.Vəliyev. 

KÖNÜLSÜZLÜK is. Könlü olmama, ürəyi 
olmama (istəməmə). 

KÖP is. 1 . Şiş, qabanna. □ Köpünü almaq 
- şişini, qabarmasını yatırtmaq. Ocaqqulu kişi 
oxlovu qapıb xəşilə batırdı və onun köpünü 
aldı. S. Rəhimov. 

2. Qarının qazla dolma nəticəsində qabar- 
ması, köpməsi. Uşağın qarnı köpdü. - [Nü- 
mayəndə:] O yerlərin camaatının rəngi sarı, 
bədəni zəif, qarınları köplə dolu olur. Ə.Haq- 
verdiyev. 

0 Köpü alınmaq (yatmaq) - zorla sakit- 
ləşdirilmək, təşəxxüsdən düşürülmək. „Cə- 



757 




KÖPBƏCƏ 

bişin köpü alındı. Qəhrəmana da faytonçu- 
nun kiriməyi lazım idi. S. Rəhimov. Dildarın 
hirsi xeyli soyumuş, köpü bir az alınmışdı. 
Ə. Vəliyev. Köpünü almaq - sakitləşdirmək, 
hirsini soyutmaq, aram etmək. Bu gün korun 
köpünü alacaqlar. M. Hüseyn. 

KÖPBƏCƏ 1. Bax koppuş. Köpbəcə əl. 

2. B ax köppəcə. Köpbəcə bişirmək. 

KÖPBƏCƏLƏŞMƏ "Köpbəcələşmək”- 
don (is. 

KÖPBƏCƏLƏŞMƏK f. dan. Kökəlmək, 
gonbullaşmaq. Uşaq nə yaxşı köpbəcələşib? 

KÖPDÜRMƏ “Köpdürmək”dən (is. 

KÖPDÜRMƏK f Üfürmək, ya içini yellə 
doldurmaq nəticəsində həcmini olduqca 
böyütmək, şişirtmək. 

KÖPDÜRÜLMƏ “Köpdürülmok”dən f.is. 

KÖPDÜRÜLMƏK “Köpdtinnək”dən məch. 

KÖPƏK is. 1 . İt. Vardı Bozlar adında bir 
köpəyi; Qoyunun pasibaııı, həm köməyi. 
S.Ə.Şirvani. ..Yaşar yavaşcadan onu adı ilə 
çağırdı, köpək səsini kəsdi. M.Rzaquluzadə. 

2. Söyüş kimi işlənir. [Yasavulbaşı] bir 
gün səhərə yaxın bu xülyalarla yerinin için- 
də xumarlanırkən, birdən qapısı açıldı və 
qıyıqgözlii, seyrək uzunbığlı sadiq köpəyi 
başını içəri uzadıb dedi.. M.Rzaquluzadə. 
□ Köpək kimi - çox yaltaqlanan adam haq- 
qında. Köpək kimi xidmət göstərmək. 

0 Köpək diş(lər) - ağzın hər iki tərəfində 
azı dişlərlə ön dişlər arasında olan diş(lər). 
Köpək dişini çıxartmaq. 

KÖPƏKBALIĞI is. zool. Uzun bədənli, 
güclü quyruğu olan, iri, yırtıcı dəniz balığı. 
..Köpəkb alığının uzunluğu adətən 2-4 metr 
olur, lakin köpəkbalıqları arasında nəhəng- 
ləri də vardır. “Sualtı aləm”. 

KÖPƏKCİK is. “Köpək”don oxş. Arxasın- 
ca bir köpəkcik zmqıldayıb bağırdı; Sanki bü- 
tün yurd xalqını imdadına çağırdı. A. Şaiq. 

KÖPƏKLƏMƏ “Köpəkləmək”dən/;'s. 

KÖPƏKLƏMƏK bax köpəkləşmək. 

KÖPƏKLƏŞMƏ "Köpəkləşmək”dən f.is. 

KÖPƏKLƏŞMƏK f. dan. 1. Qocalmaq, 
köpək olmaq (erkək it haqqında). 

2. məc. dan. təhq. Yaşı ötmək, qocalmaq. 

KÖPƏKLİ sif Köpəyi olan, köpək saxla- 
nan. Köpəkli həyət. - Köpəkli kənddə əli də- 
yəııəksiz gəzmə! (Ata. sözü). 



KÖPÜK 

KÖPƏKLİK is. 1 . Qoca itin hal və vəziy- 
yəti; qocalıq (erkək it haqqında). 

2. məc. dan. təhq. Yaşı ötmə, qocalma; qo- 
calıq. 

KÖPƏŞ sif. Şiş, köpmüş. Köpəş qarın. 

KÖPƏŞİK is. Dəridə əmələ gələn xırda 
qırmızı qabarıq; sızaq, sızanaq. Uşağın qo- 
lunda köpəşik əmələ gəlib. 

KÖPƏŞMƏ “Köpoşmok”don f.is. 

KÖPƏŞMƏK/ 1 . Dəridə xırda, qırmızı qa- 
barıq, sızaq əmələ gəlmək. Gicitkən dola- 
dığından əlləri köpəşib. 

2. Köpmək, şişmək. Uşağın qarnı köpəşdi. 

KÖPMƏ 1. “Köpmək”dən f.is. 

2. is. Şişmə, qabarma, qalxma; köp. Köpmə 
xəstəliyi. 

KÖPMƏK f. 1. Köp əmələ gəlmək; şiş- 
mək, qabarmaq, qalxmaq. [Qadının] solğun 
üzü köpmüş və göy ləkələrlə örtülmüşdü. 
M.Ibrahimov. Torpaq köpmüş, hər yanda 
böyük-kiçik gölməçələr əmələ gəlmişdi. H.Se- 
yidbəyli. 

2. Gəlmək, acımaq (xəmir haqqında). Xə- 
mir köpdü. 

3. dan. zar. Yatmaq, yatıb qalmaq. Səhərə 
qədər köpüb qalıbdır. - [Qıssa:] Dağa gedir- 
sən, evini yığışdır apar, getmirsən, yum ağ- 
zını, köp yerində. Mir Cəlal. 

KÖPPƏ bax köppəcə. 

KÖPPƏCƏ is. məh. Yumurta vurulmuş xə- 
mirdən yağda bişirilən çörək. 

KÖPÜK 1 is. Yırğalanan, hərəkət edən 
maye və ya yarımmaye kütlə üzərində 
əmələ gələn içərisi hava, ya da qazla dolu 
girdə qabarcıqlar yığmı. Suyun köpüyü. Dəniz 
köpüyü. - Köpüklərlə üzə-üzə; Dalğalara 
qarışdım; Martılarla yarışdım. A.Şaiq. Çay- 
lardakı ağ köpük; Yanında bir boz çöpük. 
Ə. Cavad. // Süd və s. mayelər qaynadıqda 
üzərlərində əmələ gələn qabarcıqlar. Südün 
köpüyü. // Sabun və bəzi yuyucu maddələ- 
rin suda həll olmasından hasil olan ağrəngli 
qabarcıqlar. Sabun köpüyü. II Ət və s. suda 
qaynadıqda üzərinə yığılan tullantı hissə; 
kəf. Xörəyin köpüyünü yığmaq. Bozbaş köpük 
eləyib. - Salmanova mürəbbənin köpüyünü 
alırdı. Ə.Əbülhəsən. 

0 Köpük kimi - qiymətsiz, əhəmiyyətsiz 
şey haqqında. 



758 




KÖPÜK 



KÖRPƏ 



KÖPÜK 2 dan. bax qəpik. [Səməndər 
Nərgizə:] Amma bazara çıxartsan köpük qiy- 
məti yoxdur. B. Bayramov. 

KÖPÜKCÜK is. Kiçik köpük, incə köpük. 
Külək əsdikcə dənizin səthi titrəyir, xırda dal- 
ğalarla və ağ köpükcüklərlə dolurdu. S. Rəh- 
man. 

KÖPÜKLƏMƏ “Köpükləmək”dən f.is. 

KÖPÜKLƏMƏK/ Köpük əmələ gəlmək, 
köpük etmək. Su köpükləşmişdi. Çay köpiik- 
lədi. Yağ köpüklədi. 

KÖPÜKLƏNDİRİCİ is. xı is. Köpükləndi- 
rən, köpük əmələ gətirən. Köpükləndirici 
maddə. 

KÖPÜKLƏNDİRİLMƏ “Köpükləndiril- 

mək”dən f.is. 

KÖPÜKLƏNDİRİLMƏK məch. Köpük 
əmələ gətirilmək. 

KÖPÜKLƏNDİRMƏ "Köpükləndirmək”- 
dən/is. 

KÖPÜKLƏNDİRMƏK icb. Köpük əmələ 
gətirmək. “Gümrah ” barkazı suyu köpiiklən- 
dirib sıçrada-sıçrada köhnə körpüyə yan aldı. 
M. Süleymanov. 

KÖPÜKLƏNMƏ "Köpüklənmək”dən f.is. 

KÖPÜKLƏNMƏK qayıd. 1 . Köpük əmələ 
gəlmək, köpük hasil olmaq, köpüklə örtül- 
mək. Sabun köpükləndi. Yağ köpükləndi. Pivə 
köpükləndi. - Göy otların arasından bulaqlar ; 
Şırıltilə köpüklənərkən çağlar. A.Səhhət. Şə- 
lalələr qayalardan üzüaşağı gurlayıb axır, 
köpüklənir. M.Ibrahimov. 

2. Çox tərləmək, tər tökmək. A köhnə yol- 
daşım! A köhlən atım! Buğlana-buğlana kö- 
püklən, atım! S.Vurğun. 

0 Ağzı köpüklənmək - bax ağız 1 . 

KÖPÜKLƏTMƏ "Köpüklətmək”dən f.is. 

KÖPÜKLƏTMƏK bax köpükləndirmək. 

KÖPÜKLÜ sif. Köpüyü olan, köpük verən, 
köpük edən, köpüklənən, köpüklə örtülü. 
Köpüklü su. Köpüklü ləpələr. - Qara dənizin 
köpüklü dalğaları çınqıllara toxunaraq, qəri- 
bə bir musiqi kimi tərənnüm edir. H.Nəzərli. 
Ağ mərmər pilləkənlər köpüklü bir dağ çayı 
kimi dördüncü mərtəbədən üzüaşağı axırdı. 
Ə.Məmmədxanlı. Ağ köpüklü şəlalələr; Qa- 
yaları ovub dələr. M. Dilbazi. 

KÖPÜKLÜLÜK is. Köpüklü şeyin halı, 
keyfiyyəti. Köpüklülük dərəcəsi. 



KÖPÜKSÜZ sif. Köpüyü olmayan, köpük 
etməyən, köpük verməyən, ya az verən, az 
köpük çıxan. Köpiiksüz sabun. 

KÖPÜRMƏ 1 “Köpürmək '’’dən /.и. 

KÖPÜRMƏ 2 “Köpürmək 2 ” dən / w. 

KÖPÜRMƏK 1 / 1 . Qabarıb köpüklənmək, 
qabarıb şişmək, kükrəmək. Dəniz köpürmüş- 
dü. - Yel üfürdü, su köpürdü. (Ata. sözü). 
[Nəbi:] Birlikdə çıxardıq dağa ikimiz; Ba- 
xırdıq köpürüb axan sulara. S.Rüstəm. Ömür 
dedikləri coşqun çay kimi; Kükrəyib köpürür, 
hər zaman gedir. M. Rahim. 

2. məc. Bərk hirslənmək, coşmaq, özündən 
çıxmaq. Bir anda köpürmüş, bir anda sönmüş; 
Xırçın əməllərin yadıma düşdü. M.Müşfiq. 

KÖPÜRMƏK 2 bax köpmək. Relslər va- 
nında torpağın necə köpürüb qalxdığını xa- 
tırlayıram. Ə.Məmmədxanlı. 

KÖPÜRTMƏ “Köpüıtmək’’dən f.is. 

KÖPÜRTMƏK bax köpdürmək. 

KÖRƏMƏZ bax koramaz. Soruşdu; - 
Muştuluq nə verim? Dedim: - Bütün bu 
adamlara körəməz.. İ. Hüseynov. 

KÖRFƏZ is. coğr. Okeanın, dənizin və ya 
gölün qıırunun içinə soxulmuş hissəsi. İran 
körfəzi. Böyük körfəz. Xəzər dənizində bir 
sıra körfəzlər var. - Bir gün Səlim qamışların 
arasından körfəzdəki quşlara tamaşa edirdi. 
M. Rzaquluzadə. 

KÖRPƏ sif. 1 . Südəmər, çağa. Körpə uşaq. 
Körpə bala. - Körpə uşaqlar ac və çılpaqlığa 
davam gətirməyib ağlaşırdılar. Çəmənzə- 
minli. //Yenicə doğulmuş, bala. Ağılın ağzın- 
da yatan üç körpə quzuya yaxınlaşdı. M.İbra- 
himov. // İs. mənasında. Südəmər uşaq. Kör- 
pəni sakitləşdirmək. Körpəni yedirtmək. - 
Körpələr böyüdü, gənclər qocaldı; Zaman 
yaşa doldu, insan ağıla!.. S.Vurğun. [Şofer:] 
Əgər körpələr qabağımı kəsməsəydi, mən də 
çoxdan dağlarda idim. S.Vəliyev. Gəl gedək, 
dolaşaq dünyanı biz də; Körpənin bu şirin 
arzusuna bax! N.Rəfıbəyli. □ Körpələr evi 
- körpə (üç yaşma kimi) uşaqlar üçün tərbiyə 
müəssisəsi. Uşağı körpələr evinə qoymaq. 
Körpələr evini təmir etmək. 

2. məc. Təzə, tər, yeni, sütül. Körpə xiyar. 
Körpə budaq. - Çoxdan qurumuş sirkan kol- 
larının, arxlarnı qırağında cücərən körpə 
otların və yaş torpağın ürəyindən qopan bu 



759 




KÖRPƏCƏ 

ətir Rüstəm kişiyə ləzzət verirdi. M.İbrahimov. 
Məninidir ətirli, göyçək nəğmələr; Mənimdir 
gülüşlər, körpə budaqlar. R.Rza. Qumru üsul- 
luca körpə zoğların dibini eşməyə başladı. 
Ə.Məmmədxanlı. 

3. Yeniyetmə, lap gənc, uşaq kimi görünən, 
hələ yetişməmiş. ..Kobud görkəmli Sultan 
əmi ilə bu zərif körpə gəlini yanaşı görmək lap 
qəribə olardı. İ. Hüseynov. 

KÖRPƏCƏ sif. Çox balaca, çox körpə, 
kiçik. Alagöz, sarışın, körpəcə bir qız; Dörd 
divar içində ağlayır yalqız. S. Vurğun. Kör- 
pəcə ürəyindən silindi böyük yara; Gözlərin- 
də ömrünün günəşli sübhü güldü. S. Rüstəm. 

KÖRPƏCİK is. “Körpə” söz. oxş. Ah! O 
körpəciyin nə dərdi vardır? Onu da ağtadaıı 
bir intizardır. S.Vurğun. 

KÖRPƏCİYƏZ “Körpə”dən oxş. 

KÖRPƏLİ sif Körpəsi olan, südəmər uşağı 
olan; əliuşaqlı. Körpəli qadın. 

KÖRPƏLİK is. İnsanın, heyvanın südəmər, 
süd yeyən dövrü; körpə uşağın, heyvanın hal 
və keyfiyyəti. // Körpəlikdən, körpəliyin- 
dən şəklində - lap uşaqlıqdan, kiçik yaşla- 
rından. Oynamağı körpəlikdən sevmək. Kör- 
pəlikdən bir şeyə alışmaq. - [Əhməd tacirba- 
şının] anası onu lap körpəliyindən həmişə 
xalı-xalça üstündə gəzdiribmiş. “Koroğlu”. 
// Körpə vaxtında, körpə ikən. Bülbülün səsi 
də anasını körpəlikdən itirmiş bir uşağın inil- 
tisi qədər qəmgin və kədərlidir. M.S.Ordubadi. 

KÖRPÜ 1 is. 1 . Çay, dəmir yolu və s. üzə- 
rindən keçmək üçün daşdan, taxtadan, dəmir- 
dən qurulan tikili, keçid. Dəmiryol körpüsü. 
Taxta köıpü. Çay körpüsü. Körpüdən keçmək. 
Körpü tikmək. - Biz Acı körpüsünü keçib şose 
yolu idarəsinə çatana qədər iki yerdə vəsi- 
qələrimizi gözdən keçirdilər. M.S.Ordubadi. 
□ Asma körpü bax asma. 

2. Dəniz, çay, göl sahilində gəmilərin yan 
alması, habelə onların hərəkətini təmin etmək 
üçün müvafiq tikililəri olan yer. Körpüdə 
gəmiyə minmək. Yükü körpüyə boşaltmaq. - 
Bir qədər yol gedəndən sonra yelkənli qayıq 
bir körpünün qabağında dayandı. M.S.Ordu- 
badi. Cəmil Tahiri gəzinti qayıqları dayanan 
körpüyə sarı çəkdi. M. Hüseyn. 

3. Tikinti və təmir işlərində ustanın və 
b.-nın dayanması üçün taxta, şalban və s.-dən 



KÖRÜK 

düzəldilən qurğu. Körpü düzəltmək. Körpü- 
nün yerini dəyişmək. 

4. idm. Güləşmədə və akrobatikada, da- 
banları və başı yerə dirəyərək, döşün yuxarı- 
ya doğru qalxmış vəziyyəti. Körpü durmaq. 

5. tex. Avtomobil və ya traktor şassisinin 
(çərçivəsinin) oxlar üstündə olan və təkər- 
lərlə bağlı hissəsi. Dal körpü. Qabaq körpü. 

6. xüs. Bir neçə süni dişi birləşdirən löv- 
həcik. 

7. məc. Bağlayıcı, əlaqələndirici vasitə mə- 
nasında. 

0 Qıl körpü - 1) dini əfsanələrə görə, 
adamların günahkar və ya günahsız olduğunu 
müəyyənləşdirmək üçün guya qiyamət günü 
onların üzərindən keçəcəyi qıl kimi nazik 
körpü. Qiyamət var, qıl körpü var, qazan var; 
Rövşən yollarını tar eyləməynən. Aşıq Ələs- 
gər. [Fərrux Qurbana:] Cənnət, cəhənnəm, 
ərəsati-nıəhşər, qıl körpü haqqında hər axşam 
hədis söylə. Ə.Vəliyev; 2) məc. çətin sınaq 
mənasında. Usta Ağabalanın ürəyi məhbu- 
bəsini görmüş aşiq ürəyi kimi döyünürdü. 
Amma, çifavda oraya getmək mümkün deyil- 
di, arada qıl körpü durmuşdu. Çəmənzəminli. 

KÖRPÜ 2 is. Bel qayışının ucunu keçirmək 
üçün, onun üstündə olan halqa. 

KÖRPÜCÜK is. 1. Kiçik körpü, balaca 
körpü. Körpücükdən keçmək. - [Əhmədov:] 
Hər dəfə yüz əlli addım o yana, o qədər də 
bu yana gedincə, buradan bir körpücük tikə 
bilmərikmi? Mir Cəlal. Arxın üstündəki kör- 
pücüyə çatanda uşaqlar dayandılar. Q.İlkin. 

2. anat. Döş sümüyü ilə kürəyi birləşdirən 
sümük. // Ümumiyyətlə, bir neçə hissəni, 
şeyi bir-birinə bağlayan şey. 

KÖRPÜÇÜ is. Körpü tikən adam; köıpü- 
salan. // Körpü mütəxəssisi olan mühəndis. 
Körpiiçü mühəndis. 

KÖRPÜLÜ 1 sif. Üzərində körpü olan, 
körpü salınmış (bax körpü 1 1 və 2-ci mə- 
nalarda). Körpülii çay. Körpülü dərə. 

KÖRPÜLÜ 2 sif. Körpüsü olan, ucunda hal- 
qası olan (bax körpü 2 ). 

KÖRPÜSALAN bax körpüçü. 

KÖRÜK is. 1. Kürədə odu qızartmaq və s. 
məqsədlər üçün yanları büküşlü dəri və tax- 
tadan düzəldilmiş alət. Dəmirçi körüyü. 
- [Molla İbrahimxəlil:] Molla Həmid, çadır- 



760 




KÖRÜKBASAN 



KÖŞƏLƏMƏK 



dan tez zərgər kürəsini butası ilə, kiçik körük 
ilə çıxar, gətir. M.F.Axundzadə. Körük bas- 
maq -bax körükləmək. Çəkici yavaş vurım! 
Körüyü yavaş basın! R.Rza. Körük kimi - 
qabararaq, şişərək. Baş aqronom ayağa qal- 
xanda, qara şevyot şalvarının qalifesi körük 
kimi şişib boşaldı. Ə. Vəliyev. Qocanın sinə- 
si körük kinıi qalxıb endi.. İ.Hüseynov. // Qar- 
mon kimi çalğı alətlərinin havanı sıxan kö- 
rüyə oxşar hissəsi. [Minayə] tez-tez başını 
aşağı salıb qarmonuna, bəzi yeri bir neçə 
dəfə yırtılıb yamandığına görə hava buraxan 
körüyünə diqqət edirdi. Ə.Əbülhəsən. 

2. B a x pərə. Bu vaxt Pası burnunun kö- 
rükləri qalxa-qalxa içəriyə girib qatlanmış 
kağızı Gülsənəmə uzadaraq: - Dur ayağa! - 
dedi. S. Rəhimov. 

KÖRÜKBASAN bax körükçü. 

KÖRÜKÇÜ is. Körük basan, körükdə işlə- 
yən (dəmirçi dükanında). 

KÖRÜKÇÜLÜK is. Körükçünün işi, peşəsi. 

KÖRÜKLƏMƏ “Körükləmək”dən f.is. 

KÖRÜKLƏMƏK f. 1. Körük basmaq, kö- 
rüyü işlətmək. Qaya körüyün ipini dartıb 
köriikləməyə başladı. Q. İlkin. 

2. məc. Daha da qızışdırmaq, şiddətləndir- 
mək, kəskinləşdirmək. 

KÖRÜKLƏNMƏ "Körüklənmək”dən f.is. 

KÖRÜKLƏNMƏK 1. məch. Körüklə hava 
buraxılmaq, körüklə hava vurulmaq. // qavıd. 
Körüklənmə nəticəsində qızışmaq, qızarmaq. 
Kürə körüklənir. 

2./ Qızışmaq, özündən çıxmaq. Sübhan- 
verdizadə körüklənib .. sözünə davam etdi. 
S. Rəhimov. 

KÖRÜKLÜ sif Körüyü olan, körük qoyul- 
muş. [Nüşabə:] Məsturu andıqca, qəlbim od- 
lanır; Elə bil körüklü ocaqdır, yaııır. A.Şaiq. 

KÖSÖV is. 1 . Bir hissəsi yanıb qaralmış, 
yaxud yanıb sönməkdə olan odun parçası. 
Kösövləri bir-birinin üstünə yığmaq. Kösövü 
alışdırmaq. - Keçmiş kösövü zor ilə yerə vu- 
randa qığılcım saçılan kimi [dərvişin] göz- 
ləri məşəlləndi. A.Divanbəyoğlu. Kişinin ov- 
qatı daha da xarablaşaı; oyan-buyanı axta- 
rar, əlinə təndir kösövü götürüb, itə bir-iki 
çəkərdi. H. Sarabski. Xəmiri basdıraııdan 
sonra Gülccıhan mətbəxin yanındakı təndirə 
doğru gəlib, təndirin odunu kösövlə qarış- 
dırdı. T.Ş. Simurq. 



2. məc. Yanıb qaralmış, kobudlaşmış şey 
haqqında. [Mürsəl:] Ayaqların kündə, əllərin 
kösöv; Gəlin gedən kimi qaynananı döy! 
S. Rüstəm. Rəngi sapsarı, dodaqları göm- 
göy; Əlləri qapqara bir kösöy. N.Rəfıbəyli. 
□ Kösövə dönmək - 1) yanmaq, qaralmaq. 
Neçə il qabaq qonşularında olan Pakizə qızııı 
özünü yandırması, bir an içində onun qol- 
qıçlarının bir kösövə dönməsi Nənəqızı də- 
rin bir dəhşətə salırdı. S. Rəhimov; 2) məc. 
hirslənmək, alışmaq, odlanmaq. [Ədhəm] fik- 
rinin siyasi təsirini artırmaq üçün bircə an 
içində qaralıb kösövə döndü. B. Bayramov. 

0 Cəhənnəm kösövü - bax cəhənnəm. 
Kösövü tüstülü olmaq - adı pis çıxmaq, adı 
vayqanlı olmaq. [Əlyarov:] Yaxşı, yaxşı, - 
dedi, - bu sözü burda dedin, başqa yerdə 
demə, .. onsuz da kösövümüz tüstülüdür. 
M. Hüseyn. 

KÖSÖVLƏNMƏ “Kösövlənmək”dən f.is. 

KÖSÖVLƏNMƏK f. Yanıb kösövə dön- 
mək, kösöv olmaq, yanıb qaralmaq. Odun- 
ların yarısı kösövlənmişdi. 

KÖSÖVLÜ sif. Kösövü olan, əlində kösöv 
tutmuş. Evi yanan məııəm, əli kösövlii sən. 
(Ata. sözü). 

KÖSTƏBƏK is. zool. Məməlilər sinfin- 
dən torpaq altında yaşayan, xırda-gözlü xəz- 
dərili heyvan. Köstəbək dərisi. Köstəbək xəzi. 

KÖŞƏ is. köhn. Dəridən, göndən kəsilmiş 
ensiz bağ. O, yəhərqaş xurcununda həmişə 
neştər, biz və burulmuş nazik köşə gəzdirər, 
yeri gələndə işə salardı. S. Rəhimov. İnsan 
var ki, nə çarıqdır, nə köşə. R.Rza. □ Köşə 
çəkmək (çıxartmaq) bax köşələmək 1 -ci 
mənada. 

KÖŞƏBƏND sif. köhn. Köşə ilə bağlanan. 
Köşəbənd çarıq. 

KÖŞƏK is. Dəvə balası. Dəvəni itirib kö- 
şək axtarır. (Ata. sözü). Qoyun, quzu, at, eş- 
şək; Salmış çölə qalmaqal; Dəvə, maya, nər, 
köşək; Lökləyirlər dalbadal. A.Səhhət. Şəfi- 
qənin gözləri köşək gözü kimi iri, qaynar bu- 
laq kimi oynaq və gülərdi. Ə. Vəliyev. 

KÖŞƏLƏMƏ “Köşələmək”dən f.is. 

