Wys bron van Plant

{{Outomatiese taksoboks
| color = lichtgroen
| name = Plante
| fossil_range = 
| image = Diversity of plants (Streptophyta) version 2.png
| image_width = 250px
| image_caption =
| taxon = Plantae
| authority = ''sensu'' Copeland, 1956
| display_parents = 3
| subdivision_ranks = Superdivisies
| subdivision =
* [[Chlorokybophyta]]
* [[Mesostigmatophyta]]
* [[Spirotaenia]]
* '''Chlorobionta''' <small>Kenrick & Crane 1997</small>
** [[Chlorophyta]]
* '''[[Streptobionta]]''' <small>Kenrick & Crane 1997</small>
** [[Klebsormidiophyceae]]
** [[Charophyta]]
** [[Chaetosphaeridiales]]
** [[Coleochaetophyta]]
** [[Zygnematophyta]]
** [[Embryophyta]] <small>Engler, 1892</small>
*** [[Marchantiophyta]]
*** [[Bryophyta]]
*** [[Anthocerotophyta]]
*** †[[Horneophyta]]
*** †[[Aglaophyta]]
*** [[Tracheophyta]]
| synonyms = * [[Viridiplantae]] <small>Cavalier-Smith 1981</small><ref name=CavalierSmith1981>{{cite journal |first=T. |last=Cavalier-Smith|year=1981|title=Eukaryote kingdoms: Seven or nine?|journal=BioSystems|volume=14|issue=3–4|pages=461–481|doi=10.1016/0303-2647(81)90050-2|pmid=7337818}}</ref>
* Chlorobionta <small>Jeffrey 1982, emend. Bremer 1985, emend. Lewis and McCourt 2004</small><ref name=LewisMcCourt>{{cite journal|last1=Lewis|first1=L.A.|first2=R.M.|last2=McCourt|year=2004|title=Green algae and the origin of land plants|journal=American Journal of Botany|volume=91|issue=10|pages=1535–1556|doi=10.3732/ajb.91.10.1535|pmid=21652308}}</ref>
* Chlorobiota <small>Kenrick and Crane 1997</small><ref name=KenrickCrane1997>{{cite book |last1=Kenrick|first1=Paul|last2=Crane|first2=Peter R.|date=1997|title=The origin and early diversification of land plants: A cladistic study|location=Washington, D.C.|publisher=Smithsonian Institution Press|isbn=978-1-56098-730-7}}</ref>
* Chloroplastida <small>Adl et al., 2005 </small><ref name=Adl>{{cite journal|authors=Adl, S.M.|year=2005|title=The new higher level classification of eukaryotes with emphasis on the taxonomy of protists|journal=The Journal of Eukaryotic Microbiology|volume= 52| issue=5|pages=399–451|doi=10.1111/j.1550-7408.2005.00053.x |display-authors=etal|pmid=16248873|s2cid=8060916|doi-access=free}}</ref>
* Phyta <small>Barkley 1939</small> emend. <small>Holt & Uidica 2007</small>
* Cormophyta <small>Endlicher, 1836</small>
* Cormobionta <small>Rothmaler, 1948</small>
* Euplanta <small>Barkley, 1949</small>
* Telomobionta <small>Takhtajan, 1964</small>
* Embryobionta <small>Cronquist et al., 1966</small>
* Metaphyta <small>Whittaker, 1969</small>
}}

'''Plante''' is hoofsaaklik meersellige, [[Fotosintese|fotosintetiese]] [[eukariote]] van die [[Koninkryk (biologie)|koninkryk]] '''Plantae'''. Dit bestaan uit meer as 300&nbsp;000 [[spesie]]s, wat [[organisme]]s insluit soos [[boom|bome]], [[blom]]me, [[kruie]] en [[varing]]s. 

