Wys bron van Goties

{{Inligtingskas Taal
|naam=Goties
|inheemsenaam=𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺 Gutisk
|familiekleur=Indo-Europees
|state=Oium, Dakië, Pannonië, [[Italië]], [[Gallië]], [[Iberiese Skiereiland|Hispania]], [[Krim]]
|streek=[[Sentraal-Europa]]
|sprekers=''uitgesterf''
|rang=
|skrif=[[Latynse alfabet]]
|fam1=[[Indo-Europese tale|Indo-Europees]]
|fam2=[[Germaanse tale|Germaans]]
|fam3=[[Oos-Germaanse tale|Oos-Germaans]]
|nasie=
|agentskap=
|iso1=|iso2=got|iso3=got
|kaart=
}}

'''Goties''' is die bekendste [[taal]] van die uitgestorwe [[Oos-Germaanse tale|Oos-Germaanse tak]] van  [[Germaanse tale]]. Vroeër is Goties, as Oos-Germaanse taal, beskou as 'n vertakking van [[Noord-Germaanse tale|Noord-Germaans]].<ref>[[Edith H. Raidt|Raidt, E.H.]] 1976. ''Afrikaans en sy Europese verlede: Van Tacitus tot Van Wyk Louw''. Elsiesrivier: Nasou Beperk, bl. 3: ''Op grond van taalkundige, etnografiese en argeologiese studies het dit duidelik geword dat Oos-Germaans (wat Goties insluit) eintlik 'n vertakking van Noord-Germaans is. Daarom is 'n indeling in Noord-Germaans en Suid-Germaans vir die tyd voor Christus korrekter.''</ref> Goties se bekendheid is te danke aan die Bybelvertaling van Wulfila, die oudste bekende lang Germaanse teks, in die [[4de eeu]] n.C. Goties is belangrik vir die herbou van Oergermaans. Dit het waarskynlik êrens op die [[Balkan]] ontstaan.

[[Lêer:Ambrosianus.jpg|duimnael|links|Bladsy van die Codex Ambrosianus B]]
Verreweg die belangrikste bron van die Gotiese taal is die Bybelvertaling van Wulfila. 'n Groot deel hiervan het verlore gegaan. Meer as die helfte van die vertaalde Evangelies het egter bewaar gebly in die Codex Argenteus asook die Briewe van [[Paulus van Tarsus|Paulus]] en een deel van [[Nehemia]]. Nog 'n belangrike Gotiese dokument is die Skeireins, wat kommentaar oor die Evangelie volgens Johannes lewer. Die Bybel van Wulfila gebruik 'n eiesoortige alfabet, die [[Gotiese alfabet]].

Bybelgoties het in die  sterf 6de eeu n.C uitgesterf.<ref>[[F.F. Odendal|Odendal, F.F.]] s.j. ''Aspekte van taal''. Elsiesrivier: Nasou Beperk, bl. 29: ''Die Goties van die Bybelvertaling van Wulfila het in die 6de eeu n.C. opgehou om te bestaan (die verwante Krimgoties is in die 16de eeu nog opgeteken, maar word nie meer gepraat nie)''.</ref> Krimgoties leef egter nog vir 'n tyd lank voort. Soos die ander Oos-Germaanse dialekte het ook Goties gou onder die [[Antieke Rome|Romeinse beskawing]] begin agteruitgaan. Dit wil voorkom of daar in die ou [[Moesia Superior|Moesië]], waar Wulfila sy patriargale staat gestig het, nog tot in die 9de eeu gepreek is in Goties. 

In die volkstale van [[Italië]], [[Spanje]] en [[Portugal]] het daar flou spore van Goties agtergebly. Die [[Spaans]]<nowiki/>e woord vir [[gans]] is ''ganso,'' wat waarskynlik afkomstig is van die [[Visigote]], en die [[Roemeens|Roemeense]] ''gâscă'' het duidelike Germaanse ooreenkomste, in vergelyking met die [[Latyn]]se 'ānser';<ref>[https://etymologiebank.nl/trefwoord/gans1 etymologiebank.nl gans (zwemvogel)]</ref> (maar wel ook met die [[Russies]]e Гуси ''gusi'', [[Turks]]e ''kaz'' en [[Persies]]e غاز ''ghaz''). 