KÖŞƏLƏMƏK/ 1. Dəri, gön nə s.-dən 
köşə kəsmək, köşə çıxartmaq. Bu gön parça- 
sını köşələmək lazımdır. 

2. Köşə ilə tikmək, köşə ilə bağlamaq. 
Axşam namazından, şam yeməyindən sonra 



761 




KÖŞƏN 

əlində çuvalduz çarığım köşələyən Salman 
kişi ayaq səsi eşitdi. Mir Cəlal. 

KÖŞƏN bax kövşən. Yer deyər: məndədir 
ol neçə min dağ ; Çay, çəmən, bulaq, köşən, 
bağça, bağ. Aşıq Məmməd. [Bahar] Gün yer- 
dən qopana qədər köşəndə gəzdi. Mir Cəlal. 

KÖŞƏNLİK bax kövşənlik. 

KÖŞK is. 1 . Bağ-bağça içində tikilmiş bə- 
zəkli ev; imarət, qəsr, kaşanə. Pir Osman 
küçəsindən gələn dəstə Xərabat məhəlləsi- 
nin tinində durub ikimərtəbəli köşkün pən- 
cərəsindən eşidilən musiqi və nəğmələri din- 
ləyir. M.S. Ordubadi. Heydərbaba, alçaqların 
köşk olsun: Bizdən sonra qalanlara eşq olsun! 
Şəhriyar. 

2. Parklarda, bağlarda istirahət üçün üstü- 
örtülü, yanları açıq yüngül tikili. Ayaz köşkə 
yaxınlaşanda, Baxış qabağına çıxdı. Q. ilkin. 

3. B ax kiosk. Qəzet köşkü. Çiçək köşkü. 

KÖTƏK is. Ağac, dəyənək və s. ilə vuru- 
lan zərbə. Kötək aradakına çox dəyər. (Ata. 
sözü). Şərəf o qədər də aciz deyil ki, Xııda- 
yar bəyin sözünün qabağında bir söz danış- 
masın, yainki ərinin kötəyinin qabağında du- 
rub baxsın. C. Məmmədquluzadə. Tubu ağ- 
layır, arvad da kötəyin zərbəsindən bağırırdı. 
H. Sarabski. □ Kötək altına salmaq - ağac, 
dəyənək və s. ilə döymək, kötəkləmək. 
..[Kişi] övrəti beş-on gün salır kötəyin altına, 
axırda da övrət cana doyandan sonra çıxıb 
qaçır. C.Məmmədquluzadə. Kötək yemək 
-bax kötəklənmək. Hiç məqul söz deməz- 
sən sən! Qandadır kim, kötək yeməzsən sən? 
Füzuli. Qaraca qızın təbiətində inadcıllıq 
vardı.. Yusifdən nə qədər kötək yeyərdisə də, 
yenə tərsliyindən əl götürmürdü. S.S.Axun- 
dov. [Məşədi ibad:] ..Anmd ərindən nə qədər 
kötək yesə, bir o qədər ərin çox sevər. Ü.Hacı- 
bəyov. Kötək vurmaq (döşəmək) - bax 
kötəkləmək. Məşədi Imamqulu qeyz ilə uşa- 
ğı küncdən kənara dartıb, anasına kötək dö- 
şəməyə başladı. Çəmənzəminli. 

KÖTƏKLƏMƏ “Kötəkləmək”dən fis. 

KÖTƏKLƏMƏK/ Ağac, dəyənək və s. 
ilə vurmaq, döymək. Bir az bir-birimizi cır- 
maqlayandan və kötəkləyəndən sonra, bir də 
gördüm ki, bir qoca kişinin qucağındayam. 
C.Məmmədquluzadə. [Cəbi:] Bəlkə yadına 
salanda səni də kötəkləyə. S.S.Axundov. 



KÖTÜK 

Mahmud hirsindən dodaqlarını çeynəyib öz 
kişiliyini göstərməyi və arvadı evdə kötəklə- 
məyi qət etdi. B.Talıblı. 

KÖT ƏKLƏNMƏ ‘ ‘Kötəklənmək” dən f. is. 

KÖTƏKLƏNMƏK тәсһ. Ağacla, dəyə- 
nəklə vurulmaq; döyülmək. O ki var kötək- 
ləndi. - ..Bikə tərəfindən hərdənbir kötəklənən 
[Asya] idi. Ə.Məmmədxanlı. 

KÖTƏKLƏŞMƏ “Kötəkləşmək”dən fis. 

KÖTƏKLƏŞMƏK qarş. Bir-birini kötək- 
ləmək; vuıuşmaq. 

KÖTÜCƏ bax kötükcə 1-ci mənada. 
Nənə öz kötiicəsini oynadır. - [Tahir:] Sən 
nəvə nədir, nəticəni də görəcəksən, hələ bir 
kötücəııi də. M.Hüseyn. 

KÖTÜK is. 1 . Ağacın yerdən iri budaqla- 
rına qədər olan hissəsi; oduncaq. Ağacın 
kötüyünü kəsnıək. - [Piri-fani:] O zaman bu 
qurumuş ağac kötüyü göyərər.. S.S.Axundov. 
O gözəlin adını mənim nəzərlərimdə: Quru- 
muş bir ağacın kötüyünə yazdılar. S. Rüstəm. 
Sinəmdə ürəyim buz bağlayıbdır: Budağı bu- 
danmış kötük olmuşam. B. Vahabzadə. 

2. Ağacın qalın yerindən, oduncağından 
kəsilən bir hissə. Kötüyün üstündə odun 
doğramaq. Ət kötüyü (üstündə ət doğramaq, 
kəsmək üçün kötük). - Ocağa böyük kötük- 
lər qoyub yandırdılar. S.S.Axundov. Bığı 
xınalı, dəvərəgöz bir qəssab kötüyün üstün- 
də ət doğrayırdı. Mir Cəlal. 

3. Bir şey işləndikdən sonra qalıb atılan 
hissəsi. Siqaret kötüyü. - Yalnız indi başını 
dik qaldıran Xəlil onun ardınca baxdı, papi- 
rosunun kötüyünü yerə çırpıb ayağı altında 
tapdaladı. M.Hüseyn. // Qəbz və s. kəsildik- 
dən sonra dəftərçədə qalan hissəsi. Qəbzin 
kötüyü. Bloknotun kötüyü. // Kitabın, dəftə- 
rin tikilmiş olduğu yer. 

4. məc. Yaşlı adam, yaşca ən böyük, qoca, 
ixtiyar mənasında. Evin kötüyü. Baba nəslin 
kötüyüdür. 

5. Kök, rişə. Ağacın kötüyünü çıxarmaq. 
Kolun kötüklərini qırmaq. - [Gilənin] axşam- 
dan basdırdığı qaratikan kötüyü lülə köz ol- 
muşdu. Ə.Vəliyev. □ Kötük diş - sınmış, 
çürümüş dişin ətin içərisində qalan hissəsi. 
// məc. Əsas, bünövrə, kök. Etiqad əsl kötük- 
dür, hər əməl şaxəvii bər. S.Ə.Şirvani. 

6. sif mənasında. Kök, şişman, qalın. Kötük 
əl. Kötük adam. 



762 




KÖTÜKCƏ 



KÖVRƏLMƏK 



KÖTÜKCƏ is. 1 . Nəticənin uşağı. Nə nə- 
vən var. nə nəticən, nə kötükcən olacaqdı.. 
M.Araz. 

2. B ax kötükcük. 

KÖTÜKCÜK is. Balaca kötük, kiçik kötük. 

KÖTÜKÇIXARDAN is. xi is. Ağac və kol- 
ların kötüyünü çıxaran maşm və s. Yeni mar- 
kalı kötükçıxardan. II Sif. mənasında. Kötiik- 
çıxardan maşın. 

KÖVDƏN sif. köhn. Ağılsız, səfeh, gic. 
Lənət olsun bədəsilə, kövdənə ; İstəmə, əgər- 
çi can verə sənə. Q.Zakir. [Vəzir Ağa Bəşirə:] 
Sən kövdən, bir mənim evimi, mənim nökər- 
lərimi dolandıra bilmirsən! M.F.Axundzadə. 
Xilqətdə Fəlatun ilə gər mən tən olurdum; 
Ol arif olub, mən nə üçün kövdən olurdum? 
S.Ə.Şirvani. 

KÖVƏR is. məh. bax köbər. [Gülşən] 
kövərə bitişik yeri qızlara göstərib dedi.. 
Ə.Vəliyev. 

KÖVƏŞİMƏ “Kövəşimək”dən f.is. 

KÖVƏŞİMƏK/ Azacıq şişmək, köpmək. 

KÖVKƏB [ər.] klas. Ulduz. Meşəlikdən 
çıxanda oldu səhər; Sübh işıqlandı, batdı 
kövkəblər. A.Səhhət. 

KÖVRƏK sif. 1. Tez ovulan, tez dağılan, 
tez sınan. Kövrək kəsək. Kövrək buz. - O za- 
man qız qaratikan kolunun himayəsinə sığın- 
mış xırdaca çiçəkli boyaqgüliiniin kövrək 
zoğlarını gördü. Ə.Məmmədxanlı. Rəngini 
itirmiş kağızın kövrək qat kəsikləri də göstə- 
rir ki, xeyli müddət gəzdirilmiş, neçə əldən- 
ələ keçmişdir. Q. İlkin. 

2. məc. Zəif, titrək, nazik, yumşaq, həzin, 
ağlamsınan. Ooca, kövrək səsinin titrədiyini 
duyub susdu. M.Hüseyn. Abbas kişi onun bu 
sözündən kövrək bir ahəng duydu. Mir Cəlal. 
Həsən bəy kövrək və səmimi bir səslə; - Mən- 
dən bütün uşaqlara salam yetirin, - dedi. 
Q. İlkin. 

3. məc. Tez təsirlənən, tez mütəəssir olan; 
ürəyi yuxa, yumşaq. Kövrək adam. - Bircə 
kövrək xatirələr qalanmış; Onu da ki, ha 
çevirim, ha sanım... M.Araz. □ Kövrək ol- 
maq - hər şeydən tez təsirlənmək. Gübıisə 
son zamanlarda çox kövrək olmuşdu. 
M.Hüseyn. Yaman kövrək olur, yamanca 
həssas; Yetim ürəklərin eşqi, fitrəti. B.Vahab- 
zadə. 



KÖVRƏKLƏNMƏ “Kövrəklənmək”dən 
f.is. 

KÖVRƏKLƏNMƏK / 1. Kövrək halına 
gəlmək, tez ovulmaq, tez dağılmaq, tez sın- 
maq. Lavaş kövrəkləıımişdir. Qar kövrəkləııib. 

2. məc. Bəzən "ürəyi”, "qəlbi”, “könlü” 
sözləri ilə - mütəəssir olmaq, riqqətə gəlmək, 
tez təsirlənmək, doluxsunmaq, ağlamsınmaq. 
[Əbülhəsən bəy:] [Qızlar] məni gördükdə 
yenə də kövrəklənib ağladılar. M.S. Ordubadi. 
Rüxsarənin ürəyi hərdənbir uşaq ürəyi kimi 
kövrəklənirdi. S. Rəhimov. 

KÖVRƏKLƏŞMƏ "Kövrəkləşmək”dən 
f.is. 

KÖVRƏKLƏŞMƏK 1. Bax kövrəklən- 

mək 1 -ci mənada. Ürək kövrəkləşir sən oxu- 
yanda; Sən də dinləsəydin mən oxuyanda! 

M. Müşfiq. 

2. B ax kövrəklənmək 2-ci mənada. Sən 
bu qədər də kövrəkləşmə, Ələmdar, - deyə, 
Miiqim bəy dəsmalını çıxarıb .. Leyləyin göz- 
lərini sildi. S. Rəhimov. 

KÖVRƏKLİK is. 1 . Ovulma, tez dağılma, 
tez sınma xassəsi. Çörəyin kövrəkliyi. Buzun 
kövrəkliyi. 

2. məc. Tez təsirlənən, tez mütəəssir olan, 
riqqətlənən adamın hal və xasiyyəti; tez tə- 
sirlənmə, riqqətlənmə, doluxsunma. Qəri- 
bədir, indi Ulduzun səsində elə bir kövrəklik 
vardır ki, elə bil ki, bu səs bu dəqiqə sınacaq, 
qırılacaq, dağılacaqdır. Ə.Məmmədxanlı. 
İndi necə oldusa Mədədov qəlbində hiss et- 
diyi bir kövrəkliklə (z.) ondan təkrar soruş- 
du. Ə.Əbülhəsən. 

KÖVRƏLMƏ "Kövrəlmək” dən f. is. 

KÖVRƏLMƏK f. 1 . Ovulmaq, dağılmaq. 

Lavaş kövrəlib. 

2. Bax kövrəklənmək 2-ci mənada. 
[Xavər] sevincindən kövrəlmiş halda qapını 
açdı.. M. İbrahimov. Qoca sanki öz acı is- 
tehzasından özü kövrələrək, yaşarmış göz- 
lərini kənara çevirdi. Ə.Məmmədxanlı. Ar- 
vadın kövrəldiyini görən kişi, Ümidin başı- 
na gələn əhvalatı qəti dandı.. B. Bayramov. 

0 Ürəyi (qəlbi) kövrəlmək - bax 
kövrəklənmək 2-ci mənada. [Mahmud:] Sən 
ağlayanda mənim də ürəyim kövrəlir, ağla- 
mağım tutur. Ə. Haqverdiyev. Bizimlə görü- 
şərkən ürəyi kövrəlib ağladı. A.Şaiq. Dodağı 



763 




KÖVRƏLTMƏ 

nəğməli bu büllur bulaq; Könlümü açmayır, 
kövrəlir könül. M.Rahim. 

KÖVRƏLTMƏ “ K ö vro 1 tm o k ” don /.7.s\ 

KÖVRƏLTMƏK icb. 1 . Kövrək hala sal- 
maq, kövrək etmək. 

2. məc. Tez təsirləndirmək, mütəəssir et- 
mək; riqqətləndirmək, doluxsundurmaq. 
Uşağı kövrəltmək. Ağır xəbər qadını köv- 
rəltdi. - Gəlinin sözləri anasını da kövrəltdi. 
Çəmənzəminli, [inci:] Sən məni kövrəltdiıı, 
Gülər. S. Rəhman. Qızı təzədən kövrəltmə- 
mək üçün Aqil ondan ağlamasının səbəbini 
də soruşmadı.. Q. İlkin. 

0 Ürəyini (qəlbini) kövrəltmək - bax 
ürək. Məsmə oğlunun ürəyini kövrəltmək is- 
təmədi, daha da təsəlli verdi. Mir Cəlal. Hiim- 
mətyarın bu cür hərəkət etməsi Xaııpərinin 
qəlbini kövrəltdi. Ə.Vəliyev. 

KÖVSƏR is. [ər.] 1. Dini əfsanəyə görə, 
guya cənnətdə olan bir bulağın adı. // Şairanə 
təşbehlərdə. Ləblərin ləzzəti var; Kövsəri- 
rizvandan betər. Aşıq Ələsgər. □ Kövsər 
suyu - bax abi-kövsər (“ab”da). Qədir., 
şərabı kövsər suyuna bənzədir. Mir Cəlal. 

2. məc. Şirin, dadlı, ləzzətli içki mənasın- 
da. Gözəllər çeşməndən götürmür abı; Dad 
verə dəhanda kövsər şərabı. Aşıq Ələsgər. 

KÖVŞƏN is. 1. Taxıl əkilmiş yer; zəmi. 
Heç keçilər öz-özünə kövşəndən çıxıb cana- 
vara yem olarnıı? S. Rəhimov. [Ataş:] Atam 
kövşəndə taxıl biçəndə anam xırmanda vəl 
sürürdü, sovruq atırdı.. Ə.Vəliyev. // Taxılı 
biçilmiş tarla. Dağlarda, daşlarda, kövşən- 
lərdə Alı kişinin ayağı dəyməmiş bir qarış 
da yer qalmamışdı. "Koroğlu”. Kəhər köv- 
şənin ortasında, yoldan xeyli aralı uçuq bir 
xarabalığın səmtinə çatırdı. M. İbrahimov. 
..Taxılı biçilib yığılmış kövşənlər tez-tez bir- 
birlərini əvəz edirdi. İ.Əfəndiyev. 

2. Küləş. Kövşən dam. - Yeddi-səkkiz ad- 
dım kənarda, üstü kövşənlə örtülmüş emalat- 
xananın yoğun dirəyinə söykənib Xəlilin ta- 
nımadığı bir kəndli ilə söhbət edən katibini 
səslədi. M. Hüseyn. 

KÖVŞƏNLƏMƏ "Kövşənləmək”dən/ is. 

KÖVŞƏNLƏMƏK/ Üstünü kövşənlə, kü- 
ləşlə örtmək. Damı kövşənləmək. 

KÖVŞƏNLƏNMƏ “Kövşənlənmək”dən 
f.is. 



KÖZ 

KÖVŞƏNLƏNMƏK məch. Üstü kövşənlə, 
küləşlə örtülmək. 

KÖVŞƏNLİ sif. Kövşəni olan, üstü köv- 
şənli örtülmüş. Kövşənli dam. 

KÖVŞƏNLİK is. Taxılı biçilmiş tarla. Kü- 
rün o tayından əsən qəfil külək sahildəki bi- 
çənəyin üstündən adlayıb kəndin arasını 
dolaşdıqdan sonra kövşənliyi xışıldatdı, xır 
yolu tərəfə gəldi və gözlənilmədən yana bu- 
rulub təpədəki qəbristanlığa doğru döndü. 
İ.Şıxlı. 

KÖZ is. Od yandıqdan sonra qalan alovsuz, 
qızmar kömür. Ağac yanar, köz olar; Su səp- 
mə, köz-köz olar. (Bayatı). Firəngiz göbə- 
ləklərin çökəyinə duz səpib, bir-bir közün 
üstünə düzürdü. B. Bayramov. // məc. Qızğın, 
odlu, hərarətli mənasında. Əbədi bir heykəl 
qurur sənətkar öz ürəyində; Bu hörmətdən 
alov tutar, alışar köz ürəyində. B. Vahabzadə. 
□ Köz düşmək -bax közə dönmək. Ton- 
qalın alovu sönüb köz düşdükcə onun başın- 
dakı fədailərin halqası daralır və sıxlaşırdı.. 
M.İbrahimov. Ocaq çatıldadıqca qığılcımlar 
ətrafa sıçraşır, yavaş-yavaş köz düşürdü. 
İ.Şıxlı. Köz salmaq - yandırmaq, qızdırmaq 
üçün yanar kömür və ya başqa bir şey salmaq, 
tökmək. Aqil qalxıb balaca samovara su 
tökdü, gətirib köz saldı, onu balkona qoyub 
qayıtdı. S. Rəhimov. Göyçək samovarı bal- 
kona qoyub köz saldı. Ə.Vəliyev. Közə dön- 
dərmək - 1 ) qızartmaq, közərtmək. Odları 
yandırıb közə döndərmək; 2) bərk qızdırmaq, 
qızmar hala salmaq. Avqust günəşinin qızdı- 
rıb közə döndərdiyi hava .. daha da ağırla- 
şırdı. Ə.Əbülhəsən. Közə dönmək - 1) qı- 
zarmaq, közərmək. Ocaqda kömür közə dön- 
dü; 2) yanıb puç olmaq, istinin şiddətindən 
tələf olmaq, xarab olmaq. Məhsul közə dö- 
nüb. Otlar közə dönmüşdü. H İstidən, quraq- 
lıqdan yanmaq. Tiflis və Kars mahalları qu- 
raqlıqdan yanıb közə dönüblər. C.Məmməd- 
quluzadə. Köz kimi (təki) məc. - qıpqırmızı, 
alov kimi. Sifəti köz kimi qızarıb. - [Koroğlu:] 
Sinəm odlandı köz kimi; Miskin olarnıı biz 
kimi? “Koroğlu”. Qaşlar vəsmələnir, göz 
sürmələnir; Köztək yanaqları xoş şölələnir. 
M.P. Vaqif. // Od kimi. Ayrılıq dediyin duzlu 
bir sudur; içdikcə köz kimi yandıracaqdır. 
R.Rza. // məc. mənada. Pul haqqında. [Qədir:] 



764 




KÖZƏL 



KÖYNƏK 



Ay başa çatmayıb ki, Qumrunun əziz cehizi, 
alagöz kilimi çərçiyə satılıb pulları köz kimi 
nağd vüzbaşının ovcuna tökülmədimi? Mir 
Cəlal' 

köz-köz: köz-köz olmaq - köz kimi ol- 
maq, köz kimi işıldamaq. Dərdin çoxdur, döz, 
anam ; Ürəyi köz-köz anam; Qohum-qardaş 
dayansın; Qoy ağlasın öz anam. (Bayatı). 
Bağrı köz-köz oldu “Yanıq Kərəni "in; Tel- 
lər inildədi, yandı, nə yandı. B. Vahabzadə. 

KÖZƏL is. Xırman sovrulanda taxılla sa- 
man arasında qalan çör-çöp, iri saman, sün- 
bül və s. 

KÖZƏRDİLMƏ “Közərdilmək”dən f.is. 

KÖZƏRDİLMƏK məch. Yandırılıb qızar- 
dılmaq. 

KÖZƏRİŞMƏ "Közərişmək”dən f.is. 

KÖZƏRİŞMƏK f. Közərmək, köz kimi 
işıq vermək, işıldamaq (bir neçə lampa və b. 
közərən şey haqqında). Elektrik lampaları 
közərişirdi. 

KÖZƏRMƏ “Közormok”don f.is. 

KÖZƏRMƏK f. 1. Yanıb qızarmaq, alov- 
suz yanmaq, qıpqırmızı olmaq. Samovarın 
qaynaması zəifləyib, əvvəlki gurultu sakit 
olmuş, ocağın alovu sönmüşdü, ancaq odlar 
közərirdi.. H.Nəzərli. Qoca fikirli bir halda 
ocaqda közərən oda baxaraq deyirdi.. 
Ə.Məmmədxanlı. 

2. Zəif işıq vermək; işarmaq, işıldamaq, 
parıldamaq. Uzaqdan lampa közərirdi. - Tin 
başında bir fənər közərir. R.Rza. // Az-az 
yanmaq, sönmək üzrə olmaq. Gecə keçir, 
közərən lampa get-gedə öz işığını azaldırdı. 
S. Rəhimov. 

3. məc. Qızışmaq, canlanmaq. 

KÖZƏRTİ is. Sönməkdə olan közün, 

lampanın və s.-nin işığı, parıltısı; işartı. Fə- 
nərin közərtisi. Ocaqda közərti görünürdü. 

- Yol uzunu papiros közərtiləri görünürdü. 
S. Rəhimov. Sahilboyu səpələnmiş kənd ev- 
lərinin solğun işıqları, həyətlərdə qalanan 
ocaqların közərtiləri də yavaş-yavaş söndü. 
I. Şıxlı. 

KÖZƏRTMƏ “Közərtmək”dən f.is. 

KÖZƏRTMƏK/.' Kömürü, odu köz halına 
salmaq: qızartmaq. Təndirin odunu közərtmək. 

- [Sarı] bir an içində yelpikləyib kömürü 
közərtdi və samovara od saldı. S. Rəhimov. 



KÖZLƏMƏ “Közləmək”dən f.is. 

KÖZLƏMƏK f Köz etmək, köz halına 
salmaq. Könıürü közləmək. И məc. Yandır- 
maq, yaxmaq. 

KÖZLƏNMƏ “Közlonmok”dən /.7,s. 

KÖZLƏNMƏK qayıd. Köz halına çevril- 
mək, közə dönmək. 

KÖY is. [türk.] Kənd. Kürün sahilində var 
əski bir köy; Üstündə hər zaman çılpaq olur 
göy. S.Vurğun. 

KÖYLÜ is. [türk.] Kəndli. Xoca tacir, 
köylü və sair; Alış-verişlə məşğuldurlar. 
H.Cavid. Amansız müharibə heç bir kəsin 
torpaq və yurdunda gözü olmayan bu zaval- 
lı köylülərin yaşayışını pozmuş, yurdlarını 
dağıtmış, özlərini də dilənçi halına salmışdı. 
T.Ş. Simurq. 

KÖYNƏK is. 1 . Bədənin yuxarı hissəsinə 
geyilən yüngül geyim. İpək köynək. Miləmil 
köynək. Köynək tikdirmək. Köynəyini ütülə- 
mək. - [Qız:] Keçən il burada student olurdu, 
həmişə evdə bir köynəkdə oturardı. Çəmən- 
zəminli. Nazlı əynindəki tünd şabalıd rəngli 
.. köynəyini çıxartdı.. S.Rəhman. // məc. Libas, 
paltar mənasında (adətən rəng adları ilə). 
Yaşıl köynəyini geyinir meşə; Yaxama quş 
kimi qonur bənövşə. S.Vurğun. Köynəyi al ipək 
lalə; Zərif, qəşəng, göyçək lalə. M. Rahim. 

2. Musiqi alətlərini və s.-ni qoymaq üçün 
parçadan və s.-dən tikilmiş torba; çexol. 
..Bəlli Əhnıəd sazı ipək köynəkdən çıxartdı. 
“Koroğlu”. Çıxartsın köynəkdən Ələsgər sazı; 
Genə cuşa gəlsin eşqi, avazı.. Aşıq Ələsgər. 
[Pərşan:] İki dəqiqə keçməmiş xüsusi köynək 
içində saxlanan sazı gətirdi. M. İbrahimov. 

3. tex. Örtük, sipər. ..Qoruyucu köynək 
һәпсата vasitəsilə birləşdirilmiş oynaqlı iki 
yarımhissədən ibarətdir. M. Süleymanov. 

4. Baramanın iç qatı. // Buğdanın üstündə 
olan nazik qabıq. 

5. məh. Arabanın dəmir oxunun yerləşdiyi 
ağac hissə. 

0 Köynək-köynək (bir köynək) ət tök- 
mək - bərk utanmaq, xəcalət çəkmək, pərt 
olmaq, xəcil olmaq, xəcalətindən yerə gir- 
mək. Qədir buraxıldısa da, məscid həyətində 
bir köynək ət tökdü. Mir Cəlal. [Nəcəfalı:] 
Bugiin qolu-qıçı sınanları yığıb şəhərə apar- 
dıqlarını eşidəndə köynək-köynək ət tökmii- 



765 




KÖYNƏKCƏK 



KRAN 



şəm. B. Bayramov. Köynəyinin yaxasından 
keçirmək etnoqr. - övladlığa götürmək əla- 
məti olaraq körpə uşağı köynəyinin yaxasın- 
dan keçirməkdən ibarət köhnədənqalma adət. 
Xala, qızı köynəyinin yaxasından keçirib, 
özünə övlad etmişdi. B. Bayramov. 