[[Lêer:fern.jpg|duimnael|links|''Adiantum pedatum'' ('n [[varing]]).]]
[[Aristoteles]] het alle lewende dinge in twee groepe ingedeel: "plante", wat gewoonlik nie beweeg of orgaansintuie het nie, en "[[dier]]e", wat wel beweeg en sintuie het. Alle [[alge]] en [[swam]]me is dus ook as plante beskou. [[Joseph Priestley]] het 21 eeue later die rol van plante by die asemhaling en die uitwisseling van die gasse [[suurstof]] en [[koolstofdioksied]] bestudeer. Dit is sedertdien duidelik dat plante se belangrikste kenmerk is dat hulle die vermoë het om [[energie]] van [[sonlig]] vir [[fotosintese]] te benut.<ref>{{cite web |url=https://innominatesociety.com/Articles/The%20History%20of%20the%20Study%20of%20Respiration.htm |title=innominatesociety |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20171228013934/https://innominatesociety.com/Articles/The%20History%20of%20the%20Study%20of%20Respiration.htm |archive-date=28 Desember 2017 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=12 Julie 2017 }}</ref> Moderne klassifikasies sluit die swamme en sommige van die alge uit, sowel as die [[prokariote]] (die [[Archaea]] en [[Bakterie|bakterieë]]). Die [[klade]] [[Viridiplantae]] ([[Latyn]] vir "groen plante") sluit die [[bedeksadiges]], [[naaldbome]] en ander [[naaksadiges]], [[varing]]s en hulle verwante, [[horingblad]], [[lewermos]]se, [[mos]]se en die [[Groenwier|groenalge]] in, maar sluit die [[Rooiwier|rooi-]] en [[Bruinwier|bruinalge]] uit.

Groen plante verkry die meeste van hulle energie van sonlig deur fotosintese deurdat primêre [[chloroplas]]te verkry word uit [[endosimbiose]] met [[Sianobakterie|sianobakterieë]]. Hulle chloroplaste bevat [[chlorofil]] a en b, wat hulle hulle groen kleur gee. Sommige plante is [[parasiet]]e en het die vermoë verloor om normale hoeveelhede chlorofil te vervaardig of te fotosintetiseer. Plante word gekenmerk deur seksuele [[voortplanting]] en [[generasiewisseling]], hoewel aseksuele voortplanting ook algemeen is.

Tussen 260&nbsp;000 en 290&nbsp;000 van die sowat 320&nbsp;000 plantspesies vervaardig [[Saad|sade]].<ref name="IUCNdata">{{cite web |title= Numbers of threatened species by major groups of organisms (1996–2010) |publisher= International Union for Conservation of Nature |date= 11 Maart 2010 |url= https://www.iucnredlist.org/documents/summarystatistics/2010_1RL_Stats_Table_1.pdf |access-date= 27 April 2011 |archive-url= https://web.archive.org/web/20110721034312/https://www.iucnredlist.org/documents/summarystatistics/2010_1RL_Stats_Table_1.pdf |archive-date= 21 Julie 2011 }}</ref> Groen plante verskaf ’n aansienlike deel van die wêreld se molekulêre suurstof,<ref name=behrenfeld>{{cite journal | last=Field | first=C.B. | author2=Behrenfeld, M.J. | author3=Randerson, J.T. | author4=Falkowski, P. | year=1998 | title=Primary production of the biosphere: Integrating terrestrial and oceanic components | journal=Science | volume=281 | pages=237–240 | doi=10.1126/science.281.5374.237 | pmid=9657713 | issue=5374 | bibcode=1998Sci...281..237F | url=https://www.escholarship.org/uc/item/9gm7074q | access-date=10 September 2018 | archive-url=https://web.archive.org/web/20180925215921/https://escholarship.org/uc/item/9gm7074q | archive-date=25 September 2018 }}</ref> en vorm die basis van die meeste [[ekostelsel]]s. Plante wat [[graan]], [[vrugte]] en [[groente]] vervaardig, verskaf ook basiese [[kos]] aan die [[mens]] en word al [[millennium]]s lank gedomestiseer. Plante word ook gebruik as ornamente en skryf- en boumateriaal, en vir [[medisyne]]. Die wetenskaplike bestudering van plante staan bekend as [[plantkunde]] of botanie, ’n tak van [[biologie]].

== Kladogram ==
{{Kombi-beeld|Sweetbay Magnolia Magnolia virginiana Flower Closeup 2242px.jpg|Fichtennadel.jpg|
|align=right
|caption1=Bedeksadig: ''Magnolia virginiana''.
|caption2=Naaksadig: ''Picea glauca''.
}}
'n Eenvoudige kladogram van groen plante is:

{{clade
|label1=Viridiplantae
|1={{clade
|1=Groenalge
|label2=landplante
|2={{clade
  |1=lewermosse (Marchantiophyta)
  |2={{clade
   |1=[[horingblad]] (Anthoceratophyta)
   |2={{clade
     |1=[[blaarmosse]] (Bryophyta)
     |2={{clade
       |1=wolfskloue (Lycophyta)
       |label2=vaatplante
       |2={{clade
         |1=[[varing]]s (Pteropsida)
         |label2=saadplante
         |2={{clade
           |1=[[naaksadiges#Kladogram|naaksadiges]]
           |2=[[bedeksadiges]]}}
}}
}}
}}
}}
}}
}}
}}

== Evolusie ==
[[File:Stockmansella langii.jpg|thumb|''Stockmansella langii'', een van die oudste plante uit die Devoon. Die plante het nog geen blare gehad nie; net stingels.]]