'n Oos-Gotiese kolonie het tot in die 16de eeu aan die [[Krim]] voortbestaan, selfs nadat hierdie gedeelte in 1475 deur die Turke onderwerp is. Krimgoties is in die 16de eeu in 'n woordelys opgeteken deur die Vlaamse diplomaat Ogier Ghislain de Busbecq.<ref>[[H.J.J.M. van der Merwe]]. 1965. ''Goties: kommentaar en annotasies'' Pretoria: Unisa.</ref> In daardie tyd was daar tagtig woorde en 'n liedjie aangetref by die mense wat hierdie taal nog magtig was.<ref name=":0" /> Dialekte het Visigoties (Wes-Goties) en Ostrogoties (Oos-Goties) ingesluit. Die Wes- en Oos-Gote was verwant aan die [[Vandale]].

In 2016 vind Russiese ondersoekers 'n kort Gotiese teks op brokstukke uitgekrap afkomstig uit 'n Middeleeuse kerk wat iewers tussen 850 en 950  dateer. Die twee versreëls uit Psalm 77 versoek hulp en lees: "Heer help u dienaar" (in Goties ''Frauja hilp skalkis einis'').<ref name=":0">[https://www.nrc.nl/handelsblad/2016/05/06/late-gotische-graffiti-gevonden-op-de-krim-1618578 Van Maris, B. 2016. Late Gotische graffiti gevonden op de Krim; nrc.nl: 6 mei]</ref>

Daar word aangevoer dat die [[Duits]]e godsdiensleenwoorde ''kerk'', ''pinkster'', ''doop'' en ''vas'' uit Goties stam. Dit het deur die [[Hoogduitse tale|Hoogduitse]] invloed in [[Nederlands]]-[[Afrikaans]] beland.<ref>[[Fritz Ponelis|Ponelis, F.A.]] 1989. Nederlands-Afrikaans: die Europese agtergrond van Afrikaans. In: Botha, T.J.R. (red). ''Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde''. Tweede, hersiene uitgawe. Kaapstad: Academica, bl. 50-51: ''Die woorde'' kerk, pinkster, doop'' en ''vas'' het uit Hoogduits in Nederlands-Afrikaans oorgegaan ... Hulle stam uit die sfeer van die Gotiese Christendom (die [[Arianisme]]). Teen 400 n.C. was daar betrekkinge tussen die Beiere in Suid-Duitsland en die ryk van die magtige Gotiese vors Theodorik die Grote verder oos van die Donou langs. Vanuit die Beierse kerksentrum Salzburg het die betrokke woorde toe uiteindelik in Nederlands-Afrikaans beland.''Kerk'' en ''pinkster'' stam uit die Grieks ''kyrikón'' en ''pentekoste'' (vyftigste dag na pase) onderskeidelik. (Grieks was naamlik vir die Gote as godsdienstaal nog belangriker as Latyn.) ''Doop'' en ''vas'' is eg Germaanse woorde, maar leenvertalings (leenuitbreidings). ''Doop'' het oorspronklik beteken ''indoop'', met ander woorde ''onderdompeling'', en hou verband met ''diep''. Hierdie woord staan dus duidelik uit die Goties-Ariaanse sfeer, waarbinne die grootdoop aangehang is. ''Vas'', oorspronklik "in ag neem, vashou", is 'n leenvertaling van Latyn ''observare'' "in ag neem, vas".''</ref>

== Agtergrond ==
[[Lêer:Germanic tribes (750BC-1AD).png|duimnael|Die uitbreiding van die Germaanse stamme tussen 750 v.C. en 1 n.C. (volgens die ''Penguin Atlas of World History'' 1988):
{{legend|#f00|Nedersettings voor 750&nbsp;v.C.}}
{{legend|#f84|Nuwe nedersettings omtrent 500&nbsp;v.C.}}
{{legend|#ff0|Nuwe nedersettings omtrent 250&nbsp;v.C.}}
{{legend|#0f0|Nuwe nedersettings omtrent 1&nbsp;n.C.}}]]
Volgens die geskiedenisskrywer Jordanes het die Gote, luidens hul eie bewaarde stamsage, eendag onder Koning Berik uit hul [[Skandinawië|Skandinawiese]] heimat oor die [[Oossee]] na die neder-[[Vistula|Weichsel]] gevaar. Die naam het by sommige teoritici hierdie oorlewering bevestig, omdat dit 'n raakpunt toon met die eilandbewoners op [[Gotland]], wat in die oudeilandse taal as die ''Gotar'' bekend gestaan het.