KÖYNƏKCƏK zərf Köynəksiz, əynində 
köynək olmadığı halda, bədəni açıq. Bu hal- 
da qalmaqaldan Hatəmxan ağa və Şahbaz 
bəy yatdıqları damdan yuxııdan .. köynəkcək 
Müsyö Jordanın səsinə yüyürürlər. 
M.F.Axundzadə. Başımız qııxılı, ya birçək 
idi ; Biri doıısuz, biri köynəkcək idi. Ə. Vahid. 
Səməd döşəmədə, yalxı döşəkağı üzərində 
köynəkcək uzanmışdı. I. Hüseynov. 

KÖYNƏKCİK is. Kiçik köynək, balaca 
köynək. Uşaq köyııəkciyi. 

KÖYNƏKLİ sif. Köynək geymiş əynində 
köynək olan. Köynəkli adam. İpək köynəkli 
uşaq. - Döyülən sarı köynəkli gənc bir qadın 
idi. S. Hüseyn. 

KÖYNƏKLİK sif. 1 . Köynək tikilməyə ya- 
rar. Köynəklik parça. 

2. is. mənasında. Köynək tikmək üçün ya- 
rayan parça. [Pərzad:] [Oğlııın] bir gün ol- 
maz ki, əliboş gətsin. Bir gün tumanlıq alır, 
bir gün köynəklik alır.. N.Nərimanov. [Çim- 
naz] [Veysə] köynəklik alıb göndərmişdin 
ki? Ə.Əbülhəsən. 

3. Saylarla birlikdə işlədilərək bir, iki və s. 
köynəyə çatacaq parçanın miqdarını bildirir. 
iki köynəklik parça. Bir köynəklik ağ. 

KÖYNƏK-ŞALVAR is. Köynək və şalvar- 
dan ibarət üst geyimi komplekti. Köynək- 
şalvar tikdirmək. - Sirat xaki köynək şalvar- 
da tərdən islanırdı. Ə.Əbülhəsən. [Nərimanın] 
ayaqlarında uzunboğaz çəknıə, əynində sür- 
məyi yun parçadan köynək-şalvar var idi. 

I. Əfəndiyev. 

KÖYNƏK-TUMAN is. Köynək və tuman- 
dan ibarət alt geyim komplekti; dəyişək. Ağ 
köynək-tuman. Köynək-tunıan almaq. — .. Mən 
sənə köynək-tuman yumağa gəlmişəm. Mir 
Cəlal. 

KRAXMAL [alm.\ bax nişasta. 

KRAXMALLAMA “Kraxmallamaq’’dan /и. 

KRAXMALLAMAQ f. Şax olmaq üçün 
paltarı kraxmallı (nişastalı) suya salmaq. Pal- 
tarı kraxmallamaq. 



KRAXMALLANMA “Kraxmallanmaq”- 
danf.is. 

KRAXMALLANMAQ məch. Şax olmaq 
üçün kraxmallı (nişastalı) suya salınmaq. Pal- 
tar kraxmallaıııb. 

KRAXMALLI sif. 1. Kraxmal vurulmuş, 
kraxmalı olan suya salınmış. Kraxmallı köy- 
nək. Kraxmallı döşəkağı. - Direktor krax- 
mallı parusin pencəyini çıxarıb, tor köynək- 
də oturdu. B. Bayramov. 

2. Tərkibində kraxmal (nişasta) olan, krax- 
maldan hazırlanmış. Kraxmallı yapışqan. 
Kraxmallı su. 

KRAL [ms.] 1 . Bəzi feodal və burjua döv- 
lətlərində: hökmdarların titulu; padşah, ha- 
belə həmin titulu daşıyan şəxs. İsveç kralı. 
İngiltərə kralı. - Orda hər şey asılı; Qan 
içən bir kraldan. Ə.Cavad. [Ağazəki:] Səlim- 
can! ..O hansı ölkədi ki, orda cəmi-cümlə- 
tani otuz soldat var, onlar da kralın keşiyini 
çəkirlər? I.Məlikzadə. 

2. Üzərində başıtaclı kişi şəkli olan, tək 
xaldan sonra ən böyük kart kağızı; şah. 

KRALİÇA [rus. ] 1. Qadın hökmdar (pad- 
şah). 1956-cı ildə İngiltərə kraliçasına Qa- 
rabağ atı - “Zaman " hədiyyə göndərilmişdi. 
B.Vahabzadə. □ Gözəllik kraliçası - öz 
gözəlliyi ilə başqaları arasında birinci yer 
tutan gözəl qadın; gözəllər gözəli. 

2. Kral arvadı. 

3. Şahmatda: vəzir (ferz). 

KRALLIQ is. 1 . Başında kral duran dövlət. 
[Mister Tomas:] İranın şimal sərlıədlərin- 
dəki dövlət quruluşu krallığın nəzərində 
İranı., əbədi əndişədə saxlayan bir səbəbdir. 
M.Ibrahimov. 

2. Kral sifəti ilə belə bir dövləti idarəetmə. 

KRAN 1 [alm.\ Çən, bom və s.-də maye 
və ya qazları açıb buraxmaq və qapamaq 
üçün boru şəklində lüləyi olan cihaz; quma. 
Kranı açmaq (bağlamaq). Kraııı burmaq. 
- Gurultu dəhşəti, yanğın lərzəsi; Salmışdı 
heyrətə bu gün hər kəsi; Kranı bağlamaq 
gərəkdi əvvəl; Buııunçun lazımdı bacarıqlı 
əl. M.Müşfıq. ..[Qoşqar] kranın altında göl- 
ləndikcə ortasından xırdaca deşik açılıb bu- 
rulğan kimi burulan suya baxdı və təzədən 
həvəsə düşüb qurşaqdan yuxarı soyundu. 
İ. Hüseynov. 



766 




KRAN 



KRESLO 



KRAN 2 [holl.] Yük qaldırmaq və ya en- 
dirmək, habelə onu üfüqi vəziyyətdə yaxın 
məsafəyə aparmaq üçün qaldırıcı maşın. 
Körpülü kran. Üzücü kran. Kranı quraşdır- 
maq. - [Yusif:] Camal, axı sən bu təchizat 
şöbəsindən soruş ki, niyə bir avdır o kranı 
stansiyadan gətirib çıxarmır? S. Rəhman. 
..Yıxılan evlərə; Qaldırıcı kran; Olmağı 
bacar! M.Araz. 

KRANCIQ is. Kiçik kran, balaca kran, 
qumacıq (bax kran 1 ). Laboratoriya kran- 
cığı. Kraııcığı açmaq. 

KRANÇI is. Kranda işləyən, kranı idarə 
edən işçi (bax kran 2 ). Kraııçı qız. 

KRANÇILIQ is. Kraııçı peşəsi, işi, sənəti. 
Krançılıq etmək. 

KRANLI sif. Kranı olan, qaldırıcı mexa- 
nizmi olan (bax kran 2 ). Kranlı maşın. Krcııı- 
lı arabacıq. 

KRANT dan. "Rran”m canlı dildə işlə- 
nən yanlış forması. Nənəqız vedrəni götü- 
rüb su krantına tərəf gəlməyə başladı. 
S. Rəhimov. Kürəyə, od püskürən kranta 
yaxınlaşmaq çətin idi. Mir Cəlal. 

KRÄTER [yun. krater - kasa] Vıılkan 
zirvəsində: püskürtü zamanı lavanın çıxdığı 
kasa və ya qıf şəklində çökəklik. Sönmüş 
vulkan krateri. - Teleskopla Aya baxanda 
orada vulkan kraterləri görünür. M.Qaşqay. 

KREDİT [lat. creditum] mal. 1 . Borc ola- 
raq mal və ya pul vermə. Uzunmüddətli kre- 
dit. Qısamüddətli kredit. 

2. Müəyyən məqsəd üçün xərclənməsinə 
icazə verilmiş məbləğ. Xüsusi kreditdən 
maaş vermək. Büdcə krediti. - [Katib:] 
irandan bizim fabriklər üçün altı min ton 
pambıq getməlidir. Bu barədə təbdir edib 
qiymətini və kredit şərtlərini bizə xəbər 
verməniz xahiş olunur. Ə.Haqverdiyev. 

0 Kredit bileti köhn. - kağız pul, əsginas. 
Dövlət krediti iqt. - dövlət istiqraz sistemi. 

KREDİT [lat.] Mühasibat dəftərində: bir 
idarə və ya müəssisənin bütün çıxarlarının 
qeyd edildiyi hesab səhifəsi (adətən sağ 
səhifə) ( debet müqabili). 

KREDİTOR [lat.] Kredit verən şəxs və 
ya idarə. 

KREDO is. [lat.] Məslək, əqidə. 



KREKİNQ [ing. eraeking] tex. 1 . Neftdən, 
mazutdan daha yüngül məhsullar (benzin, 
qazolin və s.) almaq üçün xüsusi qurğu. 
// Benzin və s. məhsullar əldə etmək üçün 
neftin xüsusi qurğularda işlənməsi. 

2. Bu cür emal nəticəsində alman krekinq 
qazı. 

KREKİNQLƏMƏ “Krekinqləmək”dən f.is. 

KREKİNQLƏMƏK f. xüs. Daha yüngül 
məhsullar (benzin, qazolin və s.) almaq üçün 
ağır neft məhsullarını (mazut və s.-ni) xü- 
susi qurğularda işləmək. 

KREM [fr .] 1. Şəkərlə çalınmış qaymaq, 
süd, yağ, yumurta və s.-dən ibarət qatı 
maddə, mət (şirni kimi, yaxud pirojna, tort 
və s. üçün işlədilir). Şokoladlı krem. 

2. Üzə, ələ sürtmək üçün dəri yumşaldıcı 
kosmetik yağ. Kremlər yağ halında olur, 
mürəkkəb tərkiblidir. H Ayaqqabı yağı. Çək- 
mə kremi. 

KREMÄSİYA [əsli lat.] Meyitlərin xüsusi 
sobalarda yandırılması; dəfn növlərindən biri. 

KREML Rus feodal şəhərlərinin bürclü 
qala divarları ilə əhatələnmiş və möhkəm- 
ləndirilmiş hissəsi. 

KREMLİ sif. Kremi olan (bax krem 1 -ci 
mənada). Kremli pirojna. Kremli tort. 

KREP [fr.] 1. Səthi nahamar ipək və ya 
yun parça. Krepdən paltar tikdirmək. 

2. Yığış-yığış, büzməli qara rəngli nazik 
parça. 

KREPDEŞİN [fr. crepe de Chine - Çin 
krepi] Sıx, nazik ipək parça. 3 metr krepde- 
şin almaq. H Bu parçadan tikilmiş. Krepdeşiıı 
kofta. Krepdeşin yaylıq. - [Suğra] güllü-çi- 
çəkli krepdeşiııdən lap yeni dəblə tikilmiş 
uzun bir don, lak tufli geymiş, hətta sırğa da 
taxmışdı. M.Hüseyn. Qaratel sadə çit don 
geyib, başına ağ krepdeşin örpək örtmüşdü. 
Ə.Əbülhəsən. 

KRESLO [/-«s.] Dirsəklənmək üçün qol- 
tuqluğu olan geniş (adətən yumşaq) stul, 
kürsü. Kresloda oturmaq. - Otağın içində 
stol, kürsü və kreslolar vardır. Ü.Hacıbəyov. 
Məhərrəm yorğun bir halda kresloya sərilib, 
başını ovcu içinə aldı. H.Nəzərli. Stullar, 
kreslolar, güzgülü divan, xalı; Vaz, şkaf, əlüz- 
yuyan - hamısı da bahalı. R.Rza. 



767 




KREŞENDO 

KREŞENDO [ital.] mus. Daha ucadan; səs- 
lərin qüvvəsini getdikcə artıraraq. 

KREYSER [holl.] Qüvvətli silahları olan 
çox sürətli hərb gəmisi. Ağır kreyser. Yüngül 
kreyser. □ Kreyser sürəti x üs. - maksimal 
sürətdən fərqli olaraq gəmi və ya təyyarə- 
nin normal sürəti. 

KRİMİNALİST [lat.] hüq. Kriminalistika 
mütəxəssisi. 

KRİMİNALİSTİKA [latmcadan] Cinayəti 
tədqiq üsullarını öyrənən hüquq elmi. 

KRİMİNOLÖGİYA [lat. crimen - cinayət 
və yun. logos - nəzəriyyə] hüq. İctimai bir 
hadisə kimi cinayət haqqında nəzəriyyə. 

KRİMİNOLÖQ [latmcadan] hüq. Krimino- 
logiya mütəxəssisi. 

KRİSTAL [yan. ] Təbii olaraq hissəcikləri 
(atomları, ya ionları) geometrik şəkildə bir- 
ləşmiş bərk cisim; büllur. Duz kristalı. Almaz 
kristalı. H Bu şəkildə olan, kristaldan ibarət 
olan. Kristal maddə. Kristal çoxbucaqlı. 

KRİSTALLAŞDIRILMA “Kristallaşdırıl- 
maq”dan f.is. 

KRİSTALLAŞDIRILMAQ məch. Kristal 
halına (şəklinə) salınmaq. // Büllurlaşdırıl- 
maq. 

KRİSTALLAŞDIRMA “Kristallaşdıımaq”- 

dan f.is. Kristallaşdırma cihazı. 

KRİSTALLAŞDIRMAQ icb. Kristal halına 
(şəklinə) salmaq. // Büllıırlaşdırmaq. 

KRİSTALLAŞMA “Kristallaşmaq”dan/ is. 
Kristallaşma zamanı ionlar nə qədər çox 
enerji itirsələr, bu prosesin nəticəsində əmə- 
lə gələn kristal bir o qədər möhkəm olar. 
M. Qaşqay. 

KRİSTALLAŞMAQ f. x üs. Kristala çev- 
rilmək, kristal şəklinə düşmək. Lavanın yer 
üzərində tez soyuması nəticəsində tərkibinin 
bir qismi kristallaşır, digər qismi isə xırda 
kristallik və yaxud şüşəvari olur. M. Qaşqay. 
// Büllurlaşmaq. 

KRİSTALLİK sif. [yun.] Kristal forma- 
sında olan, kristaldan ibarət olan, kristala aid 
olan. Kristallik süxurlar. H Büllur. 

KRİSTALLİZATOR [yun.] x üs. Kimyəvi 
birləşmələri kristallaşdırmaq üçün silindrik, 
dayaz şüşədən ibarət cihaz. 

KRİSTALLÖQRAF [yun.] Kristalloqra- 
fıya mütəxəssisi, kristalloqrafıya alimi. 



KUB 

KRİSTALLOQRÄFİYA [yun. krustallos və 
grapho] Kristallar haqqında elm. 

KRİSTALÖN is. x üs. ad. Parlaq sintetik 
parça. 

KRİSTALŞƏKİLLİ sif. Kristala oxşayan, 
kristal formasında olan. Kristalşəkilli süxur. 

KRİŞNA is. Hindlilərdə Vişnu allahın tə- 
cəssümlərindən biri. 

KROKET [ing.] 1. Şarları taxta çəkiclərlə 
vurub məftil qapılardan keçirməkdən ibarət 
oyun. Kroket oynamaq. II Bu oyun üçün lə- 
vazimat. // Bu oyun üçün meydança. 

KROKETÇİ is. Kroket oynayan adam. 

KRON [alm.] Bəzi Avropa ölkələrində 
pul vahidi, habelə həmin dəyərdə olan metal 
pul. Çexoslovakiya kronu. 

KROSS [ing.] Dərə-təpəli yerdə mane- 
ələri aşmaqla idman qaçışı, cıdır və s. Kross 
yarışı. 

KROSSVORD [ing. cross-word] Müəyyən 
sözü tapmaq üçün üfüqi və şaquli kvadrat- 
lara bölünmüş fiquru hərflərlə doldurmaqdan 
ibarət oyun; bilməcə. Krossvord həll etmək. 

KROVAT [rus. ] bax çarpayı. Iskəndər'ın 
evi, küncdə dəmir krovat.. C.Məmmədqu- 
luzadə. Mən krovatda uzandığım zaman dü- 
şünürdüm. M. S. Ordubadi. Krovatların üstü 
səhərdən yığışdırıldığı üçün çox səliqəli gö- 
rünürdü. Ə.Vəliyev. 

KRUJEVA [rus.] Paltarı və ya ev müxəl- 
ləfatmı bəzəmək üçün şəbəkəli tor toxuma. 
Krujeva yaxalıq. Krujeva pərdə. Krujeva to- 
xumaq. 

KRUJEVAÇI is. Krujeva toxuyan, krujeva 
ustası. 

KRUJEVALI sif. Kıujevası olan, krujeva 
ilə bəzənmiş. Pəncərələr krujevalı pərdə- 
lərlə örtülü idi.. S. Rəhman. 

KRUJKA [rus.] bax parç. Bunu deyib 
leytenant qazaııçadan krujkaya çay tökdü. 
Ə.Əbülhəsən. 

KUB 1 [yun. kubos] 1 . Bütün üzləri kvad- 
rat olan altıüzlü cisim. 

2. riyaz. Hər hansı bir kəmiyyətin özünə 
üç dəfə vurulmasından alınan hasil. 2 rəqə- 
minin kubu 8-ə bərabərdir. 

3. dan. Bax kubmetr, iki kub odun. 

KUB 2 [yunancadan] Maye qaynatmaq və 

ya distillə etmək üçün şar, ya silindr şəkilli 
qab. 



768 




KUBAOXŞAR 



KULMİNASİYA 



KUBAOXŞAR bax kubşəkilli. 

KUBATURA [rus. əsli yun.] Bir şeyin 
həcminin kub hesabı ilə ölçüsü. 

KUBİK [rus. əsli yun.] 1. Kubşəkilli kiçik 
şey. 

2. Üzərində şəkillər yapışdırılmış kiçik 
kub şəklində taxta parçalarından ibarət uşaq 
oyuncağı. Uşağa kubik almaq. 

3. Hündürlüyü 20 sm, eni 20 sm, uzunluğu 
isə 40 sm olan maşınla kəsilmiş (daş). Kubik 
daşdan tikilmiş bina. H Həmin ölçüdə olan 
daş. Kubikdən ev tikmək. 

4. 1943 -cü ildə sovet ordusunda poqon 
tətbiqinə qədər orta komanda heyətinin 
fərqlənmə nişanı. [Zəhranın] ayağında diz- 
dən əsgər çəkməsi, başında isti papağı, əy- 
nində boz şineli, şinelin yaxasında yaşıl 
rəngli ilgəklərin üstündə qoşa kubiklər var- 
dı. Ə.Vəliyev. 

KUBİZM [;-г«. əsli yun.] XX əsrin birinci 
rübündə burjua təsviri incəsənətində real 
aləmdəki şeylərin təsvirini həndəsi fiqurla- 
rın kombinasiyası ilə əvəz edən ifrat forma- 
list cərəyan. 

KUBMETR [yun. kubos və metron] Eni, 
uzunu və hündürlüyü metrlə hesablanan həcm 
ölçüsü, iki kubmetr taxta. - [Fərman:] Mən 
də ilin axırına qədər 50 min kubmetr torpaq 
qazmağı boynuma götürürəm. Ə. Sadıq. 

KUBMETRLİK sif. Kubmetrlə ölçülən, 
kubmetr ölçüsündə olan (adətən rəqəmlərlə 
işlənir). Beş kubmetrlik taxta. 

KUBOK [rus. əsli yun.] idman yarışların- 
da qalib gələnə priz kimi verilən qiymətli 
vaz, qab. Azərbaycan kuboku uğrunda futbol 
yarışları. 

KUBŞƏKİLLİ sif. Kub şəklində olan, kuba 
oxşayan; kubaoxşar. 

KUD is. məh. Arı saxlanan səbət, arı sə- 
bəti. 

KUDU bax qabaq 1 . Yatma, kudıı, bostana 
dovşan girər. (Ata. sözü). Kənd arvadları qı- 
şın tədarükünü qurtarırdı: kimi hazırladığı 
unıı kəndiyə doldurur, kimisi yarmanı kisəyə 
yığır, kimisi yaman günün köməyi olan kudıı 
və balqabaqları gizlədirdi. M. İbrahimov. 
// Həmin tərəvəzdən bişirilmiş. Kııdıı qııtabı. 
Kudıı qəlyəsi. 

KUFİ [İraqda Kufə şəhərinin adından]: 
kufi xətt - ərəb yazısının düz və bucaqlı 



cizgilərdən əmələ gələn formasının ən qə- 
dim adı. Kitabələrdə kufi xətti get-gedə nəsx 
xətti ilə əvəz edilir. Ə. Salamzadə. 

KUFUL is. dan. Ağacın qurumuş yerlə- 
rində əmələ gələn boşluq; koğuş. Bu pətək- 
lər palıd ağaclarının kufullarında, koğuş 
yerlərində özlərinə yuva salar, hər bir arı 
nəsli uzun illər buradan ətraf meşəyə öz be- 
çəsini - nəslini yayırdı. S.Rəhimov. // sif. 
mənasında, içi bu cür boş olan; koğuşlu. 

KUKLA [rus. əsli yun.] 1. Adam, əksərən 
qız fiquru şəklində uşaq oyuncağı; gəlincik. 
Uşağa kukla almaq. Kuklanı geyindirmək. - 
Ağca xanım anası gətirdiyi gözəl kuklalara 
.. baxıb çox şad oldu. S.S. Axundov. Yazıq 
anan necə dözsün: Bu kədərə, bu məlala? 
Məzarının baş ucunda kukla da var; Bu gün 
layla çalmalıykən sən kuklana; Kuklan sənə 
layla çalar. B. Vahabzadə. // Xüsusi teatr ta- 
maşalarında, oyunlarında istifadə olunan 
parça və s.-dən düzəldilmiş insan və ya hey- 
van fiqurları. □ Kukla teatrı - iştirakçıları 
kuklalar olan xüsusi teatr. 

2. dan. Qəşəng geyinmiş, bəzənmiş 
gözəl qız, qadın haqqında. □ Kukla kimi - 
1) çox qəşəng geyinmiş incə, gözəl qız, 
qadın haqqında; 2) cansız-ruhsuz, hərəkət- 
siz, müqəvva kimi. Kukla kimi dayanmaq. 

KUKLAÇI is. Kukla qayırmaqla məşğul 
olan, kukla qayıran usta. 

KUKLUKSKLÄN [ing. ku-klux-klan] 
ABŞ-da zəncilərə və qabaqcıl adamlara vəh- 
şi divan tutan terrorçu təşkilat. 

KUKLUKSKLANÇI is. Kukluksklan ban- 
dası iştirakçısı. 

KULA is. məh. Odun, odun parçası. Ocağa 
kula qoymaq. Kııla doğramaq. 

KULÄK [ms.] bax qolçomaq 1-ci mə- 
nada. [Mirzə Hüseyn:] O yekəqarın kulakla 
nə söhbət eləyirdin? Ə. Haqverdiyev. Mədəd 
muzdurlar komitəsinin təlimatçılığı vəzifə- 
sində çalışar, əsas etibarilə kulaklarla muz- 
durlar arasında şərtnamə bağlardı. S.Rəhi- 
mov. Buludların bağrını yarmaq istəyən za- 
man; Kulak pusquda durur gecə yam-yamlar 
kimi. S. Rüstəm. 

KULMİNASİYA [lat.] 1. astr. Göy cismi- 
nin müşahidə yerinin meridianından keçməsi. 

2. məc. İnkişafın, yüksəlişin, gərginliyin ən 
yüksək momenti, dövrü. Kələııtərli deyirdi ki, 



769 




KULON 



KURS 



[Sultan] pəncərənin qabağına gedəndə bilin 
ki, qəzəbinin kulminasiyasıdır. İ. Hüseynov. 

3. Bədii hadisələrin inkişafında ən gərgin an. 

KULÖN 1 [xiis. ad-dan] Elektrik cərəya- 
nının ölçü vahidi. 

KULON 2 \fr. coıılant] Zəncirə bənd edil- 
miş qiymətli daş və ya daşlardan ibarət qa- 
dın boyunbağısı. 

KULTİVÄSİYA [fr.] k.t. Torpağın kulti- 
vatorla becərilməsi, yumşaldılması. Bütün 
yay müddətində [manqa üzvləri] altı dəfə 
kultivasiya, yeddi dəfə də kətmənləmə apar- 
dılar. İ. Əfəndiyev. Alaq, kultivasiya, kət- 
mən, suvarma; Bizim işimizin əsil canıdır. 
B. Vahabzadə. □ Kultivasiya etmək (çək- 
mək) - torpağı yumşaltmaq, belləmək, be- 
cərmək. Sahədə cərgə aralarına çarpaz kul- 
tivasiya çəkilirdi. 

KULTİVÄTOR [fr. cultivateur] k.t. Şum- 
lanmış torpağı yumşaltmaq, cərgələrarasmı 
becərmək və s. üçün kənd təsərrüfat aləti. 
Kultivatoru traktora qoşmaq. - Traktor və 
kultivator hələ də gəlib çıxmırdı. Ə. Vəliyev. 

KULTİVATORÇU is. Kultivatorda işləyən, 
kultivasiya edən işçi. 

KULTUROLOGİYA is. [lat. və yun.] Mə- 
dəniyyəti öyrənən elm sahəsi. 

KULUF 1 is. Divarın, hasarın altından su 
axmaq üçün açılan deşik, dəlik. Qulıı rütu- 
bətdə ölümün pəncəsində çapalayır, .. tezcə 
sürünüb kəhrizin kulufuna girir. S.Rəhimov. 

KULUF 2 is. dan. Tənə, sərki. □ Kuluf 
vurmaq -bax kuluflamaq. 

KULUFLAMA “Kuluflamaq”dan/w. 

KULUFLAMAQ/ Tənə vurmaq, sərkilə- 
mək. 

KUMARİN is. [fr.] Təzə biçilmiş ot iyi 
verən sintetik maddə. 

KUMIS bax qımız. 

KUMPUL is. məh. Ağır çəkic, iri çəkic. 

KUPE [fr. coupe - kəsmək] Vaqonda bir 
neçə sərnişin üçün ayrıca bölmə, otaq. İki- 
adamlıq kupe. Kupeyə girmək. - Kupedəki 
iki gənc məmnım baxışları ilə münaqişəni 
seyr edirdilər. A.Şaiq. Gecə qatarla yol get- 
məkdən Sabitin zəndələıı-zəhləsi gedirdi, 
çünki qaranlıq, dar kupedə uzananda iri bir 
qəbir gəlib dururdu gözlərinin qabağında.. 
I.Məlikzadə. 