Die [[evolusie]] van plante het gelei tot ’n toename in vlakke van ingewikkeldheid, van die vroegste alge tot die komplekse bedek- en naaksadiges van vandag. 

’n Laag alge het 1,2&nbsp;miljard jaar gelede op land gevorm, maar eers in die [[Ordovisium]]-[[Periode (geologie)|periode]], sowat 450&nbsp;miljoen jaar gelede, het landplante hulle verskyning gemaak.<ref>[https://www.clas.ufl.edu/users/pciesiel/gly3150/plant.html Transition of plants to land] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080302040410/https://www.clas.ufl.edu/users/pciesiel/gly3150/plant.html |date=2 Maart 2008 }}</ref> Daar is egter nuwe bewyse in [[Prekambrium|Prekambriese]] gesteentes gevind wat daarop dui dat komplekse fotosintetiese plante meer as 1&nbsp;miljard jaar gelede ontwikkel het.<ref>{{Cite journal |last=Strother |first=Paul K. |last2=Battison |first2=Leila |last3=Brasier |first3=Martin D.|last4=Wellman |first4=Charles H. |date=26 May 2011|title=Earth's earliest non-marine eukaryotes |journal=Nature|volume=473|issue=7348 |pages=505–509 |doi=10.1038/nature09943 |pmid=21490597 |bibcode=2011Natur.473..505S}}</ref> 

[[Beeld:Swiss National Park 131.JPG|thumb|260px|links|Woude het teen die laat Devoon begin vorm.]]
Meer as ’n eeu lank is geglo die voorlopers van landplante het in ’n wateromgewing ontstaan en later by ’n lewe op land aangepas, ’n idee wat gewoonlik toegeskryf word aan die botanis Frederick Orpen Bower in sy boek van 1908, ''The Origin of a Land Flora''. ’n Onlangse alternatiewe teorie, wat deur genetiese bewyse ondersteun word, is dat hulle uit eensellige alge op land ontwikkel het,<ref>{{Cite journal|last=Harholt |first=Jesper |last2=Moestrup |first2=Øjvind |last3=Ulvskov |first3=Peter |date=1 Februarie 2016 |title=Why Plants Were Terrestrial from the Beginning |url=https://www.cell.com/trends/plant-science/abstract/S1360-1385(15)00300-3 |journal=Trends in Plant Science |volume=21 |issue=2 |pages=96–101 |doi=10.1016/j.tplants.2015.11.010 |pmid=26706443}}</ref> en dat selfs die gemeenskaplike voorloper van rooi- en groenalge, asook eensellige varswateralge, in ’n landomgewing in varswater-biofilms ontstaan het.<ref>{{Cite journal |pmc = 5650054|year = 2017|last1 = Ponce-Toledo|first1 = R. I.|title = An early-branching freshwater cyanobacterium at the origin of plastids|journal = Current Biology|volume = 27|issue = 3|pages = 386–391|last2 = Deschamps|first2 = P.|last3 = López-García|first3 = P.|last4 = Zivanovic|first4 = Y.|last5 = Benzerara|first5 = K.|last6 = Moreira|first6 = D.|pmid = 28132810|doi = 10.1016/j.cub.2016.11.056}}</ref> 