In hul nuwe tuiste aan die Weichselmonding het die Gote dalk wel van Pytheas van [[Marseille]] (4de eeu v.C.) geweet, indien 'n aanhaling uit sy reisverhaal by Plinius (Nat. hist. 37,35) inderdaad op die Gote betrekking het. By laasgenoemde skrywer, by Tacticus en [[Ptolemeus]], word die volk ook volgens oorlewering verbind met die Oosseekuste. Wanneer die Gote se naam weer in die geskiedenis opduik, het hul tot tyd en wyl aan die [[Swartsee]] gewoon, vanaf die [[Don]] tot by die [[Donau]]monding. Wanneer presies die trek daarheen plaasgevind het, is onbekend; gewoonlik word die begin van die landverhuising omtrent na die middel van die 2de eeu n.C. geskat, wanneer hulle die sogenaamde Markomanne-oorlog (166-180 n.C.) sou veroorsaak het.

Die rigting van hul trektog word deur 'n verklaring van Jordanes opgeteken wanneer hy skryf dat die Gote deur die vrugbare landskap  Oium (= goties, ''*aujom''), oftewel  "Waterland", getrek het (in vermoedelik die Pripjat- of Swart Aarde (Tsjernosom)-gebied). Nadat hulle in hul nuwe woonplek aangekom het, trek hulle na hul plundertogte verder na Moesië, [[Thrakië]] en [[Klein-Asië]], waar hul gou weer slaags geraak het met die [[Romeinse Ryk]] - spesifiek van die [[Bisantynse Ryk|Oos-Romeinse heersers]]. Eindelik word enkele Gote-dele binne die ryksgrense vasgestel, in Klein-Asië bekend as ''Γοτϑογϱαῖχοι'', noord van die Donau en in die Provinsie Dakië. Ander Gote tree as soldate in diens van die Romeinse Ryk en veg as sodanig teen die [[Perse]] of word na [[Egipte]] in die garnisoen gestuur.

Die Gote by die Swartsee het uit twee hoofstamme bestaan, die Greutungi en Tervingi, of andersins bekend as die Oos- en Wes-Gote. Laasgenoemde tree weens geografiese ligging hoofsaaklik met die Romeine in wisselwerking en wyk grotendeels uit voor die [[Hunne]]storm na die Balkanskiereiland. Terwyl die Oos-Gote deur Ermanarik verslaan is, het die Oos-Romeinse keiser [[Valens]] die asielsoekende Wes-Gote as bondgenote aanvaar (wat sodoende sy leër kon aanvul).

Die res van die Gote wat in die noorde van die Swartsee agtergebly het, verbind hul met die Germaanse stamme en bly voortaan behoue as die Krimgote en Tetraksitiese Gote (''Γότθοι oὶ Τετραξῖται'') op die Skiereiland van Taman tot teen die einde van die 18de eeu. Hulle word taalkundig gesproke eers onderwerp ná die Russiese herowering.

Oor die innerlike lewe van die Gote is min te wete; tog dui die heropbouings van hul eiesoortige kunsstyl dat hulle gou na hul nederlaag by die Swartsee onder die invloed van die Grieks-Skitiese kultuur gekom het. Op hul dierversieringskuns is twee duidelik herkenbare strominge te vinde: 'n noordelike stroming van die Noord-Germane en 'n suidelike stroming wat vanuit die Donauloop na die Kontinentaalgermane uitgebrei het. Dieselfde kultuurstroom is ook van toepassing op die oorskakeling van die skrif by die [[Germane]], by wie dit eers as runeskrif in oefening kom. Heel waarskynlik kan die uitvind van die runealfabet onder die Gote toegeskryf word aan die invloed van die Griekse en Romeinse kultuur en alfabet.<ref>[https://archive.org/details/einfhrungindas00feis Feist, Sigmund. 1922. ''Einführung in das Gotische: Texte mit Übersetzungen und Erläuterungen''. Berlin: B.G. Teubner. bl. 1-2.]</ref>

== Lees ook ==
* [[Gotiese grammatika]]

== Verwysings ==
{{Verwysings|2}}

== Eksterne skakels ==
{{Interwiki|kode=got}}
{{Commons-kategorie inlyn|Gothic language}}
{{Wikt-inlyn|Goties}}
* ''[https://nl.wikibooks.org/wiki/Gotisch Gotisch]'' - Nederlandstalige kursus in Goties by Wikiboeke

{{Germaans}}

{{Normdata}}

[[Kategorie:Oos-Germaanse tale]]
[[Kategorie:Uitgestorwe tale van Europa]]