KUPLET [fr. cuplet] 1. Şerin, mahnının 
iki, dörd və daha artıq misradan ibarət qitəsi, 
bəndi. İki kuplet şeir. Mahnıdan bir kuplet 
oxumaq. 

2. Məişət və ya siyasi mövzuda, adətən, 
təkrar olunan nəqərat şəklində satirik və ya 
yumoristik kiçik mahnı (əsasən estradada 
oxunur). Mahnı musiqisinin yaxşı yadda qal- 
masının bir səbəbi də odur ki, mahnı, adə- 
tən, kuplet formasında olur. Ə.Bədəlbəyli. 
Çarvadar Ciniş Əhmədin bir neçə gün əvvəl 
şəhərdən gətirdiyi bu məzəli kupleti .. ca- 
vanlar bərkdən-bərkdən oxuyur, dağa-daşa 
səs salırdılar. Ə.Əbülhəsən. 

KUPLETÇİ is. Kuplet ifa edən estrada ar- 
tisti. 

KUPON [fr.] 1. Qiymətli kağızlardan faiz 
almaq üçün onlardan kəsilən talon. 

2. xiis. Teatr lojasmda bir yerin bileti. 

KURA is. bot. Sarı rəngli yabanı yeməli 
bitki. 

KURALIQ is. Çoxlu kura bitmiş yer. 

KURÄTOR is. [lat.] Müəyyən işin gedi- 
şinə, icrasına nəzarət etməli olan şəxs, təş- 
kilat. 

KURORT [alm.] Təbii şəraiti (havası, mə- 
dən suları, palçığı və s.) müalicə və istirahət 
üçün əlverişli olan yer. İstisu kurortu. Qışı 
böyük şəhərlərdə; Yayı - dağda kurortlarda 
dincəlirik; Ancaq yenə biz bilirik; Nəsə çat- 
mır... B.Vahabzadə. 

KURORTÇU is. Kurortda müalicə olunan, 
kurortda istirahət edən adam. Plyaj kıırort- 
çularlcı dolu idi. 

KURORTOLÖGİYA [alm.] Təbii müalicə 
yerlərindən və müalicə məqsədilə onlardan 
istifadə olunması üsullarından bəhs edən elm. 

KURORTOLOJİ sif. Kurortologiyaya aid 
olan. Kurortoloji tədqiqat. 

KURORTÖLOQ [alm. Kurort və yun. 
logos-dan] Kurortologiya mütəxəssisi, alimi. 

KURORTŞÜNAS [alm. Kurort və fars. 
...şünas] bax kurortoloq. 

KURORTŞÜNASLIQ bax kurortologiya. 

KURS [lat. cursus-dan] 1. Ali məktəbdə 
hər hansı bir fənnin, həmçinin onun ayrıca 
hissəsinin sistematik şərhi, habelə həmin fən- 
nə aid dərslik. Siyasi tarix kursu. Mexanika 
kursu. - Biz botanika kursundan bilirik ki, 
armudun çiçəklərində həm erkəkciklər, həm də 



770 




KURSANT 



KUZƏ 



dişiciklər olur. M.Axundov. // Təhsil dövrü, 
təhsil müddəti. Orta məktəb kursu. - ..Gim- 
naziyanın kursunu tamam etməyə üç-dörd 
ay qalmış müəllimlərin cövr-sitəminə artıq 
təhəmmül edə bilməyib, şair ata və ananın 
izni ilə oradan çıxır.. F. Köçərli. // Ali və orta 
ixtisas məktəblərində ayrıca illik təhsil 
pilləsi. Beşinci kurs tələbəsi. Birinci kursa 
qəbul olunmaq. 

2. Dar ixtisas verən və ya ixtisası artıran 
tədris müəssisəsi (çox vaxt cəm şəklində 
işlənir). İxtisasartırma kursları. Traktorçuluq 
kursu. Gecə kursu. - [Usta Məhərrəm:] Sizin 
canınız üçün, bir çox naxoşluqlar var ki, kurs 
qurtarmış həkimlər dərmanından acizdirlər. 
Ü.Hacıbəyov. Vaxtında təhsil almaqdan məh- 
rum edilmiş qadınlar üçün xüsusi kurslar 
tərtib olundu. T.Ş. Simurq. 

3. Müalicə prosedurunun tam müddəti, 
tsikli. Müalicə kursunu başa çatdırmaq. Beş 
kurs vanna qəbul etmək. 

4. Məzənnə. ..Buyurub qiymət edin, gü- 
nün kursu ilə ingilis və Amerika pulu verim. 
M. S. Ordubadi. 

KURSANT [rus. əsli lat.] Kurs tələbəsi. 
Elə oradaca bir neçə kursant dururdu. 
Ə.Əbiilhəsən. // Hərbi məktəb müdavimi. 

KURSİV [lat.] Əlyazısına oxşar mailli 
mətbəə şrifti. 

0 Kursiv mənimdir (bizimdir) - sitatda 
kursivlə çap olunmuş sözlərin orijinalda de- 
yil, (nəzərə çarpdırmaq üçün) sitatı gətirənin 
özü tərəfindən ayrıldığını göstərən ifadə. 

KURSUVKA [rus. əsli lat.] Kurortda sa- 
natoriyada qalmamaq şərtilə müalicə və ye- 
məkdən istifadə etməyə icazə verən sənəd. 

KURYER [fr.] 1. İdarə kağızlarını aparıb 
paylayan işçi; ayaqçı. Gərək yazıq kuryerə 
vədə verdiyin yaylaq məzuniyyətini bir 
qədər xərcliklə bu gün verəydin, verməmisən. 
C.Məmmədquluzadə. Hər namuslu vətənda- 
şın bizim evdə əzizdir; Alim, kıııyer, daşyonan, 
toxucu qadııı, əsgər. R.Rza. 

2. Təcili, yaxud məxfi diplomatik poçtu özü 
ilə aparan vəzifəli şəxs. Diplomatik kuryer. 

KUS is. [fars.] klas. Böyük nağara, iri təbil. 
Fəryadıma həmdəm et xorusu; Avazıma qoş 
sədayi-kusu. Füzuli. Kus, nağara çalmır qan 
almağa; O, Şeyx oğlu Şah Abbasın günüdür. 
“Koroğlu”. 



KUSTAR [п«.] 1. Əl üsulu ilə mal isteh- 
sal edən sənətkar, peşəkar. Zeynal ilə Əziz 
bir-iki nəfər dərzini, başmaqçını və dəzgah 
qurub özü üçün işləyən bir neçə nəfər kus- 
tarı da çağırmaq istəmişdilərsə də Veys: - 
Olmaz! - deyib qəti etiraz etmişdi. Ə.Əbül- 
həsən. // Əl üsulu ilə mal istehsal edən. Mən 
bütün kustar sənaye müəssisələrinin təşkili 
məsələsini də .. müzakirə sırasına keçirdim. 
M.S.Ordubadi. Bu, əlliyə qədər uşaq və qadııı 
işləyən bir kustar emalatxanasıdır. M. İbra- 
himov. 

2. Fabrikdə deyil, əl üsulu ilə istehsal edil- 
miş, hazırlanmış. Kustar məmulatı. H məc. 
Primitiv, ibtidai, qeyri-kamil. 

KUSTARCASINA zərf İbtidai, primitiv, 
sistemsiz üsullarla; qeyri-mütəşəkkil. Kus- 
tarcasına işləmək. 

KUSTARLIQ, KUSTARÇILIQ is. 1. Kustar 
əməyi ilə məşğul olma, kustarın işi, peşəsi, 
sənəti. 

2. məc. Qeyri-mütəşəkkil, dağınıq, primi- 
tiv üsullarla aparılan iş. 

KUT is. dan. 1. Topa, qalaq. Bir kut alma. 
Bir kut odun. 

2. Qalın, sıx, gur, seyrək olmayan, indi 
Rüstəmin qara kut saçları çoxdan seyrək- 
ləşmiş və çallaşmışdı. M. İbrahimov. 

3. Dəstə, toplu. Bir kut adam. 

KUT-KUT zərf və sif. Yığın halında, topa 

halında; qalaq-qalaq, yığın-yığın. Adamlar 
kut-kut olublar. Kidəşi kut-kut yığmaq. 

KUTLAMA “Kutlamaq”dan fis. 

KUTLAMAQ f. Bir yerə toplamaq, yığmaq, 
kut etmək. Otu kutlamaq. Torpağı kutlamaq. 

KUTLAŞDIRMA “Kutlaşdırmaq”dan/7.s. 

KUTLAŞDIRMAQ bax kutlamaq. Zibili 
kutlaşdırmaq. 

KUTLAŞMAQ f. Bir yerə yığılmaq, top- 
laşmaq. Uşaqlar bir az da kutlaşıb nə ola- 
cağını gözlədilər. M.İbrahimov. ..Onlar bir- 
birini basa-basa dar bir dairədə kutlaşır, 
sanki şübhə ilə oğlanın çomağına baxırdı- 
lar. İ. Hüseynov. 

KUZA [rus. ] dan. bax ban' 1-ci mənada. 
Kuzadan qısaboylu, eıılikürəkli cavan bir oğ- 
lan yerə tullandı. Ə.Əbülhəsən. 

KUZƏ is. [fars.] Darboğazlı, aşağısı enli, 
qulplu saxsı su qabı; balaca səhəng, bardaq. 
İnci cəld kənarda olan şərab kuzəsini götürüb 



771 




KUZƏÇİ 

Ulucaya yaxınlaşır. A.Şaiq. Şofer vedrəni. 
Qulanı müəllim də kuzəni götürüb üzüaşağı 
dərəyə tərəf sallandılar. S. Rəhimov. [Вөу:] 
Qədir, o kuzədən bir qurtum su ver, içim. Mir 
Cəlal. 

KUZƏÇİ is. kölın. Gildən kuzə qayıran 
usta, dulusçu. [Əbdək:] Mən kuzəçiyəm, me- 
marlıq da edirəm. M.Hüseyn. // Kuzə qay- 
rılıb satılan yer. Kuzəçi dükanı. 

KUZƏÇİLİK is. Kuzəçinin işi, peşəsi; du- 
lusçuluq. 

KÜ bax küy. [Səfər bəy:] Gedək aşağıda 
kü salaq. M.F.Axundzadə. 

KÜBAR [ər.] sif. və is. 1. Əsilzadə, aris- 
tokrat. Mən zəngin və kübar ailələrdən çı- 
xan qızların birisini də ağıllı görmədim. 
M. S. Ordubadi. Burada Tehranın bütün kü- 
bar ailələrindən cavan kişi və qadınlara, 
oğlan və qızlara rast gəlmək mümkün idi.. 
M.İbrahimov. Şeir gəzdi dilləri, gəlib çatdı 
saraya; Aldı yaltaq kübarlar Ziilfüqarı ara- 
ya. B. Vahabzadə. 

2. köhıı. İncə zövqlü, incə təbiətli və dav- 
ranışlı adam haqqında. 

3. Özünü kütlədən ayıran, başqalarına xor 
baxan: təkəbbürlü, mütəkəbbir adam haq- 
qında. 

KÜBARANƏ [ər. kübar və fars. ...апө] 

bax kübarcasına. 

KÜBARCA bax kübarcasına. Sabbah və 
Xəyyam kübarca geyinmiş və üzləri taraş 
edilmiş gələrlər. H. Cavid. 

KÜBARCASINA zərf Kübar adamlara xas 
olan bir tərzdə, kübar kimi; aristokratcasına. 
Kübarcasına yaşamaq. 

KÜBARLIQ is. Əsilzadəlik, aristokratlıq. 
Kübar ailədə yer tutmaq üçün gözəllik rol 
oynamır, başlıca rolu zənginlik və kübarlıq 
oynayır. M. S. Ordubadi. 

KÜÇƏ is. 1 . Nəqliyyatın və adamların hə- 
rəkəti üçün yaşayış məntəqələrində iki sıra 
tikililər arasındakı açıq sahə, boş yer, yol. 
Küçənin qarını təmizləmək. Küçəni süpürmək, 
istiqlaliyyət küçəsində yaşamaq. - Kətxuda- 
lar Qəzvinin küçələrini natəmiz saxlayırdılar. 
M.F.Axundzadə. Küçənin ortasında bir dəstə 
əsgər oxuya-oxuya addımlayırdılar. C.Məm- 
mədquluzadə. Yan küçədən çıxan bir qaraltı 
onun qarşısında dayandı. Ə. Sadıq. □ Küçə 
həyatı keçirmək - avara, sərsəri həyat ke- 



KÜÇƏBƏKÜÇƏ 

çirmək, avaralanmaq, heç bir işlə məşğul 
olmamaq. Zeynalın, başqa özü kimi səfılcə- 
sinə küçə həyatı keçirən yoldaşları Mehriba- 
nın gözü qabağında keflənmişdilər. S.Hiiseyn. 
Küçə qadını (arvadı, uşağı, adamı) - tər- 
biyəsiz, əxlaqsız, baxımsız qadın (arvad, uşaq, 
adam). Küçə uşaqlarına qoşulmaq. Küçə ada- 
mına baş qoşmamaq. - Qətibə, Qızıl Arslan 
sarayının qarşısına yetişənə qədər başını 
taxt-rəvanın pəncərəsindən çıxarıb küçəyə 
baxmaq istəmirdi, çünki o, küçə uşaqlarının 
qışqırtısını eşitdikcə əsəbiləşirdi. M. S. Ordu- 
badi. Küçə mirzəsi köhn. - keçmişdə küçə- 
də oturub savadsız əhali üçün məktub, ərizə 
və s. yazan savadlı adam; mirzə. Mirzə Ca- 
vad küçə mirzəsi idi. Ə. Haqverdiyev. Küçə 
səngəri - bax barrikada. Küçə sözü - 
ədəbsiz söz(lər), söyüş. [Aygün:] - Əvvəl, 
mənə aşna demə! Bir anayam mən! Bizim 
evə yaraşmayır bu küçə sözü... S. Vurğun. 

2. Binanın küçə tərəfi, küçə səmti. Küçəyə 
pəncərə açmaq. □ Küçə qapısı - 1) evdən 
küçəyə açılan qapı. Küçə qapısını örtmək; 
2) həyətdən küçəyə açılan qapı. Mənıməd- 
həsən əmi həyəti bir qədər dolanıb çıxdı küçə 
qapısının ağzına. C.Məmmədquluzadə. Küçə 
qapısı açıldı. S. Hüseyn. Küçə pəncərəsi - 
evdən küçəyə açılan pəncərə. Küçə pəncə- 
rəsini bağlamaq. Küçəyə baxmaq - küçəyə 
açılmaq, küçəyə tərəf olmaq, küçəyə çıxmaq. 
Eyvan küçəyə baxır. - Küçəyə baxan pəncə- 
rələrin çoxunun taxtası bağlandığından, yu- 
xarı başa qaranlıq çökmüşdü. I. Şıxlı. 

0 O küçə sənin, bu küçə mənim - çox 
gəzib yorulmaq, bütün küçələri dolanıb əldən 
düşmək. [Fatma həkim:] Otuz beş ildi ııçast- 
kovı həkim işləyirəm, bu küçə mənim, o küçə 
sənin, bu dalan sənin, o dalan mənim. Heç 
olmasa işdəıı qayıdanda evdə bir rahatlıq 
görəsən. İ.Məlikzadə. 

KÜÇƏ-BAZAR top. Küçələr və bazarlar 
birlikdə; küçələr, bazarlar. Bu məsələ yalnız 
qəzetlərdə deyil, kiiçə-bazarda, meydan və 
yığıncaqlarda da insanları məşğul edirdi. 
M.İbrahimov. Kiiçə-bazardaıı adamın ayağı 
çəkilirdisə də, çay qırağından hələ çalğı səsi 
eşidilirdi. Ə.Əbülhəsən. 

KÜÇƏBƏKÜÇƏ zərf Bir küçədən o biri 
küçəyə, bütün və ya çox küçələri; küçə-küçə. 
Küçəbəkiiçə gəzmək. - "Nicat” i kiiçəbəküçə 



772 




KÜÇƏSÜPÜRƏN 

soraq edir, nə əcəb? Bu millət, ay baba, lap 
ittifaq edir, nə əcəb? C.Cabbarlı. 

KÜÇƏSÜPÜRƏN sif. və is. işi küçələri sü- 
pürməkdən ibarət olan; süpürgəçi. Küçəsü- 
pürən qadın. Küçəsüpürənləri çağırmaq. - 
Hamballar, küçəsüpürənlər belə öz səslərini 
fəhlələrin ümumi səsinə qarışdırdılar. 
M. S. Ordubadi, //bax küçətəmizləyən. 

KÜÇƏTƏMİZLƏYƏN is. Küçənin qarını, 
zibilini və s.-ni təmizləyən avtomaşın. // Sif. 
mənasında. Küçətəmizləyən maşın. 

KÜÇƏYUYAN is. Küçələri yumaq üçün 
xüsusi avtomaşın. // Sif. mənasında. Kiiçə- 
yuyan maşın. 

KÜÇÜK is. 1. İt balası. Küçüyü qovmaq. 
Küçüyü yedirtmək. 

2. Uşaq, bala mənasında (yüngül söyüş 
kimi işlənir). Küçüyün biri. - [Rəhim xan:] 
Amma məni heç bir şey yandırmırdı, o balaca 
küçük Nadirin öyünməsi. C.Cabbarlı. [Hacı 
Manaf:] Axtar, küçüyün atasını tap! S.Hiiseyn. 
[Cəmilə:] ..Hara gedəcəksə, qoy getsin, .. 
küçüklərini də hara aparırsa, aparsın. E. Sul- 
tanov. 

3. dan. bax bic 2 . Köklərdə əlavə tumur- 
cuqlar .. yan köklər kimi, kökün daxili hissə- 
sindən, yəni mərkəzi silindrdən əmələ gəlir, 
.. sonralar inkişaf edərək torpaq üzərində 
yarpaqları olan zoğlar verir ki, bunlara kü- 
çük və ya bic deyilir.. M.Qasımov. 

4. Bəzən “kiçik” əvəzinə işləmnişdir. Hey 
fələk, gör necə günlər gördük ; Azdı hər kəs, 
nə böyük var, nə küçiik.. H. Cavid. 

KÜÇÜKLƏMƏ "Küçükləmək”dən f.is. 

KÜÇÜKLƏMƏK f. 1 . Balalamaq, doğmaq 
(it cinsindən olan heyvanlar haqqında). Kö- 
pək kiiçüklədi. Qurd küçiiklədi. 

2. vıılq. Doğmaq (təhqir məqamında). Qızı 
küçiikləyəndə, adam bilib subaylığım ilə 
40 manat xərcə düşdüm. Mir Cəlal. 

3. Ağacın dibindən zoğlar çıxmaq, bic 
vermək. 

KÜÇÜKLƏNMƏ "Küçüklənmək”dən/ is. 

KÜÇÜKLƏNMƏK / Yaltaqlanmaq. 

KÜDURƏT [ər.] 1. Kin, ədavət, nifrət. 
[Yusif:] Mənim ürəyimdə bir kin, küdurət 
yoxdur. N.Nərimanov. Ürəyimdə [Xədicəyə] 
qarşı bəslədiyim küdurəti unutdum. S.Hüseyn. 

2. Qəm, dərd, bəla. Üz qoyub üstünə küdu- 
rətii qəm; Yaş tökülür gözlərindən dəmadəm. 



KÜFTƏBOZBAŞ 

Q.Zakir. Açdın gözünü rəııcü məşəqqət görə- 
cəksən; Millətdə qəm, ümmətdə küdurət gö- 
rəcəksən. M.Ə. Sabir. 

KÜDURƏTLİ sif. 1 . Ürəyi qəmli, dərdli, 
kədərli. 

2. Küdurət saxlayan, kin bəsləyən, əda- 
vəti olan. Küıdurətli adam. 

KÜDURƏTLİLİK is. Küdurətli adamın hal 
və keyfiyyəti. 

KÜDÜL sif. məli. Quyruğu olmayan, quy- 
raqsuz. 

KÜFLƏ is. 1. Bax külbə 1 1-ci mənada. 

2. məc. İri, yastı burun. 

KÜFLƏT dan. bax külfət. [Rəhim:] Mən 
Rüstəm xanın oğluyam, qaçaqlar kiiflətimizi 
əsir eylədilər. N.Vəzirov. 

KÜFR is. [ər.] Dinin, Allahın varlığı və 
birliyi kimi əsaslarını təşkil edən müddə- 
aları danma və bu barədə deyilən söz. 
□ Küfr danışmaq (söyləmək) - Allahı, dini 
danmaq, təhqir etmək, söymək. Nə dedin? 
Küfr danışdın, cıraram ağzını, ha! M.Ə.Sabir. 
Küfr, nasəza danışmaq, hərgiz heç bir kəs 
üçün rəva deyil. C.Məmmədquluzadə. [Baf- 
tan:] Küfr danışma, qoca, istərəm əlahəzrə- 
tin sağlığına zəhər içərəm, istərəm lap iblis 
ilə öpüşərəm! Ə.Məmmədxanlı. // Dinsizlik, 
allahsızlıq. [Birisi:] Biz də .. Hər bir yol ilə 
camaatı elmdən saxlayırdıq və elm dalınca 
gedənlərin küfrünə hökm edirdik. Ə. Haqver- 
diyev. Nəhayət, islahat təşəbbüslərinə bir 
küfr təşkilatı kimi baxılırdı. M.S. Ordubadi. 

KÜFRAN is. [əı;] klas. Yaxşılığı itirmə; 
nankorluq. □ Küfran eləmək - yaxşılığı 
itirmək, nankorluq eləmək. Küfran elədik, 
sanki bu nemət götürüldü; Millətdə olan 
büsbütün adət götürüldü. M.Ə.Sabir. 

KÜFTƏ is. [fars.] 1. Bax küftəbozbaş. 
Küftə bişirmək. - Kişmişdən, badamdan, nanü 
həlvadən; Qovurmadan, .. küftə, dolmadan 
verdilər. Q.Zakir. [Seyid:] Müsəlman aşpazı 
saxlayıram, gözəl plov, dovğa, dolma, küftə 
bişirir ki, ölü yesə dirilər.. Ə. Haqverdiyev. 
[Rüstəm Səkinəyə:] Ar\’ad, küftənin iyi ətir 
kimi bir kilometrdən vurur. M.Ibrahimov. 

2. Küftəbozbaşa, xəmiraşıya, sulu xörək- 
lərə salınmaq üçün döyülmüş ət yumruları. 
Küftə tutmaq. Küftə qayırmaq. 

KÜFTƏBOZBAŞ is. Küftə, kartof, noxud 
və s.-dən hazırlanan bozbaş növü. Küftə- 



İl ! 5 




KÜFTƏLİK 



KÜLAFİRƏNGt 



bozbaş bişirmək. - [Səkinə] küftəbozbaş dolu 
qazanın ağzını örtmüşdü. M.Ibrahimov. 

KÜFTƏLİK sif. Küftəyə yarayan, küftə 
üçün olan. Kiiftəlik ət. Üç kiloqram kiiftəlik 
bud almaq. 

KÜKNAR is. bot. Konusvari uzun qozaları 
olan iri, həmişəyaşıl iynəyarpaqlı ağac. Uzaq 
şimal tayqasında ayaq xizəyində quş kimi 
süzən bir gənc uca bir küknarın dibində bir 
anlığa durub tüfəngini çiynindən aşırır. 
M.Rzaquluzadə. Pəncərədən küknar ağac- 
larının xoş iyi baharın nəfəsinə qarışaraq 
qucaq-qucaq içəriyə dolurdu. Q. İlkin. 

KÜKNARLIQ is. Çoxlu küknar ağacları 
bitmiş yer; küknar. 

KÜKRƏK sif. Coşqun, daşqın, kükrəyən, 
aşıb-daşan. Kükrək çay. - Sanki bayraq deyil 
o; Birləşmişdi dil-dilə; Kükrək qızıl alovlar. 

R.Rza. 

KÜKRƏKLİK is. Kükrək şeyin halı; coş- 
ma, aşıb-daşma, kükrəmə. 

KÜKRƏMƏ "Kükrəmək”dən f.is. 

KÜKRƏMƏK/ Hirslənərək özündən çıx- 
maq, bərk qızmaq; coşmaq. Xüsusən bacısı 
Xədicə Hacının üstünə kükrəyərək: - Necə, 
peyğəmbəri, bu nə sözdür? A.Şaiq. [Bəhlul:] 
Burda mənim günahım nədir, üstümə bu cür 
kükrəyirsəıı? M. Hüseynov. // məc. mənada. 
Həddindən aılıq qalxmaq, yüksəlmək, qabar- 
maq. Qocaman dalğalar hücum edərək ; Qıl- 
dırıb hıçqırırdı kükrəyərək. H.Cavid. Gənc 
bir arslan kinıi kükrəyən Aras; Vermiş ətra- 
fına dərin bir lıəras. M. Müşfiq. Külək lıarın 
bir at kimi kükrəvib vıyıldayır və ananın qəl- 
bini üzürdü. Q. İlkin. 

KÜKÜ is. Göyərti və yumurtadan (bəzən 
də balıqdan) hazırlanan xörək. Kiikü bişir- 
mək. - Bəylər yeyər nahara küftə, kəbab və 
kiikii; Məsciddə evlər amma ahü-fəğan oruc- 
luq. M.Möcüz. Elə beləcə ailə üzvləri gü- 
norta vaxtı oturub kiikii yeyirdilər. Ə.Əbül- 
həsən. 

KÜKÜLÜK sif. Kükü üçün yararlı, kükü 
üçün olan (göyərti və s.). Küküliik göyərti al- 
maq. Kükülük balıq təmizləmək. 

KÜKÜRD is. Sənayedə, kənd təsərrüfa- 
tında, tibdə işlənən sarı rəngli tezalışan kim- 
yəvi maddə. 

KÜKÜRDLƏMƏ “Kükürdləmək’’dən /и. 



KÜKÜRDLƏMƏK/ Kükürd tozu səpmək, 
kükürd sürtmək. Bitkiləri kiikürdləmək. 

KÜKÜRDLÜ sif. Tərkibində kükürd olan, 
kükürdlə qarışığı olan. Kükiirdlü birləşmələr. 