Primitiewe landplante het in die laat [[Siluur]], sowat 420&nbsp;miljoen jaar gelede, begin diversifiseer en teen die middel van die [[Devoon]] was die meeste eienskappe wat vandag in plante gesien word, teenwoordig – insluitende [[wortel]]s, [[blare]] en sekondêre [[hout]]. Teen die laat Devoon het sade ontwikkel.<ref name="Rothwelletal989">{{cite journal |last1= Rothwell |first1= G.W. |last2= Scheckler |first2=S.E. |last3=Gillespie |first3=W.H. |year=1989 |title=''Elkinsia'' gen. nov., a Late Devonian gymnosperm with cupulate ovules |journal=Botanical Gazette |volume=150 |issue= 2 |pages=170–189 |doi=10.1086/337763 |jstor=2995234}}</ref> Plante het teen die laat Devoon dus ’n graad van sofistikasie bereik wat die vorming van woude met hoë bome moontlik gemaak het. Evolusie-innonvasies het in die [[Kryt (geologie)|Kryt]] en latere periodes voorgeduur en kom vandag steeds voor. Die meeste plantgroepe het taamlik ongedeerd van die [[Perm-Trias-uitwissing]] afgekom, hoewel die strukture van gemeenskappe verander het. Dit kon gelei het tot die evolusie van blomplante in die [[Trias]] (sowat 200&nbsp;miljoen jaar gelede), wat ’n ontploffing in die Kryt en [[Tersiêr]] ondergaan het. Die laaste groot groep plante wat ontwikkel het, was die [[gras]]se, wat in die middel van die Tersiêr, vanaf omtrent 40&nbsp;miljoen jaar gelede, belangrik geword het. Die grasse, asook baie ander groepe, het nuwe maniere van [[metabolisme]] ontwikkel om die min [[koolstofdioksied]] en warm, droë toestande van die [[trope]] oor die afgelope 10&nbsp;miljoen jaar te oorleef.

==Embriofiete==
[[Beeld:Ferns02.jpg|thumb|190px|''Dicksonia antarctica'', ’n spesie boomvaring.]]
Die plante wat waarskynlik die bekendste is, is die veelsellige landplante, [[Embryophytes]]. Dit sluit [[vaatplant]]e soos varings, naaldbome en bomplante in, asook die [[mps|briofiet]]e, waarvan blaarmosse en lewermosse die algemeenstes is.

Al hierdie plante het [[Eukarioot|eukariotiese]] [[sel]]le, met selwande wat uit [[sellulose]] bestaan, en die meeste verkry hulle energie deur fotosintese – die gebruik van lig, [[water]] en koolstofdioksied om kos te fotosintetiseer. Sowat 300 plantspesies is nie in staat tot fotosintese nie en parasiteer op ander plante. Embriofiete word onderskei van groenalge, wat ’n soort fotosintese gebruik soos die plante waaruit moderne plante vermoedelik ontwikkel het; hulle het gespesialiseerde voortplantingsorgane wat deur nievoortplantingsweefsel beskerm word.

Briofiete het in die vroeë [[Paleosoïkum]] hulle verskyning gemaak. Hulle kom hoofsaaklik voor in omgewings waar vog vir aansienlike tydperke teenwoordig is, hoewel sommige spesies teen verdroging bestand is. Vaatplante het in die Siluur ontstaan en teen die Devoon gediversifiseer en na baie verskillende omgewings versprei. Hulle het ’n aantal aanpassings ondergaan wat hulle toegelaat het om in al hoe droër gebiede te oorleef, veral die vaatweefsel wat water en kos deur die hele organisme vervoer. Wortelstelsels, wat hulle in staat gestel het om water en voedingstowwe uit die grond te haal het ook in die Devoon ontwikkel. 

Die eerste saadplante, pteridosperma (saadvarings), nou uitgesterf, het in die Devoon ontwikkel en deur die Kryt gediversifiseer. Hulle was die voorlopers van moderne naaksadiges, waarvan vier groepe vandag wydverspreid voorkom: veral die naaldbome, wat in verskeie [[Bioom|biome]] die oorheersende bome is. Die naam "naaksadiges" kom van die feit dat dié plante se sade nie in ’n beskermende struktuur voorkom nie, maar naak gedra word.

==Struktuur, groei en ontwikkeling==
[[Beeld:Leaf 1 web.jpg|thumb|190px|Die blaar is gewoonlik die belangrikste plek waar fotosintese in plante geskied.]]
Die meeste van die soliede materiaal in ’n plant word uit die [[atmosfeer]] geneem. Deur fotosintese gebruik die meeste plante die energie in sonlig om koolstofdioksied uit die atmosfeer en water in eenvoudige [[suiker]]s om te skakel. Hierdie suikers word dan as boustene gebruik en vorm die hoofstruktuur van die plant. Chlorofil, ’n groen [[magnesium]]bevattende [[pigment]], is noodsaaklik vir die proses; dit kom gewoonlik in die [[blare]] voor en dikwels ook in ander dele van die plant. 