KÜL is. Yanmış şeylərdən qalan boz-qara 
rəngli toz. Külü atmaq. Külü təmizləmək. - 
Bir soyuq kül o yerdə qaldı nişan: Onu da 
yel sovurdu sağ və sola. A.Səhhət. Usta Zey- 
nal çubuğu çəkib külünü boşaltdı və durdu 
ayağa.. C.Məmmədquluzadə. [Dərviş:] Oca- 
ğın alovu sönüb tamam olurdu, qıraqlar- 
dakı atəşləri kül yavaş-yavaş .. bürüyürdü. 
A.Divanbəyoğlu. □ Kül olmaq - bütün- 
lüklə yanmaq, yanıb qurtarmaq, külə dön- 
mək. Odunlar kül oldu. Cəsarət gərəkdir ilk 
sevənlərə ; Yalandı kül olmaq, yalandı yan- 
maq! M. Araz. Kül suyu k.t. - bitkiləri dezin- 
feksiya etmək üçün suda həll olunmuş kül. 

0 Kül başına! (gözünə!) dan. - qarğış, 
danlaq və təkfir ifadəsi. Kül başına, gözəl 
fərə, beçə də səni bəyənmir. (Ata. sözü). [Tağı 
qızı:] Pah, kül başına! Mənim evimdə qoca 
nə gəzir? M. S. Ordubadi. [Şahsənəm:] Belə 
kül molla başına! S.S.Axundov. Kül etmək 
(eləmək) - puç etmək, məhv etmək, axırma 
çıxmaq. Var-dövləti kül etmək. H məc. Mə- 
nada. Məni kül elədi elin dilləri. Aşıq Məm- 
məd. Külə dönmək - 1 ) yanıb qurtarmaq, 
kül olmaq. Kömürlər külə döndü. Ağaclar 
ycınıb külə döndü. - Neçin onun bu eyvanı; 
Yanıb soyuq külə döndü? S.Vurğun. // məc. 
Yox olmaq, məhv olmaq. Külə dönsün köləlik 
alışan bu səhərdə. R.Rza; 2) məc. çox əziyyət 
çəkmək, həddindən artıq əzab çəkmək. Ana 
yetimləri böyütdükcə külə döndü. - Axı bu 
torpaqda doğulmuşam mən; Vətən həsrətilə 
külə dönmüşəm. B. Vahabzadə. Külü göyə 
sovrulmaq - tamam məhv edilmək, axırına 
çıxılmaq. Qoy düşmən ah çəksin, külü göyə 
sovrulub.. Ə.Vəliyev. Külünü göyə sovur- 
maq - tamamilə məhv etmək, axırına çıx- 
maq. Gələndə düşmənlə süngü- süngüyə; Bir 
nərən sovurur külünü göyə. S.Vurğun. Başı- 
na kül (olsun)! - bax baş. Gözə kül üfür- 
mək -bax göz. 

KÜLAFİRƏNGİ is. [əsli fransızcadan] 
1. köhıı. İri daş balkon (sarayda, qəsrdə və 
s.-də). Padşah gənə külqfırəngidə əyləşib, 
dizlərin qucaqlayıb qəm dəryasına batmışdı 
ki, bir də gördü, həmən minval qiyamət baş- 



774 




KÜLAH 

ladı.. (Nağıl). Xan qızı bütün günü sarayın 
külafirəngisinə çəkilir.. Çəmənzəminli. 

2. dan. Evin üstündə və ya bağlarda isti- 
rahət üçün üstüörtülü tikili; talvar. 

KÜLAH is. [fars . ] köhn. Papaq. Qoyma 
külahın kəc, a bəy, aldatma cahaııi; Bəsdir, 
a fllani! M.Ə. Sabir. Aylar ilə işlənmiş mahud 
külahı dala tərəf sürüşmüşdü. A.Divanbə- 
yoğlu. 

KÜLAHDUZ is. [/ürs.] köhn. Papaqçı. Ya- 
man külahduzdan yaxşı palanduz yaxşıdır. 
(Ata. sözü). 

KÜLATAN bax xəkəndaz. 

KÜLBAŞ is. dan. Bədbəxt, işi düz gətir- 
məyən, zərərdidə, pisgünlü. // Qarğış, danlaq, 
təhqir məqamında. [Mahmudun arvadı:] Ay 
külbaş! Mənə bir dəst paltar ala bilməyirsən, 
sənə nə olub ki, dəvə boyda qızı da evində 
saxlayıb bəsləyirsən? ! B.Talıblı. Biz almışıq 
övrəti can-baş desin ; Almamışıq hey bizə 
külbaş desin. Ə.Nəzmi. 

KÜLBAŞLIQ is. Bədbəxtlik, yazıqlıq; pis 
günə qalmış adamın hal və vəziyyəti. 

KÜLBƏ 1 is. 1. Təndirdə, kürədə hava çək- 
mək üçün deşik. Təndirin kiilbəsini açmaq. 

2. Nehrənin deşiyi. 

KÜLBƏ 2 [fars.] köhn. Koma, daxma, 
qazma. Külbeyi-hicranda qalımşam həzin; 
O şahibazımın çəkərəm qəmin. Aşıq Kərim. 

KÜLBƏLƏMƏ "Külbələmək”dən fis. 

KÜLBƏLƏMƏK f Təndirin, kürənin 
külbəsini qapamaq (bax külbə 1 1-ci mə- 
nada). 

KÜLÇƏ 1 is. Tərkibində metal və metal 
birləşmələri və ya faydalı minerallar olan 
maddə, süxur. Dəmir külçəsi. Mis külçəsi. 

KÜLÇƏ 2 is. Yasda halva ilə paylanan çö- 
rək. Sağlığında badam yeməyib, külçəsinə 
badam vıırurlaı; (Ata. sözü). Qazanla və nim- 
çələrlə plovu, halvanı, külçələri həzm-rabe- 
dən keçirən dövlətlilər və mollalar idi. H. Sa- 
rabski. [Rəşid:] Həmin kəndli bizim kəndli- 
dir, a kişi. Qara israfilin oğludur da. Külçə 
oğurlayan Fətinin qardaşı oğlu. T.Ş. Simurq. 
// Xəmiri xüsusi yoğrularaq təndirdə bişiri- 
lən üstü naxışlı çörək növü. Külçəyə ədvə 
vurmaq. Səfər üçün külçə bişirmək. 

KÜLÇƏLƏNMƏ “Külçələnmək”dən /w. 

KÜLÇƏLƏNMƏK f. Burulmaq, yumru- 
lannıaq, qıvrıq şəkil almaq. İlan külçələndi. 



KÜLƏKLİ 

KÜLƏ sif тәһ. Quyruqsuz. Külə keçi. 

KÜLƏCƏ is. köhn. Boynuna, ətəyinə, ya- 
xasına və qol yerlərinin kənarına xəz və s. 
tikilmiş qolsuz üst geyimi; kürdü. [Ağa Mər- 
dan:] Səbr elə, bir tirmə küləcəmi geyim, 
mahud cübbəmi bürünüm. M.F.Axundzadə. 
Əynində atlaz küləcə; Üstündə baftası qəşəng. 
Aşıq Ələsgər. [Kənd qızları] yeridikcə köy- 
nəklərinin ətəklərinə, küləcələriııiıı yaxala- 
rına tikdikləri sarmalar, gümüş pullar səslə- 
nirdi. Ə.Abasov. 

KÜLƏÇALAN, KÜLƏÇALAR sif. Külə 
bənzəyən, külə oxşayan, kül rəngində olan, 
külrəngi. Küləçalan torpaq. 

KÜLƏK is. 1 . Havanın üfüqi istiqamətdə 
hərəkətindən ibarət təbiət hadisəsi; yel. Kü- 
lək əsir. Külək birdən kəsdi. Külək tutan yeı; 
- Gecələr, gecələı; sonsuz gecələr; Çılğın 
küləkləri quduz gecələr! M. Müşfiq. Külək 
[Dürrənin] getməsinə mane olub paltarını 
sanki cırmaq istəyirdi.. S. Vəliyev. □ Külək 
mühərriki - külək vasitəsilə hərəkətə gələn 
mühərrik. 

2. məc. Təşbehlərdə sürət, itilik, cəldlik 
mənasında. Külək kimi yerimək. - Qoyma- 
ram başına açsınlar kələk; Duruşun bulud- 
dur, yerişin külək. M.Müşfiq. 

0 Külək hayana əssə, o yana əsmək - 
möhkəm əqidəyə sahib olmamaq, tez vəziy- 
yətə uyğunlaşmaq, fikrində sabit olmamaq. 

KÜLƏKKEŞ bax küləklik. 

KÜLƏKLƏMƏ “Küloklomək”dən fis. 

KÜLƏKLƏMƏK f. 1 . Külək əsmək, külək 
olmaq. Hava küləkləyir. 

2. Süni surətdə yel, külək yaratmaq. Yel- 
piklə özünü kiiləkləmək. Ocağı paltarın ətə- 
yi ilə kiiləkləmək. Ventilyator küləkləyir. 

KÜLƏKLƏNMƏ “Küləklənmək”dən fis. 

KÜLƏKLƏNMƏK məcli. 1 . Külək döymək, 
külək vurmaq. Sərilən paltarlar kiiləklənir. 

2. Özünü küləyə vermək, sərinləmnək. Nə 
küləkləııirsən? 

KÜLƏKLİ sif. Külək olan, külək əsən. 
Küləkli gün. Küləkli hava. - Küləkli bir yaz 
günü idi. A.Şaiq. Yenicə yarpaq açmış bu- 
daqlarda yellənən quşlar isə küləkli gecənin 
təlaş dolu mürgüsündən sonra indi bir az da 
dincəlib sakit oldular. Ə.Məmmədxanlı. Bu 
gün xoş, günəşli, işıqlı olan hava sabahı bu- 



775 




KÜLƏKLİK 



KÜLFƏTSİZ 



ludlu, küləkli, çiskinli bir ha! alır. M.Rzaqu- 
luzadə. 

KÜLƏKLİK is. Hava çəkmək üçün bina- 
larda olan deşik, dəlik, oyuq. 

KÜLƏKLİ-QARLI sif. Həm külək əsən, 
həm də qar yağan. Kiiləkli-qarlı gün. Küləkli- 
qarlı hava. 

KÜLƏKLİLİK is. Küləkli havanın və ya 
yerin halı, xüsusiyyəti. 

KÜLƏKLİ-TUFANLI sif. Həm külək əsən, 
həm də tufan olan. Küləkli-tufanlı gecə. 
[Gəray ağa:] Biz bu hisli-paslı, tozlu-tor- 
paqlı, kiiləkli-tufanlı xarabaya öz dərdimizi 
ağlamaq üçün gəlmişdik! S.Rəhimov. 

KÜLƏKLİ-YAĞIŞLI sif. Həm külək əsən, 
həm də yağış yağan. Küləkli-yağışlı hava. - 
Nəhayət, küləkli-yağışlı bir gündə [Həsəni] 
buraxdılar. S. Rəhman. 

KÜLƏKÖLÇƏN is. xüs. Küləyin gücünü 
və istiqamətini ölçmək üçün cihaz. 

KÜLƏKSİZ sif. 1. Külək olmayan, sakit. 
Küləksiz hava. 

2. Külək tutmayan, külək olmayan. Külək- 
siz yer. 

KÜLƏKSİZLİK is. Küləksiz yerin və ya 
havanın halı, xüsusiyyəti. 

KÜLƏKTUTAN sif. Daim külək olan, 
küləyə məruz qalan. Evin küləktutan tərəfi. 

KÜLƏŞ is. 1. Taxıl döyüldükdən sonra 
qalan quru çöplər; iri saman. Dəni küləşdən 
ayırmaq. Damı küləşlə örtmək. - Məşədi Ağa- 
kişi əlində yaba küləşi eşələyib qarışdırır. 
C. Məmmədquluzadə. Məktəb binası köhnə, 
üstü küləşlə örtülmüş yastı-yapalaq bir dam 
idi. Q. İlkin. // Bəzən həsir mənasında. [Zir- 
zəmiyə] küləş şlyapalı uzun bir adam girdi. 
S.Vəliyev. 

2. məh. bax kövşən 2-ci mənada. Safo .. 
ya ayaqyalın, ya yamaqlı bir çarıqda gəzir, 
oımn-bımun küləşində başaqçılıq eləyir. 
S.Rəhimov. 

KÜLƏŞDOĞRAYAN is. Küləşi doğrayıb 
saman halına salan maşın. // Sif. mənasında. 
Küləşdoğrayaıı maşın. 

KÜLƏŞLƏMƏ "Küləşləmək”dən fiis. 

KÜLƏŞLƏMƏK/ Küləşlə örtmək; üstü- 
nə küləş salmaq, küləş döşəmək. Tövlənin 
damını küləşləmək. 

KÜLƏŞLƏNMƏ "Küləşlənmək”dən fiis. 



KÜLƏŞLƏNMƏK məcli. Küləşlə örtülmək, 
üstünə küləş salınmaq, küləş döşənmək. Dax- 
manın damı kiiləşlənib. 

KÜLƏŞLƏTMƏ “Küləşlətmək”dən fiis. 

KÜLƏŞLƏTMƏK f. Üstünü küləşlə ört- 
dürmək, üstünə küləş saldırmaq (döşətmək). 
Damı kiiləşlətmək. 

KÜLƏŞLİ sif. 1. Küləşi olan. Hətəm dayı 
.. küləşli taxıl yerlərinə baxırdı. Mir Cəlal. 

2. Küləşlə örtülmüş, küləş qoyulmuş yaxud 
küləşlə doldurulmuş. Küləşli çardaq. - Çay- 
dan sonra yatışdıq. Mən də qeyri dustaqlar 
tək içi küləşli döşək üstə uzandım. C. Məm- 
mədquluzadə. [Qaradonlu:] Gecəni bax, o 
üstü küləşli evdə qalıbmış. İ. Hüseynov. 

KÜLƏŞLİK is. Küləş olan yer, küləş, tö- 
külmüş yer; kövşənlik. Biçilmiş tarlaların 
küləşliyindən bildirçinlərin .. səsləri gəlirdi. 
S.S.Axundov. 

KÜLFƏ is. İşıq düşmək üçün tikilinin (əsa- 
sən, dəyənin) damında baca, işıq yeri; işıqlıq. 

KÜLFƏT is. [ər.] 1. Bax ailə 1-ci məna- 
da. Bir külfətdə dörd ııəfər uşaq var.. C.Məm- 
mədquluzadə. [Qafar:] Pinəçilik edib yeddi 
baş külfətin ruzisini bir tövr ilə qazanıram. 
S.S.Axundov. [Molla Qurban:] Bəy yanında 
alnıaçıq, külfət yanında üzügülər olasan, in- 
şallah!.. Ə.Vəliyev. □ Külfət sahibi - ailə 
başçısı, ata. Iııdi balaca uşaq özünü kişi və 
külfət sahibi hiss edirdi. Ə.Haqverdiyev. Nə- 
cibəniıı .. oğlu iyirmi-iyirmi beş il idi ki, kənd- 
də evlənmiş, külfət sahibi olmuşdu. Mir Cəlal. 

2. köhn. ev f. Arvad mənasında. [Qəribin 
anası:] Mən Təbrizli Mənimədin külfətiyəm, 
bu da oğlumun nişanlısıbır. "Aşıq Qərib". 
[Cahan:] Bəy, dəllal Kərbəlayı Nəsirin kül- 
fətiyəm, bəlkə tanıyasan? Ü.Hacıbəyov. 
Namaz kişinin külfətiyəm, - deyə, qarı könül- 
süz cavab verdi. M. Hüseyn. 

3. məc. Zəhmət, əziyyət, qayğı mənasında. 
Onu külfət basıb. 

KÜLFƏTARASI sif. Ailə daxilində baş 
verən, ailədə olan. Kiılfətarası söhbət. 

KÜLFƏTLİ sif. Külfəti olan, arvad-uşağı 
olan; ailəli. Külfətli adam. 

KÜLFƏTLİKLƏ zərf Bütün ailə birlikdə, 
bütün külfət bir yerdə; ailəliklə. Külfətliklə 
gəzməyə getmək. 

KÜLFƏTSİZ sif. Külfəti, ailəsi olmayan, 
arvad-uşağı olmayan, evli olmayan; ailəsiz. 



776 




KÜLFƏTSİZLİK 

KÜLFƏTSİZLİK is. Külfəti, ailəsi, arvad- 
uşağı olmama; külfəti olmayan adamm halı. 

KÜLXAN is. [fars .] köhrı. 1. Odunla qız- 
dırılan hamamın odluğu, ocağı. Külxanı tə- 
mizləmək. - Bir yetim tiflidi baldırı açıq, 
başı keçəl; Mənzili şamii-səhər köhnə ha- 
mam külxanı. S.Ə.Şirvani. 

2. Bax külxançı. Mənim üçün xan da 
birdir, külxan da. (Ata. sözü). 

KÜLXANA [fars.] bax külxan 1-ci mə- 
nada. Ata-ana sözünə baxmayan külxanada 
yatar. (Ata. sözü). 

KÜLXANAÇIbax külxançı. Yaşıllaşmaq- 
da olan düzlükdən ara-sıra ötən qatarlar 
tüstülü kösöv gəzdirən külxanaçılara bənzə- 
yirdi. Mir Cəlal. 

KÜLXANÇI, is. köhn. Külxanada işləyən 
adam, hamam ocaqçısı. 

KÜL-KÜLFƏT top. Ailə, külfət, ailə üzv- 
ləri (hamı bir yerdə). Kül-kiilfəti bir yerə 
yığmaq. - Arvadlar .. sarı keçinin ağuza ox- 
şayan sarı südündən bir kasa alıb aparar, 
evdə kiil-külfət üskük-üskük bölüşüb tamsına- 
tamsıııa içərdi. S. Rəhimov. [Hətəmov Qa- 
raşa:] Çıxaq yuxarı, görək kiil-külfət nə hal- 
dadır? B. Bayramov. 

KÜLQABI is. Papiros külünü və kötüyünü 
tökmək üçün xüsusi qab. Yusif papirosu axı- 
ra qədər sümürüb külqabıya atdı. B.Bayra- 
mov. Külqabı siqaret kötükləri ilə dolmuşdu. 
İ. Hüseynov. 

KÜLL [ər.] 1. Bütün, cümlə, cəmi; bütöv, 
tam halda; ümum, ümumiyyətlə. Bir küll 
halında. - Bəli, biz burada Mozalan kəndinin 
xəstəliyi olan sümük azarından - yəni xəbər- 
çiliyin hamısından yox, əsla küllisini yox, cü- 
zisini yazmaq istərdik. S. Rəhimov. 

2. kölın. İzafət birləşmələrinin birinci tə- 
rəfində "bütün”, "bütöv”, "tam” mənasında; 
məs.: külli-cahan, külli-dünya (bütün dünya, 
bütün aləm), külli-vilayət (bütün vilayət, 
ölkə). Nigar, Koroğlu yarısan; Bilsin külli- 
aləm səni. “Koroğlu”. Rəngü-ruyu, cismi, 
taqəti, canı; Külli-varı gedən bəs ağlamazmı? 
M.V.Vidadi. Ey dünya, sən puçsan, yalansan, 
yalan; Külli-xalq canına salmısan talan. 
Molla Cümə. 

KÜLLƏMƏ 1. “Külləmək”dən/;'s. 

2. sif. Qaynar kül içərisində bişirilmiş. Kül- 
lənıə kartof. 



KÜLLÜK 

KÜLLƏMƏK/ 1 . Kül tökmək, kül sərmək. 
Ləkləri külləmək. Ağacların dibini külləmək. 

2. Lavaşı yandırmamaq üçün saca, hisdən 
qorumaq üçün qazana və s.-yə küllü palçıq 
yaxmaq, sürtmək. Qazanı külləmək. - ..Ana 
saç kiilləyib ocaq qalayır, kətə bişirib içinə 
təzə yağ qoyur.. Ə.Vəliyev. 

3. Küllə sürtmək, küllə təmizləmək. Sa- 
movarı külləmək. Mis qazanları külləmək. 

KÜLLƏNMƏ "Küllənmək”dən/w. 

KÜLLƏNMƏK məch. 1 . Üstünə kül tökül- 
mək, külə batmaq, küllə dolmaq. Xörək kül- 
lənmişdi. 

2. qayıd. Külə dönmək, kül olmaq. Ocaq- 
da kömür külləndi. - Kabab ocağının közü 
küllənməyə başladı. Ə.Vəliyev. Hamı dağı- 
lışdı. Ocaq səngiyib külləndi. B. Bayramov. 

3. тәс. Avaralanmaq, boş-bekar gəzmək, 
vaxtını boş keçirmək, faydalı işlə məşğul 
olmamaq. [Cəfər:] Biz yazıq da meyit içində, 
azarlı yanırıda illərlə küllənirik. Çəmənzə- 
minli. [Rüstəm kişi:] Əə, Salman, burda niyə 
küllənirsən? - deyib səsləndi. M. İbrahimov. 
Haradasa otuz il küllənən feldşer beləsindən 
çox-çox şöhrətli sayılır.. B. Bayramov. 

KÜLLƏŞMƏ “Külləşmək”dən f.is. 

KÜLLƏŞMƏK f. Yanıb külə dönmək, 
yanıb kül olmaq. Köz kiilləşdi. 

KÜLLİ sif. [ər.] Saysız-hesabsız, çoxlu, 
çox. Külli zərər. Külli məbləğ. Külli miqdar. 
Külü qoşun. 

KÜLLİYYAT is. [ər.] Bir yazıçı və ya ali- 
min çap edilmiş bütün əsərlərinin toplusu. 
M.F.Axundzadənin külliyyatı. 

KÜLLÜ sif. 1 . Külə bulaşmış, külə batmış, 
içində kül olan. Küllü çörək. 

2. Tərkibində kül olan. Bitkiləri küllü su ilə 
dezinfeksiya etmək. 

KÜLLÜK is. 1 . Kül tökülən yer. Toyuqlar 
küllükdə eşələnir. - Külü küllükdən götiiı; 
(Ata. sözü). Zibil təpə olsa, küllük dağ olmaz; 
Yel əsəndə alçaqlara endirər. Aşıq Abbas. 
Kəndin qırağındakı küllükdən keçib çayı ad- 
lamalı idik. M. İbrahimov. 

2. тәс. Xarabalıq, xaraba yer. KiilUik ey- 
lədilər güliistanlığı. M.Rahim. 

0 Köhnə küllükləri eşələmək - unudul- 
muş, vaxtı ilə olmuş, yaddan çıxmış bir hadi- 
səni, pis işi, nöqsanları xatırlamaq, yada sal- 



777 




KÜLMƏ 



KÜNCÜD 



maq. Kim isə Hacının keçmişini qurdaladı, 
köhnə küllükləri eşələdi. Mir Cəlal. 

KÜLMƏ 1 is. zool. Siyənək fasiləsindən 
yeyilən balıq. 

KÜLMƏ 2 is. məh. Yaş baramanı sıxıb qu- 
rutmaq üçün çən. 

KÜLRƏNGİ sif. Kül rəngində olan; boz. 

KÜLTƏMİZLƏYƏN sif. xiis. Külü təmiz- 
ləməyə xidmət edən. Kömür tökülən baca, 
kültəmizləyən bacadan bir qədər hündürdə 
olur. 

KÜLÜ sif. l.k.t. Bozumtul-ağ. Külü torpaq. 

2. Kül rəngində olan, kül rənginə çalan; 
boz, külrəngi. Külü parça. Külü corab. 

KÜLÜNG is. Daş çıxarma və torpaq qazıma 
işlərində istifadə edilən bir ucu sivri, o biri 
ucu isə enli alət. Kiilünglə yer qazımaq. Kii- 
liingə dəstə vurmaq. - Əhməd .. bir külüng 
gətirib evin küncünə atdı. Ə. Haqverdiyev. 
Şahnisə xanımın döşəkçəsiniıı üstündə Fər- 
had kiilünglə dağı yarırdı. Çəmənzəminli. 

0 (Fərhad kimi) külüng vurmaq (çal- 
maq) - zəhmət çəkmək, çalışmaq, işləmək, 
əziyyətə qatlaşmaq. [Hacı Murad:] Qırx il 
külüng çalıb bir cüzi pul əlimə salmışam. 
S.S.Axundov. [Mirzə Camal:] Neçə ildir 
Fərhad kimi külüng vururam, bu səhnəni mən 
düzəltmişəm, indi o gəlib mənə dərs verəcək- 
dir! C.Cabbarlı. [Şeyda:] Gərək məhəbbəti 
fəaliyyətə çevirib, işıq və gözəllik uğrunda 
külüng çalasan! Ə.Məmmədxanlı. Külüng 
sındırmaq -bax külüng vurmaq (çalmaq). 
Nahaq bu yolda külüng sındırır. S.Rəhman. 

KÜLÜNGÇÜ is. Külünglə işləyən, külüng 
işlədən, torpaq qazıyan fəhlə. Külüngçülər 
başladılar minarənin dibini qazımağa. “Ko- 
roğlu”. 

KÜLÜNGLƏMƏ “Külüngləmək”dən fis. 

KÜLÜNGLƏMƏK f. Külünglə qazımaq, 
külünglə əzmək (torpağı, kəsəyi və s.-ni). 
[Qadir] ..bir az o yanda torpaq qazıyanlara 
yaxınlaşıb yeri külüngləməyə başladı. Ə.Əbül- 
həsən. 

KÜLÜNGLƏNMƏ “Külünglənmək”dən 
fis. 

KÜLÜNGLƏNMƏK məch. Külünglə qazıl- 
maq, külünglə əzilmək (torpaq, kəsək və s.). 
Bağ küliinglənmişdi. 

KÜLÜF is. Dağ, qaya dibində oyuq yer, 
balaca mağara. Ay Pası, kafir çoxdan bizim 



yuxarı qayanın külüfüııdə yaşayır. S. Rəhi- 
mov. 

KÜM is. dan. Barama, barama qurdu. 

KÜMBƏD, KÜMBƏZ bax künbəz. Bu 

fikirdə ikən gözümə bir kümbəd dəydi. 
S.S.Axundov. 

KÜMBƏDLİ, KÜMBƏZLİ bax künbəzli. 

Tamam üstü kümbədli bir köhnə məzar tapır 
və içində gizlənir. S.S.Axundov. 

KÜMÇÜ məh. bax baramaçı 1-ci məna- 
da. [Heydər bəy:] Ərz elədim ki, naçalnik, 
lıeç vaxt Cavanşirdən kotançı və kiimçü gö- 
rünməyib. M.F.Axundzadə. 

KÜMÇÜLÜK bax baramaçılıq. Kümçü- 
liiklə məşğul olmaq. 

KÜMDAR bax kümçü. 

KÜMDARLIQ bax kümçülük. 

KÜMXANA is. Küm saxlamaq üçün qar- 
ğıdan, ağacdan və s.-dən düzəldilmiş qəfə- 
səli yer, tikili. Kümxananı qaydaya salmaq. 

KÜMÖYÜL is. zool. Ağacları qumdan qurd, 
zərərverici cücü. 

KÜNC is. [fars .] Bucaq, guşə. Şkafın kün- 
cü. Küncə çəkilmək. - Aı-vad ələyi gətirəndən 
sonra Qurban oturdu otağın bir küncündə 
və başladı gəci ələməyə. C. Məmmədqulu- 
zadə. Məhbuslar qorxularından küncə qısı- 
lırlar. Ü.Hacıbəyov. Qalaca küncünə qısılan 
şahın; Xalqı palçıq kimi tapdalanıbdı. M. Araz. 
// Məc. mənada. ..Meşənin dərin küncündə 
cəh-cəh ilə oxuyan bülbüllərə qulaq verdim. 
A.Divanbəyoğlu. Atıb anan səni bir qəmli 
küncə; Sənə süd verərdi sanki ödüncə.. 
M.Müşfıq. 

KÜNC-BUCAQ is. 1. Bax künc. Otağın 
fərşi çoxdan bəri süpürülməmişdi: kiinc- 
bucağı, tavanı hörümçək toru basmışdı. 
M. S. Ordubadi. [Xalıqverdi:] Mitillərimin 
hamısını söküb, küncii-bucağı qazıq-qazıq 
eləyibsiniz. Ə.Vəliyev. 

2. məc. Gizlin, nəzərə çarpmayan, xəlvət, 
dalda yer mənasında. Kiinc-bucağı axtar- 
maq. Küncdə-bucaqda gizlənmək. - [Hüm- 
mət:] Küncdə-bucaqda danışmaq arvad 
işidir, - deyə, astadan gileylənə-gileylənə ey- 
vana çıxdı. B. Bayramov. 

KÜNCLÜ sif. Küncü, tini olan. 

KÜNCÜD is. 1 . Tumundan yağ alınan ağ 
rəngli çiçəkləri olan birillik bitki. Küncüd 
çiçəkləmişdir. 



778 




KÜNCÜDLÜ 

2. Bu bitkinin toxumu (çörəyin üstünə 
səpilir, tibdə işlədilir). Solmaz kiincüddən 
tutmuş qarpız tumuna qədər əlinə nə düşsə, 
Patrona yedizdirərdi. I.Məlikzadə. □ Kün- 
cüd yağı - küncüddən alman bitki yağı. 
Küncüd halvası - küncüddən hazırlanan 
halva növü. 

KÜNCÜDLÜ sif. Küncüd vurulmuş, küncüd 
qatılmış, tərkibində küncüd olan. Küncüdlü 
halva. Küncüdlü çörək. - ..Kimi ayaq üstə 
durub ağzına küncüdlü qovurğa atır. Ə.Aba- 
sov. 

KÜNDƏ 1 is. 1 . Sonradan yaymaq, yastıla- 
maq üçün yumru hala salınmış xəmir parçası. 
Bir kündə xəmir. Kündələri tabağa yığmaq. 
-Atam elə bicdir ki, kündəni sayır, anam elə 
bicdir ki, kündədən kəsir. (Məsəl). Gülşənəm 
son kündəni də .. sacuı üstünə sərdi. S. Rəhi- 
mov. Pəri nənə səy və diqqətlə iri kündəni 
yayırdı. M. Hüseyn. 

2. məc. Qalın, kobud, kələ-kötür. [Mür- 
səl:] Ayaqların kündə, əllərin kösöv; Gəlin 
gedən kimi qaynananı döy! S. Rüstəm. // Sif. 
mənasında. Kündə əl. Kündə ayaq. 

KÜNDƏ 2 is. [fars .] Keçmişdə: qaçmasın 
deyə dustaqların ayaqlarına, boyunlarına və 
ya əllərinə vurulan ağır şey. Mən aşiqəm tey 
yara; Caııım aldı tey yara; Boynum kündədə 
olsun; Əlim yetsin tey yara. (Bayatı). Xəlil 
paşa höknı elədi, üçünün də ayağına kündə 
vurub zindana salsınlar. “Koroğlu”. Həcərin 
ayağına qandal, boynuna kündə vurdular. 
“Qaçaq Nəbi”. 

KÜNDƏAÇAN is. Kündəni yaymaq üçün 
alət. 

KÜNDƏLƏMƏ “Kündələmək”dən f.is. 

KÜNDƏLƏMƏK/ Xəmirdən kündə ha- 
zırlamaq, kündə qayırmaq, kündə tutmaq. 
O, süfrə qabağında oturub xəmir kiindələ- 
yirdi. S. Rəhimov. 

KÜNDƏLƏNMƏ "Kündələnmək” Ğənf.is. 

KÜNDƏLƏNMƏK məch. Xəmirdən kün- 
də hazırlanmaq, kündə qayrılmaq, kündə tu- 
tulmaq. Xəmir kündələndi. 

KÜNDƏLİ sif. Ayağına və ya boynuna 
kündə vurulmuş (bax kündə 2 ). Ayağı kiin- 
dəli dustaq. 

KÜNDƏLİK is. Saylarla işlənərək, xəmir- 
dən tutulacaq kündənin miqdarını bildirir. 
On kiindəlik xəmir yoğurmaq. 



KÜP 

KÜNDÜR is. [fars.] Saqqız ağacının qabı- 
ğından hazırlanan xoşiyli sarımtıl maddə. 
Yazılmış uca məzar daşlarının dibindən çı- 
xan səndəl və kündür tüstüləri qızların nə- 
zərini cəlb edirdi. M. S. Ordubadi. 

KÜNƏ is. Yumurtanın enli (küt) tərəfi. 
..Əli yumurtasının künəsini tutur və deyir.. 
C. Məmmədquluzadə. 

KÜNFƏYƏKÜN [ər.]\ künfəyəkün etdir- 
mək - alt-üst etdirmək, darmadağın etdir- 
mək. [Məstəli şah:] Xaııım, buyurıırsunuzmu 
Pariji künfəyəkün etdirim, altını üstünə çe- 
virtdirim. M.F.Axundzadə. Künfəyəkün 
etmək - alt-üst etmək, darmadağın etmək. 
[Məşədi:] ..And olsun oğlumun canına, 
ayda manat bir şahıdan artıq müamilə alma- 
mışam. Artıq almışamsa, Allah mənim evim 
künfəyəkün evləsin.. Ə.Haqverdiyev. Künfə- 
yəkün olmaq - alt-üst olmaq, darmadağın 
olmaq; məhv olmaq, dağılmaq. Qərəz, ailə bir 
neçə ilin içində künfəyəkün oldu. S.Rəhman. 

KÜNG is. kölın. Saxsı boru (su kəməri və 
ya kanalizasiya üçün). 

KÜNH is. [ər.] klas. Bir şeyin əsli, mahiy- 
yəti, əsası, məğzi. Adəmin künhiinü atılardı, 
qılardı səcdə. S.Ə.Şirvani. Çatdı ya ki, uşaq- 
ların; Künhünə elmü sənətin? Yaxşı ki, qor- 
xub az yedin; Toxluq edər təbiətin. A.Səhhət. 
□ Künhünə varmaq (çatmaq) - bir şeyin 
əsasını, əslini, mahiyyətini, məğzini öyrən- 
mək, araşdırmaq, bilməyə çalışmaq. Məsə- 
lənin (işin) künhünə çatmaq. 

KÜNYƏ is. [ər.] Bir şəxsin adı, əsli- 
nəsəbi və s. kimi xüsusiyyətlərini göstərən 
qeyd (adətən ərəb dilində “əbu”, “ibn”, 
“ümm” sözləri ilə başlanan ləqəb). Çün 
Nəsiminin Əbülfəzi oldu həqdən künyəsi. 
Nəsimi. 

KÜP is. Kürədə bişmiş sarı palçıqdan, gil- 
dən qayrılan iri saxsı qab. Su küpü. Bir küp 
sirkə. Küpü doldurmaq. — Mənim rəhmətlik 
dədəm burada yeddi küp qızıl basdırıb. 
“M.N.lətif ’. Pusqu üçün girdi küpün dalına; 
Çəkdi əlin bığına, saqqalına. S.Ə.Şirvani. 
Çoban məşəlin yanındakı iri küpdən bir 
parça [neft] götürüb məşələ atdı. M. Rzaqu- 
luzadə. □ Küp qəbri tar. - çox qədimlərdə 
ölülərin basdırıldığı və indi qazıntı halında 
tapılan küpə - qəbir. 



779 




KÜP 

0 Küp dibində yatan - daim sərxoş halda 
olan adam haqqında. Küp dibində yatmaq 
- həddindən çox içmək, həmişə sərxoş ol- 
maq, sərxoşluq etmək. [İskəndər:] ..Cəlal, 
ay Cəlal! Sən də mənim kimi dərs oxuyub 
qurtarandan sonra, başlayacaqsan İskəndər 
dadaşın kimi küp dibində yatmağa. C. Məm- 
mədquluzadə. Küp qarısı - bax küpəgirən. 
Daha pünhan qala bilməz nə xeyir, nə şər 
əməli; Küdurətin küp qarısı gələ bilməz kələk 
bizə. Şəhriyar. Küpünə girmək (çaxırın və s. 
içkinin) - həddindən artıq içmək (şərab və b. 
içki). [Məşədi Səfərqulu:] Sən öləsən, şəra- 
bın küpünə girir. S.S. Axundov. Küpünü 
yum! - ağzını yum! sus! 

KÜP 2 is. 1. Bax dibcik. Tüfəngin kiipilə 
vurub boynuna; Əl salıb cibinə, həmi qoy- 
nuna... H.K.Sanılı. [Gödək kişi] tüfəngin 
küpünü yerə qoydu, sağ əlini [Qədirə] verdi. 
Mir Cəlal. Əsgər əlini tüfəngin küpünə vur- 
du. Ə.Əbülhəsən. // Keçmişdə ağızdan, dolma 
tüfənglərdə və tapançalarda lülə ilə çaxmağın 
arasında piston qoyulan yer. [Ovçu] çaxma- 
ğı qaldırıb gördü ki, küpündə piston da var. 
M.Rzaquluzadə. 

2. Baltanın sapı keçirilən yerin arxa hissəsi. 
Baltanın küpü ilə vurmaq. 

3. Xəncər və s. kimi kəsərtilərin əllə tu- 
tulan hissəsi, dəstəsi, qəbzəsi. 

4. Buxovun açarla açılıb-bağlanan hissəsi. 
Buxovun küpü. 

KÜPÇƏ is. Balaca küp, kürəcik. O qədər 
küp üstə kiipçələr sınıb. (Ata. sözü). 

KÜPÇÜ is. tp və s. boyayan adam; bo- 
yaqçı. 

KÜPÇÜLÜK is. Küpçünün işi, sənəti, pe- 
şəsi; boyaqçılıq. 

KÜPƏ 1 is. Su, yağ və s. tökülən müxtəlif 
ölçülü saxsı qab. Yağı küpələrə doldurmaq. 
Küpənin ağzını bağlamaq. Küpəyə doşab tök- 
mək. - Saat yarımdan sonra Qurban gəldi. 
Küpəni, ləyəni, parçı və bir lüləyin gətirdi. 
C.Məmmədquluzadə. [Səlimə:] Küpənin di- 
bində bir az gərək turşu olsun. Ə. Haqverdi- 
yev. [Sadıq] içi kərə yağla dolu şirli küpəni 
döşəməyə qoydu. Mir Cəlal. □ Küpə qoy- 
maq (salmaq) - soyuq dəymiş adamın da- 
lma balaca küpə (banka) qoymaq (salmaq). 
[Günəş:] Səni soyuq almış, gəl belinə küpə 
qoyum, - dedi. A. Şaiq. [Mələk:] Bu saat 



KÜR 

penisillin vuracağam, küpə salıb, üstünü 
basdıracağam. M. İbrahimov. 

KÜPƏ 2 is. dan. Tumurcuq. Ağacın küpə- 
sinə baxmaq. 

KÜPƏCİK bax küpçə. 

KÜPƏÇİÇƏYİ is. bot. Parlaq, çox vaxt qır- 
mızı çiçəkləri olan dekorativ kol-bitki. 

KÜPƏGİRƏN: küpəgirən qarı folk. - 
hiylə, biclik, fırıldaq, ara vurmaq kimi işlər- 
lə məşğul olan qarı (nağıllarda mənfi surət 
kimi işlənir). [Həkimbaşı:] Gör bir küpəgi- 
rən qarı tapa bilərsəımıi? Ə.Haqverdiyev. 
Kənardan küpəgirən, işsiz, peşəsiz, avam və 
cahil qarılar meydanı daha da qızışdırardı- 
lar. H. Sarabski. 

KÜPƏLƏMƏ “Küpələmək”dən fis. 

KÜPƏLƏMƏK/ Küpə qoymaq, küpə sal- 
maq; bankalamaq. Xəstəni kiipələmək. 

KÜPƏLƏNMƏ "Küpə lənmək” dən f is. 

KÜPƏLƏNMƏK məch. Küpə qoyulmaq, 
küpə salınmaq; bankalanmaq. 

KÜPƏLƏTDİRMƏKbax küpələtmək. 

KÜPƏLƏTMƏ “Küpələtmək” dən fis. 

KÜPƏLƏTMƏK icb. Küpə qoydurmaq, 
küpə saldırmaq; bankalatdırmaq. 

KÜPƏMƏ “Küpomok”don fis. 

KÜPƏMƏK/ dan. 1. Bax gopamaq 1-ci 
mənada. Qız almanı kiipədi [Məlik Cümşü- 
dün] dalınca. (Nağıl). 

2. Acgözlüklə yemək, aşırmaq, tıxmaq, 
ötürmək. Xörəyi kiipəmək. 

KÜPSƏMƏ "Kiirsəmək”dən fis. 

KÜPSƏMƏK bax küpəmək 1 -ci mənada. 
Ağca xanım keçib uşağın qolundan tutdu, 
murdar bir pişik balası kimi çıxarıb eyvana 
qovdu, kürəyinə də bir yumruq küpsədi. Mir 
Cəlal. 

KÜR 1 sif. 1 . Ağlağan, qışqırıqçı, şıltaq. Kür 
uşaq. 

2. Hay-küyçü, zorakı, dediyini yeridən, 
inadkar. Kür adam. - [Əlyarov:] Sonra ağ- 
zıgöyçəklər deyəcəklər ki, Əlyarov kürdür, 
heç kəslə yola gedən deyil. M. Hüseyn. 

3. Tənbəl, bacarıqsız, aciz, əlindən iş gəl- 
məyən. // Is. mənasında. Kür günortayacan 
nə eyləyib ki, günortadan sonra nə eyləsin? 
(Ata. sözü). 

KÜR 2 sif. Pak, təmiz (su haqqında). Hovuz 
kürdür. 



780 




KÜRD 

KÜRD is. Azərbaycan, Türkmənistan, Su- 
riya, İraq, İran, Türkiyə, Əfqanıstan və Pa- 
kistanda yaşayan irandilli xalq və bu xalqa 
mənsub adam. Əsli kürd olan bu adamın 
ağası Alıkişi qapılarda muzdurluq etməklə 
böyük ailəsini saxlayırmış. “Qaçaq Nəbi”. 
[Qaçay:] Kürdün kürdə sovqatı, bir dəstə 
bulaq otu, - deyiblər. Ə.Vəliyev. 

0 Kürd-ovşarı, kürd-şahnaz və s. - klas- 
sik Azərbaycan musiqisində muğam adları. 

KÜRDİ is. mus. Əsasən kamançada ifa 
olunan lirik musiqi. 

KÜRDOĞLU is. mus. Aşıq musiqi forma- 
larından biri. 

KÜRDÜ bax küləcə. 

KÜRDÜNAĞIRI is. mus. Yallı tərzində 
oyun havası. Kürdünağırı çalmaq. 

KÜRDCƏ zərf və sif. Kürd dilində. Kiirdcə- 
azərbaycanca lüğət. Kiirdcə danışmaq. 

KÜRƏ 1 is. [ər. kürrə] Yer kürəsi, üzərində 
sakin oldıığumıız planet. Yer kürəsinin əha- 
lisi. Geri fırlan, Yer kürəsi, zamandan küsüb; 
Nüşabənin kəcavəsi təpədən aşdı... M. Araz. 
□ Küreyi-ərz köhn. - Yer kürəsi, dünya. 
Bu kürevi-ərzdə mən, müxtəsər; Müxtəlif əl- 
van görürəm, qorxmuram. M.Ə. Sabir. // Şar, 
yuvarlaq şey. Küçələrdə sıra ilə yerə basdı- 
rılmış çuqun dirəklərin başında ağ kürələr 
parlayırdı. Ə. Sadıq. 

KÜRƏ 2 is. [fars.] 1. Dəmiri qızdırmaq 
üçün körüklə odu közərdilən dəmirçi ocağı. 
Kürəni körükləmək. Dəmirçi kürəsi. - Dəmi- 
ri kürədən dəmir çıxardar. (Ata. sözü). Əlli 
qədəm bir-birindən aralı çadırların aşağı 
tərəfində ağacdan bir çardaq tikilib, içində 
böyük misgər kürəsi və bu kürəyə münasib 
bir körük nəsb olub. M.F.Axundzadə. ..Kö- 
rüklər basılır, kürə qızarır, zindan səslənir. 
S. Rəhimov. □ Cəhənnəm kürəsi - bax 
cəhənnəm. Yayda cəhənnəm kürəsi kimi hər 
tərəfi yandıran Tehran günəşi, payızın son 
ayları və qışda çox ilıq və mülayim olur. 
M. İbrahimov. 

2. Palçıqdan, gildən və ya dəmirdən dü- 
zəldilən kiçik ocaq. Xörəyi kürədə bişirmək. 
Kürəyə kömür tökmək. - Mətbəxdə mütləq 
təııdiı; biri böyük, digəri kiçik iki ocaq, bir 
kürə olardı. H. Sarabski. ..Fatma səkidə, pal- 
çıqdan qoyulmuş kürədə südlü sıyıq bişirirdi. 
Ə.Əbülhəsən. 



KÜRƏK 

KÜRƏ 3 is. Qulaqları uzıın (qoyun haq- 
qında). Qoyun var kərə gəzər; Qoyun var 
kürə gəzər; Gedər, dağları gəzər; Gələr, ev- 
ləri bəzər. (Sayaçı sözü). // Sif. mənasında. 
Kürə qoyun. 

KÜRƏCİK is. 1 . Balaca kürə, kiçik kürə; 
dairəcik. İki dozanqurdu mal təzəyini yuıııur- 
layıb aparırdı. Onlar başıaşağı durub, dal 
ayaqları ilə kürəciyi dığırlavırdılar. I.Şıxlı. 

1. fiziol. Qanın tərkib hissəsi. □ Qırmızı, 
ağ qan kürəcikləri - qanın tərkib hissəsi, 
qanın ən xırda hissəcikləri. 

KÜRƏÇİ is. Kürəyə xidmət edən adam; 
ocaqçı yaxud kürədə kərpic, qab və s. bişir- 
məklə məşğul olan adam. 

KÜRƏÇİLİK is. Kürəçinin işi, peşəsi; 
ocaqçılıq. Kürəçilik eləmək. 

KÜRƏXANA is. [fars.] köhn. 1. Gildən, 
palçıqdan hazırlanan şeylərin (məs.: saxsı 
qab, kərpic və s.) bişirildiyi yer. 

2. Çörəkxanalarda kürələr (peçlər) olan 
yer; ocaqxana. Məşədi Hüseyn qoluçirməkli, 
döşüöıılüklü xəmirxanadan kürəxaııava keçir, 
dayanmadan geri qayıdırdı. Mir Cəlal. 

3. Dəmirçi, misgər, qalayçı dükanlarındakı 
kürə, odluq. Misgər kürəxanasından çıxan 
mis məcməyi kimi qızaran günəş dağ arxa- 
sından yavaş-yavaş boylanırdı. P.Makulu. 

KÜRƏK 1 is. 1. Bədənin arxa hissəsinin 
yuxarısında olan üçkünc şəkilli yastı sümük- 
lərdən hər biri. [Qəhrəman:] Güllə arxasın- 
dan, kürəkləri arasından dəyib keçmişdi. 
H.Nəzərli. // İnsan bədəninin həmin hissəsi. 
Kürəyini divara söykəmək. Kürəyini ovuş- 
durmaq. - [At] Kərbəlayı Qasımın dalınca 
gedə-gedə hərdən alnını sürtürdü Kərbəlayı 
Qasımın kürəyinə. C. Məmmədquluzadə. 
..Ağsaqqal həkim yuxarıdan əlini Əlisaııın 
kürəyinə vurdu. S. Rəhimov. 

2. Paltarın kürəyi örtən hissəsi. Pencəyin 
kürəyinə astar tikmək. Paltarın kürəyi da- 
ğılmışdır. 

0 Kürək cəzası köhn. - bax katorqa. 
Kürək çevirmək - dal çevirmək, üz dön- 
dərmək. Atasını kürəyinə (dalma) sarımaq 
(yükləmək) -bax atasını dalma sarımaq 
(“ata”da). Kürək-kürəyə vermək - bir- 
birinə arxalanmaq, kömək etmək, əl-ələ 
vermək. Məsciddəki camaat soyuqdan titrə- 
şirdi.. Soyuqdan donmamaq üçün ayaqlarını 



781 




KÜRƏK 

yerə döyür, kiirək-kiirəyə verib bir təhər qı- 
zışırdılar. İ. Şıxlı. Kürəyi yerə gəlmək - 
basılmaq, məğlııb olmaq. [Kərəmzadə:] Sə- 
nin qohıımuna bel bağlayanın bərkə düşən 
kimi, kürəyi yerə gələr, Nisə! B.Bayramov. 
Kürəyindən çıxartmaq - əvəz almaq, acı- 
ğını çıxmaq. Kürəyini yerə vurmaq (qoy- 
maq) - 1) basmaq, məğlub etmək; 2) taqətsiz 
yıxılmaq, bihuş düşmək, düşüb qalmaq. Uca 
bir dağ ətəyində; İnsan birdən ürəyində; 
Amansız bir ağrı duydu; Kürəyini yerə qoydu. 
M. Dilbazi. Kürəyini... söykəmək - aıxavın 
olmaq, bel bağlamaq. Kürəyini dağa söykəyib. 

KÜRƏK 2 is. 1. Torpaq və s. atmaq üçün 
ağacdan qayrılmış uzundəstəkli alət. Kürək- 
lə qar atmaq. Samanı kürəklə yığmaq. - Hə- 
yətin sol tərəfində Vəliqulu əynində cındır 
gödək arxalıq və başında köhnə boz papaq 
kürəklə peyiıı sərirdi. C.Məmmədquluzadə. 
İndi bəyin əli xəncər dəstəsindən deyil, sü- 
pürgə və kürək dəstəsindən yapışmış, bazar 
süpürürdü. H.Nəzərli. 

2. B ax avar 1 . Kürək çəkmək. - Dürrə .. 
kürəkləri tez-tez tərpədərək sürətlə irəlilə- 
inəyə başladı. S.Vəliyev. 

0 Kürəklə ağzına vurmaq -bax ağzın- 
dan vurmaq (“ağız”da). 

KÜRƏKAYAQLILAR cəm zool. Suda üz- 
mək üçün ayaqlan kürək şəklində olan mə- 
məli heyvanlar dəstəsi. Balinalar kürəka- 
yaqlılara nisbətən su ilə daha çox əlaqədar- 
dır. “Zoologiya”. 

KÜRƏKCİK is. Balaca kürək, kiçik kürək 
(bax kürək 2 ). Kürəkciklə işləmək. 

KÜRƏKÇİbax avarçı. 

KÜRƏKƏN is. Qızın ərinin, qızın ata və 
anasına olan qohumluq münasibəti; yeznə, 
[imran:] Hacı Murad, sən çox xoşbəxtsən ki, 
İmran kimi kürəkənin var. S.S.Axundov. 
Yaxşı yol, oğlum! - deyərək, qoca q ay inana 
öz cavan kürəkənini yola saldı. B.Talıblı. 
[Vahimə:] Bacım da durdu, durdu, özünə 
kürəkən tapdı. B.Bayramov. 

KÜRƏKƏNLİK is. Kürəkənin öz arvadı- 
nın ata-anasma olan qohumluq vəziyyəti. 

KÜRƏKLƏMƏ “Küroklomok”dən f.is. 

KÜRƏKLƏMƏK/ 1 . Kürəklə atmaq, tə- 
mizləmək; kürümək. Qan kürəkləmək. Buğ- 
danı kürəkləmək. - Mühəndis qumu bir xeyli 
kiirəklədi.. Mir Cəlal. 



KÜRƏŞƏKİLLİ 

2. Kürək (avar) çəkmək, avarlamaq. Qa- 
yığı kürəkləmək. 

KÜRƏKLƏNMƏ “Kü rok lənmək” dən / is . 

KÜRƏKLƏNMƏK məch. 1 . Kürəklə tə- 
mizlənmək, atılmaq; kürünmək. Tövlə kü- 
rəkləndi. 

2. Kürək çəkilmək, avarlanmaq. Qayıq 
kiirəkləndikcə irəliləyirdi. 

KÜRƏKLƏTMƏ “Kürəklə tmək”dən/w. 

KÜRƏKLƏTMƏK icb. 1 . Kürəklə atdır- 
maq, təmizlətmək; kürütdümıək. Qarı kürək- 
lətmək. 

2. Kürək çəkdirmək, avarlatmaq. Qayığı 
kürəklətmək. 

KÜRƏKLİ 1 sif. Enli kürəkləri olan, enli- 
kürəkli. Kürəkli oğlan (kişi). 

KÜRƏKLİ 2 sif. Əlində kürək olan. ..Bir 
neçə yerdə əli belli və kürəkli kişilər uçuq 
damların daşını və torpağını sökməkdə idi- 
lər. C.Məmmədquluzadə ..Bunkerin qaba- 
ğında, maşında taxılı boşaltmaq üçün əli 
kürəkli iki arvad dayanmışdı. Ə.Əbülhəsən. 
Belli, dəhrəli, yabcılı, külünglü, kürəkli adam- 
lar bir-birinə qarışmışdılar. Ə.Vəliyev. 

KÜRƏKLİK is. və sif. Kürək qayırmağa 
yarar, kürək qayırmaq üçün (ağac və s.). 
Kürəklik ağac. - Sən gördüyün ağaclar kü- 
rəkliyə kəsildi. (Ata. sözü). Gəldi, gördü ki, 
bu həyət daha o həyət deyil, gördüyü ağac- 
lar kürəkliyə kəsilmişdir. Mir Cəlal. 

KÜRƏLƏMƏ “Kürolomok”dən f.is. 

KÜRƏLƏMƏK bax kürümək 1-ci mə- 
nada. 