Plante maak op grond staat vir steun en water, maar kry ook samestellings van [[stikstof]], [[fosfor]], [[kalium]], magnesium en ander voedingstowwe daaruit. [[Lugplant|Lug-]] en [[rotsplant]]e is van lug en afval in die omgewing afhanklik vir voedingstowwe, en [[vleisetende plante]] verkry hulle voedingstowwe, veral stikstof en fosfor, uit [[insek]]te wat hulle vang. Die meeste plante het ook suurstof in die atmosfeer en om hulle wortels nodig vir asemhaling. Plante gebruik suurstof en [[glukose]] (wat uit gestoorde [[stysel]] verkry kan word) om energie te verskaf.<ref>{{cite book |title=Life on Earth |year=1973 |isbn=978-0-87893-934-3 |page=[https://archive.org/details/lifeonearth00biol/page/145 145] |author=Wilson, Edward O. |edition=1ste |url=https://archive.org/details/lifeonearth00biol/page/145 |publisher=Stamford, Conn., Sinauer Associates }}</ref> Sommige plante groei in die water en gebruik suurstof wat in die omringende water opgelos is, en ’n paar gespesialiseerde vaatplante, soos [[Wortelboommoeras|wortelbome]] en [[fluitjiesriet]]e,<ref name=Crawford>{{cite journal |first=Crawford |last=R.M.M.|date=1982|title=Physiological responses in flooding |journal=Encyclopedia of Plant Physiology |volume=12B |pages=453–477}}</ref> kan groei met hulle wortels in anoksiese water (met baie min opgeloste suurstof).

===Faktore wat groei beïnvloed===
[[Beeld:Eenbruinigherfstblad.jpg|thumb|190px|Daar is in die [[herfs]] geen fotosintese in die blare van bladwisselende plante nie.]]
Die [[genoom]] van ’n plant beheer sy groei. Sekere variëteite of genotipes koring groei byvoorbeeld vinnig en is binne 110 dae ryp, terwyl ander in dieselfde omgewing eers binne 155 dae sal ryp word.<ref name=Robbins>Robbins, W.W.; Weier, T.E.; ''et al.'', ''Botany: Plant Science'', 3de uitg., Wiley International, New York, 1965.</ref>

Groei word ook deur omgewingsfaktore beïnvloed, soos [[temperatuur]], beskikbare water, lig en koolstofdioksied en beskikbare voedingstowwe in die grond. Enige verandering in die beskikbaarheid van hierdie toestande sal in hulle groei weerspieël word. Biotiese faktore kan ook ’n rol in groei speel. Plante kan so dig wees dat geen enkele plant normaal kan groei nie. Optimale plantgroei kan ook belemmer word deur plantvretende diere, swak grondsamestellings en deur insekte of [[plantsiektes]].<ref name=Robbins />

Baie plante se groei hang van die [[seisoen]]e af. [[Jaarplant]]e groei en plant voort in een groeiseisoen, tweejarige plante in twee seisoene en [[meerjarige plant]]e oorleef baie seisoene – en as hulle eers volgroeid is, sal hulle dikwels jaarliks voortplant. Dit hang gewoonlik af van klimaats- en ander omgewingsfaktore. Plante wat in berg- of gematigde streke eenjarig is, kan in warmer klimate meerjarig wees. Onder vaatplante kom beide [[immergroen]] en [[bladwisselend]]e plante voor. Eersgenoemde behou hulle blare deur die jaar, terwyl laasgenoemde hulle blare vir ’n sekere tyd van die jaar verloor. 

Plante se groeitempo wissel baie. Sommige mosse groei minder as 0,001&nbsp;mm per uur, terwyl die meeste bome 0,025 tot 0,250&nbsp;mm per uur groei. 

== Ander koninkryke ==
* [[Animalia]]
* [[Monera]]
* [[Protista]]
* [[Fungi]]

== Sien ook ==
* [[Biologie]]
* [[Plantkunde]]
* [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]]
* [[Lys van indringerplante in Suid-Afrika‎]]
* [[Lys van onkruid in Suid-Afrika]]
* [[Onkruid]]

== Verwysings ==
{{Verwysings|2}}

== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie-inlyn|Plants}}
* {{Wikt-inlyn|plant}}
{{vertaaluit| taalafk = en | il = Plant}}

{{Normdata}}

{{Taksonbalk}}
[[Kategorie:Plante| ]]