KÜRƏMƏ “Kürənıək"don /./,s. 

KÜRƏMƏKbax kürümək. 

KÜRƏN sif Saçı, tükü parıltılı sarı-qırmızı 
rəngdə olan. Kürən oğlan. - Kürən at, geriyə 
dön! - dedikdə, kiirən at dərhal geriyə sıç- 
radı. M. S. Ordubadi. // İs. mənasında. Bu 
rəngdə saçı, tükü olan at, adam və s. Kürəni 
minmək. Kürəni çapmaq. - Üfüqlərdə gü- 
nəş; Alov yallı bir kürən. R.Rza. 

KÜRƏNMƏ “Kürənmək”dən/w. 

KÜRƏNMƏK bax kürünmək. Tövlə /di- 
rənib qurtardı. 

KÜRƏNVARİ sif Kürən rəngində, kürənə 
bənzər; sarı-qırmızı. 

KÜRƏŞƏKİLLİ sif. Kürə (şar) şəklində 
olan; kürəvari, kürəvi. 



782 




KÜRƏVARİ 



KÜRSÜ 



KÜRƏVARİ bax kürəvi. 

KÜRƏVARILIQ bax kürəvilik. 

KÜRƏVİ sif. [ər.] Kürə (şar) şəklində, 
kürəyəoxşar, şar şəklində, kürəvari, kürə- 
şəkilli, girdə. Kürəvi cisim. 

KÜRƏVİLİK is. Kürə şəklində olma, şara 
oxşama; girdəlik, kürəşəkillilik, kürəvarilik. 

KÜRƏYƏC is. bax kürək 2 1-ci mənada. 
Kürəyəclə zibili bir yerə yığmaq. 

KÜRK is. 1. Keçmişdə, əsasən, qoyun 
dərisindən, indi isə süni tüklü dərilərdən tiki- 
lən yaxud içi ya üzü bu kimi dəri ilə örtülü 
olan isti qış geyimi. Kürk tikmək. Kürkü gey- 
mək. - Telli .. Rizvanın da kürkünü Gülpərinin 
çiyninə salırdı. S.Hüseyn. Soyuq bir cəhən- 
nəm, bir yaman ölkə; Soyuq güc gətirdi, sığın- 
dım kürkə. Ə.Cavad. Balkanlılar tərsinə gey- 
di köhnə kürklərin; Qorxutmağa durdular 
Avropanın türklərin.. A.Səhhət. // Qiymətli 
xəzdən tikilmiş qadın, uşaq isti üst geyimi. 
Dovşan dərisindən kürk. - Yumşaq tükdən boz 
kürkümə; Anam büküb bu yaz məni. M. Dil- 
bazi. 

2. Məc. mənada. Örtük, pərdə. Dağlar ağ 
kürkə bürünmüşdü. - Siyasi dumanların kə- 
sif kürkünə girib .. nəşələr dünyasında üzən 
bu şəhər [Bağdad] minlərcə .. xəfiyyələrin 
əlində idi. M.S. Ordubadi. 

0 Kürkünə birə dolmaq (düşmək) - təş- 
vişə düşmək, əl-ayağa düşmək, həyəcan ke- 
çirmək, narahat olmaq. Bu son aylar nədənsə 
Nemətullayeviıı kürkünə birə dolmuşdu. 
S. Rəhimov. Kürkünə birə salmaq - birini 
təşvişə salmaq, qorxuya salmaq, bir şeylə 
qorxudaraq narahat vəziyyətə salmaq. Bağır 
bayaqdan bəri qonşusunun atmacalarını ve- 
cinə almırdı, amma Piti Namazın indi dedik- 
ləri kişinin kürkünə birə saldı. I.Məlikzadə. 
Kürkünü sudan çıxarmaq - çətin vəziy- 
yətdən özünü çıxara bilmək (çıxarmaq), öz 
işini düzəltməyi bacarmaq. 

KÜRKÇÜ is. 1 . Kürktikən usta; kürk tikib 
satmaqla məşğul olan adam. Kürkçünün 
kürkü olmaz, börkçünün börkü. (Ata. sözü). 

2. Yaxşı dəri, xəz tanıyan adam; dəri, xəz 
mütəxəssisi. 

KÜRKÇÜLÜK is. Kürkçünün işi, peşəsi, 
sənəti. Kürkçüliiklə məşğul olmaq. 

KÜRKLÜ sif. Əynində kürk olan, kürk gey- 
miş. Kürklü qoca. -Kürklii arabaçı əlini gö- 



zünün üstünə qoyub baxdı, ancaq bir şey 
görmədi. S. Rəhimov. Qalın kürklü, çiyni tü- 
fəngli qoca sağ böyründən əleyhqaz asmışdı. 
Ə.Əbülhəsən. 

KÜRKLÜK is. 1. Kürk tikilməyə yarar. 
Kürklük dəri, xəz. 

2. Rəqəmlərlə - rəqəmin göstərdiyi miq- 
darda kürk tikməyə kifayət edəcək qədər. 
iki kürklük dəri. 

KÜRKTİKƏN bax kürkçü 1-ci mənada. 

KÜRLƏŞMƏ “Kürləşmək”dən fis. 

KÜRLƏŞMƏK/ 1 . Getdikcə ağlağan, qış- 
qırıqçı, şıltaq olmaq (uşaq haqqında). Aylar 
keçdikcə körpə kürləşir, ağlamaqdan yorul- 
mur, Firəngizin yuxusu isə göyə çəkilirdi. 
S. Rəhimov. 

2. Tənbəlləşmək, tənbəl olub getmək, vax- 
tını boş-boş keçirmək. 

KÜRLÜK is. 1 . Ağlağanlıq, şıltaqlıq, qışqı- 
rıqçılıq (uşaq haqqında). Uşaq kürlükdən 
arıqladı. 

2. Tənbəllik, bacarıqsızlıq, acizlik. Kürlük 
etmək. 

KÜRNƏC is. məh. Bir yerə toplanma, yı- 
ğışma, topa halında dayanma (qoyun və s. 
haqqında). [Pası] ..qoyunların kürnəcdə çox 
dayanmasına yol verməzdi. S. Rəhimov. 
Kürnəc bağlamaq - bir yerə toplanmaq, 
yığılmaq, sıx dayanmaq (qoyun və s. haq- 
qında). Gün getdikcə yağlanır, qoyun kür- 
nəc bağlayır, köç dəhmərlənib gedirdi. 
Ə. Vəliyev. 

KÜRRƏ klas. bax kürə 1 . İllər olub - kür- 
rələrdə dəmir olmuşuq; Sərhədlərdə dayan- 
mışıq küləkdən ayıq. M.Araz. 

KÜRSƏK is. İtlərin, canavarların və bəzi 
başqa vəhşi heyvanların cütləşməsi, cinsi 
əlaqə prosesi və bu prosesin dövrü. 

KÜRSÜ is. [ər.] 1. Yanları və söykənəcə- 
yi olmayan stul; kətil. Kürsüdə oturmaq. 
- Xəstənin yanındakı kürsünün üstündə otu- 
ran mülayim bir həkim fısıltı ilə danışırdı. 
H.Nəzərli. Dünən əl çalındı bir sənətkara; 
Bir kürsü qulunun rəngi dəyişdi. M.Araz. 
// Kreslo, stul. Kürsüləri düzmək. - Otağa 
xalılar salınıb və yumşaq divan və kürsülər 
qoyulub. Ə. Haqverdiyev. Ziyafət məclisinin 
yuxarı başında üç boş kürsü qoyulmuşdu. 
M.S.Ordubadi. 



783 




KÜRT 

2. Tribuna, kafedra. Kürsüdən danışmaq. 
- Salona daxil olduqda Sona xalanı kürsüdə 
nitq söyləyən gördüm. S.S.Axundov. Yo- 
ğunca bir adam olan Mehman davı yerindən 
qalxıb kürsünün dalına gəldi. Ə. Sadıq. 

□ Kürsüyə çıxmaq - nitq demək, çıxış et- 
mək və s. üçün tribunanın arxasına keçmək. 
Natiq kürsüyə çıxdı. — Mən də çıxdım kürsü- 
lərə, mən də söyüldüm, söydüm. S. Rüstəm. 
Natiqlər bir-birinin arxasınca kürsüyə çıxıb 
düşürdülər. S.Rəhman. Danışıq kürsüsü - 
bax xitabət kürsüsü. [Məhəmmədcəfər] 
danışıq kürsüsünə çıxanda əlinin içi ilə ba- 
şını tez-tez dala darıyardı. Qantəmir. Xita- 
bət kürsüsü - bax kürsü 2-ci mənada. 
Burda nə səhnə vardır, nə xitabət kürsüsü; 
Nə əl-qolunu ölçən; Bir natiqin gur səsi. 
R.Rza. Salmanov növbəarası iclası açıb ona 
söz verincə, Haşımov .. xitabət kürsüsünün 
arxasına keçdi və .. danışmağa başladı. 
Ə.Əbülhəsən. 

3. məc. Vəzifə, rütbə, mövqe mənasında. 
[Hikmət İsfəhani] bir neçə dəfə məclis vəkili 
olmuş, baş vəzir kürsüsünü tutmuşdur. M.İbra- 
himov. 

4. Keçmişdə: qızınmaq üçün altına man- 
qalda və ya çalada od qoyulub, üstünə iri 
yorğan salman yastı stol. Kürsü qurmaq. Kür- 
süyə girmək. Kürsüdə qızınmaq. - Yayda yük 
üstü ona yaylaq idi; Kürsülər altı ona qışlaq 
idi. S.Ə.Şirvani. ..Qışuı soyuğunda da adam 
istəyir girsin isti kürsüyə və yorğanı çəksin 
başuıa.. C.Məmmədquluzadə. Evin ortasın- 
da qədim qayda ilə kürsü qurulub, Məşədi 
Ağabanı kürsüdə oturub, əlində qırmızı par- 
çadan özünə köynək tikir. M.Əliyev. 

KÜRT sif. Quşların bala çıxarma zama- 
nındakı halı, vəziyyəti. Kürt ördək. Kürt qaz. 

□ Kürt düşmək (yatmaq) bala (cücə) 
çıxarmaq üçün yumurta üstündə oturmaq. 
Ev sahibi gözlədi; Ana qaz kürt düşsün. R.Rza. 
Səttarın göyərçinləri yumurtaladılar, kürt 
düşüb bala çıxartdılar. Ə.Məmmədxanlı. 

0 Kürt toyuq məc. - evdən xaricə çıx- 
mayan, tənbəl adam haqqında. Kürt toyuq 
kimi yerimək - yanlarını basa-basa, ağır- 
ağır yerimək. Kürt toyuq kimi yeriyən Aşıq 
Abbasın dalınca zurnaçı Əkbər sürünürdü. 
Mir Cəlal. 



KÜSDÜM 

KÜRTLÜK is. Kürt düşmüş və ya kürt 
yatan quşun halı, vəziyyəti. 

KÜRTÜK is. məh. Yazda dərələrdə qalmış 
qar komaları. 

KÜRÜ is. zool. 1 . Balıqların, amfibiyalann, 
molyuskların və suda yaşayan başqa hey- 
vanların artmaq üçün tökdükləri dənşəkilli 
yumurtacıqlar. Kürü tökmək. - ..Balığı tutub 
onların kürüsünü mayalayıb satırlar. H.Zər- 
dabi. // Balığın ərzaq məhsulu kimi işlənən 
dənşəkilli yumurtacıqlarmdan ibarət kütlə. 
Qırmızı balıq kürüsü. 

2. Xırda doğranmış tərəvəz, göyərti və 
s.-dən ibarət yemək. 

KÜRÜLƏMƏ “Kürülomok”don f.is. 

KÜRÜLƏMƏK f. Kürü tökmək. Balıqlar 
küriilədi. 

KÜRÜLÜ sif. Kürüsü olan. Küriilü balıq. 

KÜRÜMƏ “Kürümək”dən f.is. 

KÜRÜMƏK f. 1 . Kürəklə təmizləmək, gö- 
türmək; kürəklə götürüb atmaq. Qarı kürü- 
mək. Tövləni kürümək. Peyini kürümək. — 
[Qumru] dəhlizdən ötəndə xırıltı səsi eşitdi. 
Elə bil damda qar kürüyürdülər. Mir Cəlal. 

2. məc. Rədd etmək, qovmaq, uzaqlaşdır- 
maq. O, yer üzündən silmək, yaxud heç olmaz- 
sa, bu rayondan kürüyüb yerinə keçmək is- 
tədiyi bu adamı belə görəndə təəccüb edir. 

S. Rəhimov. 

KÜRÜNMƏ “Kürünmək”dən/w. 

KÜRÜNMƏK 1 . məcli. Kürəklə təmizlən- 
mək, kürüyüb atılmaq. Küçənin qarı kürünüb. 
Tövlə küründü. 

2. qayıd, dan. Çıxıb getmək, rədd olub get- 
mək. Dur, buradan kürün. 

KÜRÜNTÜ is. Kürünüb yığılmış şeylər 
topası. 

KÜRÜTDÜRMƏ “Kürütdürmək”dən f. is 

KÜRÜTDÜRMƏK icb. Kürək və s. vasitə- 
silə təmizlətmək, kürüyüb atdırmaq. Həyəti 
kürütdürmək. Peyini kürütdürmək. 

KÜRÜTMƏ “Küıütmək”dən f.is. 

KÜRÜTMƏK bax kürütdürmək. Xır- 
manı kiiriitmək. 

KÜRÜTÖKMƏ is. xüs. Balıqların ktirütök- 
mə dövrü və prosesi. 

KÜSDÜM, KÜSDÜMAĞACI is. bot. Pax- 
lalılar fəsiləsindən xırda lələkvari yarpaqlı 
ağac. 



784 




KÜ SDÜMGÜLÜ 



KÜSMƏK 



KÜSDÜMGÜLÜ is. bot. Küsdümağacmın 
gülü. 

KÜ SDÜMOTUKİMİLƏR cəm bot. Küsdü- 
motu və bəzi başqa paxlalı bitkilərin daxil 
olduğu bitki yanmfəsiləsinin adı. 

KÜSDÜRMƏ “Küsdürmək” dən/w. 

KÜSDÜRMƏK t-li. Küsməsinə, inciməsi- 
nə səbəb olmaq; incitmək, ürəyinə toxunmaq, 
qəlbini qırmaq. Dostunu özündən küsdürdü. 
- Rəqibdən kam al indi ; Dərdin yada sal 
indi; Küsdürübsən yarını; Evdə yalqız qal 
indi. (Bayatı). Söylədi: - Camaat, küsdürdük 
sizi; Gərəkdir qalmaya inciklik izi. H.K.Sanılı. 

KÜSƏN bax küsəyən. Küsən payını artı- 
rar. (Məsəl). 

KÜSƏNMƏ “Küsənmək”dən f.is. 

KÜSƏNMƏK f. 1 . Ummaq, gileylənmək, 
giley-güzar etmək, küsən kimi olmaq. Dost 
dostdan küsənən - Nə üçün hamı mənə düş- 
mən gözü ilə baxır, yoldaş leytenant, mənim 
günahım nədir?. . - deyə. Vəli küsənən (f. sif. ) 
bir dost ədası ilə xəbər aldı. M.Hiiseyn. 

2. Qibtə etmək, həsrətini çəkmək. Yaxşı 
geyimə küsəıııııək. - Ataların misalıdır: keçən 
günə gün çatmaz; Ol səbəbdən kiisəııirəm 
əzəlki çağlara mən. Molla Cümə. ..Qız da, 
oğlan da Nəcibəniıı yar-yaraşığına küsəııir. 
Mir Cəlal. 

3. Qürrələnmək, arxayın olmaq, bel bağla- 
maq. Varlılığa küsənən yoxsulluğa tez düşər. 
(Ata. sözü). 

KÜSƏYƏN sif. Tez küsən, hər şeydən in- 
ciyən, küsən; dəymədüşər. Küsəyən qız. Kü- 
səyən uşaq. - [Mehriban xanım] gah şıltaq 
bir qız, gah ceyraııbaxışlı bir gəlin, sonra da 
indiki kimi küsəyən bir uşağa bənzər qcırı şək- 
lində dayanıb dururdu. S. Rəhimov. [Misir] 
ağızdan pərtov, küsəyən idi, söz saxlaya bil- 
məzdi. Ə.Vəliyev. // Obrazlı təşbehlərdə. Bu 
yerlərdə nə istəsən taparsan. Yumşaq tor- 
pağa qanad sərən yemliyi, qazay ağını, .. köl- 
gə və sərinlik sevən çiyələyini, küsəyən bənöv- 
şəııimi deyim?! Mir Cəlal. // Is. mənasında. 
Küsəyənin payını yeyərlər. (Ata. sözü). 

KÜSƏYƏNLİK is. Küsəyən adamın xasiy- 
yəti. 

KÜSKÜ bax küsü. 

KÜSKÜN 1. sif Küsmüş, incik, incimiş, 
narazı. Özünə yoldaşın görüb üsküıı; Bəzi ol- 



muş həyatına küskün. A.Səhhət. Yenə bilməm 
nədir bu küskün hal? Daima həmdəmin dü- 
şüncə, xəyal. H.Cavid. Qız, bu küskün kön- 
lümü; Bircə sənsən güldürən. Ə. Cavad. 

2. bot. bax küsdümağacı. 

küskün-küskün zərf Küsmüş halda, na- 
razı halda, incik-incik (adətən poetik təş- 
behlərdə işlənir). Ay baxar küskiin-küskün.. 
Ə. Cavad. Sən baxarkən mənə bəzən elə 
küskiin-küskün; Oldu can miilkü pərişan 
deməyim, bəs nə deyim? S. Rüstəm. 

KÜSKÜNCƏSİNƏ zərf Küsmüş halda, 
küskün tərzdə, narazı halda, incimiş kimi, 
incikcəsinə. Küsküncəsinə cavab vermək. 

KÜSKÜNLƏŞMƏ “Küskünləşmək”dən 
f.is. 

KÜSKÜNLƏŞMƏK f. Ruhdan düşmək, 
bədbinləşmək; narazı olmaq, incimək. Səməd 
bəlkə də küskiinləşib başladığı işdən soyuyar. 
İ.Hüseynov. 

KÜSKÜNLÜK is. Küsülülük, küsü saxla- 
ma, küsmə; inciklik, narazılıq. Atası ilə anası 
arasında olan küskünlük, ailə həyatında olan 
uyğunsuzluq onda acı təsirlər oyadırdı. 
A.Şaiq. Dedi: — Az-az görünməyim küskün- 
lükdən nişanədir; Dedim: - Bir az açıq da- 
nış, bu sözünün sirri nədir? S.Vurğun. Lakin 
gecə keçdiyini görərkən [Sürəyya] babasına 
qarşı bir küskünlük duyaraq kövrəldi və səs- 
sizcə ağlamağa başladı. Ə.Məmmədxanlı. 

KÜSMƏ “Küsmək”dən f.is. 

KÜSMƏK f 1 . Hər hansı bir səbəbə görə 
birindən (adətən öz yaxın adamından) inci- 
mək, onunla danışmamaq, onu dindirməmək. 
Yoldaşından küsmək. Qonşudan küsmək. - 
[Kərbəlayı ismayıl Zeynəbə:] ..Axırı, heç 
olmasa, götürüb nəçərııikə yazaram ki, filan 
arvad ərindən küsüb. C.Məmmədquluzadə. 
// Ümumiyyətlə, incimək, qəlbi sınmaq, xətri 
qalmaq. Mehribanlıq görməyib bir məhliqa- 
dəıı küsmüşəm; Gündə yüz al eyləyən qəlbi- 
qaradan küsmüşəm. M.P. Vaqif. Bizim bu söz- 
lərimiz bir çox adamların xoşuna gəlmirdi. 
O adamlar bizdən küsürdülər.. Ü.Hacıbəyov. 
[Sultan:] Küsərsən, qulağından çəkib qay- 
tararam və deyərəm: - Dur burada, böyü- 
yün sözünə baxmayan böyiirə-böyürə qalar. 
İ.Hüseynov. 



785 




KÜSTAX 

2. məc. Bədbinləşmək, bədbinliyə qapıl- 
maq. Həyatdan küsmək. Dünyadan küsmək. 

KÜSTAX sif. [/era.] klas. Abır-hörmət bil- 
məyən, özünü tərbiyəsizcə aparan; ədəbsiz, 
tərbiyəsiz, sııtıq, həyasız. 

KÜSTAXLIQ is. klas. Ədəbsizlik, tərbiyə- 
sizlik; ədəbsiz, tərbiyəsiz hərəkət. [Müəllim:] 
Bağışlayın, İskəndər bəy, hərçənd bəndənin 
tərəfindən küstaxlıqdır sizə nəsihət eləmək, 
amma uşaq tayfasına o cür sözləri deməyi- 
niz bir az bicadır. C. Məmmədquluzadə. Xü- 
susən yaşlı və böyük şairlərin iştirak etdiyi bu 
məclisdə bizim şeir oxumağımız kiistaxlıq- 
dır. M.S. Ordubadi. // Sırtıqlıq, həyasızlıq. 

KÜSÜ is. Bir-biri ilə danışmama halı; küs- 
mə. Küsülü qardaş, gəl yükü çataq, yenə kü- 
sümüz küsü. (Məsəl). Artıq yetər, bu nə umu, 
nə küsü; Sal yadına o qayğısız günləri. 
Ə.Cavad. [Fərman Mələyə:] Heç fikir eləmə, 
ömrü boyu cəhənnəmdə yanmaqdansa, ata- 
ananııı bircə aylıq küsüsünə dözmək yaxşıdır. 
M.İbrahimov. □ Küsü saxlamaq (tutmaq, 
bağlamaq) - bir-biri ilə danışmamaq, kü- 
sülü vəziyyəti davam etdirmək, dindirmə- 
mək. Şirvana yol bağlaram; Dərd əlindən 
ağlaram. Yardan kağız almasam; Mən də 
küsü şaxlaram. (Bayatı). 

KÜSÜLÜ sif. Küsmüş, incimiş, küsü 
saxlayan. Küsülü (z.) qalmaq. - Gah küsülü 
olub, gahi barışıb; Bir saat keçməmiş ara 
qarışıb. Q.Zakir. [Ağa Kərim:] Mən bir 
cüzvi işdən ötrü [Ağa Salmanla] küsülüyəm. 
M.F.Axundzadə. Leyk gəl indi biz əyri 
oturaq, düz danışaq; Elə bil küsülü idik, gəl 
təzədən bir barışaq. S.Ə.Şirvani. □ Küsülü 
kimi - sanki bir-birindən küsmüş, bir-birini 
dindirməyən adamlar kimi. Dostlar bir-iki 
dəqiqə susub, küsülü kimi ayrı-ayrı səmtə 
baxdılar. M.Flüseyn. Küsülü kimi hərə öz 
aləminə dalmış, öz fikri ilə məşğuldu. 
M.İbrahimov. 

KÜSÜLÜLÜK is. Bir-biri ilə danışmama, 
bir-birindən küsmə vəziyyəti. Küsülülüyü- 
müz öz yolu ilə, dost, eşitmişəm otaq axtarır- 
san, gəl səni bir xeyirli yerə calayım. Mir Cəlal. 
Hə, nə var, küsülülüyün keçdimi? Q. İlkin. 

KÜSÜŞMƏ “Küsüşmək”dən fiis. 

KÜSÜŞMƏK qarş. Bir-birindən küsmək. 
Xatırında varım, hərdən küsüşüb; Deyərdin: 
- Danışma, dindirmə məni! R.Rza. 



KÜT 

KÜŞ is. İti qısqırtmaq üçün çıxarılan səs. 
( İskəndər qapıya tərəf gedib): kiiş, küş, kiiş; 
xa... xa... xa...; küş, küş, küş... iti muşqurur. 
C .Məmmədquluzadə. 

KÜŞDƏRƏ is. məh. Ağacın içini ovub çı- 
xarmaq üçün alət. 

K Ü Ş I)Ə R Ə I. Ə VI Ə /. is . “Küşdərələmək”- 
dən f. məh. 

KÜŞDƏRƏLƏMƏK Ağacın içini ovub 
çıxarmaq. 

KÜ ŞKÜRMƏK bax küşkürtmək. Axırda 
da görürük ki, əcnəbilərin uşaqları məktəb- 
lərdə oxuyanda, bizimkilər küçələrdə iti küş- 
kürürlər dəıyişlərin üstünə. C.Məmmədqu- 
luzadə. 

KÜŞKÜRTMƏ “ K üşk ürtmok ” dən /.' is. 

KÜŞKÜRTMƏK f. İti bir başqasının üstü- 
nə saldırmaq; qısqırtmaq. [Nazlı:] Vallah, 
dadaş, ağam gələndə deyəcəyəm ki, dadaşım 
iti küşkürdürdü adamların üstünə. C. Məm- 
mədquluzadə. 

KÜŞ-KÜŞ təql. Uşağı yatırtmaq üçün çı- 
xarılan səs. Küş-küş etmək - uşağı yatırt- 
maq üçün “küş-küş” deyə oxşamaq. Ana 
körpəni küş-küş edib yatırtdı. 

KÜŞTÜ is. [fars .] 1. köhn. Güləşmə, qur- 
şaq yapışma. Qara pəhləvan gəlib ərəb pəh- 
ləvana əl verdi. Onda ara açıldı, küştü baş- 
landı. “Koroğlu”. Meydan sulandı, süpürüldü, 
küştü başlandı. (Nağıl). □ Küştü tutmaq - 
güləşmək, qurşaq yapışmaq. ..Meydana pəh- 
ləvanlar çıxıb küştü tutarlar. C. Məmməd- 
quluzadə. 

2. Bax küşültü. 

KÜŞÜLDƏMƏ “Küşüldəmək”dən /;'s. 

KÜŞÜLDƏMƏK f. Küşültü səsi çıxarmaq. 
Dalğalar küşüldəyərək özünü buruğun də- 
mir sütunlarına çırpıb geri qayıtdıqca, dörd 
yandan hiicuma keçdikcə [Flüseynağa] ürə- 
yində Sərdarovu söyürdü. M.İbrahimov. 

KÜŞÜLTÜ is. Gəlib-qayıdan dalğaların 
güclü hərəkətindən hasil olan səs. 

KÜT 1 sif. 1 . Kəsməyən, iti olmayan, kəsə- 
ri olmayan. Küt bıçaq. Küt balta. - [Qulu:] 
Bu elə kütdür ki, heç yer də qazmaz. 
S.S.Axundov. Qurd .. dişlərilə onu küt kəl- 
bətin kimi sıxıb qançır etmişdi. M. Rzaqulu- 
zadə. 

2. məc. Kütbeyin, gec başa düşən, zehin- 
siz, dərrakəsiz, fərasətsiz, qanmaz, qavrama 



786 




KÜT 

qabiliyyətindən məhrum. Küt adam. - Yaman 
qonşu, küt oğul; Qov vanından, xətadır. (Ata. 
sözü). O küt miinəqqidi bir salın başa ; Öm- 
ründə bir dəfə qoy adam olsun! M. Rahim. 
// Is. mənasında. Kütün biridir. 

3. Bax boğuq 2-ci mənada. Küt tüfəng 
səsi. - ..Ayaq üstündə çürümüş iri ağacın 
yıxılmasına bənzər küt bir xırıltı eşidildi. 
B. Bayramov. Küt bir güllə səsi eşidildi. 
İ. Hüseynov. 

4. məc. Kəskin olmayan, o qədər də hiss 
edilməyən (ağrı, sancı və s. haqqında). [Xan] 
alnında küt bir sancı duydu, başı gicəldi. 
M. Rzaquluzadə. [Bəhlul:] Özümdən asılı ol- 
mayaraq, ürəyimdə küt bir ağrı hiss eləyir- 
dim. B. Bayramov. 

5. məc. İfadəsiz, mənasız, heç bir şey ifadə 
etməyən. Küt nəzər. - Hacının gözündə küt 
və vahimə ilə dolu bir ifadə hakim idi. 
M.İbrahimov. Bu küt baxışlı, yekəpər bir oğ- 
lan idi. H.Seyidbəyli. 

0 Küt bucaq - həndəsədə: düz bucaqdan 
böyük bucaq. 

KÜT 2 is. Təndirin divarından düşüb od və 
ya kül üstündə bişən yöndəmsiz çörək. Küt- 
ləri təndirdən çıxarmaq. Kütün külünü təmiz- 
ləmək. - It haradan aldı iki kütü, birini yesin, 
birini də başının altına qoysun. (Ata. sözü). 
□ Küt getmək - təndirin divarından qopub 
od və ya kül üstünə düşmək. Çörəklər küt 
getdi. 

0 Küt getmək məc. - Yorğunluqdan tez 
və bərk yatmaq, yuxulamaq. Uşaqlar küt get- 
dilər. 

KÜTBAŞ sif. Küt, ağılsız, gecqanan; küt- 
beyin. Kütbaş adam. 

KÜTBAŞLIQ is. Kütlük, fəhmsizlik, anlaq- 
sızlıq; kütbeyinlik. 

KÜTBEYİN bax kütbaş. Kimisi avam 
olur; kütbeyin, cahil olur; Kimi əlli-ayaqlı; 
hay-haray, paxıl olur. R.Rza. 

KÜTBEYİNLİK bax kütbaşlıq. 

KÜTBUCAQ(LI) sif. riyaz. 90°-dən böyük 
olan bucaq. 

KÜTLƏ is. [ər.] Mexanikanın əsas kəmiy- 
yətlərindən biri - bir cisimdə olan maddə- 
nin miqdarını ölçən əsas kəmiyyət; cismin, 
ona təsir edən qüvvəyə nisbətlə inersiyalı- 
lığm ölçüsü. 



KÜTLƏŞDİRMƏK 

2. tex. Formasız, xəmirvari qatı və ya ya- 
rımqatı maddə. Yapışqan kütləsi. Yaşılımtıl 
qatı kütlə. Ağac kütləsi (kağız hazırlamaq 
üçün yarımfabrikat). - Nəmli qatışığa .. şam 
yağı əlavə edib, kütlə hazırlayırlar. R.Əliyev. 

3. Böyük parça, kom, yığın, qalaq. [Muz- 
dur] ..kağız ..yüzlük dəstəsini kütləsilə əlinə 
aldı. S.Qənizadə. Faydalı qazıntıların bəzi- 
ləri böyük kütlələr şəklində, bəziləri ayrı-ayrı 
damarlar, səpələnti və sairə şəkildə tapılır. 
M. Qaşqay. 

4. Əhalinin, xalqın böyük bir topluluğu; 
əhalinin, zəhmətkeşlərin geniş dairələri; 
camaat. Kütlənin tələbi {iradəsi). - [Almaz:] 
Kütləyə əsaslanmayan hər bir təşəbbüs ölü- 
mə məhkumdur. C. Cabbarlı. Ey geniş kütlə- 
nin acısı, şərbəti; Alovlu sənəti! M. Müşfiq. 
Kütlədə qəbiristan sükutu davam edirdi. 
H.Nəzərli. // Ümumiyyətlə, camaat, xalq, 
əhali, böyük izdiham. Kütləyə müraciət etmək. 

- Musa kişi maraqla kütlənin içərisinə gir- 
mək istəyən Firidunu qarşıladı. M.İbrahimov. 
// Müəyyən xüsusiyyətlərinə görə birləşən 
adamlar qrupu; zümrə. Tələbə kütləsi. Ziyalı 
kütləsi. - Geniş oxucu kütləsi böyük satiriki 
"Molla Nəsrəddin ” adı ilə tanımağa başladı. 
M.İbrahimov. Böyük bir yarımdairə halında 
toplaşmış iştirakçı və tamaşaçılar kütləsinin 
mərkəzində bir masa qoyulmuşdu. M. Rza- 
quluzadə. 

KÜTLƏLİ sif Kütləsi olan; tutumlu. 
KÜTLƏNDİRİLMƏ “Kütləndirilmək”dən 

fis. 

KÜTLƏNDİRİLMƏK bax kütləşdirilmək. 
KÜTLƏNDİRMƏ “Kütlondrnnək”dən/.7.s. 
KÜTLƏNDİRMƏKbax kütləşdirmək. 
KÜTLƏNMƏ “Kütlənmək”dən/;'s. 
KÜTLƏNMƏK bax kütləşmək. 
KÜTLƏŞDİRİLMƏ “Kütləşdirilmək” dən 
fis. 

KÜTLƏŞDİRİLMƏK məcli. 1 . Küt hala sa- 
lınmaq, kəsəri azaldılmaq; korşaldılmaq. 

2. məc. Həssaslığı, qavrama qabiliyyəti 
azaldılmaq. 

KÜTLƏŞDİRMƏ “Kütləşdirmək” dən fis. 
KÜTLƏŞDİRMƏK/ 1. Küt hala salmaq, 
kəsməz hala salmaq, kəsərini azaltmaq. 
Bıçağı kütləşdirmək. Qayçını kütləşdirmək. 

- Dostlar! Kütləşdirməyək döyüş yarağını. 

S. Rüstəm. 



787 




KÜTLƏŞMƏ 

2. məc. Həssaslığını, qavrama qabiliyyə- 
tini, dərrakəsini azaltmaq, zəiflətmək; küt 
eləmək. Beynini kütləşdirmək. - [İngilislər] 
kütlənin siyasi şüurunu kütləşdirməyə səy 
edərək ..mövhumat və bidətləri canlandırır- 
dılar. M.S. Ordubadi. 

KÜTLƏŞMƏ “Kütləşmək”dən (is. 

KÜTLƏŞMƏK / 1. Küt olmaq, kəsməz 
hala gəlmək, kəsəri azalmaq; korşalmaq. 
Balta kütləşib. Bıçaq kütləşib - Baxma rəfiqə, 
qohum, qardaşa; Kütləşib, ülgüclərini çək 
daşa! Ə.Nəzmi. Neçə vaxtdı ki, Gövhər qiy- 
nıəkeşi işlətmirdi .. qiyməkeş yaman kütləş- 
mişdi. H.Seyidbəyli. 

2. məc. Həssaslığını itirmək, qavramaq 
qabiliyyətini, dərrakəsini itirmək. Hafizəsi 
kütləşmək. - Nəhayət, yorulur, kütləşir başı; 
Dönüb kölgələnir məyus baxışı. S. Vurğun. 
// Keyimək, keyləşmək. Soyuqda dayanmaq- 
dan kütləşmiş Ələmdar balkonun qabağına 
yeriyib, əlini qulağına gətirdi.. S. Rəhimov. 

3. məc. Azalmaq, zəifləmək, hissedilməz 
hala gəlmək. Getdikcə “alo, alo” səsləri 
çoxalır. Mehribanın ürəyindəki ağrı kütlə- 
şirdi. H.Seyidbəyli. 

KÜTLƏVİ sif. [ər.] 1. Geniş xalq kütləsi- 
nin, yaxud çoxlu adamın iştirakı ilə olan. 
Kütləvi fəhlə hərəkatı. Sülh tərəfdarlarının 
kütləvi hərəkatı. П Kütlənin iştirakı ilə olan, 
çox adam tərəfindən görülən. Kütləvi səhnə. 
Kütləvi gəzinti. - İndi böyük və geniş foyedə 
ağır və yeknəsəq addımlarla kütləvi bir vals 
oynanırdı. S.Hüseyn. Slavyanlar İtaliya faşist- 
lərindən intiqam almaq üçün kütləvi surətdə 
partizan dəstələrinə qaçırdılar. S.Vəliyev. 
// Tək-tək adam tərəfindən deyil, bir çoxları 
tərəfindən edilən, göstərilən; kütləyə xas olan. 

2. Kütlə üçün, çox, külli miqdarda, geniş 
miqyasda. Kitab kütləvi tirajla buraxılmışdır. 

3. Geniş kütlə üçün görülən, xalq üçün 
edilən. Keçən gün seçkiqabağı məni seçici- 
lər arasında kütləvi iş aparmaq üçün Xıdır- 
Iıya göndərdilər. S. Rəhman. // Geniş kütlə 
üçün, çoxlu adam üçün olan. Kütləvi kitab- 
xana. Kütləvi nəğmələr. 

KÜTLƏVİLƏŞDİRİLMƏ “Kütləviləşdiril- 
mok”don fis. 

KÜTLƏVİLƏŞDİRİLMƏK тәсһ. Kütləvi 
xarakter verilmək, bütün kütləyə aid edilmək; 
populyarlaşdırılmaq. 



KÜY 

KÜTLƏVİLƏŞDİRMƏ “Kütləviləşdir- 
mək”dən fis. 

KÜTLƏVİLƏŞDİRMƏK icb. Kütləvi xa- 
rakter vermək, bütün kütləyə aid etmək, küt- 
ləvi etmək; populyarlaşdırmaq. 

KÜTLƏVİLƏŞMƏ "Kütləviləşmək”dən 
fis. 

KÜTLƏVİLƏŞMƏK f. Kütləvi mahiyyət 
almaq, bütün kütləyə aid olmaq, kütləvi ol- 
maq; populyarlaşmaq. 

KÜTLƏVİLİK is. Kütləvi mahiyyət daşı- 
ma, kütləvi olma, bütün kütləyə aid olma; 
populyarlıq. Ədəbiyyatın kütləviliyi. Maari- 
fin kütləviliyi. 

KÜTLÜK is. 1 . Küt şeyin hal və keyfiy- 
yəti. Bıçağın kütlüyü. Qayçı kütlükdən kəsmir. 

2. məc. Həssaslığın, qavrama və idrak qa- 
biliyyətinin olmadığı hal. Beyninin kütlü- 
yündən dərs başına girmir. II məc. Bacarıq- 
sızlıq, qabiliyyətsizlik, dərrakəsizlik, qan- 
mazlıq. [Vəznəli kişi] ona görə məyus idi 
ki, qubernator qatilin dünənə qədər kənddə 
gəzdiyini, bizim kütlüyümüzdən istifadə ilə 
aradan çıxdığım eşitsə, əlbəttə .. deməyə- 
çəkidi). Mir Cəlal. ..Potaboy adamın fəaliy- 
yətsizliyi, kütlüyü Səmədi dəhşətə gətirirdi. 
İ.Hüseynov. 

KÜTTƏLƏMƏ “Küttələmək’’dən fis. 

KÜTTƏLƏMƏK dan. bax kütləmək. 

Kağızları küttələmək. - [Muzdur] əli əsə- 
əsə yüzlükləri bir-birinin üstünə kiittələyib 
öz kağızına bağladı. S.Qənizadə. 

KÜTÜB [ər. “kitab” söz. cəmi] klas. Ki- 
tablar. Dəxi o qədər şüuru yoxdur anlasın ki, 
hüsııi-xətt əlzəııı şey deyil və daş basmaxa- 
ııasında kütiib qələt basılır və girənbəha olur. 
M.F.Axundzadə. 

KÜTÜBXANA klas. bax kitabxana. 
Mümkün olsaydı da yurdumdakı meyxanə- 
ləri; Həp kütübxanə yapardım. H. Cavid. 

KÜTÜBXANAÇI klas. bax kitabxanaçı. 

KÜTÜM is. zool. Çəkikimilər fəsiləsindən 
vətəgə balığı, ziyad balığı. 

KÜVET is. [fr.\ Metaldan və ya plastik 
materialdan düzbucaqlı qab. 

KÜY is. 1. Qalmaqal, səs-küy; dalaşan, 
vuruşan, çaxnaşmaya düşən adamların çıxar- 
dığı səs. Nə gurultu, nə küy, nə səs vardır; 
Bir neçə ruhsuz qəfəs vardır. A. Səhhət. [Hacı 



788 




KÜYÇÜ 

Mehdi:] Səsiniz, küyünüz qonum-qonşunu az 
qalıb köçürtsün. Ə.Haqverdiyev. Körpüdə 
izdiham çox idi. Buranın özünə məxsus səs 
və küyü ilə bir gecikmiş paroxodu yola sa- 
lırdılar. T.Ş. Simurq. □ Küy basmaq - səs- 
küy düşmək, qarışıqlıq baş vermək. Həyəti 
küy basdı. - Otağı küy basdı. M.Hüseyn. Küy 
düşmək - səs-küy düşmək, həyəcan-təlaş 
düşmək, şayiə yayılmaq, həyəcanlı xəbər 
yayılmaq. Səhər Səriyyə xəbər gətirdi ki, 
kəndə yaman küy düşüb. İ. Əfəndiyev. Küy 
salmaq - səs-küy salmaq, qışqırıq qoparmaq, 
qalmaqal salmaq. Küyə düşmək - 1) bir 
şayiə, xəbər və s.-dən həyəcanlanmaq, çax- 
naşmaya düşmək, əl-ayağa düşmək; 2) baş- 
qalarına baxaraq təsirə düşmək, onlar kiıııi 
hərəkət etmək. [Telli:] Bəsdir küyə düşüb o 
qəndil ağaclarından əkdik. Ə.Məmmədxanlı. 
Küyə salmaq - bir sözü, işi, xəbəri yaymaq, 
aləmə bildirmək. [Əşrəf bəy:] Heç küyə sal- 
ma, qoy gəlsin, görək nə xəbərdir. N.Vəzirov. 
[Kəndli:] ..Belə xəbəri küyə salmaq yaxşı 
deyil. Ə.Əbülhəsən. 

2. Hay-küy altında gizlədilən fırıldaq, 
yalan. Onun küyünə inanmayın. — Bu zaman 
heç birisi açılışıb o birisinin küyünün üstü- 
nü vurmadı. S. Rəhimov. 

3. dilç. Sədanın iştirakı olmadan ağız boş- 
luğunda yaranan danışıq səsi ( səda qarşılığı). 

KÜYÇÜ sif. 1 . Hay-küyçü, qara-qışqırıqçı, 
küy salan; bir işi, xəbəri şişirdən. Küvçü 
uşaq. - [Sirat:] [Veysi] mən heç belə küvçü 
bilməzdim! Ə.Əbülhəsən. 

2. Gopçu, yalançı. [Xanlar] Ovçu tayfası 
elə küyçii olur, - deyə, anasının boynunu 
qucaqladı. S. Rəhimov. 

KÜYÇÜLbax küyçü. 

KÜYÇÜLÜK is. Küy salma, qara-qışqırıq 
salma, bir iş, hadisə və s.-ni həddindən ar- 
tıq şişirtmə xasiyyəti. Mən o kəndin küıyçü- 
lüvünii çoxdan bilirəm. Mir Cəlal. 

KÜYÇÜLLÜK bax küyçülük. 

KÜY-KƏLƏKÇİ is. Küy-kələk salan; qal- 
maqalçı, hay-küyçü, tez təşvişə düşən adam. 
[Sirat:] Çimnaz xala, yaxşı ki Veys də bir-iki 
günə gedəcək, ona hələ bir şey deməyin! O 
bir az kiiy-kələkçidir. Ə.Əbülhəsən. 

KÜY-QALMAQAL, KÜY-KƏLƏK is. 
1 . Hay-küy, səs-küy, qalmaqal: qarışıqlıq, 
araqarışma. [Minbaşı:] Hərgah mənim inıta- 



KÜZLƏMƏ 

һатта etibarın varsa, artıq küy-qalmaqal la- 
zını deyil N.Vəzirov. Küy-kələk, bağırtı hədə 
və söyüş səsləri ətrafa yayıldı. P.Makulu. 
□ Küy-qalmaqal (küy-kələk) salmaq - 
səs-küy salmaq, hay-küy salmaq. [Heydər 
bəy:] Gərək bir dörd verst aşağıda kiiy- 
qalmaqal salaq, qazcıqlar tamam aşağı en- 
sinlər. M.F.Axundzadə. 

2. Küy-kələklə şəklində zərf- hay-küylə, 
səs salaraq, həyəcan içində. Küy-kələklə iş 
görmək. - Babacan küy-kələklə içəri girdi. 
Ə.Əbülhəsən. 

KÜYLƏMƏ “Küyləmək”dən f.is. 

KÜYLƏMƏK/ Bir işi, xəbəri, hadisəni 
və s. həddindən artıq şişirtmək, küy salmaq. 
[Şeyda:] Ay Mehralı dayı, o qədər də küyləmə. 
Mən nə böyük iş görmüşəm ki? S. Rəhman. 

KÜYLƏŞMƏ “Küyləşmək”dən/w. 

KÜYLƏŞMƏK qarş. Səs-küy salmaq, 
qara-qışqırıq qoparmaq, hay-küy salmaq 
(çoxları haqqında). [Rəşid:] Ana! Bu camaat 
niyə kiivləşir, yoxsa bizi öldürəcəklər? Ə.Haq- 
verdiyev. 

KÜYLÜ: küylü samit dilç. - əmələ gəl- 
məsində küyün üstünlük təşkil etdiyi samit. 

KÜYÜL is. məh. Dəstə, toplu (balıq, həşə- 
rat və s. haqqında). Arı küyülü. 

KÜYÜLDƏMƏ “Küyüldəmək”dən f.is. 

KÜYÜLDƏMƏK/ Boğuq, küylü səs çı- 
xarmaq. Meşə küyiildəyir. 

KÜYÜLDƏŞMƏ “Küyüldəşmək”dən f.is. 

KÜYÜLDƏŞMƏK bax küyüldəmək. Kü- 
yiildəşir dağlar, meşələr, dərə; Dəyir bir- 
birinə qapı, pəncərə. H.K.Sanılı. 

KÜYÜLTÜ is. Gurultu, səs, küy. Avtoma- 
şının küyültüsü. 

KÜYÜLTÜLÜ sif. Küyültülü, küyü olan. 
Ətraf o qədər sakit idi ki, uzaqlardan gələn 
tramvayın küyültülü səsi aydın eşidilirdi. 
M.Hüseyn. 

KÜZ 1 is. Quzu saxlamaq üçün ensiz, uzun 
alçaq tikili. Küzü təmizləmək. Küzləri qay- 
daya salmaq. - Əhməd küzə girib iki-üç quzu 
və oğlağın leşini bayıra çıxartdı.. Ə.Vəliyev. 

KÜZ 2 is. Əkin yerini hissələrə bölmək 
üçün cüt və ya kotanla açılan şırım. Çəkilmiş 
küz yarıdan keçməmiş göy üzünü .. ağ bu- 
ludlar alır, hava isə bozarırdı. S.Rəhimov. 

KÜZGƏL is. məh. Çiy kərpic qəlibi. 

KÜZLƏMƏ “Küzləmək”dən f.is. 



789 




KÜZLƏMƏK 



KVOTA 



KÜZLƏMƏK/ Kotanla, cütlə əkin yerin- 
də şırım açmaq. Yeri küzləmək. 

KÜZLÜ sif. Kotanla, cütlə şırım açılmış, 
küzü olan (bax küz 2 ). Küzlü tarla. 

KVADRANT [lat.] riyaz. Dairənin dörddə 
bir hissəsi. 

KVADRAT [lat.] 1. riyaz. Dörd tərəfi bə- 
rabər düzbucaq. // Kvadrat şəklində olan şey; 
çargül. Kvadrat kərpic. - Qarovulçu, kvadrat 
şəkilli bir taxta ilə yeraltı daxmanın qapısını 
bağlayır. M. İbrahimov. 

2. riyaz. Ədədin öz-özünə hasili. Kvadrat 
tənlik. Kvadrata yüksəltmək. 

3. Mətbəə işində: naborun, klişenin və 
s.-nin ölçüsünü müəyyən etmək üçün isti- 
fadə olunan ölçü vahidi. Kvadrat 48 punkta 
bərabərdir. //Naborda boş yerləri doldurmaq 
üçün xüsusi mətbəə materialı. □ Kvadrat 
mötərizə - [ ] şəklində olan mötərizə. 

0 Kvadrat-yuva üsulu k.t. - tarlaçılıqda 
mütərəqqi əkin üsullarından biri. [Sultan:] 
Bu qırx hektarı kvadrat-yuva üsulu ilə əkə- 
cəyik. M. İbrahimov. 

KVADRATURA [lat. quadratus-dan] 
Kvadrat vahidlərlə (metr və s. ilə) hesabla- 
nan sahənin ölçüsü. Otağın ( mənzilin ) kvad- 
raturası. 

0 Dairənin kvadraturası riyaz. - müadil 
kvadrata çevrilmiş dairənin sahəsi. 

KVANT [lat. quantum] Fizika və kimya- 
da hər hansı bir enerjinin ən kiçik miqdarı. 
işıq enerjisinin kvantı. 

KVARS [alm.] 1. Kristallar, yaxud başdan- 
başa kristal kütlələr halında təsadüf edilən 
rəngsiz mineral-silisium oksidi. Kvars sü- 
xurları. Kvars kristalları. 

2. dan. Təbabətdə tətbiq edilən kvars 
lampası ilə şüalandırma. □ Kvars lampası 
- ultrabənövşəyi şüalar almaq üçün kvars- 
dan düzəldilmiş və içinə civə buxarı doldu- 
rulmuş uzunsov, kiçik boru şəklində elek- 
trik lampası (təbabətdə, kənd təsərrüfatında 
və s.-də tətbiq olunur). 

KVARSLI sif. Tərkibində kvars olan, kvars- 
la qatışığı olan. Kvarslı şüşə. Kvarslı qum. 

KVÄRTA [lat.] mus. Diatonik qammada 
dördüncü pillə. // Həmin pillə ilə birinci pillə 
arasındakı interval. 



KVARTÄL [alm. əsli lat.] 1. İlin dörddə 
biri; üçaylıq, rüb. Kvartal planı. İlin birinci 
kvartalı. ikinci kvartalın hesabatı. 

2. köhıı. 1862-ci ilə qədər Rusiyada: şəhə- 
rin bir məhəlləsinin polis idarəsi, polis şö- 
bəsi. □ Kvartal nəzarətçisi - çar Rusiya- 
sında: məhəlləyə baxan polis məmuru. 
// Keçmişdə canlı dildə səhv olaraq “polis 
nəfəri, polis məmuru” mənasında da işlən- 
mişdir. Dolanır bazarı darğa, kvartal ; Dö- 
yülür sifətlər, yolunur saqqal. Q.Zakir. Nə 
pristav, nə köməkçi, nə kvartal, nə qazaq; 
Hamısı qurd kimi soymaqlığa xalqı ki, qoçaq; 
Məsləhətçin eləyiblər neçə əşxası qaçaq. 
S.Ə.Şirvani. 

3. xiis. Meşənin, tarlanın, üzümlüyün və 
s.-nin kvadrat şəklində bölündüyü sahələr- 
dən biri. 

KVARTET [ital. əsli lat.] 1. Dörd musiqi 
aləti və ya dörd səs üçün yazılmış musiqi 
əsəri. 

2. Müvafiq musiqi əsərlərini ifa etmək 
üçün dörd nəfərdən ibarət musiqiçi dəstəsi. 
Vokal kvarteti. Simli kvartet. - İştirak edən- 
lərin sayından asılı olaraq, hər bir belə an- 
samblın öz adı var: iki nəfər oxuduqda - 
duet, üç nəfər - terset və ya trio, dörd nəfər 
- kvartet və i. a. Ə.Bədəlbəyli. 

KVAS [/-ıw.] Çörəkdən, undan və s.-dən 
hazırlanan turşməzə içki. Kvas istehsalı. 
Çörək kvası. Soyuq kvas. 

KVASÇI is. Kvas hazırlayan, ya satan 
adam. 

KVİNTA [lat. quinta] 1. mus. Diatonik 
qammada beşinci pillə. // Həmin pillə ilə 
birinci pillə arasındakı interval. 

2. Bəzi musiqi alətlərində ən yüksək sim. 

KVİNTET [ital. əsli lat.] mus. 1. Beş mu- 
siqi aləti və ya beş səs üçün yazılmış musiqi 
əsəri. 

2. Müvafiq musiqi əsərlərini ifa etmək 
üçün beş nəfərdən ibarət musiqiçi dəstəsi. 

KVİT \fr.] Baş-başa, heç-heçə. □ Kvit 
olmaq - hesablaşmaq, üzülüşmək; baş-başa, 
əl-ələ olmaq. 

KVORUM is. [lat.] Yetərsay, yetərsəs. 

KVOTA is. [lat.] Hissə, norma, pay. 



790 




MÜNDƏRİCAT 



Ee 

Əə 

Ff 

Gg 

Hh 

Xx 

İi 

Јј 

Kk 



. . .5 
. .53 
.169 
.213 
.318 
.413 
.491 
.623 
.625 



791 




Buraxılışa məsul: Əziz Giiləliyev 

Texniki redaktor: Rövşən Ağayev 

Kompyuter səhifələyicisi: Rəvan Mürsəlov 

Korrektorlar: Pərinaz Musaqızı 

Fəridə Səmədova 



Yığılmağa verilmişdir 08.07.2005. Çapa imzalanmışdır 31.07.2006. 
Formatı 60x90 7 16 . Fiziki çap vərəqi 49,5. Ofset çap üsulu. 
Tirajı 25000. Sifariş 172. 

DÜST 5773-90, DÜST 4.482-87 




Tel/Fax:447 75 04, Tel.: 447 75 05 



Kitab “CBS-PP” MMC mətbəəsində çap olunmuşdur. 
Bakı, Şərifzadə küçəsi, 3.